Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt:2 Say: 3 Yl: 1999

SOSYAL SORUMLULUK VE AHLAKI

Prof.Dr. Hulusi DEMR* ZET

Yrd.Do.Dr. Nee S O N G R "

Son yllarda i ahlaknn dt aka ortadadr. Milton Friedman gibi dnrler, i dnyasmn oynamas gereken tek sosyal roln karlarn maksimizasyonu olduuna inanrlar. Bir firmann lkenin zenginliine katks, mal ve hizmetlerin verimli biimde retilmesi ile olmaldr. Sosyal sorunlar; ilgili bireylere ve hkmet birimlerine braklmaldr. Friedman'in grleri genellikle an olarak kabul edilir nsanlar genelde, hem hkmetin, hem de i dnyasmn toplumun karlar lehinde hareket etme sorumluluu olduuna inanrlar. Bir rgtn sosyal sorumluluu, onun d dnya ile ilikilerini kapsar. Ahlak ise, rgtn i ve d ilikilerini kapsayan genel bir emsiyedir. dnyas ve ahlak birbirlerine skca baldr. Hemen hemen her i kararnda ahlaki bir yn bulunur. Bu nedenle yneticiler karar verirken topluma kar sorunluluklanm da dnmek zorunluluundadrlar. Yneticilerin unu unutmamas gerekir. Ahlak kurallar yol haritalar gibidir, yararl ve vazgeilmez. Ancak arazinin yapsna srekli olarak dikkat gstererek zenli olarak kullanlmas gereken yol gstericileridir. ABSTRACT It is obvious that, business ethics had declined during recent years. Such thinkers as Milton Friedman believe that the only social role business should play is the maximization of profits. A firm should contribute to the welfare of the country through efficient production of goods and services. Social problems should be left to the concerned individuals and governmental agencies. M.Friedman's views are generally accepted as extreme views. People accept the proposition that both the business firm and government have some responsibility to act in the interest of the society they are in. An organization's social responsibility covers its relationships with the external world, ethics is a more general umbrella covering both external and internal relationships. Ethics and * M. Hulusi DEMR, Dokuz Eyll niversitesi, ..B.F. letme Blm retim yesi. **Nee SONGR, Gazi niversitesi, Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi, letme Eitimi Blm retim yesi.

150

Bakkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say: 3 Yl: 1999 bussiness world are closely tied up with each;;other. Almost in every.business decision, there is an ethical point. Therefore when making decisions, managers must consider their responsibilities to the society. Managers must not forget t h a t ; n ethical rules are like road maps. They are useful, even indespensablevbut they are guidelines that must be used carefully, with constant attention paid to the textures ; of the landscape. K ; GR letmeler faaliyetlerini birok glerin ve basklarn yer ald geni bir d evrede srdrrler. letmelerin d evresi; ekonomik, fiziki, sosyal ve yasalidari evrelerden oluur. letmeyi etkileyen ve deitirilmesi ok g olan d evre faktrlerinden sosyal evre, toplumun sosyal ve kltrel yapsna biim veren unsurlardan oluur. Bu unsurlarn en nemlilerinden birisi de iletmelerin sosyal sorumluluudur. inde bulunduumuz yzylda iletmelerin sosyal

sorumluluklarnm doasnda nemli deiiklikler meydana gelmitir. letme yneticileri, artk iletmelerin topluma olan sonrnluluklarm belirlemek ve bu sorumluluklanm iletme ortaklarna kar olan sorumluluklaryla uyumlatrmak zorunluluundadrlar. te burada "sosyal sorumluluk" ve "ahlak" ikilemi ile karlalmaktadr. Bu almada, sosyal sorumluluk ve ahlak kavramlarnn aklanmas ve bu kavramlarn iletme uygulama ve sreleri ile nasl balantl olduklar anlatlacaktr.

1. SOSYAL SORUMLULUK L l . Sosyal Sorumluluk Kavram ve Deiimi Sosyal sorarnluluk, iletmenin ekonomik faaliyetlerinin tm toplumun karlarna zarar verilmeden ynetilmesidir. Bir baka deyile, sosyal sorumluluk; iletmenin ekonomik ve yasal koullara, i ahlakna, rgt ii ve d k ve gruplarn beklentilerine uygun bir alma stratejisi gtmesi demektir. Yirminci yzylda toplumun kurumlarndan beklediHeriyle, yneticilerin iletmelerdeki gerek rolleri konusunda pek ok deiiklikler olmutur. ABD' ne gz atldnda, 1930' lu yllardaki ekonomik bunalmda Bakan Roosevelt' in i 151

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say:3 Yl: 1999

yaratma, sosyal gvenlik ve ii ilikileri yasalar ile hkmetin, lke ekonomisine aktif mdahalelerde bulunduu grlmektedir. Bu da iletme davranna ynelik eletirileri arttrmtr. 1960 ve 1970'Ierdeki medeni haklar ve tketici hareketleri, iletme ynetimini dorudan etkileyecek yasalann hazrlanmasm yreklendirmi ve genelde kritik bir konu olan iletme ynetimi ile ilgili srmekte olan tartmalar hzlandrmtr. iletmelerin (Stoner ve Freeman, 1985:107) Eletirilerin odak noktas, ynelik olmas ve letmelenn

