Fakilar İle Sofular Mücadelesi̇ni̇n Tari̇hi̇ Serüveni̇

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I, ss. 73-131.
OSMANLILAR DNEM FIKIH - TASAVVUF LKS: FAKILAR LE SOFULAR MCADELESNN TARH SERVEN *
Do. Dr. Ferhat KOCA **
Fkh - tasavvuf ilikisi, ilk bakta, ad geen iki disiplinin metot ve problemleri arasndaki baz gei ve gerginlikleri hatra getirmekle beraber, aslnda bu gei ve gerginlikler, slam dncesinin geliimine byk katklar salayan zhir-btn tartmalarnn en heyecanl ve en verimli alanlarn meydana getirmi ve bylece tefsir, hadis, kelam, fkh, fkh usul, tasavvuf ve mezhepler tarihi gibi pek ok disiplinin yntem ve ieriklerine etki etmitir. Bu itibarla, Osmanllar dnemindeki fkh - tasavvuf mnsebetlerini inceleyen almalar, sadece ad geen iki disiplinin, Osmanllar dnemindeki tarih srelerini ve birbiriyle olan ilikilerini ortaya karmakla kalmayacak, ayn zamanda uzun bir tarih ve geni bir corafya ierisinde yaanan bu dnemin btnyle din tarihinin anlalmasna da yardmc olacaktr. Elinizdeki almada; gerek metodolojileri ve gerekse problemleri bakmndan birbirinden farkl olan ve hatta birbirinin zdd olarak gzken fkh ve tasavvufun, yaptklar teorik tartmalarla, birbirini tketmek yerine, birbirine hareket enerjisi kazandrdklarn, bu disiplinlere mensup kii ve gruplar arasnda kesin bir ayrmann deil, birtakm karlkl gei, uzlama ve bu arada baz gerginliklerin bulunduunu, dolaysyla din ve itim hayat asndan, Osmanllar dneminde bu iki grup arasnda hassas bir dengenin mevcut olduunu, ancak tarih sre itibariyle devlet aygtnn bir eleman olarak fukahnn (hukukularn), meyihi ve tasavvuf kurumlar hukuk bir stat ierisine sokarak, kontrolleri altna aldklarn gstermek istiyoruz.
*
**
Bu makalenin hazrlanmas srasnda, madd ve manev desteklerini esirgemeyen Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezinin (SAM) btn yetkililerine, makaleyi okuyarak ierii ve kaynaklar hakknda eitli tenkit ve katklarda bulunan Do. Dr. Nihat Azamat, Do. Dr. lyas elebi ve Do. Dr. Reat ngrene, SAM aratrmaclar Semih Ceyhan ve mer Trkere, Gazi nv. orum lhiyat Fakltesi aratrma grevlileri Kif Hamdi Okur, Halil brahim imek ve Ahmed Cahit Haksevere, makalede kullanlan kaynaklarn temini srasnda byk yardmlarn grdm SAM Ktphane ve Dkmantasyon servisleri elemanlarna en derin kranlarm sunarm. Gazi niv. orum lhiyat Fakltesi slm Hukuku Anabilim Dal retim yesi.
Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I
74 Do. Dr. Ferhat Koca
Bu grlerin ispat iin, ncelikle fkh ve tasavvuf disiplinlerinin Osmanllar dnemindeki teorik tartma alanlar ve bu alanlarda meydana getirilen literatr tespit edilmeye, daha sonra da bu teorik tartmalarn pratik rnekleri verilmeye ve tasavvuf kurumlarn hukuki statleri ortaya konulmaya allacaktr. Konu incelenirken, imkan nispetinde genellemelerden kanmakla beraber, deerlendirmelerde uzun dnemli tarih veya makro tarih bak as esas alnacaktr. Bu arada, fkh - tasavvuf ilikisinde yer alan eserler ile dnce ve gr sahipleri corafya bakmndan, mnhasran Osmanl Anadolusu ve Balkanlar ile snrlandrlacak, ayn dnemde Kafkaslar, Suriye, Filistin, Hicaz, Msr ve Kuzey Afrika blgelerinde yazlan eserlere veya yetien ilim adamlarna atflarda bulunulmayacaktr. Son olarak, burada fkhla ilikileri incelenecek olan tasavvuftan amacmzn; Yksek ahlk ve fazilet sahibi, Allahtan en ok korkan ve Ona en ok balanan bir kul olabilmek iin takip edilen zhd ve takv hayat deil, rk ve vahdet-i vcut gibi birtakm mistik teoriler erevesinde, Yaratc Kudretin (Allah) hakikatine ulaabilmek iin, nefsi ve bedeni bu yolda hazrlamaya ynelik anlay ve bu anlay gerekletirmeye yarayan ritel uygulamalar1, yani felsef ve tekilatlanm bir tasavvuf olduunu belirtmeliyiz. Osmanllar dnemi fkh - tasavvuf ilikilerinin salkl bir ekilde tespit edilebilmesi iin genel bir tarihi erevenin izilmesi yararl olacaktr. I. TARH EREVE 1071 Malazgirt savandan sonra Anadoluda hzl bir slamlama ve Trkleme sreci balam ve Mvernnehir, Fergana, Harezm, Horasan ve Azerbaycan gibi eitli blgelerden gelen Trkmen gruplar, Seluklu devletinin iskan politikalar dorultusunda Anadolunun eitli blgelerine yerletirilmilerdir.2 Seluklular dneminde Anadoluda; medreselerde yetien mtekellim, muhaddis ve fakih... gibi pek ok din bilgini yannda, tekke ve zviyelerde Ekberiyye, Kbreviyye, Shreverdiyye ve Mevleviyye gibi eitli tarikatlar ile; gebe veya yar gebe hayat yaayan baz Trkmen kabileleri ierisinde ise
1 2
Ahmet Yaar Ocak, slm, Tasavvuf ve Tarikatlar (Sosyal Tarih Perspektifinden Bir Bak), Trkiye Gnl, 45 (Ankara 1997), 6. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1980 (Dergah Yaynlar, III. Bask), 281-84; Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1984 (Trk Tarih Kurumu Yaynlar, II. Bask), 40-4.
Osmanllar Dnemi Fkh - Tasavvuf likisi: Faklar le Sofular Mcadelesinin Tarihi Serveni 75
eski man inanlaryla ilgili birtakm din gelenekleri muhafaza eden bir tr halk tasavvufu bulunmaktayd.3 Seluklular dneminde, zellikle Trk unsurunun hkim olduu Horasan, Irak, Anadolu ve Suriye gibi blgelerde medrese ile tekke, fukah ile meyih arasnda yaanan baz teorik ve pratik tartmalar4, Seluklulardan sonra tabi olarak Osmanllara intikal etmitir. Bu tartmalar ierisinde, fkh - tasavvuf ilikileri bakmndan etkisini btn Osmanl tarihi boyunca srdren en nemli olaylardan biri, phesiz ki, Baba lyas- Horasn5 (. 638/1240) tarafndan balatlan Babaler hareketi olmutur. Ebl-Vef el-Baddnin (. 501/1107) kurduu Vefiyye tarikatna mensup olan Baba lyas, henz eski inanlarn belli bir lde koruyan, hem yerli halk hem de ynetim evreleriyle birtakm problemleri bulunan ve zor artlar ierisinde yaayan Trkmenleri Seluklularn basklarndan kurtaracak bir Mehd kimliine brnm, Trkmenler de onun reti ve tlimatlarn hararetle benimseyerek ona Baba Reslullah adn vermilerdir.6 Ahmet
3
Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (nr. Orhan F. Kprl), Ankara 1976 (Diyanet leri Bakanl Yaynlar, III. Basm), 20-205; a.mlf., Osmanl Devletinin Kuruluu, 95; a.mlf., Anadoluda slmiyet (Anadoluda slmiyet adl eserin ierisinde), (nr. Mehmet Kanar), stanbul 1996 (nsan Yaynlar), 47-52; Mehmet Rami Ayas, Trkiyede lk Tarikat Zmrelemeleri zerine Din Sosyolojisi Asndan Bir Aratrma, Ankara 1991 (Ankara nv. Basmevi), 39-43. Osmanl ncesi dnemde mutasavvfenin gr ve davranlar hakknda geni fkh ve kelm deerlendirmelerde bulunan kiilerden biri Ebl-Ferec Abdurrahman bnlCevzdir (. 597/1201). Onun Telbs Ibls adl eserinin byk bir ksm bu konuya hasredilmitir. Bk. Telbs Ibls (nr. Muhammed Mnr ed-Dmak), Dmak 1368 (Drl-Fikr), 160-402. Yine, bu konuda bn Teymiyye de geni tartmalar yapmtr. Onun tasavvufla ilgili baz sorulara verdii cevaplar ve bu konuda yazd risalelerin toplam byk bir cilt tutmaktadr. Bk. Mecmu Fetv (nr. Abdurrahman b. Muhammed b. Ksm el-sm en-Necd), Riyad 1381, XI, 5-24, 116-19, 156-373, 395-401, 531-37, 557-608, 620-46. Bu konuda ayrca bk. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 195-231; a.mlf., Osmanl Devletinin Kuruluu, 96-98; Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, Ankara 2000, 22-25; Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17. Yzyllar), stanbul 1998 (Tarih Vakf Yurt Yaynlar), 54-57; a.mlf. Anadolu Seluklular, Beylikler ve Osmanl Dnemi Dnce Tarihinin Baz Meseleleri, Uluslararas Birinci slam Aratrmalar Sempozyumu, zmir 1985 (Dokuz Eyll nv. Yaynlar), 301-8. Baba lyasn hayat hk. bk. Elvan eleb, Menkbul-kudsiyye f mensbil-nsiyye (Baba lyas Horasan ve Slalesinin Menkabev Tarihi), (nr. Ahmet Yaar Ocak-smail E. Ernsal), stanbul 1984 (stanbul nv. Edebiyat Fakltesi Matbaas). Gregory Abl-Farac, Abl-Farac Tarihi (Trc. mer Rza Dorul), Ankara 1950 (Trk Tarih Kurumu Basmevi), II, 539-41; bn Bibi, el-Evmirl-aliyy fil-umrul-Aliyye (Seluk Nme) (trc. Mrsel ztrk), Ankara 1996 (Kltr Bakanl yaynlar, 1000 Temel Eserler Dizisi, nr. 164), II, 12, 49-53.
Yaar Ocakn ifadesiyle, Trkmenlere i eilimli bir slmiyet cilas altnda, amanizm kalntlar ile kark fikirler telkin eden syncrtiste bir Trkmen babas7 olan Baba lyas ile balayan bu din-tasavvuf hareket, Halife Baba shak8, Baba lyasn olu Muhlis Paa ve eyh Osman, Aynuddevle, Hac Mihman, Badn Hac, eyh Bal, eyh Edebali, Emirci (Emircem) Sultan ve Hac Bekta- Vel gibi halifeleri9 vastasyla, zellikle Orta ve Bat Anadoluda yaylm ve hatta Osmanllar devrinde meydana gelen dinsel gerginliklerde nemli rolleri bulunan eitli heterodoks ve zendka10 zmrelerinin teekklne zemin hazrlamtr.11 kpaazdenin (. 901/1495 ?) belirttiine gre, Osmanl Devletinin kurulu dnemlerinde Anadoluda Anadolu Ahlar (hyn- Rm), Anadolu Gazileri (Gziyn- Rm), Anadolu Baclar (Bciyn- Rm) ve Anadolu Abdallar (Abdaln- Rm) adyla drt dini-tasavvuf grup bulunmaktayd.12 Bunlardan Abdaln- Rm, kkenleri itibariyle Yeseviyye-Kalenderiyye, Haydariyye ve Vefyyeye ulaan ve genellikle yukarda iaret edildii gibi, Baba lyasn halife ve mritlerinden oluan bir grup olup, nceleri Babler, daha sonra da Baba, Abdal ve Horasan Erenleri adyla mehur olmulardr. zellikle yeni fethedilen topraklarda eitli tekke ve zviyeler kurarak Anadolunun slamlamasna nemli katklarda bulunan bu gruplar13
7 8
9 10
11 12 13
Ahmed Yaar Ocak, Babaler syan, stanbul 1980 (Dergah Yaynlar, I. Bask), 141. Baba shak hk bk. Elvan eleb, Menkbul-kudsiyye, 47-54 (nirlerin incelemesi); Hseyin Hsmeddin, Amasya Tarihi, stanbul 1329-1332 (Necm-i stikbl Matbaas), II, 369-77, 379-80; Ahmed Yaar Ocak, Babaler syan, 113-116; a. mlf., Baba shak, Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), IV, 368-469. Baba lyasn halifeleri hk. bk. Elvan eleb, Menkbul-kudsiyye, 138-76; Ahmed Yaar Ocak, Babaler syan, 159-68. Zndk (oulu zendka) terimi hk.bk. emsddin Ahmed b. Sleyman, er-Risletssmine vel-rn: F-m yeteallaku bi-lafzz-zndk (Resil-i bn Keml ierisinde), (nr. Ahmed Cevdet), stanbul 1316 (kdm Matbaas), II, 240-49; Ahmet Yaar Ocak, XVXVII. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Zendeka ve lhad (Hrsie) Meselesi, Beinci Milletler Aras Trkoloji Kongresi, stanbul 23-28 Eyll 1985, Tebliler, III. Trk Tarihi, stanbul 1989 (Edebiyat Fakltesi Basmevi), II, 465-72; Bekir Topalolu, Zndk, A, XIII, 558-61. Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, 94-102; a. mlf., Bektailiin Meneleri, Trk Yurdu, II/8 (Ankara 1341), 131-36; Ahmet Yaar Ocak, Babalik, DA, IV, 374. Bu tabirlerin orijinali iin bk. bk. kpaazde Trh (Tevrih-i l-i Osmn), (nr. l Bey), stanbul 1332/1914 (Greg International Publishers Ltd. England), 205. Tekke ve dervilerin, iskan politikasnn bir paras olarak deerlendirilmesi hk. bk. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler: -I- stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler, Vakflar Dergisi, II (Ankara 1942), 279-304; Aharon Layish, Waqfs and Sf monasteries
bilhassa ilk Osmanl hkmdarlar tarafndan desteklenmilerdir. Bu erevede Osman ve Orhan Gazi; Geyikli Baba, Abdal Musa, Kumrul Abdal, Abdal Murad, Abdal Mehmed, Doulu Baba ve Postnip Baba gibi dervilerle ibirlii yapmlardr.14 Seluklulardan, byk bir medrese varl ve ilm bir birikim yannda15, Ehl-i snnetten zendkaya (mlhidler) kadar, ierisinde eitli unsurlar tayan zengin bir tasavvuf kltr ve geni bir tarikatlar zmresi devralan Osmanllarn hakimiyet dnemlerindeki fkh - tasavvuf ilikilerinin tespit edilebilmesi ve konuyla ilgili btncl sonulara varlabilmesi iin, ncelikle bu disiplinlere mensup ulem ve meyihin Osmanl ynetim dzeni ve toplumsal yaps ierisindeki konumlarnn bilinmesine ihtiya vardr. Bunlardan ilmiye snfn meydana getiren ulemnn (bilhassa fukahnn) baz idar grevleri yannda, asl vazifeleri din eitimi ve hukuk alannda idi. Devletin en yksek danma ve karar organ olan Divan- Hmyunda ilmiye snfndan gelen ve asl alan hukuk olan kazaskerler de bulunmaktayd. Mderris ve kad olmak zere iki gruba ayrlan ilmiye snf, grevlerine padiahn tevcih beratyla tayin edilirdi. zellikle kadlarn esas vazifeleri olan hukuk davalar yannda, merkez ile tara arasndaki haberlemeyi salamak, ticar ilerde bir tr noterlik yapmak, fiyatlar kontrol etmek, padiah fermanlarnn tasdikli suretini karmak ve baz vergileri toplamak gibi eitli brokratik grevleri de bulunmaktayd.16 Ulemnn tayin ve azilleri sultan tarafndan yaplmakla beraber, dinin temsilcisi ve onun hkmlerinin tatbikisi olmalar sebebiyle nemli bir mevkiye sahip idiler. Devlete bakaldran biri hakknda dahi olsa, padiah veya sadrazamn verecei kararn eyhlislmn hkmne uymas gerekmekteydi.17 Bu brokratik ilemler, ulemnn devlet ile kurumsal bir iliki ierisinde bulunduunu gstermektedir.
in the Ottoman policy of colonization: Sultn Selm Is waqf of 1516 in favour of Dayr alAsad, Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London, I (London 1987), 61-89. Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1988 Trk Tarih Kurumu), I, 530-35; Ahmed Yaar Ocak, Babaler syan, 170-72. Anadoludaki Seluklu medreseleri hk. bk. Abdullah Kuran, Anadolu Medreseleri -1-, Ankara 1969 (Ortadou Teknik nv. Mimarlk Fak.); Metin Szen, Anadolu Medreseleri, Seluklular ve Beylikler Devri, I-II, stanbul 1970-1972 (.T. Mimarlk Fak.). Osmanllarda kadlarn grev ve sorumluluklar hk. bk. lber Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara 1994 (Turhan Kitabevi); Yaar ahin Anl, Osmanlda Kadlk, stanbul 1993 (letiim Yaynlar). Hans Georg Mayer, tim Trih Asndan Osmanl Devletinde Ulem-Meyih Mnsebetler (trc. Hseyin Zamantl), Kubbealt Akademi Mecmuas, IX/4 (stanbul 1980), 50-52.
