TMH

SAP2000 YAZILIMINDA ETKLEML VERTABANI UYGULAMALARI

Gnay ZMEN(*)

1. GR SAP2000 yazlm, yap sistemi modellerinin gelitirilmesi, analizi ve boyutlandrlmas iin kullanlan genel amal bir programdr. Program Windows ortamnda almakta ve tm ilemler zel Grafik Kullanc Arayz (Graphical User Interface) yardm ile SAP2000 ekran zerinde gerekletirilmektedir. Herhangi bir yap sisteminin SAP2000 yardm ile analiz ve boyutlandrmasnda, genel olarak, aadaki yol izlenmektedir : a) Sistem Modelinin oluturulmas: Bu ilk aamada, ya dorudan doruya veya SAP2000 iinde bulunan ablon (Template) sistemler kullanlarak Kiri, kolon v.b. ubuk elemanlar, Duvar, deme, kabuk gibi yap blmlerini temsil eden sonlu elemanlar, Dm noktalarnda veya mesnetlerde elastik veya lineer olmayan birleimler veya yaylar, eitli tipte mesnetler tanmlanarak sistem modeli oluturulur. Bu srada, eitli yap elemanlarnn birletii Dm Noktalar (Joints), Program tarafndan otomatik olarak, tretilmektedir. Baz durumlarda, ele alnan sistemin nce kk (veya kaba) bir blm oluturulur. Daha sonra SAP2000in Copy, Paste, Replicate, Mesh Areas gibi olanaklarndan yararlanarak sistem tamamlanr. b) Malzeme zelliklerinin Tanmlanmas: SAP2000 iinde standart olarak, tm zellikleri ile tanmlanm olan Beton (CONC), elik (STEEL) ve Alminyum (ALUM) malzemeleri mevcuttur. stenirse bu malzeme trlerine ait zelliklerin bazlar veya tm deitirilebilecei gibi, yeni malzeme trleri de tanmlanp kullanlabilir. Seilen veya tanmlanan malzeme trleri, kesit tanmlamas srasnda kullanlmaktadr.
(*) Prof. Dr., T, naat Fakltesi, stanbul

c) Kesit zelliklerinin Tanmlanmas: eitli kesit tipleri ayr ktkler iinde verilmi bulunmaktadr. zellikle elik yaplarda bu kesit tipleri, dorudan doruya veya baz zellikleri deitirilerek kullanlabilecei gibi, istenen trde kesit tanmlamak iin, pek ok seenek vardr. Seilen veya tanmlanan kesitler sistem elemanlarna atanmaktadr. d) Yklerin Tanmlanmas: Tekil, yayl, gen veya yamuk yklerle scaklk deimeleri tanmlanp dm noktalarna, ubuklara veya sonlu elemanlara atanabilmektedir. Ayrca, ktle ve spektrum diyagramlar tanmlandktan sonra, mod birletirme yntemi ile Dinamik Hesap da yaplabilir. ok sayda (Sabit, hareketli, rzgar, deprem v.b.) deiik yklemeler tanmlanabilecei gibi, bunlar eitli sperpozisyon katsaylar ile arplarak Ykleme Kombinezonlar da oluturulabilmektedir. e) zm (Analiz): Sistem modelinin malzeme, kesit zellikleri ve yklemeleri ile birlikte tanmlanmas bittikten sonra zm (Analiz) yaplr. zm sonular da SAP2000 ekrannda grntlenmektedir. Bu grnt zerinde istenen her trl ayrnt ayrca grntlenip incelenebilir. stenirse, zm sonular bir kte yazdrlp orada incelenir veya bastrlabilir. f) Boyutlandrma: zm ilemi tamamlandktan sonra, seilen bir ynetmeliin kurallar uygulanarak, elik veya betonarme elemanlarn boyutlandrmalar da yaplabilmektedir. Baz zel durumlarda, zellikle sistem geometrisinin tanmlanmasn dorudan SAP2000 ekrannda yapmak pek pratik olmamaktadr. Bu durumda geometriyi AutoCAD ortamnda oluturup DXF ktkleri yardm ile SAP2000 ortamna aktarmak daha uygun olmaktadr. zellikle geometrisi pek dzenli olmayan kafes sistemlerde bu yolun uygulanmas ok pratik olmaktadr, [1]. Bazen de dm noktalarnn koordinatlar belirli bir formln ardk olarak uygulanmas ile kolayca saptanabilmektedir. Bu durumda da koordinatlar Elektronik Tablo