amalanmn yalnzca

kazanca

faaliyetlerim srdrdkleri topluma ok az ya da hi nem vermemelerine ynelik idi. Bu konuda eletirilen grlerin banda, nl ABD'li ekonomist Milton Friedmanin " hayatnn tek ve biricik sosyal sorumluluu kn arttrmaktr." gr gelmektedir. 1980'li yllarda birok alanla birlikte i hayatnda da deimeler balamtr. Ticaretin amacnn sadece para kazanmak deil topluma hizmet olduu, krn topluma yaplan iyi hizmetin bir dl olduu ve knn kendi bana bir hedef olmad, verilen hizmetin arac ve ls olduu grleri ortaya atlmtr. (Mchugh, 1992:17) letmeler tarafndan stlenilmesi gereken sosyal roller ve iletmelerin topluma kar sorumluluklannn dzeyi gibi konulara ilaveten iletme almalanmn ahlaki yn zerinde de durulmaya balanmtr. alemi ile toplum arasnda yeni bir szleme tr ortaya km, geleneksel "brak alc zen gstersin" ahlaknn iletmelerin sosyal sorumluluklanmn yeni tanm ve kapsam iinde giderek eridii gzlenmitir. Bu arada, iletme yneticilerinin de, hizmet ettikleri rgtlerine kar olan sorumluluklannn yam sra, topluma da kiisel sorumluluklanmn bulunduu gr nem kazanmaya balamtr. rgtlerdeki yneticiler gittike artan oranda hareketlerinin sosyal etkilerinden sorumlu tutulmaktadrlar. Hkmetince rnein; Union Carbide evresindeki irketinin olaylar Bakam, nedeni ile Hindistan sorumlu

Bhopal

felaketinin

tutulmutur. (Hartley, 1993:145) Beech Nut irketinin iki yneticisi tketiciyi aldatmak/ yanltmaktan tr hapse mahkum olmulardr. (Hartley, 1993: 158)

152

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say: 3 Yl: 1999 Peter Drucker'a gre, sosyal sorumluluk kavram ortaya atlndan gnmze kadar alanda tartma konusu yaplmtr. Bunlardan birincisi;

kiisel ahlak ile kurumsal ahlak arasndaki snn belirlemek, bir baka deyile kiisel deerlerin ahlaki olmayan rgt davralan karsnda hangi lde korunmas gerektii konusudur. kincisi; iverenlerin almalara kar :

sorumluluklanm kapsamaktadr. nc konu ise, iletme yneticilerinin liderlik sorumluluklan kapsam iindeki sosyal faaliyetleridir. Sanatlan tevik etmek, mzelere, tiyatrolara, senfoni orkestralanna mali destek vermek, eitim

kurmlanna katkda bulunmak, spor kulpleri dahil dier kltr derneklerini desteklemek bu kapsam iinde deerlendirilmektedir Gnmzde ise sosyal;

sorumluluk kavram deiiklie urayarak iletmelerin sosyal sorunlara eilmeleri gerei zerinde durulmaktadr. (Drucker, 1977: 287) Ksaca; sosyal sorumluluk, iletmelerin ve . yneticilerinin insartlan,

toplumu ve evreyi etkileyen iletme faaliyetlerinden dolay hesap verme durumunu anlatr Artk iletmeler yaamlann srdrebilmek ve toplumun olumsuz

tepkileriyle karlamamak iin sosyal sorumluluun gereini yerine getirmek zorundadrlar. 1.2. Sosyal Sorumluluk Kavram le lgili eitli Grler Ve Drt Blml irket Sosyal Sorumluluk Modeli letmelerin sosyal sorumluluk kavram ile ilgili pek ok tanm ve gr bulunmaktadr. letmelerin tek sosyal; sorumluunun kr maksimizasyonu

olduunu ileri srenlere karn, gcn;. toplumun iletmeleri sorumlu grd biimde kullanmayanlann uzun srede kaybetmeye mahkum olduklarm savunan grler de bulunmaktadr, . M Milton Friedman'a gre, iletmenin yalnzca bir sosyal sorumluu vardr. O da, aldatmadan, serbest rekabet koullan altnda ve oyunun kurallanna gre oynanmas durumunda tm kaynaklanm ve enerjisini kazanlanm olas olduunca artracak ilemlerde, kullanmasdr. Friedman iletme alanlanmn sosyal

sorunlanmn greli nemim ya da rgtsel kaynaklann ne kadanmn verilen bir 153

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say: 3 Yl: 1999 soruna ayrlmas gerektiini saptayacak pozisyonda olmadklarn belirtir. Ayrca iletme kaynaklarm belki yanl ynlendirerek kendi kiisel kavramna gre sosyal faaliyete kanalize eden yneticilerin; kendi ortaklarn, alanlarm ve

mterilerini hakszca vergilendirmi olacaklarn ileri srer. Ksaca Friedman'a gre; iletme en rasyonel biimde mal ve hizmet retmeli, sosyal sorunlarn zmn ilgili kiilere ve hkmet kurulularna brakmaldr.( Stoner ve Freeman, 1985:Friedman, 1963.133 ) Freidman'n grlerinin an ucu temsil ettiine kuku yoktur. Bir ok kii ve ynetici toplumun karlar konusunda hem hkmetin hem de iletmelerin sorumluluklarmn bulunduunda hem fikirdirler. lkenin iki ok gl kuruluu olarak hkmet ve i dnyasnn bykl, onlar kamuyu ilgilendiren sorunlara ynelmeyi zorunlu klmtr. Aslnda kurumlar toplumlarn baz ihtiyalarm karlamak iin vardr. Salkl iletmeler, niversiteler ve hastaneler salksz bir toplumda baarl olamazlar. "letme yneticileri salksz toplumun toplumu

yaratlmasnda dorudan doruya sorumlu olmamalarna ramen,

iyiletirme sorumluluu tarlar". (z- Alp, 1997: 53) Dev irketler ise sosyal kurumlara dnmtr. Bunlar on binlerce inam ekonomik ve sosyal bakmdan etkileyen, yaamlarn ekillendiren byk bir aile topluluu grnmnde ve yklendikleri sosyal sorumluluklarla devletin bir paras durumundadrlar.
;