14 15
16
17
Osmanllar dnemindeki devlet - tarkat veya mer - meyih ilikisi ise daha esnek bir karakter arz etmektedir. Bilhassa yeni blgelerin hem fethi hem de iskan konusunda devletin politikalarna byk hizmetleri geen tarikat eyhleri ve mensuplar, Dvn- Hmyunda temsil edilmemilerse de halk arasndaki nfuzlar vastasyla devlet riclini etkilemeyi baarmlar ve bu sebeple bir ok padiah eitli mutasavvflara kar byk bir sayg ve hrmet gstermitir.18 Ayrca baz vlide sultanlar, padiah kzlar ve vezirler yaptklar birtakm ba ve vakflarla, tekke ve zviyelere eitli madd imkanlar salamlardr. Dier yandan, zellikle Osmanllarn son dnemlerinde meyih byk camilerde belirli bir srayla vaaz vermeye balamtr ki (meyih-i krs)19, bu durum tarkat eyhlerinin baz resm grevleri bulunduu eklinde bir dnceyi hatra getirmekte ise de bundan, tarikatlarn devlet brokrasisi ierisinde belirli grev ve sorumluluklar yklendii anlam karlmamaldr. Zira, tarikatlarn devletle ilikileri, bilhassa ilk dnemlerde kurumsal deil, kiisel bir nitelikte olup20, devletle kurumsal ilikilere, daha ok devletin tarikatlar idar ve ekonomik adan kontrol altna almaya balad XIX. Yzylda rastlanmaktadr. Osmanl devlet brokrasisinde fukah ve meyihe kar takip edilen bu denge politikasna ramen, Mustafa Akdan da iaret ettii gibi, Devlet demek, toprak dnyasnn idaresi demek olduu iin, vellerin nfuzlar ne
18
19 20
Mesela, ilk Osmanl sultanlarndan Osman Gazi, eyh Edeblnin kzyla evlenmi (kpaaolu, kpaaolu Tarihi, nr. Atsz, stanbul 1970, Milli Eitim Basmevi, 1000 Temel Eser, 11). Orhan Gazi, Geyikli Babaya itibar ederek sayg gstermi; Yldrm Bayezid kz Hund Hatun mehur sf Emir Sultan ile nikahlanm (Mehmed emsddin, Ydigr- ems, Bursa 1332/1913, Matbaa-i Vilyet, 6; Mecd Efendi, Tercme-i ekik, Bulak 1269, Drut-Tbatil-mire, 76-77), Fatih Sultan Mehmed, hocas Akemseddine derin hrmet beslemi; II. Byezid, Halvet tekkesine giderek zaman zaman zikir meclislerine itirak etmi; Yavuz Sultan Selim, Snbl Sinan Efendiye; Kann, Merkez Efendiye; Sultan III. Murad, Halvet eyhi ca ile Ukiye tarikatnn kurucusu eyh Hsmeddin Ukye; I. Ahmed ve IV. Murad, Aziz Mahmd Hdye hrmet etmi; III. Selim Mevlev dergahna; I. Mahmud, eyh Nureddin Cerrhnin tekkesine birok defa ziyarete gitmilerdir. Osmanl sultanlarnn mutasavvflarla ilikileri hk.bk. Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 530-35; Abdlbaki Glpnarl, Mevlnadan Sonra Mevlevlik, stanbul 1958, 275; Hseyin Yurdaydn, Trkiyenin Dini Tarihine Umum Bir Bak, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi (AFD), IX (Ankara 1962), 115; Osman Trer, Osmanl mparatorluunda Padiah-Tarikat eyhi Mnasebetine Dair Tarihi Bir rnek, Trk Dnyas Aratrmalar, XXVIII (stanbul 1984), 182-83; Hasan Kmil Ylmaz, Osmanl Sultanlar ve Mutasavvflar, Mver Dergisi, Ankara 1984, VIII/92, 93, 94, 95, 92-100. Bu konuda bk. Elinizdeki makalenin Tasavvuf Kurumlarn Hukuk Statleri blm. Hans Georg Mayer, tim trih Asndan Osmanl Devletinde Ulem-Meyih Mnsebetleri, 52-6.
olursa olsun, fkhlar yani medreseliler siyasetteki mutlak stnlklerini daima korumulardr. Fkh ve onun temsilcisi olan medreseli-dnimend zmresi, Seluklular devrinde sahip olduklar, ancak onlarn tarih sahnesinden ekilmesi srecinde kaybettikleri bu nfuzlarn, Osmanllarla yeniden elde etmilerdir.21 Hatta, Fatih devrinden itibaren Osmanl dzenlii, resmi siyasetinde tamamen medreselinin slm prensiplerini kabul ederek, tarikatn hayalci ve esrar sezici sistemine kar kaplarn kapatm, bu sayede devlet, ciddi olmayan eilimlerden korunmu idi. Bylece, Osmanl eyhlislm, mfts, kadaskeri ve kadlar tamamen medrese mensubu olacaklar, ancak medreseli - tarikatl ekimelerinde de tarafsz grnen, sanki lik bir devlet memuru tavrn taknacaklardr.22 Bu hali ile, rejimin din alanndaki karakteri fkha ve kitaba ballk biiminde ortaya kyordu. Byle kat, kesin ve medrese ilminin yzyllardan beri tarifini yapp durduu kitab slam prensibine dayanan Osmanl dzenlii altnda yaayan dervi veya eyh, isterse vellik mertebesine ykselmi bulunsun, padiah- zna veya onun devletlilerine yapaca hayr/dua karlnda, kendisine ne ihsan olunursa onu kabul etmekten baka bir ey yapamazd. Hem bunlarn kerametleri, mucizeleri hakknda Anadolu halknn hatrasna geen hikayeler, padiahlarn bu gibilerine yaptklar iltifatlarla sslenmektedir ki, bunun da anlam, eyhin dahi devlet byklerinin himayesinde olduklar biiminde anlalmak gerekir.23 Ancak, pdiaha hayr dua ile yetinmeyip de eyhlii kolayndan ahla evirme heveslilerine kar merkez otorite ok sert tedbirler almaktan saknmad gibi, resm dinin (eriatn) bir eit memur safnda ve sfatnda olan din ulems da ok sivri ve iddial tarikat kurucular karsnda ktleye kendileri sahip kma gayreti ile iddetli bir mcadeleye koyulmulardr. Durum, bir bakma, Weberin dedii gibi, feodal aristokrasiye kar brokrasinin verdii savatan farkl deildir. eriat ve ekilci tutumun ilerisinde ktleye btn yolarla nfuzu mmkn klacak olan liderlik gc ve yetenei (charisma) derinlere indii derecede ulem snfnn ve yerine gre merkez otoritenin tepkisi de o nispette sert ve msamahasz olmutur.24 te yandan, Osmanllar dneminde fkh ve tasavvuf disiplinlerinin her birinin geliim izgilerini tespit iin tabakt kitaplar, ktphane kaytlar, fkh
21 22 23 24
Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve tima Tarihi, Ankara 1979, II. Bask, II, 59. Mustafa Akda, a.g.e., II, 61. Mustafa Akda, a.g.e., II, 63. Sabri F. lgener, slm, Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlk, stanbul 1981, Der Yaynlar, 37-8.
ve tasavvuf tarihi gibi kaynaklara bakld zaman, bu dnemde fkh25 ve tasavvuf26 disiplinlerinin hem metodoloji hem de problemleri hakknda geni bir literatrn meydana geldii grlr. Ayrca, Osmanllar dneminde fkh ve tasavvuf eitiminin yapld medreseler ile tekke ve zviyelerin nitelik ve nicelikleri hakkndaki tarih ve madd bilgiler de ad geen disiplinlerin kurumsal altyaplarnn ve birbiriyle ilikilerinin tespiti bakmndan nemli kaynaklardr. eitli tarikatlar27 hakknda yazlm olan eserlerde, sz konusu tarikatlarn tekkeleriyle ilgili bir ksm bilgilerle28, baz dnemlerde29 ve ehirlerde ina edilen medrese30 ve
25
26
27
28
Osmanllar devrinde yetien fkhlar ve eserleri iin bk. Hayreddin Karaman, slm Hukuk Tarihi, stanbul 1989, 276-348; Recep Cici, Kurulutan Fatih Devrinin Sonuna kadar Osmanllarda Fkh almalar, stanbul 1994 (Yaymlanmam doktora tezi, SAM Ktp., nr. 34436), 54-347; Ali Kele, Osmanl Devleti Ykselme Dnemi slam Hukukular ve Eserleri, stanbul 1992 (Yaymlanmam yksek lisans tezi, SAM Ktp., nr. 47010). Osmanl dnemi tasavvuf literatr hk. bk. Ksm Gan, Trhut-tasavvuf fil-slm (Farsadan trc. Sdk Neet), Kahire 1970, 741-62; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1984, 189-282; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1985, 309-45; Mustafa Tahral, Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, XXIII/1 (stanbul 1994), 26-35. Ayrca, Osmanllar dnemi tasavvuf kaynaklar ile bu dnemde yaam olan eitli mutasavvflarn hayatlar ve tasavvuf grlerini anlatan literatr iin bk. Mustafa Akar, Tasavvuf Tarihi Literatr, Ankara 2000. Enver Behnan apolyo, Trkiyede 95 tarikat ve bunlarn 109 ubesi bulunduunu ve sadece stanbulda eitli snn tarikatlara ait olmak zere 305 dergahn kurulduunu sylemektedir. Bk. Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1964, Trkiye Yaynevi, 65, 68. Mesela, Abdlbaki Glpnarl, Konyada bulunan sitne-i Aliyye ad verilen Mevln dergahndan sonra Osmanllar dneminde mevcut olan sitnelerin Bursa, Eskiehir, Gelibolu, Halep, Kastamonu, Karahisar, Ktahya, Manisa, Msr ve Yeniehirde (Rumeli) bulunduunu, stanbuldaki be Mevlevhnenin drdnn sitne olduunu belirterek, kylerde mevcut bulunan kk zviyeler hari, eitli vilayet ve kazalarda bulunan 76 aded zviyenin listesini vermektedir. Bk. Abdlbaki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1953, 334-35. Yine Glpnarl, Osmanllar dneminde Balkanlarda struma, Selanik, Doyran, Kprl, Tikve, tip, Pirizren, snefe, skp ve Manastrda Melm tekkeleri bulunduunu belirtmektedir. Bk. Abdlbaki Glpnarl, Melmlik ve Melmler, stanbul 1992, 300-3. te yandan, Suraya Faroqhnin tespitlerine gre; 17 ve 19. yzyl belgelerinde isimleri geen Bektai zviyelerinin says 65, II. Mahmud dneminde bulunan Bektai tekkelerinin says ise 150dir. Bk. Suraya Faroqh, Der Bektaschi-order in Anatolien, Wien 1981, 132-143. Bektai tekkeleriyle ilgili olarak ayrca bk. Kemal Daolu, 1827 (H. 1243) Tarihli Muhallefat Defterine Gre Bektai Zviyeleri, Isparta 1996 (Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, yaymlanmam yksek lisans tezi). Sultan Sleyman tahrirlerine gre, bu dnemde Anadolu vilayetinde 623, Karamanda 272, Rum vilayetinde 205, Diyarbakrda 57, Zlkadiriyede 14, Paa Livasnda 67, Silistire Livasnda 20, irmen Livasnda 4 zviye bulunmakta idi. Bk.
tekkeler31 hakknda birtakm almalar bulunmakla birlikte, Osmanl devletinin geni corafyas ve uzun tarihi boyunca kurulan bu yaplarn tmnn fiziki planlar, personel saylar ve programlar... hakkndaki istatistiklere toplu olarak sahip bulunmadmz gibi, fkh ve tasavvuf eitiminin medrese ve tekke dnda, cami ve mescitler gibi baka alanlarda da yaplmas sebebiyle, bu disiplinlerin kurumsal altyaplar hakknda salkl bir mukayese yapma imkanna da sahip deiliz. Bu bilgilerin toplanabilmesi iin sadece fkh ve tasavvuf tarihi deil, ayn zamanda genel tarih, kltr tarihi, kurumlar tarihi, sanat tarihi ve mimari gibi eitli disiplinlerin uzun sreli almalarn beklemek gerekecektir. Bununla beraber, medreseler ile tekke ve zviyelerin saylar hakkndaki mevcut bilgilerden, bu iki kurumun da toplumun temel messeselerinden olduu sonucuna kolayca varlabilir. Osmanllar dneminde, fkh ve tasavvuf disiplinlerinin yeri ve durularyla ilgili bu tarihi erevenin belirlenmesinden sonra, bu iki disiplin
29
30
31
mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler: -I- stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler, 301. Mesela, 1530-1540 yllar arasnda Anadolu vilayetinde 110 medrese yannda, 626 zviye ve hankh, 1 Kalenderhne ve 1 Mevlevhne bulunmaktayd. Bk. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda mret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar, ktisat Fakltesi Mecmuas, XXIII/1-2 (stanbul 1962-63), 242. Osmanl medreseleri hakknda lkemizde geni bir literatr olumutur. Bunlardan bazlar unlardr: Cahid Baltac, XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul 1976 (rfan Matbaas); Mbahat Ktkolu, Drl-Hilfetil-Aliyye Medresesi ve Kurulu Arefesinde stanbul Medreseleri, stanbul (Edebiyat Fakltesi Matbaas); Hseyin Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul 1983 (Dergah yaynlar); Mustafa Bilge, lk Osmanl Medreseleri, stanbul 1984 (stanbul nv. Edebiyat Fakltesi); Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim, I-II, stanbul 1997 (z Yaynclk). Mesela, Ankara ve evresinde 1700-1860 tarihleri arasnda 77 cami ve mescid, 24 zviye, yine ayn dnemde Ankara, Tokat, Halep, Musul, Mardin, ermik, Harput ve emigezek sancaklarnda toplam 64 adet zviye mevcut bulunmaktayd. Bk. Rifat zdemir, Osmanl Devletinin Tarikat, Tekye ve Zviyelere Kar Takip Ettii Siyaset, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, V (Ankara 1994), 270-276. Sivasta bulunan 52 tekkenin isim ve kurulu tarihleri iin bk. Saim Sava, Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi, Sivas Ali Baba Zviyesi, stanbul 1992, 36-7; Bursadaki tekkeler iin bk. Mustafa Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1990, I-II (Uluda Yaynlar); Manisa ve evresinde bulunan zviyeler ve bal olduu tarikatlar iin bk. brahim Gken, XVI. ve XVII. Asrlarda Saruhan Zviye ve Yatrlar, stanbul 1946, 1923. te yandan, stanbul tekkeleri, zviye ve hankhlarnn saylar, isimleri ve bal bulunduklar tarikatlar hakkndaki ariv belgeleri, yazmalar ve basma tekke risaleleri konusundaki kaynaklar iin bk. Gnay Kut-Turgut Kut, stanbul Tekkelerine Ait Bir Kaynak: Dergeh-nme, Varia Trcica Trkisch Miszellen, IX (stanbul 1987), 213-36.
arasndaki mnasebetlerin teorik tartma alanlar ve bu alanlarda meydana getirilmi olan literatrn tespitine geilebilir. II. FIKIH VE TASAVVUFUN TEORK TARTIMA ALANLARI VE BU ALANLARA AT LTERATR nsann dier insanlarla ve Allah ile olan mnasebetlerini dzenleyen ve bu ilikilerde daha ok d iradeye (irade beyan) nem veren ve belirli bir nesnellie (objektiflik) ulamaya alan fkh ile, btn bu ilikilerde i iradeye (niyet, irade hrriyeti) itibar ederek kendine mahsus bir znellie (sbjektiflik) sahip olan tasavvuf arasnda, birincisinin rey ve itihada, ikincisinin ise taklide dayal yaplar sebebiyle32, hemen hemen teekkl devirlerinden itibaren balayan farkl yaplanmalar, Osmanllar dneminde de devam etmitir. Kald ki, fkh - tasavvuf arasnda sregelen bu farkllklar yalnzca sz konusu iki disiplinle snrl olmayp, bunun tesinde, kelam - tasavvuf33 ve hadis tasavvuf34 ilikilerini de gerginletiren ve btnyle zhir - btn atmasna dntren bir btnn paralardr.