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 434 - 2004/6

23

TMH
ortamnda oluturduktan sonra SAP2000 ortamna aktarmak pratik olmaktadr. Kaynak [1]de bu uygulamay aklayan bir helis merdiven rnei verilmi bulunmaktadr. SAP2000 yazlmnn son (V8) srmnde, gerek geometri tanmnda, gerekse eitli atamalarn yaplmasnda geni kolaylklar salayan yeni bir olanak sunulmutur. Etkileimli Veritaban Dzeni (Interactive Database Editing) ad verilen bu olanak sayesinde, her trl ilem Elektronik Tablo ortamnda gerekletirildikten sonra SAP2000 ortamna aktarlabilmektedir. Bylece hesaplama ilemleri, byk bir olaslkla, zaten Elektronik Tablo ortamnda yaplan atama byklklerinin SAP2000 ortamna aktarlmas hem ok kolaylamakta hem de olas kullanc (giri) hatalar tmyle ortadan kaldrlm olmaktadr. Kaynak [1]deki eitli rneklerde, Etkileimli Veritaban Dzeninin ekran zerinde yaplan uygulamas gsterilmi bulunmaktadr. Bu almada Etkileimli Veritaban Dzeninin zellikleri ksaca aklandktan sonra, saysal bir rnek zerinde, Elektronik Tablolar ile etkileimli olarak nasl uygulanaca gsterilecektir. 2. ETKLEML VERTABANI DZEN SAP2000 ekrannn st blmndeki Edit mensnde bulunan Interactive Database Editing komutu tklandnda ekrana Interactive Database Input Tables ileti kutusu gelir, (ekil 1). Grld gibi, bu ileti kutusunda Definitions (Tanmlar) ve Assignments (Atamalar) balkl iki blm bulunmaktadr. Her bir blmde, oluturulan modelin zelliklerine gre, aktif olan ve olmayan kutucuklar bulunmaktadr. Aktif kutucuklardan herhangi biri (veya birka) iaretlenip OK dmesine basldnda, ekrana ilgili kutucua ait Interactive Database Editing (Etkileimli Veritaban Dzeni) ileti kutusu gelir, (ekil 2). Bu ileti kutusunun sol tarafnda, gelitirilmi olan modelin zelliklerine bal olarak dzenlenmi bir tablo, bu tablonun st tarafnda da, File (Ktk), Excel, Edit (Dzenle), View (Grnm) ve Options (Seenekler) balklar ile sralanm olan ekme menler bulunmaktadr. Bu menlerde, alt blmdeki tablo zerinde eitli ilemler yaplmasn salayan komutlar vardr. leti kutusunun sa tarafnda da, ok kullanlan komutlara kolayca eriilmesini salayan dmeler bulunmaktadr. Copy (Kopyala), Paste (Yaptr), Paste Insert (Araya Sokarak Yaptr), Paste Append (Ekleyerek Yaptr), Delete Record (Kayt Sil), Append Blank Rows (Bo Satrlar Ekle), Find (Bul), Replace (Bul ve Deitir) dmeleri yardm ile, sol taraftaki tablo bir Elektronik Tablo gibi kullanlp eitli ilemler yaplabilmektedir. Ayrca To Excel (Excel Tablosuna Aktar), komutu yardm ile tablonun tm Excel ortamna aktarlarak daha geni Elektronik Tablo olanaklarn kullanmak da mmkn olmaktadr. Elektronik Tablodaki ilemler tamamlandktan

ekil 1 - Interactive Database Input Tables ileti kutusu

ekil 2 - Etkileimli Veritaban Dzeni ileti kutusu

24

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 434 - 2004/6

TMH
sonra sonularn tm veya bir blm ileti kutusundaki tabloya aktarlabilir. Tablo zerindeki ilemler sona erdikten sonra, Apply to Model (Modele Uyarla) veya Done (Tamam) dmelerinden biri kullanlarak retilen tm bilgiler modele aktarlr. Bu ilemlerin nasl yapld aada saysal bir rnek zerinde aklanacaktr. 3. UYGULAMA Saysal rnek olarak seilen tek katl yapnn modeli ve boyutlar ekil 3te gsterilmitir.