Kxsith Davies'e gre, sorumluluun kat kural, "Gcn toplumun grd biimde kullanjnayanlar,, uzun srede kaybetmeye

sorumlu

mahkumdurlar". (Davies and Bloomstrom, 1975. 50) Procter & Gamble'm toxicoksendromundan sorumlu tutulan tamponu pazardan hemen ekmesi, bu kat kuraln en iyi rneidir. Bu davran, Ocak 1988'de Fortune dergisinin

! aratrmasnda, evre ye toplum sorumluluu tayan firmalar arasnda 3 srada yer almasna yol amtr. (Foote, 1984:217-228) Bauer'e gre sosyal sorumluluk "iletmenin faaliyetlerinin toplum

zerindeki etkisini ciddi olarak dikkate almaktr. ." (Carroll, 1993:31) Ancak, iletmelerin byklkleri, rettikleri mamuller, krllklar, kaynaklar ve toplum

154

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say:3 Yl 1999

zerindeki etkileri farkllklar gsterecei iin uygulamada sosyal sorumluluk kavram da iletmeden iletmeye deiecektir, Robert Blomstrom ve Keith Davis'in ortak grlerine gre "sosyal sorumluluk, karar verenlerin kendi ilgi alanlarnn yan sra, bir btn olarak toplumun refah dzeyini korumak ve gelitirmek m gerekli faaliyetleri yapma zorunluluudur." (Davis ve Blomstom, 1975:6) Bu tanm, sorumluluun iki aktif ynne dikkat ekmektedir, koruma ve gelitirme. Koruma; toplum zerindeki negatif etkilen ortadan kaldrma, gelitirme ise; toplum iin pozitif yararlar salama anlamna gelmektedir. Joseph Mc Guire'n sosyal sorumluluk tanm olduka geneldir. Mc Guire'e gre sosyal sorumluluk fikri, iletmenin sadece zorunluluklarndan olumamaktadr, bu kavram ekonomik ve yasal nk,

geniletilmelidir.

iletmelerin topluma kar belirli sorumluluklan bulunmaktadr. (Carrol, 1993:32) Edwin Epstein ise irket sosyal sorumluluunun; yneticilerin, iletme sahipleri ile giderek artan ilikileri ve ahlak kavram ile ilgili olduunu sylemekte (Epstein, 1987/3:104) ve sosyal sorumluluu farkl bir ynden ele almaktadr. Kendine zg bak alan bulunan sosyal sorumlulukla ilgili bu tanm ve yaklamlann says daha da arttmlabilinir. Ancak almann bu blmnde tm grlerin bir bileimi olarak kabul edilen drt blml irket sosyal sorumluluk modeli zerinde durulacaktr. letmenin sosyal sorumluluu zaman iinde toplum tarafndan iletmelere yklenen ekonomik, yasal, ahlaki ve istee bal grevleri iine alr. Drt blml irket sosyal sorumluluk modeli, toplumun iletmelerden yerine getirmesini bekledii eitli sorumluluklar smflandrmaktadr. izim l'den grlecei zere, bu snflamada her bir blm, iletmenin toplam sosyal sorumluluunun bir yzn gstermektedir. Model, toplum iletmelerden ne bekler sorusunun cevabn veren kavramsal bir modeldir. Ksaca, sosyal sorumluluk kavramnn gerekte iletme ile toplum arasnda sosyal bir uzlama olduu sylenebilir. letme ile toplum arasndaki uzlama kr elde etme amacyla faaliyette bulunan iletmenin ilevlerini srdrd ve

155

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say: 3 Yl1999 kaynaklarn kulland toplumun beklentileriyle snrlandrmasdr. (z-Alp, 1997:52) letmenin sosyal sorumlulukla ilgili gr ve yaklam ne olursa olsun gnmz koullarnda , iletme yneticileri, ve varlkl insanlar sosyal ykmllklerini kendi anlaylanyla belirlemeye balamlardr. Bu anlamda iletme sorumluluu, bireylerin kiisel deerlerinin sis perdesi haline gelmektedir. Sonu olarak, sosyal sorumluluk kavram karar vericilerin yaam biimleriyle deer yarglarna balanmtr. Sorumluluk , Tr nsani Sorumluluklar
/ >

gre

deiiklik

gstermektedir.

Bu nedenle

"letme

sosyal

sorumluluu" kavram yerine "iletme sosyal duyarll" kavram kullanlmaya

Toplumsal Beklenti Toplum tararidan letmelerden istenen Toplum tarafndan iletmelerden beklenen
!

rnekler

Bata eitim olmak zere toplumla ilgili, toplumu destekleyen programlara irketlerin gnll katlm phe yaratacak uygulamaardan kanma, kanunlarn ruhuna uygun davranma, Ahlaki liderlik yapma Tm kanunlara uymak, ynetmeliklere bal kalmak, evre kanunu, tketiciyi koruma kanunu, alanlar ilgilendiren tm kanunlara uyma ..-.: Krl olmak Sat gelirlerini en bykleme. _ Maliyetleri en kkleme (idari, retim, pazarlama,; datm) Akllca stratejik kararlar alma. Dikkatli bir kr datm politikas uygulama, . .