32
33
34
eyhe ballk ve onu taklit fikri tasavvufta o kadar ileridir ki, irade ve ihtiyar kavramlarn dahi tersine evirecek bir yaklam sergilemilerdir. Bu konuda, smail Hakk Bursevnin u szleri ilgintir. Sul olunursa ki, ne murd olur ki, el-mrd men l-irdete leh. Cevb budur ki, irdet, emr-i lafzdir. Hakkatde irdet madmdur ve bir dah irdetden murd terk-i itirazdr ve bir dah mcerred tark-i maksda slkdur ve bir dah adem-i irdeti irdetdir... el-Hsl: htiyr-i abd ihtiyr hakknda fen-i kll bulmadkca abd-i mahz olmaz ve bu makmn esrarndandr ki, Kurnda gelr (Ve yuhazzirukmllhu nefseh) maksd nisbet-i talebden fenya has ve tahrz (tevik)dir. Tbi olsa hev-y nefse mrd Dnlr nmna eytnn mrd. Bk. erhul-Mesnev (Rhul-Mesnev), Bulak 1287 (Matbaatl-mire), I, 283. Kelam-tasavvuf ilikileri hk. bk. bn Teymiyye, el-Mucize ve kermtl-evliy (nr. Muhammed A. At), Beyrut 1985 (Drl-Ktbil-lmiyye); Abdurrahman- Cm, edDrretl-fhire f tahkki mezhebis-sfiyye vel-mtekellimn vel-hukemilmtekaddimn (nr. N. L. Heer A. Msev Bihbehn), Tahran 1980; Nurettin Ylmaz, Kelbznin Tasavuf ve Akid le lgili Grleri ve Mturd le Mukyesesi, Kayseri 1990 (yaymlanmam yksek lisans tezi); Ali Ata, Kelam ve Tasavvuf Asndan Tevessl, stanbul 1993 (yaymlanmam doktora tezi); shak A. Demir, Mtekaddimn Devri Kelamclarna Gre Bilgi Kayna Olarak Kef ve lham, stanbul 1993 (yaymlanmam yksek lisans tezi); Cafer Karada, bn Arabnin takd Grleri, stanbul 1997, Beyan Yaynlar; lyas eleb, Zhd ve Kurulu Dnemlerinde KelamTasavvuf likisi, lahiyat Faklteleri Kelam Anabilim Dal Eitim-retim Meseleleri Koordinasyonu Toplants-II, stanbul 1998, 85-107; Reat ngren, Osmanl Klasik Dnemi Tasavvuf-Kelm likisi, Akademik Aratrmalar Dergisi, 4-5 (stanbul 2000), 3142. Hadis-tasavvuf ilikileri hk. bk. Abdullah Aydnl, Dou Devrinde Tasavvuf ve Hadis, stanbul 1986 (Seha Neriyat); H. Kamil Ylmaz, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin Krk Hadis erhi, stanbul 1990; Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin
Bilhassa itikad konularda kelamclarla mutasavvflar arasnda yaplan tartmalar fsk, ilhad ya da tekfir noktasna ulat veya taraflar kendi grlerini bir yaam biimi halinde birbirine dayattklar zamanlarda, fkh ve fkhlar devreye girerek taraflarn ve zellikle de mutasavvifenin kulland argmanlar deerlendirmi ve kamu dzenini korumaya ynelik baz hukuk ve idar tedbirler ngrmlerdir. Dolaysyla, tasavvuf dncenin ve mutasavvifenin kulland yntemlerin tahlil ve deerlendirilmesi hususunda, ncelikli muhatap ya da muhalifin, kelam ilmi olduu belirtilmelidir.
Osmanllar dnemi fkh - tasavvuf ilikilerine uzun dnemli tarih perspektifinden bakld zaman, bu iki disiplin arasndaki eitli gerginliklerin teorik temellerini vahdet-i vcut, hull, ilham, vesle ve vsta, istimdd, rbta, Mehd ve Mehdlik, Hzr, hatmn-nbvve, zikir, raks, sem, devern; kahve ve ttn vb. eitli keyif verici maddelerin kullanlmas ve baz giysilerin giyilmesi gibi konulardaki ihtilaf ve tartmalarn oluturduu grlr. Bu tartma alanlar hakknda Osmanllar dneminde meydana gelen literatr ise, iki disiplin arasndaki ilikinin hem teorik temellerini, hem de bu teoriler arasndaki mesafenin akln gstermeye yardm edecek nitelik ve niceliktedir:
Bu dnemde, zhir - btn tartmas hakknda zellikle tasavvuf cenhndan Ahmed b. Muhammed b. shk el-Kazbd (. 1163/1750) Risle f ilmil-btn35 ve Ahmed emseddin Marmarav Yiitba (. 910/1504-5) Cmil-esrr f terbiyeti lemiz-zhir vel-btn36 adl risalelerini yazmlardr. Genel olarak vahdet-i vcudun lehinde olmak zere Dvd-i Kayser (. 751/1350) Essl-vahdniyye ve menbaul-ferdniyye37, Abdurrahman b.
Hadislerdeki Dayanaklar, Ankara 2000; John O. Voll, Hadith scholars and tariqahs: An ulama group in the 18th century Haramayn and their impact in the Islamic World, Journal of Asian and African Studies, XV/3-4 (Leiden: E. J. Brill 1980), 264-73 (Bu makale, Mustafa Ertrk tarafndan Trkeye tercme edilmitir. Bk. Hadis limleri ve Tarkatler: 18. Yzyl Haremeyn Ulema Grubu ve slm Dnyasndaki Etkileri, Trkiye Gnl, 61, Ankara 2000, 76-84); Zekeriya Gler, Vesle ve Tevessl Hadislerinin Kaynak Deeri, LAM Aratrma Dergisi, II/1 (stanbul 1997), 83-132; Mehmet Necmettin Bardak, Tasavvuf Dnceye Kaynak Olmas Asndan Baz Hadisler zerine Bir nceleme, Araylar-nsan Bilimleri Aratrmalar, I/1 (Isparta 1999), 47-73. Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 604, 48-50vr. Bayezit Devlet Ktp., Veliyddin Ef., nr. 1805, 20b-27a vr., 158b-180b vr.; 2892, 224a-252b vr.; stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, nr. 1271/4, 97-152 vr. Beyazt Devlet Ktp., Veliyyddin Ef., nr. 1814/3.
35 36 37
Ahmed el-Cmi (. 898/1492) Risle f isbt- vahdetil-vcd38, Neb b. Turhan es-Sinob (. 936/1530) Risle f vahdetil-vcd39, Seyyid Seyfullah Efendi (. 1010/1601) Mifthu vahdetil-vcd40, Lmekn Hseyin Petel (. 1034/1624) Risle-i vahdet41, Burhaneddin brahim b. Hasan Grn (. 1102/1690) Matlul-cd bi-tahkkit-tenzh f vahdetil-vcd42, Niyaz-i Msr (. 1106/1694) Risle-i vahdet-i vcd43, Sleyman Refet Paa (. 1278/1861) Risle-i vahdetil-vcd44, Mustafa b. Numan Fevzi Mirt-hd f meseleti vahdetil-vcd45, Ali Bolev Vahdet-i vcd46 ve Grn mer Efendi Vahdetl-vcd Risalesi47 adl eserlerini yazmlardr. Buna kar, fukahdan Saadeddin et-Teftzn (. 792/1390) Risle f vahdetil-vcd48 ve bn Kemal (. 940/1534) Risle f vahdetil-vcd49 adl eserlerini vahdet-i vcut konusuna ayrmlardr. Fkh ve tasavvuf arasndaki temel tartma alanlarndan ilham ve kef hakknda Trabzon Ahmed Celvetnin (. 1027/1617) el-lm bi-merif-i ehlil-ilhm50 adl eseri rnek gsterilebilir. Mustafa Fevzi b. Numan sbtl-meslik f rbtatis-slik51, Dervi Ahmed Rifat Rbta-i iniyye (Rabtanme)52, Ahmed b. Sleyman el-Hlid
38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49
50 51 52
Nuruosmaniye Ktp., nr. 4989, 35-50 vr. Bayezit Devlet Ktp., Veliyddin Ef., nr. 4032. stanbul 1291. Sleymaniye Ktp., Haim Paa, nr. 27, 35-36 vr. Sleymaniye Ktp., nr. Carullah, 2102; Damad brahim, nr. 740; Hamidiye, nr. 1440; Laleli, nr. 3765; Reid Ef., nr. 443, 2102; Ayasofya, nr. 2169. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Ef., nr. 3299, 97-115vr.; zmirli smail hakk, nr. 1210/4; stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, nr. 96, 175, 313, 1049, 1096, 1099. stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, nr. 1034/3, 18-20vr. stanbul 1320, Ahmed hsan ve reks. stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, nr. 313. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Ef., nr. 3910. stanbul 1294, Ali Bey Matbaas, Mecmatr-resil ierisinde, 2-47 aras. Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 1005/2, vr. 10-13; 1041, 1044, 1049; Badatl Vehbi Ef., nr. 2041; Esad Ef., nr. 3633; Fatih, nr. 5326; Hlet Ef., nr. 810, 822; H. Hsn Paa, nr. 65; Kprl Ktp., Fazl Ahmed Paa, nr. 1580. bn Kemal, bu risalesinde, Allahn varlk (vcud) bakmndan mteaddit zatlardan deil, tek bir zattan meydana geldiini, ancak onun birok sfatnn bulunduunu anlatmaktadr. Bk. Risle f vahdetil-vcd, Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 1005/2, vr. 12a. stanbul 1329, Matbaa-i Bahriyye. stanbul 1294, 1324. Tercman Ktp., nr. 280.
en-Nakibend Risle f hakks-slk ver-rbta53, Veliyddin b. Osman elBirgiv Risle-i rbta-i eriyye54, Konev Halid b. Hseyin en-Nakibend (. 1242/1826-27) Risle-i rbta55, Edirne Mfts Muhammed Fevzi b. Ahmed et-Tavs (. 1318/1900) Aynl-hakka f rbtatit-tarka56 adl kitaplar ile rabta lehinde tavr alrken; Hafz Seyyid Hoca Risle f ibtlir-rbta57 adl eserlerinde rabtay fkh gzyle deerlendirmeye almlardr. Osmanllar dneminde fkh - tasavvuf gerginliklerinde nemli bir yer tutan sem, devern ve raks konusunda58 ise geni bir edebiyat olumutur. Bunlar arasndan Erefolu Rmnin (. 874/1469-70?) Srrud-devern59, Muhammed b. Mahmud el-Aksarynin (. 899/1494) Risle f beyni devernis-sfiyye60, Knalzde Aleddin Ali elebinin (. 980/1572) Risle f hakkd-devern ver-raks61 veya Risle f beyni devernis-sfiyye62, Aziz Mahmud el-Hdynin (. 1038/1628) Kefl-kna an vechis-sem63, smail
53 54 55
56
57
58
59 60 61 62 63
Millet Ktp., Ali Emir Mtf, nr. 233; Marmara nv. lahiyat Fak. Ktp., Genel, nr. 3340, 15793; Hakses, nr. 770. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Ef., nr. 2429, 30vr. Millet Ktp., Ali Emir Arab, nr. 1097, 1098. Seyyid Vsf Hseyin bu eseri Tercme-i Risle-i rabta adyla Trkeye tercme etmitir. Bk. Millet Ktp., Ali Emir Arab, nr. 1097, 1098. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Ef., nr. 6462; zmirli, nr. 894; Celal kten, nr. 223; M. Arif - M. Murad, nr. 158. Rbta aleyhindeki grlere reddiye niteliinde olan bu eser neredildii halde, zerinde basld yer, tarih ve yaynevi hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Sleymaniye Ktp., zmirli smail Hakk, nr. 1250, vr. 13. Bu risaleyi bizzat Bursal smail Hakk, Zilhicce 1307 (Temmuz 1890) tarihinde istinsah etmitir. Risalenin bir baka nshas iin bk. Marmara nv. lahiyat Fak. Ktp., Genel, nr. 6941. Sema ve raks konusunda fkhlarla mutasavvflar arasnda geen eitli tartmalar iin bk. Sleyman Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, stanbul 1976 (rfan Yaynevi), 179193, 383-388; Sirajul Haq, Sam and Raqs of the Darwishes, Islamic Culture (The Hyderabad Quarterly Review), XVIII (Hyderabad-Deccan 1944), 111-30; Tahsin Yazc, Mevln Devrinde Sem, arkiyat Mecmuas, V (stanbul 1964), 135-50; V. L. Pouzet, Prises de position autour du sam en Orient musulman au VIIe/XIIIe sicle, Studia Islamica, 57 (Paris 1983), 119-34; Arthur Gribetz, The sam controversy: Sufi vLegalist, Studia Islamica, 74 (Paris 1991), 43-61. Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 1498, 1-28vr. Sleymaniye Ktp., Hekimolu, nr. 438, 424-35vr. Sleymaniye Ktp., Harput, nr. 11, 122-25vr. Sleymaniye Ktp., Hekimolu, nr. 438, 422-24vr; Erzincan, nr. 152, 91-93vr.; Tire Ktp., Necip Paa Vakf, nr. 659. nr. Hasan Kamil Ylmaz, Aziz Mahmud Hdainin Sema Risalesi, stanbul 1986.