ekil 4 - Kolon numaralar ve yk alanlar

alanlar, tarama ve noktalama biimlerinde ayrt edilerek, ekil 4te gsterilmitir. ekil zerinde kolon numaralar ile, ilgili Lxi ve Lyi boyutlar da gsterilmi bulunmaktadr. Dm noktalarna isabet eden arlk ve ktle deerlerinin hesaplanmas iin Excel ortamnda dzenlenmi olan yk tablosunun hazrlk aamas Tablo 1de gsterilmitir.
ekil 3 - Saysal rnek Tablo 1 - Yk tablosunun hazrlanmas

elik ubuklardan oluan bu yapnn demeleri rijit diyafram zellii tamamaktadr. Bu nedenle ktle ve yatay yk atamalarnn her bir dm noktasna ayr ayr yaplmas gerekmektedir. Aada bu atamalarn Etkileimli Veritaban Dzeni ile nasl yaplaca aklanacaktr. Yap elemanlarnn arlk ve ktle deerleri ihmal edilmektedir. Deme zerindeki sabit ve hareketli ykler g = 1.00 kN/m2 q = 2.00 kN/m2 olarak verilmitir. 3.1 Arlk ve Ktle Hesab Her bir kolon bana isabet eden Wi arlklar Wi = Gi + n Qi (1) olarak hesaplanabilir. Burada n Hareketli Yk Katlm Katsaysn gstermektedir, [2]. Gi ve Qi de, sras ile, sabit ve hareketli yklerden kolon bana isabet eden arlk deerleridir. Bunlar Gi = gi Lxi Lyi Qi = qi Lxi Lyi (2) (3) Tabloda nce, g, q ve n deerleri girilmekte, daha sonra A, B ve C kolonlarna sras ile, Dm Noktalar ile ilgili Lx ve Ly deerleri yazlmaktadr. D6, E6 ve F6 hcrelerine de, sras ile, (2), (3) ve (1) formllerine kar gelen Excel ifadeleri yazlr. Bu ifadelerin yazl biimleri tablonun iine yerletirilmi olan aklama kutularnda gsterilmitir. Son olarak G6 hcresine mi = Wi / g (4) ktle ifadesi yazlmtr. D6, E6, F6 ve G6 hcrelerindeki formllerin kopyalanp alt satrlara yaptrlmasndan sonra tablonun ald son ekil Tablo 2de gsterilmitir.

olarak ifade edilebilir. Burada Lxi ve Lyi, sras ile, yk alannn X ve Y eksenleri dorultusundaki boyutlarn gstermektedir. Her bir kolona isabet eden yk

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 434 - 2004/6

25

TMH
Tablo 2 - Yk tablosunda ktleler

Veritaban Dzeni ileti kutusu gelir. Grld gibi, ktle tablosunda 6 No.lu dm noktasna atanan ktle deerlerini ieren tek bir kayt bulunmaktadr. Bu durumda SAP2000 programn kapatmadan Excel ortamnda ktle hesaplamak iin hazrlanm olan tabloya geilir, (Tablo 2). Burada sras ile, Excel ortamnda, A kolonundaki 7. 14. satrlar arasnda bulunan Dm No. numaralar seilip kopyalanr. SAP2000 ortamna geilip, Paste Append komutu kullanlarak bu deerler ileti kutusundaki tabloya aktarlr. Excel ortamna geilip, G kolonundaki 7. 14. satrlar arasnda bulunan ktle deerleri seilir ve kopyalanr.

3.2 Ktle Atamalar SAP2000 ortamnda seilen rnee ait geometrik modelin gelitirilmesi, malzeme ve kesit zelliklerinin tanmlanmas aamalar tamamlandktan sonra ktle ve yk atamalarna geilir. Etkileimli Veritaban Dzenini kullanarak dm noktalarna ktle atamalarn gerekletirebilmek iin, nce herhangi bir dm noktasna (rnein 6 No.lu noktaya) daha nce hesaplanm olan ktle deerleri atanr, (ekil 5). Daha sonra Edit mensnde bulunan Interactive Database Editing komutu tklanarak ekrana Interactive Database Input Tables ileti kutusu getirilir. Burada Assignments blm seilip Added Mass kutucuu iaretlenir ve OK dmesine baslr, (ekil 6). Bu durumda ekrana ekil 7de gsterilen Ktle Atama - Etkileimli

ekil 6 - Ktle atama iin Etkileimli Veritaban uygulamas

ekil 5 - Ktle atama

ekil 7 - Ktle Atama Etkileimli Veritaban Dzeni ileti kutusu

26

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 434 - 2004/6

TMH
gstermektedir. Ktle atamalar tamamlandktan sonra, bina zel periyodu hesaplanp S spektrum katsays tayin edilebilir. Dier katsaylar da belirlendikten sonra toplam deprem yk hesaplanabilir. Burada bu hesaplarn ayrntlar gsterilmemitir. Toplam deprem yk hesabnda kullanlan katsaylar A0 = 0.40, I = 1, S(T) = 2.5, Ra = 8
ekil 8 - Excel tablosundan ktle deerleri aktarlmas

olarak alnmtr. Buna gre her iki dorultudaki toplam deprem yk (5)