Ahlak Sorumluluklar
: :...,}

Yasal Sorumluluklar

Toplum tarafndan 1 iletmelerden istenen Toplum tarafndan iletmelerden > istenen

Ekonomik . Sorumluluklar

izim 1: Drt Blm irket Sosyal Sorumluluk Modeli Kaynak: Archie B.Carrol, 1993: 35.

156

Balkesir, niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Ci!t:2 Say: 3 Yl: 1999 1.3. letme Sosyal Duyarll letme sosyal duyarll kavram ile ilgili iki temel yaklam

bulunmaktadr. Mikro dzey analize "nem veren baz kuramclar bireysel olarak iletmelerin sosyal duyarllklarnn nasl arttnlableceim gsterebilmeye aba harcarken, dierleri makro dzey analiz yaparak iletmelerden ok hkmetin lkenin sosyal amalarn tesis etmesi gerektiini savunmulardr.

1.3.1. Ackerman Modeli Mikro dzey kuramcs Robert Ackerman iletmenin sosyal amacnn sorumluluk deil, duyarllk olduunu ilk vurgulayanlardandr. Ackerman izelge l'den grlecei zere, iletmelerin sosyal olaylara duyarllm gelitirirken aamadan geeceini ifade etmektedir. Birinci aamada, bir iletmenin tepe yneticisi mevcut sosyal sorunu renir. Bu aamada kimse, iletmeden bu konu ile ilgilenmesini rica etmez. Tepe yneticisi sorunu fark ederek onunla ilgili iletme politikasn yazl veya szl olarak belirtir. kinci aamada, iletme sorunlarla ilgilenilmesi iin uzmanlar ie alr ya da dardan bir danman iletmeye bavurur. Bu noktaya kadar iletme konu ile ilgili amacn belirlemi ve gerekli planlan oluturmutur.

157

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt:2 Say: 3 Yl: 1999 izelge 1: Ackerman'n Sosyal Sorumluluunun Aamas RGTSEL RGTSEL KATILIM AAMALARI DZEY 1. AAMA 2. AAMA 3. AAMA Tepe Grevdletme Ykmll -Tgtsel ykmllk -Bilgi edinme Yneticisi Eylem: Politika hazrlama -Performans -Danman kadrosu beklentilerini ve iletiimim salama. oluturma deitirme. Sonu: Zenginletirilmi ama ve arttrlm farkmdalk GrevTeknik problem -lem blmlerinde Kurmaylar Eylem: Bilgi sistemini duyarllk oluturma -Bilgi sisteminin perforTasarmlama ve yorumlama mans lmne uygulaSonu: Teknik ve ma. bilgisel altyap Grevdletme sorunu Blm Eylenr.Kaynak salama Ynetimi ve yordamlar de, . . . itrme. ,...... Sonu.Artan duyarllk. Kaynak: Robert W. Ackerman, "How Companies Respond to Social Demands", Harvard Business Review , July-August 1973 sf. 96 nc aama, uygulama aamasdr. letme politikasn srmekte olan dier faaliyetlerine entegre eder. Ancak uygulama genelde yava yrr ve ounlukla hkmet veya toplum iletmeden bunu baiatmasm ister. Bu noktada iletme inisiyatifini kaybeder. Ackerman, yneticilerin sonutan mutluluk

duyabilmeleri iin erken davranmalarn nerir rnein; bilgisayar banda uzun sre alan hamile kadnlarn doum sorunlaryla karlatklar saptanmtr. Aratrma yemdir ve halen

tartlmaktadr. Kadn kurulularndan tepkiler gelmeden, davalar almadan, yasal ynetmelikler karlmadan yneticiler konuyla ilgili zmleri biran nce uygulamaldrlar.

1.3.2. Preston ve Post Modeli Lee Preston ve James Post iletme duyarll kavramna makro adan yaklaan ilk bilim adamlardr. Onlara gre i alemi ve toplum iki belirgin ynde hareket ederler. alemmm birincil ilikileri; mterileri, alanlar, ortaklar, 158

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say:3 Yl 1999 kredi verenleri ile olan ilikileridir ve pazara yneliktir. Birincil ilikiler ahlak ve yasalar gibi sosyal sorunlar yarattnda pazar d olarak nitelenen ikincil ilikiler ortaya kar. (Preston ve Post, 1975 ) Her iki aratrmac, hkmet ve toplum grnn pazar ve pazar d ilikilere snr getirdiini vurgulamaktadrlar. karlatklannda ne yapacaklar konusunda Yneticiler, sosyal bir sorunla kendi, anlaylarnn dnda

hkmetin ve toplumun olas tutumlarmda dikkate almak durumundadrlar. "Sosyal sorumluluk" kavramndan "sosyal duyarllk" kavramna gei iletmeler asndan bir ilerlemedir. Yneticilere sosyal politika ile ilgili kararlar vermede gereki bir ereve salamaktadr. Mikro ve makro yaklamlarn grleri, i alemine soyut kararlardan uygulamaya ynelik kararlara gemeyi salamtr. Pek ok ynetici d glerin istemleri ile gelien programlan, sosyal sorumluluklanmn doasn tartmadan, uygulamaya balamlardr. Bu da iletme sosyal duyarlldr. Modellerin en byk gl deerler kargaasna zm

bulammalandr. rnein; belirli bir uygulamaya ilikin yasalar belirsiz ise ya da bulunmuyor ise ne olacaktr? Bu balamda neyin iyi neyin kt, neyin doru neyin yanl, olduunu belirleyici bir etken olarak ahlak (etik) kavram ortaya

kmaktadr.