b. Ahmed er-Rsh el-Ankaravnin (. 1041/1631) Hccets-sem64, Abdlahad Nuri b. Mustafa Sary es-Sivasnin (. 1061/1650) Terceme-i risle f Devern- sfiyye65, Ali b. Muhammed el-Kastamonnin (Karaba Veli) (. 1097/1686) Risletd-devern66, Saaklzde Muhammed b. Eb Bekr el-Maranin (. 1145/1732) Risle fir-raks vez-zikr67, Mehmed Emin Tokdnin (. 1158/1745) Synet-i dervin der bahs-i devrn- sfiyyn68, smail Efendinin Risle f tahkki emris-sem lil-mbted69 ve Risle f tahkki emris-sem lil-mnteh70, brahim b. Muhammed en-Niksrnin Burhnl-elhn f hkmit-tegann ved-devern71 ve Beir Efendinin Devern ve Zikir Hakknda Risale72 adl eserleri sema, devern ve raksn lehinde tavr almlardr. Hsm elebinin (Hsmeddin Hseyin b. Abdurranman) (. 926/1520) Risle f raksil-mutasavvife73, Zenbilli Ali Efendinin (. 932/1525) Risle f devernis-sfiyye ve rakshim74, bn Kemalin Risle f devernis-sfiyye ve rakshim75, brahim b. Muhammed el-Halebnin (. 956/1549) er-Rahsu velBulak 1256; stanbul 1286, Minhcl-fukar adl eserinin sonunda. stanbul 1824, 91-105 aras. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Ef., nr. 2337, 36-88vr. tf Ef. Ktp., tf Ef., nr. 2798; Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Ef., nr. 1915. Mehmed Emin Tokdnin Trke olarak kaleme ald bu risalenin nshalar iin bk. Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 1849, vr. 54b-72b; Millet Ktp., Ali Emr, eriyye, nr. 832, vr. 43a-53b. Nakibendiyye tarikatnn Mceddidiyye kolunun, Murd- Buhrden (. 1142/1729) sonra, Anadoluya yaylmasn salayan Mehmed Emin Tokd hk. bk. Halil brahim imek, Mehmed Emin Tokdnin Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri (Ondokuz Mays nv. Sosyal Bilimler Enst.), Samsun 1996 (yaymlanmam yksek lisans tezi). Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 1218, 68-69vr. Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 1218, 64-67vr. Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, nr. 701, 72vr. Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 1352, 111vr. Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr. 2818, 39-41vr. Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 1456, 3601, 3612, 3783; Carullah Ef., nr. 2086; Hac Mahmud Ef., nr. 2716, 2855, 3093. Zenbilli Ali Efendi, bu risalesinde, sfiyyenin deveran ve raks hakknda genellikle olumlu bir yaklam sergilemektedir. Sleymaniye Ktp., Murad Buhr, nr. 327, 210-212vr. Kemal Paazdeye nispet olunan ayn konudaki risaleler iin bk. Risle f ibtlir-raks ves-sem (Sleymaniye Ktp., Dml Baba, nr. 446) ve Risle f tahkkil-hak ve ibtli reyis-sfiyye fir-raks (Sleymaniyye Ktp., Hac Mahmud Ef., nr. 5689; Hafid Ef., nr. 453). Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 696da bulunan raks ile ilgili risalesinin neri iin bk. Salim zer, bn Kemalin slm Hukuku Alanndaki Arapa Yazma Risaleleri (Tahkik ve Tahlil), Kayseri
64 65 66 67 68
69 70 71 72 73 74
75
vaks li-mstahillir-raks76, Ebssud Efendinin Devern- Sfiyyeye Dair fetva77, Birgivnin er-Risle fiz-Zikril-cehr78, Ahmed b. Muhammed elAkhisrnin (. 1041/1631) Risle f hurmetir-raks ved-devern ve kerhetiz-zikr79, Kadzde Mehmed Efendinin (. 1045/1635) Risle-i devern- sfiyye80, Muhammed b. Mustafa el-Bucavnin (. 1059/1649) Risle f zemmit-tegann ver-raks81, Abdlkerim b. Veliyddinnin (Veliyyddinzde) (. 1100/1689) Risle f hakk devernis-sfiyye82, brahim Efendinin Risle-i devern- sfiyye83 ve brahim b. Eb Bekr el-Erdeblnin Mezheb-i Erbaada Devr-i Raks- Semn Hurmeti84 adl eserleri ise fkh bir bak asna sahip olup, genellikle raks ve devernn caiz olmad dorultusunda gr belirtmilerdir. te yandan kahve, ttn ve afyon gibi baz keyif verici maddelerin kullanlp kullanlamayaca konusundaki fkh tartmalarda, bu konular tasavvufun problemi olmamasna ramen, fkhlarla baz tasavvuf erbabnn kar karya geldikleri grlr.85
1991 (Erciyes nv. Sosyal Bilimler Enst. Yaymlanmam yksek lisans tezi, SAM Ktp.nr. 47489), 327-32. Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi Ef., nr. 2074, vr. 20b-27a; 2115; Esad Ef., nr. 245, 1690, 3780; Giresun Yazmalar, nr. 115; Hac Mahmud Ef., nr. 2066; Hafid Ef., nr. 453. brahim b. Muhammed el-Haleb bu eserinde raks eitli alardan tasnif ederek her birinin hkmn verir ve zellikle sflerin ibadet amacyla yaptklar raksa iddetle kar kar. Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 1036, 52-53vr. stanbul 1988 (Dersaadet Kitabevi). Sleymaniye Ktp., Harput, nr. 429, 65-72vr. Ktphane kataloglarndan, bu eserin Tyatok, Antalya Tekeli le Halk Ktp, nr. 799, 108b117a vr.de olduu anlalmaktadr. Kprl Ktp., Fazl Ahmed Paa, nr. 703, 182-184vr. Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 3632, 299-313vr. Ktphane kataloglarndan, bu eserin Tyatok, Amasya Bayezid l Halk Ktp., nr. 936, 93b96b vr.de olduu anlalmaktadr. Ktphane kataloglarndan, bu eserin Tyatok, Antalya Akseki le Halk Ktp., nr. 146, 155b-168b vr.de olduu anlalmaktadr. Kahve, ttn ve afyon gibi eitli keyif verici maddelerin kullanlmasnn leh ve aleyhinde yazlan baz eserler iin bk. Mahmud b. Pir Muhammed el-Fenr, Risle f beyni hurmetil-ha vel-afyon (Sleymaniye Ktp., Laleli, nr. 3675, 38-39vr); bn Kemal, Risle f hurmetil-afyon vel-benc (Sleymaniye Ktp., Hafid Ef., nr. 453, 85-89vr; Yazma Balar, 1398, 67-68vr.) veya Risle f tabatil-afyon (Sleymaniye Ktp., ir ef., nr. 459, 108-110vr.; Laleli, nr. 3710, 106-107vr.; Reid Ef., nr. 1045, 125-126vr.; Kprl Ktp., Fazl Ahmed Paa, nr. 1580, 1609); Akhisar Ahmed b. Abdulkdir Efendi (. 1131/1719), Risle f hakkd-duhn (Sleymaniye Ktp., Drl-Mesnev, nr. 298, 70-74vr.; Harput, nr. 429, 194-199vr.; Millet Ktp., Murad Molla, nr. 1292, 170a-172vr.); Muhammed b. Mustafa
76
77 78 79 80 81 82 83 84 85
Fkh ve tasavvuf arasndaki gerginlik alanlar ve teorik tartmalarla ilgili bu listede, zellikle tasavvufular tarafndan yazlan eserlerin daha fazla olduu dikkati ekmektedir. Bu durumu, devletin otoritesini ve Snnlii resm bir ideoloji olarak kullanma eilimini benimseyen fkhlar karsnda, tasavvuf mensuplarnn giritikleri varlk ve meruiyet mcadelesinin bir sonucu olarak deerlendirmek mmkndr. Bu arada, Osmanllar dnemi fkh ve tasavvuf disiplinleri arasndaki teorik tartmalar; gerek fkh, gerekse tasavvuf alannda derin bilgi ve nfuza sahip olan az saydaki fakih ve mutasavvfn ynlendirdii veya etkiledii grlmektedir ki, bu durumun sz konusu iki disiplin arasndaki tartmalarn ilm seviyede kalmas ve birbirini yok edecek bir mcadele boyutuna dnmemesinde nemli etkisi olduu sylenebilir. Sorumluluk sahibi bu kiiler arasnda; fkhlardan Molla Fenr, Zenbilli Ali Efendi, bn Keml ve Ebssud Efendi gibi eyhlislmlar; mutasavvflar arasnda ise her biri ayn zamanda zhir ilimlerde de byk bir derinlik ve nfuza sahip olan Dvd-i Kayser, Bedreddin bn Kad Simavna, Abdurrahman b. Ahmed el-Cm, Nreddinzde Muhyiddin Muhammed b. Mustafa, Aziz Mahmud el-Hdy ve Bursal smail Hakk gibi mehur mutasavvflar bulunmaktadr. Ne var ki, yalnzca Osmanllar dnemi deil, btnyle slm hukuk ve slm tasavvuf tarihleri asndan da yksek mevkiye sahip olan bu kiilerin ynlendirdii fkh - tasavvuf ilikilerinde, fkhlarn yaklamlarnn genel karakteristiini taklit ruhunun oluturduunu ve onlarn devleti ve kamu dzenini koruma gayretlerinin n plana ktn; ayn ekilde mutasavvflarn da kendilerine zg olmayan ve sadece daha nceki dnemlerde yazlan veya ileri srlen baz anlaylar tekrar ve erh etmeye yneldiklerini sylemek mmkndr. III. FIKIH - TASAVVUF LKLERNN PRAT Osmanl toplumunun din, siyas ve sosyal hayatnn gelime veya yozlamasna etki eden unsurlardan biri olan fukah - meyih mnasebetlerini kesin izgilerle belirlemek kolay gzkmemektedir. Zira, bu iki zmre arasndaki ilikilerde srekli olarak tek bir renk hkim olmayp karlkl gei ve uzlamalar yannda, baz gerginliklere her zaman rastlanlabilmitir.
el-Hdim, Risle fid-duhn (stanbul 1302, Matbaa-i mire, 234-235) ve Risle f hakklkahve (stanbul 1302, Matbaa-i mire, 231-232); Saaklzade Muhammed b. Eb Bekr elMara, Risle f hkmid-duhn (Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr. 2788, 138vr.; Badatl Vehbi Ef., nr. 2165, 215vr.); eyhzde Mehmed Emin el-skb (. 1070/1660), Rislet idhlid-duhn amden (Sleymaniye Ktp, Giresun Yazmalar, nr. 3581, 1b-2a vr.); Beyehr Molla, Risletd-duhniyye vel-enfiye vel-kahviye (Sleymaniye Ktp., Giresun Yazmalar, nr. 3545, 102b-105b vr.).
Osmanllarda ilmiye snfnn ba durumunda olan eyhlislmlar arasnda tasavvufa olumlu yaklaan, tasavvufla ilgili eserler kaleme alan ve hatta herhangi bir tarikata giren kiiler bulunduu gibi, tasavvufa kar olumsuz tavr taknanlar da vardr.
Osmanl devletinin kurulu dneminde, Orhan Gazi tarafndan, 1336 ylnda inaat biten znikteki ilk Osmanl medresesinin mderrisliine atanan, medresede hadis ve fkh gibi din ilimler yannda, felsefe ve mantk gibi akl ilimler de okutan ve Osmanl devletinin din siyasetinin olumasnda nemli etkileri bulunan Dvd-i Kayser, ayn zamanda bnl-Frz (. 632/1234), Muhyiddin bnl-Arab (. 638/1240) ve Abdrrezzk Kn ( 730/1329) gibi sflerin gelitirip sistemletirdikleri vahdet-i vcut nazariyesini benimsemi ve yazd eserlerin hemen hemen tamamn tasavvuf ve felsefeye tahsis etmitir.86 Yine, ilk Osmanl eyhlislmlarndan Molla Fenr (. 834/1431) tasavvufa kar olumlu bakm ve bu konuda Risle fit-tasavvuf87, erhu Dbcetil-Mesnev88, Misbhul-ns beynel-makl vel-mehd f erh-i Mifthil-gayb el-Cem vel-vcd89 ve Sfiyyenin Libas ve Etvar ve Meslekine Dair tirazlara Reddiye90 gibi eitli eserler yazmtr. Geni bir tasavvuf kltrne sahip olan eyhlislm Hoca Sadeddin Efendi (. 1008/1599) Risletl-Kueyr91 ile Abdlkdir-i Geylnnin menkbelerine ait bir kitab Trkeye tercme etmitir.92 te yandan, eyhlislm Ebl-Meymn Mustafa Efendi (. 1013/1604), Melm - Hamzav eyhlerinden drs-i Muhtefnin (. 1024/1615)
86
87 88 89
90 91 92
Dvd-i Kaysernin hayat ve eserleri iin bk. Mehmet Bayraktar, Kayserili Dvd (Dvdul-Kayser), Ankara 1988; a.mlf., La Philosophie mystique Chez Dvd de Kayser, Ankara 1990 (Editions Ministre de la Culture); a.mlf., Dvd-i Kayser, DA, IX, 32-35. Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 344, 48-56vr; Hafid Ef., nr. 162, 99-102vr.; Yazma Balar, nr. 1978, 44-62vr.. Sleymaniye Ktp., ir Ef., 440/5, 44-46vr.; Kasdecizde, 725/4, 21-24vr. Sleymaniye Ktp., zmirli smail Hakk, nr. 464; Reid Ef., nr. 416, 232vr.; ehid Ali Paa, nr. 1274, 180vr.; Esad Ef., nr. 1554, 339vr.; Laleli, 1/1423, 1-195vr.; Carullah, 1051, 252vr.; 1052, 337vr. Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, 71/2, 23vr. Risle-i Kueyr Tercmesi, Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1712, 210vr. Abdlkadir Altunsu, Osmanl eyhlislmlar, Ankara 1972 (Ayyldz Matbaas), 50.
mritlerinden biri olduu gibi93, eyhlislm Bah Mehmed Efendi (. 1064/1654) Nakibendiyye veya Mevlev tarikatna intisap etmitir.94 eyhlislm atalcal Ali Efendi (. 1103/1692) tarikata mensup bir aile ortamnda yetimi, babas Mehmed Efendi nce Nakibend eyhi olmu, daha sonra da Halvetiyye eyhi mer Efendiye intisap ederek onun zviyesinde uzun yllar halife olarak bulunmu, eyhlislm Ali Efendi de tarikata ilgisi sebebiyle Mecmaul-Bahreyn (ki Denizin Birletii Yer) lakabyla anlmtr.95 eyhlislm Sadreddinzde Sdk Mehmed Efendi ise (. 1121/1709) Cihangir eyh Efendiden inbet alm ve tasavvufla ilgili olarak Risle fit-tasliye vet-tarzye, Risle f beyni fazleti zikril-haf alel-cehr adl eserlerini yazmtr.96 Dier taraftan, eyhlislmlardan Feyzullah Efendi (. 1115/1703) Halvetlik yannda97, Nakibendiyye tarikatna da intisap98, Vassaf Efendizde Mehmed Esad Efendi (. 1192/1778) sf merep bir eyhlislm iken99, Feyzullah Efendizde Mustafa Efendi100 (. 1158/1745), Mekkzde Mustafa sm Efendi101 (. 1262/1846), Refik Efendi102 (. 1288/1871) ve Musa Kzm Efendi (. 1920) ise Nakibend tarikatna balanmlardr.103 Bunlardan eyhlislm Musa Kzm Efendi, eyh Bedreddinin Vridt ile Mehmed Cemleddin Nri Efendinin yazd vahdet-i vcdun tahkkine dair bir risalesini104 Trkeye tercme etmitir.105
93 94 95
96 97 98 99 100 101 102 103 104 105
Nihat Azamat, dris-i Muhtef, DA, XXI, 491. Mehmet pirli Mustafa Uzun, Bah Mehmed Efendi, DA, IV, 464. eyhlislm atalcal Ali Efendinin hayat hk. bk. Silahdr Fndkll Mehmed Aa, Silahdr Tarihi, I, 633; II, 245-248, 623-625; Mstakmzde Sleyman Saadeddn, Devhatl-meyh, 71-72; lmiyye Salnmesi, 485-86; Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1988 (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), III/2, 479-480; Altunsu, Osmanl eyhlislmlar, 94-95; Mehmet pirli, atalcal Ali Efendi, DA, VIII, 234. Altunsu, a.g.e., 104. Mehmet Serhan Tay, Feyzullah Efendi, Seyyid, DA, XII, 527. Hamid Algar, Nakibend Tarihinin Siys Boyutlar II (trc. Kemal Kahraman), lim ve Sanat, 34 (stanbul 1993), 25. lmiye Salnmesi, 546; Altunsu, a.g.e., 151. Altnsu, a.g.e., 127. Hamid Algar, a.g.m., 27. lmiye Salnmesi, 596. Musa Kzm Efendinin tasavvufa balln bildiren kendi beyanlar iin bk. Yakn Tarihimiz, 3 (stanbul 1962), 94. stanbul Belediye Ktp. Belediye, nr. 433, 41vr. lmiye Salnmesi, 626-627; Altnsu, a.g.e., 234-237.
eyhlislm Abdurrahman Nesib Efendi ise (. 1332/1914), HalvetiyyeGleniyye tarikatna mensup bir sf olup106, Muhyiddn-i Arabden yapt baz tercmeleri Mntehabt adyla Tercmn- Hakkatta yaymlam, yine bnl-Arabnin Fussul-hikeminden baz paralar Trkeye tercme etmitir.107 Osmanl eyhlislmlar arasnda tasavvuf lehinde tavr alan bu kiiler yannda, mutasavvflar ile kyasya mcadele edenler de olmutur. Mesela, eyhlislm Fahreddin-i Acem (. 864/1460), Fazl- Tebrznin hurf grlerine kar km108, ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi (. 954/1547) tasavvuf ve Muhyiddin-i Arab ile Mevln gibi byk mutasavvflar aleyhinde tavr alm109 ve hatta bu konudaki ar grleri sebebiyle eyhlislmlktan azledilmi110, olu eyhlislm ivizde Mehmed Efendi (. 995/1587) de babas gibi tasavvufun aleyhinde bulunmutur.111 Ayrca, iir ve edebiyat gibi sanat dallarnda, devrinin nde gelen aydnlarndan biri olan eyhlislm rif Hikmet Bey (. 1275/1859), eyh Bedreddinin Vridt adl eserini bulduu yerde satn alp yakarak imha edecek kadar vahdet-i vcut dncesine muhlif olmutur.112 Bu dnemin fkh - tasavvuf ilikilerindeki karlkl geilere, ilmiye veya sfiyeye mensup baz ailelerin fkh ve tasavvuf dallarnda byk temsilciler yetitirmi olmalar da rnek gsterilebilir. Mesela, Bayram eyhi Muhyiddin Muhammed b. Mustafa Yavs el-skilibnin113 (. 920/1514) olu
106 Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl Ulems, stanbul 1980 (Medrese Yaynlar), I, 47. 107 lmiye Salnmesi, 632; Altunsu, a.g.e., 240; Mehmet pirli, Abdurrahman Nesb Efendi,
DA, I, 169.
108 lmiye Salnmesi, 327-28; Altnsu, a.g.e., 4-5. Fahreddin-i Acemnin Fazl Tebrz ile
mcadelesi hakknda bk. lmiyye Salnmesi, 327-28.