SAP2000 ortamna geilip, 2. satrn Mass1 balkl kolonunda bulunan hcreye gidilir ve Paste komutu kullanlr. 2. satrn Mass2 balkl kolonunda bulunan hcreye gidilip Paste komutu ile bu kolona da ayn deerler yaptrlr. Tablonun 1. Satrndaki CoordSys balkl hcrede bulunan Joint Local ifadesi Copy komutu ile kopyalanp alttaki satrlara yaptrlr. leti kutusundaki tablonun son durumu ekil 8de gsterilmitir. Son olarak Done dmesine baslr. Ekrana gelen yeni ileti kutusunda yaplan deiikliklerin modele aktarlp aktarlmayaca sorulmaktadr. Burada da Yes dmesine baslarak ilem tamamlanm olur. Bylece Excel tablosunda retilmi olan tm ktle deerleri SAP2000 ortamndaki modele aktarlm olmaktadr. 3.3 Deprem Ykleri Hesab Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik esaslarna gre herhangi bir dorultudaki toplam deprem yk Vt = W A0 I S(T) / Ra olarak hesaplanr, [2]. Burada W A0 I : Toplam yap arln, : Etkin yer ivmesi katsaysn, : Bina nem katsaysn, (5)

Vt = W 0.40 1 2.5 / 8 = 0.125 W

olarak hesaplanmaktadr. Ele alnan yap tek katl olduundan bu yk dm noktalarna Wi Wi Fi = ------ Vt = ------ 0.125W = 0.125Wi W W (6)

forml ile datlabilir. Arlk ve ktle deerleri-

ekil 9 - Deprem yk atama

Tablo 3 - Yk tablosuna deprem yklerinin eklenmesi

S(T) : Bina zel periyoduna bal olarak hesaplanan Spektrum katsaysn, Ra : Deprem yk azaltma (Davran) katsaysn

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 434 - 2004/6

27

TMH
nin hesaplanmas iin hazrlanm olan Excel tablosunun sa tarafna Fi deerlerinin (6) frmlne gre hesab ile ilgili bir kolon eklenmitir, (Tablo 3). 3.4 Deprem Yk Atamalar Dm noktalarna deprem yklerinin atanmas yine Etkileimli Veritaban Dzenini kullanarak yaplabilir. Bunun iin, nce bir EX ykleme durumu tanmlanp herhangi bir dm noktasna (rnein 6 No.lu noktaya) daha nce hesaplanm olan deprem yk deeri atanr, (ekil 9). Daha sonra yine Edit mensnde bulunan Interactive Database Editing komutu tklanarak ekrana Interactive Database Input Tables ileti kutusu getirilir. Burada Assignments blm seilir ve Joint Force Loads kutucuu iaretlenir. Alt blmde bulunan Select Loads Cases kutusu tklanarak EX ykleme durumu seilir ve 2 kez OK dmesine baslr, (ekil 10). Bu durumda ekrana ekil 11de gsterilen Yk Atama - Etkileimli Veritaban Dzeni ileti kutusu gelir. Grld gibi, yk tablosunda 6 No.lu dm noktasna atanan yatay yk deerini ieren tek bir kayt bulunmaktadr. Bu durumda SAP2000 programn kapatmadan Excel ortamnda ktle ve yk hesaplamak iin hazrlanm olan tabloya geilir, (Tablo 3). Burada sras ile, Excel ortamnda, A kolonundaki 7. 14. satrlar arasnda bulunan Dm No. numaralar seilip kopyalanr. SAP2000 ortamna geilip, Paste Append komutu kullanlarak bu deerler ileti kutusundaki tabloya aktarlr. Excel ortamna geilip, H kolonundaki 7. 14. satrlar arasnda bulunan yk deerleri seilir ve kopyalanr. SAP2000 ortamna geilip, 2. satrn F1 balkl kolonunda bulunan hcreye gidilir ve Paste komutu kullanlr.