2. AHLAKI 2.1. Ahlak ve Sosyal Sorumluluk Ahlak ve Sosyal Sorumluluk iletme davranlarn ynlendiren, ou kez yazl olarak tamrnlanmam ancak toplum tarafndan genel kabul grm deerlere uyma zorunluluudur. zellikle son yllarda dnyada ve lkemizde gerek kamu gerek zel iletmelerde ortaya kan rvet ve yolsuzluk iddialar nedeniyle dikkatler sosyal sorumluluk ve i ahlak zerinde younlamtr. ' ahlak, i davranyla ilgili neyin doru neyin yanl, neyin hakl neyin

haksz olduu hakknda inanlara dayal ilkeler ve kurallar toplamdr. (Carrol,

159

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi CiU:2 Say:3 Yl 1999 1993:118) ahlak sosyal ve sosyal sorumluluk kavramlar birbirleriyle ilikisini

karlatrldnda,

sorumluluun iletmenin d dnya ile

kapsad, ahlakn ise hem i hem de d ilikileri kapsayan daha genel bir emsiye olduu sylenebilir. (Stoner ve Freeman, 1985: 116) rnein; bir iletmenin meydana gelen bir deprem felaketi iin yardmda bulunmas, iletmenin sosyal sorumluluu olarak nitelendirilebilinir. Binalarn yapmnda eksik malzeme kullanarak binalann depremden daha fazla zarar grmesine yol aan bir inaat firmasnn durumu ise, iletmenin i ahlakndan yoksun olmas olarak aklanabilir.

2.2. letmelerde Ahlak Sorunlar Snflamas ve Dzeyi letmelerde ahlaki sorunlar "ahlaki ikilem" ve "ahlaki sapma" olarak iki genel balkta incelenebilir.(Berkman ,1983:9 , Steinberg ve Austera, 1996:6; Stoner ve Freeman,1985:115 ; z-Alp, 1997:405) Ahlaki ikilem bir konunun birbiriyle atan ancak iki tarafnda tartlabilir doru yanlan olmas durumunda ortaya kar. rnein; "Mehmet Doru" sizin biriminizde uzun sreden beri alm bir kiidir. En azndan i arkadalannm gznde vicdan sahibi, belki de biraz ok vicdan sahibi ve drst olarak grlmektedir. Hep tam zamamnda iinde olur, mesai saatleri iinde tm zamann ok alarak geirir. Ancak herkesin de kendisi gibi olmasn beklediinden, sk sk yava hareket eden, uzun yemek aras kullanan yada herkes hasta olmadn bildii halde, hastaym gibi telefonla bildiren teki alanlardan yaknr. Geenlerde, Mehmet size dairenin fotokopi makinesinde izinsiz fotokopi eken kimi memurlardan sz etti. Daha da kts, Mehmet'in grne gre, bu kiiler dairenin telefonunu Bu ign boyunca ilikin kendi zel konumalan yaynladnz, iin ama

kullanyorlard.

uygulamalara

bir

genelge

arkadalarnca Mehmet istenmeyen adam ilan edildi. Mehmet yeni bir grev iin olas aday, bu da onun iin bir ykselme olacaktr. Mehmet'i ykseltirmsiniz? (Steinberg ve Austera, 1996:12)

160

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say: 3 Yl: 1999 Bir ahlaki ikilemdeki ortak tema, yukardaki rnekte grld gibi iki yada daha az insan grubunun dorulan arasndaki atmadr. Ahlaki sapma ise, bir kii ahlaki olmayan bir karar ald zaman ortaya kar. Tm ahlak d uygulamalar ahlaki sapma olarak nitelendirilebilir. eitli siyaset bilimcileri ile kamu ynetimi bilimcileri tarafndan ahlak sapma iin yaplan tanmlara baz rnekler aada verilmitir. (Berkman, 1983:10) * Para ya da mal karlnda kamu grevlisinin ayrcalkl kamu ilemi yapmasdr. * Kamu grevlilerinin yaplmamas gereken ilemleri yapmalar ya da yapmalar gereken ilemleri abuklatrmalar karl kar salamalardr. * Kiisel ya da siyasal kazan amacyla devlet yetkisinin yasad kullanmdr. * Kiisel amalar iin kamu grevlilerinin kurallara aykr biimde

davrandr. Son birka ylda lkemizde ahlaki sapma kamu ynetimi uygulamalarnn her yann kapsad iin yukardaki her tanm iin bir ka rnek herrieh akla gelebilir. lkemizde ahlaki sapmann boyutlar o derece byktr ki, artk eitli karlar karlnda, maddi snr olmayan hediyelerin kabul bile neredeyse olaan davramlar haline gelmitir. Bu konuda olduka duyarl bir lke olan hatta siyasi ahlak yasas karlmas almalarnn yapld Japonya5 da geen yl iki maliye mfettiinin, denetledikleri bankalar tarafndan lks restaurantlarda arlandklarnn ortaya kmasyla balayan skandal Maliye Bakam' nm istifasna neden olmutur (Hrriyet 28 Ocak 1998:11). dnyasndaki ahlak sorunlar da grmezden gelinemez. letmelerin yaamas ve baars iin anahtar faktr olan i ahlak, i dnyasnda birbirinden ok bamsz olmayan drt dzeyde ele alnr. (Stoner ve Freeman, 1985:116) lk dzey "toplumsal" olarak adlandrlabilir. Bu dzeyde, bir toplumdaki temel kurumlarla ilgili sorular sorulur. Gney Afrika' daki rk ayrm sorunu toplumsal bir sorundur. Sosyal bir sistemde bir grup insanm-aslnda ounluununtemel haklarnn sistematik biimde yok saylmas ahlaki adan doru mudur?