109 Osman Yahya, Muhyiddin-i Arabnin leh ve aleyhinde gr belirten ilim adamlarn tasnif
110 111 112
113
etmi ve onun grleri aleyhinde fetva veren eitli mezhepler mensup 138, lehinde fetva veren 27 fakih ve mftnn ismini tespit etmitir. Bk. Osman Yahya, Histoire et Classification de lOeuvre dIbn Arab, Damas 1964 (Centre National de la Recherche Scientifique), 124-33. lmiye Salnmesi, 361; Altnsu, a.g.e., 22. Altnsu, a.g.e., 40. Bu konuda Ahmed Cevdet Paa yle der: (Bedreddinin) ilm-i tasavvufdan Vridt dahi mehuddur. Fakat stanbulda nshas nybdr (bulunmaz). Zira, asrmzda eyhlislm olan mehur rif Hikmet Beyefendi, bu kitab nerede bulursa ucuz pahal demeyip alr ve hasb olarak yakp imha ederdi. Binaenaleyh, stanbulda nshas nybdr. Bk. Kss- Enbiy ve Tevrih-i Hulef, stanbul 1397/1977 (Bedir Yaynevi), II, 661. Muhyiddin Muhammed b. Mustafa Yavsnin hayat ve eserleri hk.bk. Mustafa Akar, skilipli eyh Muhyiddin Yavs, Hayat-Eserleri ve Tasavvuf Anlay, Ankara 1996.
olan Ebssud Efendi, zellikle baz mutasavvflar hakkndaki fetvalar sebebiyle114, Osmanllar dnemi fkh - tasavvuf ilikilerine damgasn vuran kiilerden biri olmutur. Nfuzlu Osmanl eyhlislmlarndan biri olan Feyzullah Efendi de (. 1115/1703) ierisinden eitli Halvet eyhleri yetitirmi bir aileden gelmektedir.115 Uk tarikatnn piri saylan eyh Hsmeddinin (. 1001/1592) Mustafa, Abdlaziz ve Abdrrahim adlarndaki olu ilim yolunu seerek eitli yerlerde kadlk grevinde bulunmulardr.116 Ayn ekilde, Osmanl Arivi ile Kad sicillerinde yer alan baz Mektuplardan, ilmiye snf ile post-nin eyhler arasnda da birtakm geilerin olduu anlalmaktadr. Mesela, Bayramiyye tarikatnn kurucusu Hac Bayram Vel (. 833/1430) Ankara ve Bursada mderrislik yapm117, 10 Safer 1201 (2 Aralk 1786) tarihli Atama Bert erhinden anlald kadaryla, Bayramiyye tarikatnn Postnin eyhi olan eyh Tayyib Baba, Ankaradaki Yusufiye Medresesine mderris olarak atanmtr.118 13 evval 1229 (28 Eyll 1814) tarihli bir Atama Beratnda, mderris Osman Efendi tedris yapmak artyla, Ah Ykb Zviyesine zviyedr olarak grevlendirilmi; 1232/1816 tarihli bir vesikada ise Koyunpazar Medresesinde grev yapan bir mderrisin Bacm Sultan Tekkesinde postnin eyhi olduu ve tekliften muaf tutulduu belirtilmitir.119 XVII. Yzyl Anadolusundaki tasavvuf hayat inceleyen Necdet Ylmaz, sz konusu asrda yaayan tasavvuf
114 Ebssud Efendinin tasavvufa bak ve baz mutasavvflarla ilikisi hk.bk. Reat ngren,
115
116
117 118
119
Ebssudun Tasavvuf Yn, Trk Kltrnde z Brakan skilipli limler (Sempozyum: 23-25 Mays 1997 skilip), Ankara 1998, 290-302. Fahri etin Derin-Ahmed Trek, Feyzullah Efendinin Kendi Kaleminden Hal Tercmesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 23 (stanbul 1969), 207, 211; Mehmet Serhan Tayi, Feyzullah Efendi, Seyyid, DA, XII, 527. Feyzullah Efendinin nesebi hk. bk. Fahri etin Derin, eyhlislm Feyzullah Efendinin Nesebi Hakknda Bir Risle, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, X (stanbul 1959), 97-103. At, Zeyl-i ekik (Hadikul-hakik f tekmileti-akik), (nr. Abdlkadir zcan), stanbul 1989 (ar Yaynlar), 713; Mehmet Akku, Hsmeddin Uk, DA, XVIII, 515. te yandan, baz eyh aileleri ve bu ailelerden yetien kiiler hk. bk. Suraiya Faroqhi, XVI-XVIII. Yzyllarda Orta Anadoluda eyh Aileleri, Trkiye ktisat Tarihi Semineri Metinler/Tartmalar (8-10 Haziran 1973), Ankara 1975, 197-226. Hac Bayrm- Velnin mderrislii ile ilgili tartmalar hk. bk. Nihat Azamat, Hac Bayrm- Vel, DA, XIV, 443-44. Rifat zdemir, a.g.m. 278, 284 (Ankara eriyye Sicili, Defter no. 196, Belge no. 110, 111, 170, 171, 219; Defter no. 218, Belge no. 158; Defter no. 217, Belge no. 119; Defter no. 176, Belge no. 317den naklen). Rifat zdemir, a.g.m., 284.
ve tarikatlara bal 388 eyhten 83nn medrese ilimlerini tamamladn, bunlardan 26snn mderrislik, 4nn kadlk ve 4nn de mftlk yaptn tespit etmitir.120 Fukah ve meyih arasndaki bu karlkl geilere ramen, iki zmre arasndaki ilikilerde bir takm gerginlikler de meydana gelmitir. imdi bu mnsebetleri tarihi dnemler ierisinde incelemeye alalm. a. XIV-XV. Asrlarda Fukah-Meyih likileri Osmanllarn kuruluunun tamamland XIV-XV. Asrlarda, meyih ile ulem (fukah) ilikilerine genel olarak olumlu bir havann hakim olduu ve bu devrenin Snn slam ile Kurumlam Sflik arasnda bir mtreke dnemini tekil ettii sylenebilir.121 Mesela, yukarda belirtildii gibi, Osmanl devletinin ilk mderrislerinden Dvd-i Kayser, tasavvufta vahdet-i vcut nazariyesini benimsemi nemli bir fakh olduu gibi, devletin ilk eyhlislm kabul edilen Molla Fenr de tasavvuf hakknda eitli eserler yazm ve Anadoluda tasavvuf dncenin yaylmasnda etkili olmu kiilerden biridir.122 Bu dnemde tasavvuf mensuplarna kar ilk olumsuz tavrn ise Sultan Orhan Bey (. 764/1362) zamannda gelitii grlmektedir. Orhan Bey; Abdal, Torlak ve Iklarn (Babler) durumlarn tefti ve tahkik ettirerek, zararl inan ve gr tayanlar memleketten kovmutur.123 Ancak, bu dnemde gerek fkh - tasavvuf ilikilerine, gerekse Osmanl siyas tarihine damgasn vuran en nemli olay ise, phesiz ki, Simavna Kadsolu eyh Bedreddinin isyandr. Ayn zamanda, nemli bir fakih olan eyh Bedreddinin leh ve aleyhinde yazlan eitli eserlerde onun; cesetlerin harini inkar ettii, lemin kadm olduuna inand, ilk halifeye kfrettii ve onlarn hilfetini reddettii, yaratklarn istiddna ncelik verip ilah irade, yaratma ve tezhrleri ona balad, Chiliye dnemindeki insanlarn husus putlara (sanem-i mahsus), kendi devrindeki insanlarn ise mevhum bir puta (sanem-i mevhum) taptklarn savunduu, isyan ederek saltanat kuraca ve eriat deitirip haram hell, helli de haram klma yoluyla Mesihlik ve neblik ilan etmek istedii, Hristiyan ve Yahudi sempatizan olduu, tasavvuf
120 Necdet Ylmaz, XVII. Asrda Anadoluda Tasavvuf, stanbul 2000 (Marmara nv., SoBlm.
Enst. Yaymlanmam doktora tezi), 411. Bu eyhlerin isim ve grevleriyle ilgili tablo iin bk. A.g.e., 471-74. 121 erif Mardin, Din ve deoloji, stanbul 1983 (letiim Yaynlar, II. Bask), 70. 122 Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul 133I (Matbaa-i mire), I, 390. 123 Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 531.
anlaynda Hristiyan ruhbanlndan etkilendii, sonu fuhula biten yinler ve zikirler dzenledii, ibh ve btn dncelere sahip olduu, Osmanl tahtna gz diktii124... gibi birok iddia ileri srlm ve baz mellifler bunlar reddederken, bazlar ise bu iddialarn ona ait olduunu savunmutur.125 Seluklular devrinde yaanan Babler isyan ile bir takm benzerlikleri bulunan eyh Bedreddinin hareketinin126 devlet gc ile bastrlm olmasna ramen, ona nispet edilen yukardaki din ve tasavvuf grler, Osmanl tarihi boyunca eitli siyas ve din olaylarda hemen kendisini gstermi ve bu
124 kpaaolu Ahmed k, eyh Bedreddinin bu konudaki szlerini yle anlatr:
Smavuna Kads ol kim Aa Denizine girmi idi, birka bedbaht soflar gndrdi vilyetlere kim: Geln! imden ger padiahlk benmdr. Taht bana msehhardur. Sancak isteyen gelsn. Dedi kim, Ben imden geru hurc etdm. Bu vilyetde halfe benem. Mustafa Aydn Elinde hurc etdi. Ol dah benm hizmetkrumdur. dedi. Bu imdiki soflar dah eyidrler ki: Biz dervilerz Hak in derler. Dervi degllerdr. Bir gn eyhmz hurc eder. Biz dah bekler olurz deyb eyidrler. Klur namaz Vedd der yalvarur ok Varur beg kapusna tmar umar Deyesin sof Tanry hzr bil Cevbdur ki Tanr eyhe uyar Deyesin sof kfir oldun anla Yakn mn kor o kfre uyar Bk. kpaaolu Ahmed k, Tevrih-i l-i Osman (nr. iftiolu N. Atsz), stanbul 1947, Trkiye Yaynevi, 153-54. 125 Bedreddin Simvnin hayat, eserleri ve grleri iin bk. Halil b. smail, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin Menkb (nr. Abdlbaki Glpnarl - smet Sungurbey), stanbul 1967 (Eti Yaynevi); kpaaolu, kpaaolu Tarihi (nr. Atsz), 97-99; Mneccimba Ahmet Dede, Mneccimba Tarihi (trc. smail Ernsal), I, 188-191; Abdlbki Glpnarl, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, stanbul 1966, 35-41; Muhammed erefddin, Simavna Kadsolu eyh Bedrddin, stanbul 1340/1924, 4-23; a. mlf., Bedreddin Simv, A, II, 444-46; Fahrettin ztoprak, lk Kaynaklara Gre eyh Bedreddin ve Onun Hakknda Yazanlar, stanbul 1994 (Kamer Yaynlar); a. mlf., Simavna Kads olu eyh Bedreddinin Fkh ve Tasavvuf Grleri, Trk Dnyas Tarih Dergisi, V/53 (stanbul 1991), 59-62; V/54 (stanbul 1991), 53-58; Orhan aik Gkyay, eyh Bedreddinin Babas Kad m?, Tarih ve Toplum, II (stanbul 1984), 16-18; H. J. Kissling, Badr al-Dn Ibn Kd Samawn, EI2 (ng), I, 869; Bilal Dindar, Bedreddin Simv, DA, V, 331-34. 126 Yaadklar dnemlerin siyas, itima ve iktisad artlarnn bir sonucu olarak gelien Babler isyan ile eyh Bedreddinin hareketi arasnda, ama, sylem ve kadro bakmndan birtakm benzerlikler bulunduu sylenebilir. Bu konuda bk. Ali Cokun, Osmanl Dnemi Kurtulu Hareketleri zerine Sosyolojik Bir Aratrma, stanbul 1996 (Yaymlanmam doktora tezi), 311-12. Sz konusu yaymlanmam tezini vererek yararlanmamz salayan Dr. Ali Cokuna teekkrlerimi sunarm.
grler hakknda srekli olarak fkhlardan fetva istenmitir. Bu konuda mesela, Ebssud Efendiye sorulan baz sorular ile onun verdii cevaplarn127, bizzat eyh Bedreddin ve taraftarlarnn dnce ve yaantlarn tam ve doru olarak yanstp yanstmamas bir yana, bu soru ve cevaplardan, Osmanl toplumunda eyh Bedreddin ve taraftarlar hakknda olumsuz bir kanaatin yaygn olduu anlalmaktadr. b. XVI-XVII. Asrlarda Fukah-Meyih likileri Siyasi tarih asndan Osmanllarn en parlak dnemini yaad bu yzyllarda, zellikle Anadoluda gelien eitli isyan hareketlerine genel olarak bakld zaman, bu hareketlerin az veya ok tasavvuf ve onun kurumlam ekli olan tarikatlarla irtibatlar bulunduu ve randaki Safevlerin destekledikleri birtakm i-Alev unsurlar ile ilhd veya mesiyanik fikirler tayan baz kii veya gruplar tarafndan ynlendirildii sylenebilir. Mesela, ahkulu isyan (1511), Nur Ali Halife olay (1512), Bozoklu Celal yahut ah Veli olay (1518), Bnymin Ay (. 926/1520) hadisesi, Sklenolu/Slnolu ve Znnunolu ayaklanmas (1525), Mustafa olu Veli Halife olay (1525-26), Kalender ah (1525-26), Domuz Olan ve Beyce (1526), Molla Kbz olay (1527), Seyd ve nciryemez ayaklanmalar (1529), ahgeldi (amdangeldi, amlgeldi) ayaklanmas (1580), eitli Dzmece (Yalanc) ah smail ayaklanmalar (1577-1590) ile Sivas sancanda kendisini dlik, vekillik, halfelik ve Mehdlik gibi eitli sfatlarla niteleyen ve dzmece ah smailler veya halifeleriyle srekli iliki ierisinde bulunan Pir Sultan Abdaln (. 998/1590 ?) ayaklanmas, bu tr kii veya gruplarca gerekletirilen olaylardr. Bu ayaklanma ve hareketlerin arkasnda ise, ou zaman, ekseriyetini gebe veya yar-gebe baz Trkmen gruplarnn oluturduu ihtilalci mehdlik ideolojisine bal Alev ya da Kzlba128 ismi verilen heterodoks zmreler bulunmaktayd.129 Ayn ekilde, XVI. yzylda zellikle Kalenderlerin sebep olduklar baz hdiseler de tasavvuf mensuplar ile fukahy tekil eden mft ve kadlar kar
127 eyh Bedreddin ve taraftarlar hakknda Ebssud Efendiye sorulan baz soru ve cevaplar
iin bk. Mehmet Erturul Dzda, eyhlislm Ebssud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1983, 193. 128 bn Kemlin, Kzlbalar hakkndaki fetvalar iin bk. Fetv-y Keml Paazde der Hakk Kzlb, Sleymaniye Ktp. Esad Ef. Nr. 3548 (Mecmua), vr. 45 b. 129 zellikle XVI. Asrda meydana gelen bu tr olay ve ayaklanmalar iin bk. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 229-451; Ahmet Yaar Ocak, XVI. Yzyl Osmanl Anadolusunda Mesiyanik Hareketlerinin Bir Tahlil Denemesi, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi (Marmara nv. Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezi, stanbul 21-25 Austos 1989), Ankara 1990 (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), 817-825.
karya getirmitir. Mesela, Kalender zmrelerinden biri olan Seyyid Gazi Zviyesi Iklar, bu dnemde Eskiehir yresinde pek ok messif hdiseye sebep olmu ve bu olaylar dolaysyla onlarn bazs Ktahya Kalesine hapsedilerek cezalandrlmtr.130 Yine, Dobrucadaki Sar Saltk Zviyesi Iklar da sk sk, Cemiyet zre olub dallet ile fesad ve enatten hl kalmadklarndan, Varna kads tarafndan oradan srlmler131, 28 Ramazan 967 tarihli bir belgede, Hmid Sancandaki Baz gurbet tifesi eng egne ile gezp Mslmanlar dll idp hilf- er-i erf evz u etvrlarnun nihyeti olmaduu belirtilmi132, Selnik Sancandaki Ahyolu Iklar da Snn halkn ibadet yapmasna engel olma yannda, soygunculuk ilerine bulamlardr ki133, devlet bu eylemlerinden dolay onlara kar eitli tedbirler almak zorunda kalmtr.134 Ayrca, Sultan Bayezid zamannda, Safer 980 (Haziran 1572) tarihinde, ah smail taraftar olan Anadoludaki Erdebil sofular Rumeline srgn edilmilerdir.135 Orta Anadoluda ise, Bayram tarikatna mensup ifti, kyl ve tmarl sipahilerden oluan eitli gruplarn gerekletirdii, Melm anlayna bal birtakm mistik mehdlik hareketleri grlmtr.136 Bu hareketler, ierisinde Snn slamdan daha ok, heterodoks slama uyan mehdlik inancn tamas sebebiyle, mesiyanik birer karakter arz etmekte ve bu hareketleri ynetenler arasnda, yukarda adlar geen ahkulu, Nur Ali, Bozoklu Celal ve ah Kalender gibi eyhler ile Bnymin-i Ay, Pr Ali Aksary gibi birtakm Melm meyihi veya Kalender dervileri bulunmakta ise de, bunlar gerek anlamda bir mehdlik hareketi veya tasavvuf bir bakaldr deil de Ahmet Yaar Ocakn iaret ettii gibi, giderek zlmeye balayan Osmanl Anadolusunun sosyo-ekonomik yapsnn ve buna gerekli
130 Ahmed Refik, a.g.e., 31deki 23 Ramazan 966/29 Haziran 1559 tarihli belge metni. 131 Ahmed Refik, a.g.e., 25-26daki 10 Safer 967/11 Kasm 1559 tarihli belge metni. 132 3 Numaral Mhimme Defteri (zet ve Transkripsiyon), Ankara 1993 (Babakanlk Devlet 133 134 135 136
Arivleri Genel Mdrl), 560, belge nr. 1280. Bk. Ahmed Refik, a.g.e., 38-39'daki 15 Safer 975/23 Austos 1567 tarihli belge. Kalenderlerin bu tr hareketleri ve onlara kar alnan tedbirler hakknda bk. Ocak, Kalenderler, 135-36. kpaaolu Ahmed k, Tevrih-i l-i Osman (nr. iftiolu N. Atsz), stanbul 1947, Trkiye Yaynevi, 249-52. Ahmet Yaar Ocak, XVI. Yzyl Osmanl Anadolusunda Mesiyanik Hareketlerinin Bir Tahlil Denemesi, 818-19.
tehisi koyamad iin bask yoluna sapan Osmanl merkezi ynetiminin yol at birer tepki hareketi137 olarak nitelemek daha isabetli gzkmektedir. Bu arada, sz konusu yzyllarda, eitli dervi ve tekkelerin baz imkanlarn ele geirmek isteyen bir takm frsat evrelerin, devletin Snnlii resm bir ideoloji olarak kullanmasnn arkasna gizlenerek, mutasavvfeyi i, rfz ve zendka gibi eitli ithamlarla ikayet ettikleri de grlmektedir138 ki, bu durum ideolojik devlet yapsnn tabi bir sonucu olup, bu yap, tarihin her dneminde, devleti kendi ahs karlar dorultusunda kullanmak veya ynlendirmek isteyen istismarc gruplar iin en elverili ortamlardan birini tekil eder. te yandan, siyas-din ierikli bu scak atmalarn aksine, devrin gl eyhlislm bn Kemalin (. 940/1534) mehur mutasavvf Muhyiddin bnlArab hakknda verdii fetvann, bu dnemdeki fkh - tasavvuf ve fukah meyih ilikilerine yumuatc bir etki yapt sylenebilir.139 XVI. asr balarndan itibaren Osmanl fkhlarnn genel yaklamn yanstan bu fetvada bn Kemal, Muhyiddin-i Arabnin Byk bir eyh, riflerin kutbu, muvahhitlerin imam, kmil bir mtehit ve fzl bir mrit olduunu ve onun hayret edilecek hayat hikayeleri ve olaand hadiseleri bulunduunu belirterek, bu gerei inkar edenin hata yapm olacan, inkarnda srar etmesi halinde ise, sultann onu terbiye etmesi gerekeceini sylemitir.140 Fkh - tasavvuf ilikileri asndan, bu dnemde grleri en ok tartlan fkhlardan biri olan eyhlislm ivizde Muhyiddin Mehmed
137 Ahmet Yaar Ocak, XVI. Yzyl Osmanl Anadolusunda Mesiyanik Hareketlerinin Bir
Tahlil Denemesi, 825.