ekil 10 - Yk atama iin Etkileimli Veritaban uygulamas

ekil 11 - Yk Atama Etkileimli Veritaban Dzeni ileti kutusu

ekil 12 - Excel tablosundan yk deerleri aktarlmas

28

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 434 - 2004/6

TMH
Tablonun 1. Satrndaki LoadCase ve CoordSys balkl hcrelerde bulunan EX ve GLOBAL ifadeleri Copy komutu ile kopyalanp alttaki satrlara yaptrlr. leti kutusundaki tablonun son durumu ekil 12de gsterilmitir. Son olarak Done dmesine baslr ve Excel tablosunda retilmi olan tm yk deerleri SAP2000 ortamndaki modele aktarlm olmaktadr. Benzer ilemler Y dorultusu iin tanmlanan EY ykleme durumu iin de yinelenir. Dey ykler ve ykleme kombinezonlar da tanmlandktan sonra, zm (Analiz) ve Boyutlandrma ilemlerine geilebilir. 4. DER UYGULAMALAR Yukarda eitli atamalarn, Excel ortamnda gerekletirilen almalardan sonra, Etkileimli Veritaban Dzeni yardm ile SAP2000 ortamna nasl aktarldklar aklanmtr. Bu dzenden yararlanarak gerekletirilebilen bir baka kolaylk da, bir yap modelinde uygulanm olan tanmlamalarn bir baka modele aktarlnasdr. Bylece bir yap modelinde tanmlanm olan, rnein Malzemeler (Materials) Kesitler (Frame/Cable Sects) Ykleme Trleri (Load Cases) Spektrum Diyagramlar (Resp Spec Func) Superpozisyon Trleri (Combinations) gibi zellikler kolayca bir baka yap modeline aktarlabilir. Bunun iin lk yap modelinde Edit mensndeki Interactive Database Editing komutu tklanarak ekrana Interactive Database Input Tables ileti kutusu getirilir. Bu ileti kutusunun DEFINITIONS blmnde, aktarlacak bilgi ile ilgili kutucuk iaretlenir ve OK dmesine baslr. Kutucuklarn tanmlar yukardaki listede parantez iinde gsterilmitir. Ekrana gelen Interactive Database Editing ileti kutusundaki bilgiler seilir ve Copy dmesine tklanr. kinci yap modeline geilip yeniden Interactive Database Editing komutu kullanlr ve ayn kutucuk iaretlenir. Ekrana gelen Interactive Database Editing ileti kutusunda, yeter sayda Append Blank Rows komutu kullanldktan sonra, Paste dmesine tklanr. Baz zel durumlarda bilgilerin nce Excel ortamna oradan da yeni modele aktarlmas uygun olabilmektedir. 5. KAYNAKLAR
[1] G. zmen, E. Orakden, K. Darlmaz rneklerle SAP 2000 V8, Birsen Yaynevi, stanbul, 2004. [2] Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, Bayndrlk ve skan Bakanl, Ankara, 1997.

40 Yl nce TMH
ubuk II. Baraj Ald
Ankara Projesinin bir cz olarak inaat tamamlanan ubuk II. Baraj 27.4.1964 tarihinde DS Genel Mdr Neet Akmandor ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hdai Oraln bir konumas ile alarak hizmete girdi. ok maksatl bir baraj olan bu tesisin durum, safahat ve karakteristiklerini ksaca yle zetliyebiliriz: ubuk II. Baraj, ubuk ay zerinde ina edilen ikinci nemli bir tesisimizdir. ubuk Kazasnn 5 km kuzeyinde ina edilmitir. Yaplmasnn iki esas maksad vardr: 1- Ankara ehrine ime ve kullanma suyu temiz etmek, 2- ubuk kasabasn ve arazisini takndan korumak. Ayrca mevcut halk sulamalarn idame ettirecek ve gln berrakl, gzellii ile Ankara ehri iin cazip bir mesire yeri olacaktr. En nemli zellii kot bakmndan 110 m irtifada olmas ve Ankara ehrinin en yksek semtlerine dahi cazibe ile su verebilecek seviyede bulunmasdr. Bu bakmdan hibir pompaja ihtiya gstermeden ime suyunu cazibe ile temin edebilecektir. Baraj yerinde yatan genilii 50-70 m kadar olup yama kayalar andezit ve aglomeralardan teekkl etmi bulunmaktadr. TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 434 - 2004/6

29