161

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say:3 Yit 1999 kinci dzey; alanlar, tedarikiler, mteriler, ortaklar, rakipler, alacakllar v.d' nin bulunduu kar gruplardr. Burada, iletmenin kararlarndan etkilenen d gruplarla nasl ilikiler kurulacana ve kar gruplarnn da iletme ile nasl iliki iinde olacaklarna ilikin sorular sorulur. Her bir grubun belirli karlar vardr ve her biri ynetim zerinde belirli basklar uygular. rnein; kredi verenler, senetlerin zamannda denmesini ve iletme tarafndan salanan muhasebe bilgilerinin iletmenin fmansal durumunu doru yanstmasn isterler. Mteriler, iletmenin mamullerinin gvenilir, salkl ve makul bir biimde fryatlanm olmasn isterler. Ahlak' in nc dzeyi "i politika" olarak adlandrlr. Bu dzeyde, bir iletmenin alanlar ile olan ilikileri hakknda sorular sorulur. Ne tr bir szleme adildir? Yneticiler ve dier alanlar arasnda ne gibi karlkl ykmllkler vardr? alanlar ne gibi haklara sahiptir? yerinde zgrce fikirlerini syleyebilirler mi? alt iletmede ynetime katlm hakk var m? letmelerin bu dzey kar gruplarna kar sosyal olarak duyarl olmalar gerekir. Ahlak konularnn son dzeyi "kiisel dzey" dir. Burada, bir iletmede kiilerin birbirlerine nasl davranmalar gerektii konusunda sorular sorulur. Sonular ne olursa olsun, kiiler birbirlerine drst m olmaldr? Patronlara, stlere, astlara kar hem birey, hem de bulunduklan konum icab ne gibi ykmllkleri bulunmaktadr? Bu sorular, bir rgtte yaamn gnlk konular ile ilgilidir. Ahlaki sorunlar ile her yerde, i yaammn her dzeyinde karlalr. ahlak; kii, iletme ve toplumla ilgili davranlarn temel kurallaryla ilgilenir. Ahlaki davranlarla ilgili ilkelere, ve standartlara dayal kurallar, yarglar genellikle din ve felsefi dnceden, kltrel deerlerden, yasalardan ve insan vicdanndan kaynaklanmaktadr.

162

Balkesir niversebi Sdsyal Biliniler Enstits Dergisi iti:'2'SayirJ Yt/ 1W9 2.3. Ortak Ahlak Bilimi ^ ^,

Ortak Ahlk Bilimi, genel ahlaki sorunlar kapsayan kurallar kmesidir Bunlar ou zaman yaanlan kurallardr. Ortak ahlak biliminin baz temel ilkeleri ve nasl alt aada ksaca zetlenmitir (Stner ve Freeman, 1985:118). Szn Tutma: nsanlarn birou, kendilerine verilen szlerin tutulmas iin gvence verilmesini isterler. Sz tutma, basit'geeriei olmazsa, ssya ilikiler durur, ticaret olanakszladr. Her ahlak kuram, en azndan kiilerin szlerini genellikle tutacaklanni dorular. Kt Niyetli Olmama: nsanlar srekli gvenliklerinden endie
;

duyarlarsa, dier insanlara gven duymada daha az istekli olurlar. KileraiakL iletiimde daha karmak, kavgalara yol aabilecek ve zm getirebilecek ilikiler yaratrlar. Bu nedenle ahlak kurallarnn pek ou, insanlrr dier ihsanlara zarar vermekten kanmalarn gerekli klar. Bu kuraln istisnalar da bulunmaktadr. Sulular yakalamak iin Polisin kuvvet kullanmas, nedensiz olarak saldrya urayan insanlarn kendilerini savunmalar gibi. ,

Karlkl Yardm: Ahlak ve ahlak kurallar, insan topluluklarihih davranlarm dzenler. nsanlarn ounluunda,' dier bireyleri kendisine zarar vermekten kanmalar iin negatif, ayn zamanda kendisine yardim etmeleri iin pozitif istekleri vrdif. Ahlak krallanna gre, b istekten, bireylerin maliyeti ok yksek olmadka birbirlerine yardmetmeleri gerektii sonucu karlabilir. nsanlara Sayg: Ortak ahlak bilimi, bireylerin dier insanlar, kendi amalarm gerekletirmede ara olarak deil, sonu olarak grmelerini gerektirir. nsanlara sonu olarak davranmak, onlar ciddiye almak, karlarn yasal kabul etmek ve isteklerini nemsemektif. Mala Sayg: nsanlarn dier ihsanlara ait mallar kullanmadan "'nce' onlarn rzalarn almalar gerektii'ilkesi hla tartlan bir konudur. Eer, insanlar kendi vcutlannm sahipleri olarak dnlrse, mala sayg insana saygy yaratacaktr.