138 Mesela, Haydarler Zviyesinin kaldrlmasna dir ahlinin yaptklar ikayetle ilgili 15
Zilkde 993/8 Kasm 1585 tarihli bir hatt- hmyun iin bk. Ahmet Refik Altnay, Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat (nr. Abdullah Uysal), Ankara 2000 (Kltr Bakanl Yaynlar), 251-52. 139 bn Kemalin sfler hakkndaki grleri iin bk. amil al, Kemal Paazdenin Felsef ve Kelm Grleri, Ankara 2000 (Kltr Bakanl Yaynlar), 403-11. 140 bn Kemalin Muhyiddin bnl-Arab hakkndaki fetvas iin bk. bnl-imd, ezertzzeheb, Kahire 1352/1932, V, 195. Ayrca bk. Topkap Mzesi Ktp., Revan, 20/2 (3570); Mecmua, Esad Ef., 3431, vr. 39b; Hseyin Atay, lm Bir Tenkit rnei Olarak bn Kemal Paann Muhyiddin b. Arab Hakkndaki Fetvas, eyhlislm bn Keml Sempozyumu, Ankara 1986, 263-75. te yandan, Osmanllar dnemi Suriyesi Hanef fakihlerinden Aleddin el-Haskef (. 1087/1677) ve bn bidn (. 1252/1836) Muhyiddin-i Arab hakknda bn Kemalin yaklamlarna benzer bir deerlendirmede bulunarak, bu konuda Ebssud Efendinin Mrzt adl eserine atf yapmlardr. Bk. bn bidn, Reddlmuhtr aled-Drril-muhtr, Bulak 1272, Drl-Ktbil-Msryye basksndan ofset (Beyrut ts., Dru hyit-Trsil-Arab), III, 294.
Efendi ise, tasavvuf ehli ve zellikle de Mevln, Muhyiddn-i Arab ve brahim Glen gibi mutasavvflar aleyhine tavr alm ve bu yaklam sebebiyle de eyhlislmlk grevinden azledilmitir.141 Knn Sultan Sleyman dneminde eyhlislm olan bir kiinin mutasavvfeye kar olumsuz tavr almas sebebiyle grevinden azledilmesi, Osmanl idaresinin tasavvufa kar olduka mspet bakmas veya tasavvuf zmresinin toplumda geni bir nfuza sahip olmas ile aklanabilir. Dier taraftan, Osmanl medreselerinde en ok tutulan muhtasar fkh kitaplarndan Mltekal-ebhur gibi mehur bir eserin yazar olan brahim b. Muhammed el-Haleb (. 956/1549), bata Muhyiddn-i Arab olmak zere, eitli mutasavvflara kar ok sert bir tavr taknmtr. Nimetz-zera f nusrati-era142 adl eserinde o, bnl-Arabnin zellikle Fussulhikeminde yer alan pek ok grn tenkit etmitir. Hatta bu tenkitlerinde o kadar ileri gitmitir ki, Fusstan naklederek deerlendirmesini yapt, hemen hemen her paragrafta, bnl-Arabye yalan sylemek, bhtan, edepsizlik, demogoji ve tahrif yapmak, byk cehlet, hamkat ve hezeyn iinde olmak, hurfeye sapmak, eriata muhalefet etmek; Peygamber, Kurn ve Allah zerine yalan sylemek ve iftira etmek, sapklk, ilhd, apak irk ve kfr ierisinde bulunmak... eklinde sert eletirilerde bulunmutur.143 er-Rahs vel-vaks limstehillir-raks adl eserinde ise, sflerin raks ve sema hakkndaki grlerini reddederek, gerek tasavvufta bunlarn yerinin olmadn, onlar dinden sayanlarn Allaha iftira ettiklerini, raksn haraml hakknda icma
141 lmiye Salnmesi, stanbul 1334, 361. Nakledildiine gre ivizde, Mevlnnn kfir
olduuna dair bir fetv yazp Knn Sultan Sleymana gndermi, padiah bu fetvaya ok zlerek; a tan eylemezdi mft-i bisyr fen Fenn-i srr- aktan bilseydi bir mikdar fen, eyhlislmm diyen, bir tfl- ebcedhn olur, Mekteb-i aknda ol yr, idicek izhr-fen. Drtln yazarak cevap vermi ve ivizdeyi eyhlislmlk makamndan azletmitir. Bk. Hseyin Gazi Yurdaydn, Dnce ve Bilim Tarihi (1300-1600), Trkiye Tarihi 2 (ed. Sina Akin), stanbul 1988 (Cem Yaynevi), 155-56. 142 Sleymaniye Ktp., Fatih, nr. 2880, (vr. 1-82, mellif nshasdr). Dier baz nshalar iin bk. Sleymaniye Ktp., Laleli, nr. 2452, 48vr.; 2453, 72vr.; Reid Ef., nr. 1457, 480-536vr. 143 Bu sert ifadelere rnek olarak bk. brahim Haleb, Nimetz-zera f nusrati-era, Sleymaniye Ktp. Fatih, nr. 2880, vr. 5a, 6a, 7a, 8ab, 10ab, 11a, 15a, 19a, 22ab, 24b, 32ab, 34ab, 37a, 41b, 42ab, 47ab, 51a, 52b, 53ab, 54a, 56b, 59a, 61a, 62b, 63b, 64b, 66a, 69b, 70a, 73b, 79b, 82a.
bulunduunu ve onu hell kabul edenin kfre deceini, ayn ekilde semnn de haram olduunu ileri srmtr.144 XVI. asrda Birgiv Mehmed Efendinin145 (. 981/1573) baz mutasavvflara kar verdii mcadele ise, Osmanllar dneminde birtakm nemli din ve siys oluumlara kaynaklk etmitir. Sflerin raks ve deveranlarn caiz grmeyen ve slm inancn zedeleyen bidatlerin ounun onlar tarafndan ihdas edildiini ileri srerek, sflerin bidat ve arlklar konusunda el-Kavll-vast beynel-ifrt vet-tefrt146 adnda bir risale yazan Birgiv Mehmed Efendinin hayat ve verdii mcadele, genel hatlaryla gzden geirildii zaman, onun bu grlerinde bilhassa tasavvufa yatkn olmayan mizacnn etkili olduu grlr.147 Ne var ki, onun mutasavvflarn eitli sz ve davranlarna dair tenkitlerinin, bizzat tasavvufun zne ynelmekten ziyade, sadece baz mutasavvflarn hurfe ve bidatleriyle snrl olduu sylenebilir.148 XVI ve XVII. Yzyllarda, baz kiilerin eitli gr ve davranlar sebebiyle fukah - meyih arasnda birtakm gerginlikler de meydana gelmitir.
Bu kiiler arasnda yer alanlardan bazlarn unlardr:

144 brahim Haleb, er-Rahs vel-vaks li-mstehillir-raks, Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi
145
146 147
148
Ef., nr. 2115, 19-28vr. Ayrca sz konusu bu eserin dier baz nshalar iin bk. Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi Ef., nr. 2074, 20-27vr.; Esad Ef., nr. 245, 101-102vr.; 3780, 88-96vr.; 1690, 222-32vr.; Giresun Yazmalar, nr. 115, 9-15vr.; Hac Mahmud Ef., nr. 2066, 12vr. Birgivnin hayat ve eserleri hk. bk. At, Zeyl-i akik, I, 179-81; Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratr (GAL), Leiden 1949 E. J. Brill), II, 583-86; Suppl., II, 654-57; Uzunarl, Osmanl Tarihi (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), Ankara 1988, III/1, 354-55; Atsz, stanbul Ktphanelerine Gre Birgili Mehmet Efendi Bibliyografyas, stanbul 1966 (Milli Eitim Basmevi); Emrullah Yksel, Les Ides Religieuses et Politiques de Mehmed al-Birkw (yaymlanmam doktora tez), Paris 1972; a.mlf., Mehmet Birgiv, slami limler Fakltesi Dergisi, 2 (Ankara 1977), 175-85; a. mlf., Birgiv, DA, VI, 191-94; Ahmed Turan Arslan, mam Birgiv Hayat-Eserleri ve Arapa Tedrstndaki Yeri, stanbul 1992 (Seha Neriyat). Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 615, 107-10vr. Ahmed Yaar Ocak, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye (Pritanizm) Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, Trk Kltr Aratrmalar (Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtan Hatrasna Armaan), XVII-XXI/1-2, Ankara 1983, 213. Emrullah Yksel, Birgiv, DA, VI, 192. Birgivnin er hkmlere uyan tasavvuf erbabna kar byk saygs bulunmaktayd. Bu durumu, onun u risalesinin hemen her paragrafnda grmek mmkndr. Bk. Birgiv, Mihakks-sfiyye, stanbul 1988 (Dersaadet Kitabevi).
1. brahim Glen (. 940/1533) Kahirede Halvetiyye149 tarikatna mensup olarak yaayan ve bu tarikatn Gleniyye150 kolunun kurucusu kabul edilen brahim-i Glennin (. 940/1533) mritlerinin saysnn gittike artmas, onun siyasi bir amacnn olabilecei eklinde eitli dedikodulara sebep olmutur.151 Glen 1527 ylnda, yz yann zerinde bir ihtiyar olarak, stanbula getirtilmi ve aralarnda eyhlislm bn Kemal, Koca Nianc Celalzde Mustafa ve Muhyiddin Fenr gibi limlerin de bulunduu bir topluluk Glen ile sohbette (st kapal bir sorgulama) bulunmu, ayrca Kitb- Manev152 adl manzum eseri, eyhlislm bn Kemal tarafndan incelenerek, onun grlerinin eriata aykr olmad ve kendisinin mlhid deil, byk bir lim ve sf olduu sonucuna varlarak serbest braklm ve tekrar Msra gnderilmitir.153 2. Olan eyh smail Muk (. 945/1538-39) XVI. Yzylda fukah - meyih ilikilerinin gerginletii nemli olaylardan biri Pir Aleddin Aksarynin154 (. 944/1537-38) olu Olan eyh
149 Halvetiyye tarikat hk.bk. J. Trimingham, Khalwatiyya, EI2 (ng), IV, 991; Sleyman 150 151
152
153
154
Uluda, Halvetiyye, DA, XV, 393-95. Gleniyye hk.bk. Mustafa Kara, Gleniyye, DA, XIV, 256-59. brahim Glennin hayat ve eserleri hk. bk. Muhy-yi Glen, Menkib-i brhim-i Glen ve emlelizde Ahmed Efendi, ve-i Tarkat-i Glenye (nr. Tahsin Yazc), Ankara 1982 (Trk Tarih Kurumu Yaynlar); Ahmed Hilm, brhm Glen, stanbul 1322 (Ktbhne-i Cihn), 4-11; Doris Behrens-Abouseif, The Takiyyat Ibrahim alKulshani in Cairo, Muqarnas, V (Leiden 1988), 43-60; Tahsin Yazc, Gulshani, EI2 (Ing), II, 1162-1164; Nihat Azamat, brhim Glen, DA, XXI, 301-04. Glennin Mevlnnn Mesnevsine nazire olarak kaleme ald krk bin beyit tutarndaki Farsa eserin birok yazma nshas bulunmaktadr. Baz nshalar iin bk. Sleymaniye Ktp. Ayasofya, nr. 2080, 397vr.; Esad ef., nr. 2908, 379vr.; Mihriah Sultan, nr. 265, 383vr.; Hlet Ef., nr. 272, 381vr.; Nfiz Paa, nr. 694, 383vr.; Bayezid Devlet Ktp., Bayezid, nr. 3588, 386vr. Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, 314-316. brahim-i Glen hakknda, eyhlislm Ebssud Efendi, Ehl-i snnet ve cemat itikad zre olup, eri erif muktezsnca amel idp, selef-i slihn tarkine slik olan kinen m-kn makbldr. eyh brahimldr dimekle anlara dahl ve taarruz ciz deildir. eklinde fetva vermitir. Bk. Dzda, a.g.e., 193. Baz kiiler Pir Ali Aksarynin mehdilik iddiasnda bulunduunu ileri srm, bunun zerine yaplan aratrmada, onun gr ve davranlarnn dine uygun olduu tespit edilmitir. Rivayete gre, Aksary aleyhine ahitlik yapan iki kiiden biri lm, dierinin ise azndan cerahat gelmi ve mahkeme heyeti eyhe soru sormaktan vazgemitir. Bk. Abdullah Efendi, Semertl-Fud, stanbul 1288 (Matbaa-i mire), 246; Abdlbk Glpnarl, Melmlik ve Melmler, stanbul 1992, 43.
smail Muk ve 12 mridinin idam edilmesidir. At, Olan eyhin avam arasnda baz athiyeleri ile mehur olduunu ve fitneye sebebiyet verdii iin imr-i eratla (eriat klc) fitnesinin ortadan kaldrldn155, Sdk Vicdn ise onun, zhir-i erata aykr baz szler syledii iin idam olunduunu ifade etmektedir.156 stanbul eriye Sicilleri Arivi, Evkf- Hmyn Mfettiliine ait 4/2 numaral sicilin 35. varanda verilen bilgilere gre, ahitlerin ihbar ve ahadetleriyle, Olan eyhin u fikirleri ileri srd iddia edilmitir: 1. nsan kadmdir ve insanln bildii srece onun iin haram diye bir ey yoktur. eriatn haram dedii eyler aslnda helldir. Mesela, iki imek cezbe-i ilhye kaplmaktr; insan stesinden geldii mddete yiyip iip, yatp uyumaldr; bunlarn hepsi ibadettir. 2. Be vakit namaz avam iindir. Mmin olana ylda iki bayram namaz yeterlidir. Zaten oru, zekat ve hac da avam megul etmek, birbirlerine dmelerini engellemek iindir. 3. Kyamet, hesap ve kabir azab vb. eyler yoktur. 4. Zina ve livta haram olmayp bunlar akn lezzetidir. 5. Herkes aslnda Tanrdr. Zira her sretten grnen Odur. Grnr Tanrya tapmak lazmdr. 6. Ruh bir bedenden kar, tekine gider. 7. Mridlerin kadnlar, kzlar ve olanlar ehlullaha helldir. 8. nsan yaratan aslnda kendisidir. Ama bir kadnla beraber olunur; ondan bir ocuk doar; buna Allah yaratt denir. 9. Asl Tanr ba arta, aya ferte ve on sekiz bin aleme dolu olan kutubdur.157 Ebssud Efendi, bir fetvasnda Olan eyh smail Maknin adn anmakszn onun zikir, raks ve devern hakkndaki grleriyle ilgili sorulan uzunca bir soruya cevap verirken, o dnemde yaplan raksn sefihlerin ii olduunu, peygamberlerden herhangi birine sefeh isnat etmenin ise kfr icap edeceini, dolaysyla Hz. Peygambere raks isnat etmenin de kfr gerektireceini, bu tr tevl ve tezvrlerle eytanlap halka vaaz edenlerin mtehitlerin icma ile tekfir olunduklarn ve onlarn iddetli bir ekilde cezalandrlmalar gerektiini, srar etmeleri halinde ise elbette
155 At, Zeyl-i ekik, 89. 156 Sdk Vicdn, Tomr- Turk-i Aliyye: Melmlik, stanbul 1338-1340 (Evkf- slmiyye
Matbaas), 52.