163

Balkesir niversitesi Sosyal Bitimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say: 3 Yl: 1999 Ahlak Uygulamak: ou iletmelerin kendilerine zg yazl ya da szl ahlak kurallar bulunur. Bu kurallar bazen, ortak ahlak kurallan ile atabilir. rnein; yardma gereksinimi olan bir kiiye yardm iin karlkl yardm ilkesine bavurmak, skntdaki kii rakip ise iletme yetkililerince iyi karlanmayabilir.

2.4. Ahlakn Kurumsallatrlmas Bir ok iletme, ahlakn bireysel vicdan ve fazilet-sorunu olduu varsaym altnda yneltilmektedir. Dolaysyla iyi ahlaka sahip insanlar ie alndka iletmede iyi bir iletme olacaktr. Ayn mantkla, iletme de yanl eyler oluyorsa belirli insanlann yanl davraulan nedeniyledir. Bu dnce yapsnda iletme ahlak, kiisel ahlaka dayal olarak ekillenmektedir. Ancak gnmzde, kiisel ahlaka dayal iletme ahlak anlay yeterli olmamakta, pek ok byk iletme, iyerlerinde ahlaki bir ortam yaratma abas ile ahlaki karar srelerini kurumsallatrmaya almaktadrlar. Ahlak

kurumsallatrma yollan arasnda; irket ynetim kurallan, ahlak komiteleri, ikayet burolan, yasal kurullar, ahlak eitimi programlan ve yazl ahlak yasalarnn gelitirilmesi saylabilir. letmelerde ahlaki davramlan yaygnlatrmann nemli yollanndan birisi yazl ahlak kurallanmn gelitirilmesidir. Bir iletmenin ahlak kurallar tm evresiyle ilikilerinde olmas gereken ahlaki standarttan gsteren yazl bir belgedir. Bu belgelerin bir ksm, uygulamada ksa bir ksm ise uzun olarak oluturulmaktadr. Ksa olan ahlak kurallan, iletmenin amalanm,

sbrumluluklann ve deerlerini aklayan genel kurallardr. Mamul kalitesi, ynetici-alan ilikileri, evreye kar sorumluluk gibi kurallar rnek olarak gsterilebilir. Uzun ve aynntl ahlak kurallanna rnek olarak; yneticilerin hediye kabul, yanl muhasebe uygulamalan, iletme ara-gerelerinin kiisel amalarla kllamm gibi zel konular verilebilir. ahlak kurallan bir iletmede ortaya kabilecek sorunlan ve bu sorunlar karsnda ne tr bir tutum iinde olunacan belirleyici nitelikteki kurallardr. ahlak kurallan bir iletmede hem alanlann

164

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt:2 Say:3 Yl: 1999 uymas gereken tutum ve davramlara rehber olmakta, hem de i ahlakna,aykm davramlara kar tepkileri tammlamaktadr (z-Alp,1997:412). ahlak

kurallarna rnek olarak,izelge 2' deki Fiat'm ahlak yasas verilebilir.

izelge 2 : Ahlak Kurallar rnei FAT'IN AHLAK YASASI . ... ,. ,... . ., ;.

* Gruba bal bir irketin karlarm korumak uruna bir devlet grevisine,kamu kuraluuna,politikacya para ya da hediye teklif etmek yasaktr. Kar taraf yasa d bir bask bile uygulasa,bu kurala uyulacaktr. * Sponsorluk,dammanlk,reklam,tamtmIvb. gibi adlar altnda bile ..olsa,karnu, kuruluuna ya da devlet grevlisine yardm ya da katkda bulunmak yasaktr. , * Fiat, rvet isteyen devlet grevlileriyle ilikilerini derhal kesecektir. Bir devlet grevlisi rvet isterse, Fiat alan bunu derhal st yneticilere duyuracaktr. * Gruba bal irketlerin genel mdrleri bu tr rvet teklifleri hakknda ayrntl bilgileri ieren raporlar her yl grup ynetimine sunmakla ykmldr. * Kurallara aykr davranan alan ile Fiat arasndaki szleme iptal edilecektir. Giovanni Agnelli Kaynak .z-Alp, 1997.412 . ,

letmeler alanlarm tm dier konularda olduu gibi i ahlak,, konularnda da eitebilirler. alanlara irketin ahlak program hakknda

bilgilerin verildii, ahlak ikilemleri ieren rnek olaylar zebilecekleri, i ahlak tartmalar yapabilecekleri eitim programlan i ahlakm yerletirme ve

kurumsallatrmada nemli bir unsurdur. Eitim, alanlar iletmelerinin ahlak standartlar hakknda bilgilendirildii gibi, yaygn ahlaki konulara kar duyarl olmalarm da salamaktadr. ahlakm bir iletmede yerletirip, kurumsallatrma da en nemli grev st ynetime der. st ynetim ahlaki bir liderlik rnei gsterip , model oluturmadka bir iletmede ahlak standartlarnn yerletirilmesi olanakszlar.