157 Ocak, Kann Sultan Sleyman Devrinde Osmanl Resm Dncesine Kar Bir Tepki
Hareketi: Olan eyh smail-i Mk, 54; Reat ngren, eratn Kestii Parmak: Knn Sultan Sleyman Devrinde dam Edilen Tarkat eyhleri, LAM Aratrma Dergisi, I/1 (stanbul 1996), 128.
katledileceklerini sylemi158, bir baka fetvada ise, aka Olan eyhin mezhebinde olanlarn da ldrleceini ileri srmtr.159 3. eyh Muhyiddn-i Karamn (. 957/1550) Halvetiyyenin Gleniyye koluna bal olan eyh Muhyiddn-i Karamn160, bir sre Gebze oban Mustafa Paa Klliyyesindeki hankhda eyhlik yapm, daha sonra stanbul ve Edirnede fikirlerini yaymaya almtr. eyhlislm Ebssud Efendi, 957/1550 ylnda onu stanbula arm ve muhtemelen kendi tayin ettii bir ulem heyeti tarafndan yaplan sorgulama sonunda, eyh Karaman zndklk ve ilhd suuyla idama mahkum edilmitir.161 Muhyiddn Karamnnin yarglamas srasnda ahdetlerine mracaat edilen on kiinin ifadesinden, Karamnnin yarglanmasna sebep olan fikirlerinin u noktalarda topland sylenebilir: 1. Vahdet-i vcut telakkisi: Vcibl-vcd (Allah) ile mmkinl-vcd (mahlk) arasnda hibir fark yoktur. Zat ayndr, farkllk sadece isimlerdedir. Ulhiyeti btn eyaya isnat etmeyenler kafir olurlar. 2. Ahiret inanc: ldkten sonra dirilmeyi reddederek Hair yoktur; teden kim gelp size haber verdi? der. Ayrca o, ryetullahn (Allah grme) dnyada ve ahirette mmkn olmadn, aksini iddia edenlerin yalanc olduunu syler. 3. Hell ve haram konusu: Dnyada haram diye bir ey yoktur. Livta ve zina helldir; bu fiillerden dolay had (er ceza) gerekmez. Ona gre, Umr- eriyye duvardr, umr- itibariyyedir. Haram dedin haram olur, hell dedin hell olur. 4. stnlk iddias: Btn peygamberlere verilen vasflarn tmnn kendisinde bil-fiil mevcut olduunu ileri sren Karamn, kendisinin Hz. Muhammed, Hz. Ali, Ferdddin Attar ve Muhyiddin-i Arab dndaki btn gelmi gemi peygamberlerden ve evliydan stn olduunu, eyhi brahim Glennin ise Hz. Muhammedden de stn bulunduunu ileri srerek,
158 Ebssud Efendinin bu fetvas iin bk. Bk. Dzda, a.g.e., 85-86. 159 Ebssud Efendinin bu fetvas yledir: 978. Mesele: Sbktan katl olunan Olan eyh
dedikleri ahs, zulmen katl olundu. diyen Zeyde ne lzm olur? el-Cevap: Ann mezhebinde ise katl olunur. Bk. Dzda, a.g.e., 196. 160 eyh Muhyiddn-i Karamnnin hayat hk. bk. At, Zeyl-i ekik, 63; Muhy-i Glen, Menkib-i brahim-i Glen, 378; Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, 318-327; a. mlf., Kann Sultan Sleyman Devrinde Bir Osmanl Heretii: eyh Muhyiddin-i Karaman, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul 1991 (stanbul nv. Edebiyat Fak. Tarih Aratrma Merkezi), 473-484; ngren, eriatin Kestii Parmak, 132-36. 161 At, Zeyl-i ekik, 63.
Cemi evliya ve enbiyya verilen bende bilfiil mevcuddur. Benden efdal drt kimesne geldi: Birisi Reslullah ve birisi Ali ve birisi eyh Attar ve birisi shib-i Fuss- hikemdir. Hazreti Resl, eyh brahime kird olamaz der.162 Ebssud Efendi, Karamnnin niin idam edildiinin sorulmas zerine, onun zarriyt- diniyyeden olan ahkm- eriyyeyi inkar ve Hz. Peygamberi tahkir ettiini sylemitir163 ki, bu szler Karamnnin grlerine aklk getirmesi bakmndan nemlidir. Ancak Muhy-i Glen, Ebssud Efendinin bu fetvasnda Karamnyle olan ahs ilikilerinin etkili olduunu iddia etmitir.164 zellikle Ebssud Efendinin bu idam srasnda, Hanef mezhebindeki sulunun suunu itiraf etmesi ve tvbe ile imann yenilemesi halinde serbest braklacana dair hkm uygulamayarak, Mliklerin grn tercih etmesi, bu konudaki iddialar kuvvetlendirici nitelikte gzkmektedir. Zira Mlik mezhebinde, sulunun gerek inancn saklayarak lmden kurtulmak amacyla itiraf ettii varsaylarak idamna hkm verilmektedir.165
162 stanbul eriyye Sicilleri Arivi, Rumeli Sadreti Mahkemesi Sicili, nr. 20/3, vr. 105a-b;
Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, 322-24; a.mlf., Kann Sultan Sleyman Devrinde Bir Osmanl Heretii: eyh Muhyiddin-i Karaman, 479. 163 Ebssud Efendinin eyh Muhyiddin-i Karaman hakkndaki fetvas iin bk. Dzda, a.g.e., 193-194. 164 Muhy-i Glen, Muhyiddin-i Karamannin iddia edildii gibi gerekte bir zndk ve mlhid olmadn, onun aslnda Ebssudla arasnda mevcut olan ve gemii Gebzede oban Mustafa Paa Klliyesinde greve baladklar zamana kadar uzanan bir kskanln kurban olduunu ileri srmtr. Ona gre, baz renciler mderris Ebssudun derslerini terk ederek eyh Muhyiddin-i Karamnnin sohbetlerine devam etmi ve Ebssud Efendi Ol bizim dnimendlerimizi meclisine komayup redditsn, yohsa kendye zararm dokunur. eyh cevab virr ki, anlarn zhiran zarar dokunub, bize ehdet nasb olacan Primiz dah iret etmidir. Amm ehlllah meclisinden talebeyi redditmek tarkatde yoktur, amm yine htr- erifler in tenbh ideyim deyb, dnimendler aurb Elbette benim rzm isterseniz varn stdnz hizmetinde olun diyecek, Biz stdmz bulduk deyb, esbblarn tayr idb, derviler kisvesine girrler. Bu kerre Ebssud Efendi b-huzr olub, Karamn hakknda ok kelimt ider. diyerek sz konusu iki ahs arasnda bir kskanlk bulunduunu ima etmitir. Bk. Muhy-i Glen, Menkb- brm-i Glen, 381-82. 165 Zndklar hakknda slam hukuk mezheplerinin grleri iin bk. emsddin Ahmed b. Sleyman (Kemal Paazde), Resil-i bn Keml (nr. Ahmed Cevdet), stanbul 1316 (kdam Matbaas), II, 240-249; bn bidn, Reddl-muhtr aled-Drril-muhtr, Bulak 1272, Drl-Ktbil-Msryye basksndan ofset (Beyrut ts., Dru hyit-Trsil-Arab), III, 292-93; tf kr Eb Ivaz, ez-Zendeka vez-zendka, Amman ts, Drl-Fikr, 21620; Ferhat ed-Dirv, Meseletz-Zndk Ebil-Hayr laanehullah ve sfet-ehdt aleyh (bn Sehlin el-Alm bi-nevzilil-ahkm ve fakrin min siyeril-kudti vel-hkkm adl eserinden bir para), Havliyytl-Cmiatil-Tnisiyye, I (Tunus 1964), 70-71 (61-78); Maria Isabel Fierro Bello, Accusations of Zandaqa in Al-Andalus, Quaderni di Studi Arabi, 5-6 (1987-1988), (Universita Degli Studi di Venezia), 252 (251-258); Mehmet
Ne var ki, Ebssud Efendinin eyh Muhyiddin-i Karamnnin idam konusundaki tavrn, yllar nce aralarnda geen baz kk olaylara balamak, Ebssud Efendinin ilm ve hukuk ahsiyetini zedeleyecek bir yaklamdr. Zira, Ebssud Efendinin ilim ve meslek hayat incelendii zaman, onun son derece drst ve tutarl bir izgiye sahip olduu grlecektir.166 Kald ki o, fetvalarnda niin Mlik mezhebinin gryle hareket ettiini aka belirtmitir. Hukuk perspektif ve itihad bak asn da yanstan bu cevabnda o, zndkn tvbesinin yakalanmadan nce geerli olduunu, tutuklandktan sonra vki olan tvbeye itibar edilmeyeceini, Karamnnin yapt tvbenin tutuklandktan sonra olduunu, bu durumda mm- Azma gre katlin vcubu skt olmakla beraber, dier imamlara gre bunun devam ettiini ve Osmanl kadlarnn din hususlara hassasiyet gstermeyenlerin tvbelerine itibar etmeyip, dier mezhep imamlarnn grlerine uygun olarak, onlarn katillerine hkm vermeye memur ve mezun olduklarn sylemitir.167 4. Hsmeddin-i Ankarav (. 964/1557) XVI. yzylda fukah - meyih gerginliklerinden biri de Melm eyhlerinden Hsmeddin Ankaravnin tutuklanma olaydr.168 At, eyh Hsmeddin-i Ankaravnin cezbe ehli biri olmas sebebiyle, bir muhalefet hareketine giriecei phesiyle tefti emri verilerek, er kurallara uygun bir tarzda yarglanmak zere Ankara kalesine hapsedildiini, ancak sabaha cesedinin ktn belirterek, lm tarihi olarak 964/1566-67 yln vermektedir.169 Konuyla ilgili Babakanlk Osmanl Arivindeki 5 Zilkde 975 (2 Mays 1568) ve 18 Muharrem 976 (13 Temmuz 1568) tarihli iki mhimme kaydnn ikincisinde, Maslb eyh Hsm tabirinin bulunmas, eyhin eceliyle deil, resmen idam edilerek ldrldn gstermektedir.170
166
167 168
169 170
zdemir, IX. Yzyl Endlsnde Zndklk Sulamalar, Ankara nv. lahiyat Fakltesi Dergisi, XXXVIII (Ankara 1998), 216 (195-224); Bekir Topalolu, Zndk, A, XIII, 55861. Mesela, Ebssud Efendi, Bayram Melm eyhlerinden Gazanfer Dede aleyhinde getirilen delilleri yetersiz bularak, ad geen eyhin idamn nlemitir. Bk. At, Zeyl-i ekik, 8788. Bk. Dzda, a.g.e, 194. Hsmeddin Ankaravnin hayat hk. bk. Sar Abdullah Efendi, Semertl-fud, 256-257; At, Zeyl-i ekik, 70; Glpnarl, Melmlik ve Melmler, 71; Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, 272-274. At, Zeyl-i ekik, 70. Ahmed Refik, Osmanl Devrinde Rfzlik ve Bektalik, Drlfnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas, IX/2 (stanbul 1932), 42-43te 25 ve 26 numaral belgeler.
5. Hamza Bl (. 969/1561-62) Hsmeddin Ankaravnin rencilerinden, Bosnal Melm eyhi Hamza Bl, eitli tasavvuf sz ve davranlar sebebiyle, Bosna ulem ve meyihi tarafndan ikayet edilmi, bunun zerine stanbuldan Bosnaya mfettiler gnderilmi ve tefti neticesinde, Hamza Bl stanbula getirilmi ve Ebssud Efendiden onun hakknda fetva istenmitir. eyhlislm, onun durumunu baz tarikat eyhlerine sormu ve onlar da Cahil ve nkstr ve drdnc esmda kalmtr. Bundan mad mukaddem allme-i zamn mft-i sakaleyn Kemal Paazde fetvsyla maktl olan Olan eyh -smail Mak- tarikatndandr. demilerdir. Bunun zerine, Ebssud Efendi de Fzl- Rm bn Keml merhum fetvsyla katl olunan smailin katli, zendeka ve ilhda bina olunmu idi. eyh Hamza dahi ol tarikte zndk ise, katli merudur. diyerek idamna fetva vermi171 ve bu fetva zerine 969 (1561-1562) ylnda Sleymaniyede bulunan Deveolu emesinin nnde idam edilmitir.172 6. Kadzde Mehmed Efendi (. 1045/1635) XVII. asrda, IV. Murad devrinin (1623-1640) balarndan IV. Mehmedin saltanatnn (1648-1687) sekizinci ylna kadar yaklak otuz ksur yl sren ve dinde tasfiyecilik (puritanizm) ad verilebilecek bir hareket balatan Kadzde Mehmed Efendi173 adl vaiz etrafnda gelien olaylar, bu dnemin fukah - meyih ilikilerini en ok gerginletiren etkenlerden biri olmutur. Birgiv Mehmed Efendinin sfler aleyhindeki grlerini benimseyen Kadzde Mehmed Efendi, bilhassa Halvet eyhlerinden Abdlmecid Sivs (. 1049//1639)174 ile tarihe faklar ile sofular mcadelesi olarak geen sert tartmalara girimi ve bu mcadele, ad geen iki ahsn lmnden sonra da
171 Sdk Vicdn, Tomr- Turuk- Aliyye: Melmlik, stanbul 1340-1338 (Evkf- slmiyye
Matbaas), 55.
172 Hamza Blnin hayat hk. bk. At, Zeyl-i ekik, 70-71; Abdullah Efendi, Semertl-
fud, 257; Sdk Vicdn, Tomr- Turuk- Aliyye: Melmlik, 54-56; Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, 290-304; Nihat Azamat, Hamza Bl, DA, XV, 503-05. 173 Kadzde Mehmed Efendinin hayat iin bk. Ktib eleb, Mznul-hakk f ihtiyrilehakk (nr. Orhan aik Gkyay), 106-109; Nam, Trih, stanbul 1383 (Matbaa-i mire, III. Bask), VI, 229-231; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, 355-357. 174 Abdlmecid Sivsnin hayat, eserleri ve tasavvuf grleri hk. bk. Ktib eleb, Mznul-hakk f ihtiyril-ehakk, 110; Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, I, 120; Cengiz Gndolu, Bir Trk Mutasavvf Abdlmecd Svs Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, 39-255.
Kadzde taraftar stvn Mehmed Efendi (. 1066/1655den sonra)175 ile baz tarikat eyhleri arasnda giderek iddetini artran bir biimde devam etmitir. Bu iki grup arasndaki temel tartma konular arasnda akl ilimlerin lzumu, Hzrn hayatta olup olmad, ezan, nat- neb ve mevlid gibi metinlerin makamla okunmas, tegann, raks ve devernn cevaz, bir hrmet ifadesi olarak Hz. Peygamberin ad geince salavt, sahbenin ad anlnca da Radyallahu anh demenin (tasliye ve tarzye) gereklilii, ttn, kahve ve afyon gibi keyif verici maddeleri kullanmann cevaz, Hz. Peygamberin anne ve babasnn imannn ne durumda olduu, Firavunun imanla lp lmedii, Muhyiddin bnl-Arab hakknda ne dnld, Yezide lanet, bidatler, kabir ziyareti, regib, bert ve kadir gecesi namazlar, namazlardan sonra msfaha, selam verirken eilmek, iyilii emir ve ktlkten nehiy ve millet kavramnn mahiyeti ve kapsamnn ne olduu hususlar yer almaktadr.176 Bu konularn ounda Kadzdeliler bir taraf, Sivaslerin temsil ettii tarikat eyhleri ise br taraf tutmu ve devrin akl- selim sahipleri ise; Bu i taassuptan doma kuru bir kavgadr. Muhammed mmetiyiz ve din kardayz. Ne Sivasden beratmz, ne Kadzdeden hccetimiz vardr. Onlar iki bilgili ve dubarac eyh idi. Birbirlerine kar olmakla n yapp padiahn malumu oldular. Ve bu bahne ile i grp dnyadan murad aldlar. Ahmaklk edip bizim onlarn davasn srp gitmemiz nedendir? Bundan biz zarardan baka nesne elde edemeyiz diyerek olaylara karmam, ancak Ahmaklar srar edip iki tarafta onlar gibi n yapmak umuduyla baz davalara yapmlardr.177 ki liderin lmnden sonra ise, bilhassa Kadzdelilerin bayraktarln yapan Arap asll Ayasofya vizi ve sultnl-vizn, padiah eyhi gibi sfatlarla nlenen stvn Mehmed Efendi ile Fatih vizi eyh Veli, Yenierilerin Orta Camii vizi Hseyin Efendi, Hurid avuolu, Trk Ahmed178, Uk olu Macuncu Hamza ve Kse Mehmed gibi baz vizler byk bir kampanya balatarak, devrin eyhlislm Zekeriyazde Yahya
175 stvn Mehmed Efendinin hayat hk. bk. Uzunarl, Osmanl Tarihi (Trk Tarih
Kurumu Yaynlar), Ankara 1988, III/1, 359-364; Hseyin Gazi Yurdaydn, stvn Rislesi, AFD, X (Ankara 1962), 71-78. 176 Ktib eleb, Mznul-hakk f ihtiyril-ehakk, 25-101. Ayrca bk. Nam, Trih, VI, 22930; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, 357. 177 Ktib eleb, Mznul-hakk f ihtiyril-ehakk, 111. 178 Kadzdelilerin bidat ve hurfelere yaklamlarn gsteremesi bakmndan Trk Ahmedle yaplan bir konuma iin bk. Nam, Trih, VI, 236-37.