165

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cili:2 Say:3 Yl: 1999 Ynetim, iletmede i ahlak konusunun ciddiye alnd, i ahlakna aykr davranlarn izlendii ve ahlaki davranlarn dllendirldii gibi bir sistem kurmaldr. letmelerde i ahlaknn kurumsallatnlmas, kiilerin bireysel ahlaki tutumlanna braklmamaldr. ahlakn yerletirmek iin rgtsel aba

gsterilmeli konu ile ilgili plan ve program yaplmaldr. letmelerinde ahlaki bir ortam yaratmak ve i ahlakm kurumsal kltrn bir paras haline getirmek isteyen iletmeler bu ama dorultusunda tm iletme alanlarn kapsayan ahlak programlan dzenlemelidirler Bu programlar

alanlann ahlak kurallara duyarl olmasn salamak, skandallan nlemek, iletme iinde ve iletmenin d evresiyle ahlakl ilikiler kurmak amacyla kapsaml ekilde hazrlanmaldr. Oluturulacak programlar, iletmede alanlann uymas gereken tutum ve davranlara rehber niteliinde olan ve i ahlakna aykn davranlara kar tepkileri tanmlayan iletme i ahlak kurallan ile de uyumlu olmaldr. Ayrca bu programlarda,iletme temel ynetim fonksyonlanmn yenne getirilmesinde bir baka ifade ile; planlama,rgtleme,yneltme,koordmasyon ve kontrol faaliyetleri srasnda, ahlaki davramlara rgtsel ncelik verilmesi gerektii de vurgulanmaldr. ahlakm bir iletmede yerletinnek iin konu ile ilgili plan,program yapmak,eitim faaliyeti gerekletirmek ve yazl ahlak kurallan belirlemenin yan sra ahlak davranlan dllendiren,tevik eden ve st dzey yneticilerin davranlanyla rnek oluturduu bir ynetim eklinin de kurulmas gerekmektedir. ahlkm iletme kltrnn bir paras haline getirmek isteyen iletmeler yukanda bahsedilen tm faaliyetlerin bir arada gerekletirildii bir ynetim sistemi kurmak iin aba gstermelidirler.

SONU Sosyal sorumluluk, iletmelerin ve yneticilerin insanln, toplumu ve evreyi etkileyen iletme faliyetlerinden dolay hesap verme durumudur. Bir baka ifade ile iletmeler ilevlerini srdrd ve kaynaklanm kulland toplumun,

166

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say: 3 Yl: 1999 kendinden beklediklerim yerine getirmelidirler. Ancak gnmzde iletmeler ve yneticiler sosyal ykmllklerini kendileri belirlemeye balamlardr. nedenle, sosyal sorumluluk kavram sosyal duyarlla dnmtr. Sosyal duyarlln sorunlarn zmnde yeterli olmad durumlarda neyin iyi neym kt, neyin doru neyin yanl olduunu belirleyen bir etken olarak ahlak kavram devreye girmektedir. ahlak, i davranlar ile ilgili iyi, kt, doru ve yanllarn neler olduunu belirleyen inanlara dayal ilkeler ve kurallar btndr. letmelerde ahlaki ikilem ve ahlaki sapma olarak ortaya kan ahlaki sorunlar, bireysel ahlaki tutumlarla zmlenemez. Bu nedenle planl bir rgtsel aba ile iletmelerde i ahlak kurumsallatrlmaldr. Kurumsallatrmada en nemli grev st ynetime dmektedir. st ynetim i ahlaknn ciddiye alnd, aykr davranlarn izlendii, ahlak davranlarn dllendirildi yukarda anlatlan zelliklere sahip bir ynetim sistemi kurmaldr. lkemiz kamu ve zel sektr, hatta tm toplum ancak i ahlaknn kurumsallatrmas ile iinde bulunduu ahlaki kntden kurtulabilir. Bu

KAYNAKLAR Ackerman, Robert W. "How Companies Respond te Social Demands" Harvard Business Review, July-August 1973 : 88-99. Berkman, mit. Az Gelimi lkelerde Kamu Ynetiminde Yolsuzluk ve Rvet. Ankara: T.O.D.A.. Yayn No:203,1983. Carrol, Archie B. Business and Society : Ethics and Stakeholder

Manegement. Cincinnati: South-WesteraPub.Co.1993. Davis, Keith ve R.L. Blomstrom. Business and Society: Environment and Responsibility. New York: Mc Graw Hill Book Co. 1975. Drucker, Peter F. The Best of Peter Drucker on Management New York: Harper and Row Pub.Inc. 1977.

167

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Cilt: 2 Say: 3 Yl 1999 Epstein, Edwin M. "The Corporate Social Policy Process: Beyond Business Ethics, Corparete Social Responsibility andCorparete Social Responsiveness" California Management Review; Cut. 29; No:3:1987. Foote,Susan B. "Corporate Responsibility in a Changing Legal Environment", ; i California Management Review, Cilt:26, No:3.1984. Friedman, Milton. Capitalism and Freedom: Chicago. University of Chicago Press.1963. Hartley, Robert F. Business Ethics New York: John Wiley and Sons Inc. 1993. Mc Hugh, Francis PJ Ahlak. ev: TSAD, stanbul: Tsiad Yayn No: T/92, 8-154:1992. Preston Lee E ve J,E. Post. Private Management and Public Policy: The Prince of i Public Responsibility. New Jersey: Prentice-Hall Inc. 1973.

Steinberg, Sheldon S. ve S. Austerri. Hkmet Ahlak ve Yneticiler: ev: Turgay Ergim, Ankara: T.O.D.A.. Yayn No: 264. 1996. Stoner, James AvF. ve R.E. Freeman. Manegement. New Jersey: Prentice Hall Inc.1985. z. Alp ,an (Editr) Genel sletme Cilt ve 2. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yayn No: 931 ,1997.

168