Efendi (. 1053/1644) bata olmak zere179 vezirleri sulamaya, eyh ve dervilerin dinsiz olduklarn yaymaya balamlardr. Bu arada, 24 Eyll 1656da, Fatih Camiinde mezzinler makamla nat- erif okurken bir grup Kadzdeli onlara saldrm, camide kavga km, kendilerine engel olmak isteyenlere kar silahla mukbeleye karar vererek, Fatih Camiinde toplanmak zere taraftarlarna haber gndermiler ve ertesi gn kalabalk gruplar halinde camiye gelmeye balayan Kadzdeliler sokaklarda rastladklar Mevlev, Halvet, Celvet ve ems eyh ve mritlerine, Tahta tepenler, ddk alanlar eklinde eitli tahkir edici szler syleyerek, onlar tecdid-i imana davete ve direnenleri de kafir olarak ilan etmeye balamlardr.180 Olay haber alan yeni sadrazam Kprl Mehmed Paa (. 1072/1661) onlara nasihatte bulunmu ise de sz dinletememi, bunun zerine ulemy toplayarak konuyu grm ve limler Kadzdelilerin iddialarnn geersiz (btl) olduunu ve kz- fitneye bis olanlarn cezalar tertib olunmak lazm idne dair fetva vermilerdir. Kprl, durumu sultan IV. Mehmede arz ederek olay karanlarn katilleri hususunda ferman alm, ancak yeni olaylara yol amamak iin Kadzdelileri ldrmeyip, stvn Mehmed Efendi (. 1066/1655den sonra) ile Trk Ahmed ve Divne Mustafay Kbrsa srm ve bylece Kadzdeliler hareketi fiilen sona erdirilmitir.181
179 eyhlislm Yahya Efendi aleyhindeki faaliyetlerine Nimnn anlatt u olay rnek
gsterilebilir: Siktdan biri ider: Uk-zde Fash eleb ile bir gn Sultan Muhammed Cmiinde merhm Hurd avu-olu vazna hzr olmu idik. Mft-i vakt Yahy Efendi Hazretleri ol esnda bir gazel sylemi idi. Matla bu beyt-i mehurdur: Mescidde riy-peler itsn ko riyy Meynneye gel kim ne riy var ne mry avu-olu krs zerinde halka hitb eyleyp mmet-i Muhammed! Her kim bu beyti okursa kfir olur. Zra bu beyt kfr-i sarhdr didi. Hzrn ile nefret-knn kalkup Bu bpervlk ve mft-i asr tekfir itmek ne dimekdr! diy pern olduk. Vel-aceb ki, bu fazha-i azme ile muheze olunmad. Yahy Efendi Hazretleri keml-i ilm ve vfr- akl ile gyet vakr ve mtehammil bir devletl oldundan byle yirde birn harf-endazlk idenlerin tedbine ihtimm ile itb- vcd itmezdi. Bk. Nam, Trih, V, 55-56. 180 Nam, Trih, V, 56-57; VI, 230-35; Hseyin Yurdaydn, Trkiyenin Dini Tarihine Umum Bir Bak, AFD, IX (Ankara 1962), 118-19. 181 Nam, Trih, V, 58-59; Silahdr Fndkll Mehmed Aa, Silahdr Tarihi (nr. Ahmed Refk Bey), stanbul 1928 (Devlet Matbaas), I, 59; Hammer, Byk Osmanl Tarihi, VI (XI), 15-16; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, 364; Madeline C. Zilfi, The Kadzadelis: Discordant Revivalism in seventeenth-century stanbul, Journal of Near Eastern Studies, 45/4 (Chicago 1986), 262 (251-269); Ahmet Yaar Ocak, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye (Pritanizm) Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, 224-25. Kadzdelilerle Sivsler arasndaki mcadele hakknda bk. Cengiz
7. St Beir Aa (. 1073/1662) Melm-Hamzav eyhlerinden St Beir Aann182, gerek mridlerinin okluu, gerekse memleketi olan Arnavutluktaki skenderiyeden (kodra) hemehrisi olan eitli hurflerin evine sk sk gelip gitmeleri, baz dedikodulara sebep olmu ve konu saraya intikal edince hakknda soruturma balatlmtr. eyhlislm Sunizde Mehmed Emin Efendinin (. 1076/1665) fetvasyla, 90 yalarnda olan St Beir Aa 1072/1662 veya 1073/1673 tarihinde boularak (ihnk) ldrlm ve cesedi Fenerbaheden denize atlmtr.183 Onun idamn protesto eden 30-40 kadar mridi eyhlislm Sunzdeye giderek, kendilerinin de eyhlerinin yolunda ve grnde olduklarn belirterek idam edilmelerini istemilerdir. Bu itiraf dikkate alan eyhlislmn, ad geen mritleri de idam ettirdii sylenmektedir.184 8. Niyaz-i Msr (. 1115/1694) XVII. Yzyl tasavvuf - fkh ilikileri bakmndan nemli olaylardan bir ksm da asl ad Mehmed Niyaz olan Niyaz-i Msr etrafnda cereyan etmitir.185 Niyaznin eserleri, yapt vaaz ve konumalarnda Ehl-i snnet inanc ile elien ve kendisinde fikr-i sbit halini alan birka nokta dikkati ekmektedir: O, kendisini hatml-evliy186 kabul eder ve her trl tasarrufa
Gndodu, XVII. Yzylda Tekke-Medrese Mnsebetleri Asndan SivslerKadzdeliler Mcdelesi, LAM Aratrma Dergisi, III/1 (stanbul 1998), 37-73. St Beir Aann hayat hk. bk. Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, 304-06. Glpnarl, Melmlik ve Melmler, 158-160; Ocak, a.g.e., 305. Glpnarl, Melmlik ve Melmler, 158-160; Ocak, a.g.e., 305. Niyaz-i Msrnin hayat hk. bk. Moralzde Mustafa Ltf, Tuhfetl-asr f menkblMsr, Bursa 1309/1891 (Matbaa-i mir); Baha Doramac, Niyazi-yi Msr, Ankara 1988 (Kadolu Matbaas); Mustafa Akar, Niyaz-i Msr ve Tasavvuf Anlay, Ankara 1988 (Kltr Bakanl Yaynlar); Abdlbk Glpnarl, Niyz-i Msr, arkiyat Mecmuas, VII (stanbul 1972), 183-226; a. mlf., Niyz, A, IX, 305-307; Abdlkadir Karahan, Kendi Elyazs Htrtna Gre Niyaz-i Msrnin Baz Mistik Grleri, Trkiyat Mecmuas, XIX (stanbul 1980), 93-98; Abdurrahman Gzel, Niyzi- Msrnin Gzden Kaan Bir eseri (Risle-i Devriye), Trk Kltr Aratrmalar, XVII-XXI/1-2 (Ankara1979-1983), 121-37; F. Babinger, Niyz, EI2 (ng), VIII, 65. Hatml-evliy, peygamberlerin bir sonuncusu (hteml-enbiy) olduu gibi, velilerin de bir sonuncusu (hteml-evliy) olduunu savunan grtr. Bk. Hakm et-Tirmiz, Hatml-evliy (nr. Osman smail Yahy), Beyrut 1965; Ahmed Suphi Frat, Tirmiz, Ab Abd Allah, A, XII/1, 388; Abdlfetth Abdullah Bereke, Hakm et-Tirmiz, DA, XV, 197-198; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1991, Marifet Yaynlar, 211.
182 183 184 185
186
kudretinin bulunduunu187, hatta kendisinin bir peygamber olduunu, kendi bana gelecekler ve ileride olacaklar hakknda vahiy aldn188, Kbenin ayana gelerek kendisini tavaf ettiini ileri srer189 ve ldkten sonraki dirili konusunda Ehl-i snnet inanlarna aykr debilecek bir takm yorumlarda bulunur.190 Kendisinin Muhyiddn bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyye ve Anku murib adl eserlerinde anldn belirten191 ve zaman zaman da kendisinin sa ve Mehd olduunu savunan Niyz-i Msrnin iddialarndan biri de Hz. Peygamberin torunlar Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin peygamber olduklar grdr.192
187 Niyaz-i Msr, Mecma-i Kelimt- Kudsiyye-i Hazret-i Msr, Bursa Merkez l Halk Ktp.,
188
189
190
191 192
Orhan Gazi, nr. 690, vr. 6ada yle der: Her vakitte hatml-evliy birdir. Bu vakitte Allah Subhneh ve Tel hatml-evliy olma Msrye verdi. (Abdlbk Glpnarl ve Abdlkadir Karahann yukarda ad geen makalelerindeki neir ve nakillere dayanarak). Niyaz-i Msr, a.g.e., vr. 34bde, Ey Msr, sen peygamberim dersin, peygamberlerin hangisi senin gibi etm etti? Cem-i erzilin tmi sende hatmolmu sorusuna yle cevap verir: Sir enbiy benim evladmdr. Ben ebim, onlar birbirine ihvettir.... Cmlesinin anas Havvdr, ben Havvy tasarrufumdan haber veririm. Onlara ciz deildir, bana cizdir. 42bde ise kendisine melek geldiini ve Trke olarak Allah sana selam eder ya Reslellah dediini anlatr. Ayn mecmuann 94ada ise yle der: Ey mslmanlar, nice ideym? Her ne kadar ketm ile tekayyt ettim ise, vahy-i ilh beni halime komayup if ettiriyor. Niyaz-i Msr, a.g.e., vr. 35ada yle der: Allah Subhneh ve Tel dmanlara ramen beni kendi beytine shib-i hne kld. Ben evvel hac niyetine km idim. Hac edeyim dey, ol zalimler mani oldular. imdi Kbe her sabah ve akam benim topuklarm tavaf eder, ayama yz srer. Niyz-i Msr, Risle-i de adl eserinde ldkten sonra dirili hakkndaki grlerini zetledikten sonra te bu fakirin mezhebi budur. Sen ister Tenshiyye de, ister Hulliyye de, ister bhiyye de, istersen de ttihdiyye de. rifler hibir mezheb ile kaytl deildir. Onlarn mezhebi Mezhebullahtr. demektedir. Bk. Niyazi Msr, Risle-i de, stanbul nv. Merkez Ktp., Trke Yazmalar, nr. 6374/97b-104a; ayrca bk. Baha Doramac, Niyazi-yi Msr: Hayat ve Eserleri, 68. Bk. Niyaz-i Msr, Mecma-i Kelimt- Kudsiyye-i Hazret-i Msr, vr. 18b. Niyz-i Msr, Mawidl-irfn-rfan Sofralar (trc. Sleyman Ate), stanbul t(Yeni Ufuklar Neriyat), 151-154. Bu gr savunmak iin Niyz-i Msr, Risletl-Hasaneyn (Hseyniyye) adnda hususi bir risale yazmtr ki, bu risale rfan Sofralarnn (Mevidlirfn) 68. sofrasnn hemen hemen aynsdr. Bir nshas iin bk. Risletl-Hasaneyn (Hseyniyye), stanbul nv. Merkez Ktp., Trke Yazmalar, nr. 6374/19b-22b varaklar arasndadr. Sz konusu risalenin neri iin bk. Baha Doramac, Niyazi-yi Msr, Ankara 1988, 86-88. Ayrca, Sultan Ahmede gnderdii bir mektupta Hz. Hasan ve Hseyinin nbvvetlerine inandn belirtir. Bk. Baha Doramac, a.g.e., 78. Mawidul-irfann mtercimi olan Sleyman Ate, Msrnin ebced hesaplarna dayanarak Hz. Hasan ve Hseyinin peygamber olduu iddiasn, apak ifadelerle reddetmi ve yle demitir: Msrnin bu gr ok hatal ve tamamen safsatadr. Byle ind tevilleri,
Siyas olarak da Osmanoullarna kar kan ve Sultan brahim, IV. Mehmed ve ehzde Mustafa aleyhine bir takm szler sarf eden Niyz193, tahtn mutlaka Krm Hnedanlarna yani Tatarlara verilmesi gerektiini ileri srmtr.194 Ayrca, ilk dnemlerinde birlikte olduu ve haklarnda olumlu baz szler syledii Melm-Hamzavlere195, Halvet eyhlerinden Karaba
dnen bir mantk nasl alyor anlamyorum? Bu ebced hesab ile Hz. Hasanla Hseyinin peygamberliine hkmetmek ne demek? Ebced hesabyla Allah kelamnn ne mnasebeti var? Peki, ismi Hasan veya Hseyin olan bir bakas da bu takdirde peygamber olur o halde. Sonra, bir kere bu ebced hesaplar dahi tutmuyor, yanltr. Kaf yz iken, seksen bir kabul edilmi. Baz yerde ayn kelimeyi yz on sekiz, baz yerde yz yirmi sekiz karyor. Evirip eviriyor. Bir mdgam isim katyor, bir mdgam isim karyor. stedii gibi oynuyor. Hz. Hasan ve Hz. Hseyin, Resl-i Ekremin mbarek torunlardr. Mslmanlar onlara son derece hrmet beslerler ve onlar severler... Ama onlarn peygamber olduklarn sylemek, Kuran ve Hadise ve mslmanlarn icma halindeki itikadlarna aykrdr. rfan Sofralar (trc. Sleyman Ate), 154-155. Sleyman Ate, Niyzi- Msrnin btn dini delillere aykr olarak ileri srd Hz. Hasan ve Hseyinin risaletiyle ilgili iddialarn bu ekilde rttkten sonra, yine de Msrden vazgeemez ve bir paragraf ierisinde pek ok elikiye dmek pahasna, onu temize karmaya alarak yle der: Msrnin bu iddias, phesiz kt bir niyetin eseri deildir. Ehl-i Beyte son derece ak ve mahabbeti, kendisini byle ar bir fikre ve kanaate vardrm, bu yzden srgn edilmi, zahmetler ekmi, fakat inancn da deitirmemitir. Kendisinin byk bir vel olduuna kaniiz. Lkin her insan da hata yapabilir. Hatadan salim olan yalnz Allahtr. Bunlar, vecd ve ruh bir heyecan ierisinde artk sevdiklerini nasl medhedeceklerini bilemiyor ve bazan tamamen hakikatle alkasz eyler syleyebiliyorlar. Binaenaleyh veli olsun, olmasn, kim olursa olsun, her insann muhakkak hata edebileceini unutmamalyz. Beri taraftan, byle sylemi diye onu kltmek de doru deildir. Yine byk insandr, ama peygamberlerden bile kk gnah sadr olur. Hasl, onlarn yaptklar bu gibi aykr hareketleri, ar sevgi ve heyecan sarholuuna hamletmeli, din bir dstur kabul etmemeli, ayn zamanda onlar bu yzden dinden hari de addetmemeliyiz. Bizim iin miyar eriat-i Garradr. rfan Sofralar (trc. Sleyman Ate), 157. 193 Niyaz-i Msr, Mecma-i Kelimt- Kudsiyye-i Hazret-i Msr, vr. 61a. 194 Niyz-i Msr bu konuda Mecma-i Kelimt- Kudsiyye-i Hazret-i Msr, vr. 3ada yle der: Benden selam eylen Tatara. Allah onlarn imanndan ve slamndan honuddur. Amellerini de Allah slah eyleye. Zira, din rk olmaynca slam padiahna duac okdur. Din ve adalet, ameli de slaha sebeb olur. Padiahlara asl lazm olan dindir, adaletdir. Bu ikisi de Tatardan memuldr. Grmem bilmezdim; ben ehdet iderim, dinleri ve mezhebleri sahihdir. Ben eeri lyem ve lkin nefsim haydir; bu nefis Tatara hayat virur. Mlk onlarn olur. Sadet ona ki, onlara yardm idenlerden buluna. 195 Niyz-i Msr, Limnide bulunduu srada Hamzavlerin mezhebi haktr derken, daha sonra Bir tifenin ameline deil, ilmine kanarak arasna katldn, ancak daha sonra onlardan kurtulduunu sylemektedir ki, bu taife Hamzavler olmaldr. Glpnarl, Niyaz- i Msr, arkiyat Mecmuas, VII (stanbul 1972), 220-221. Niyaz, Hamzavlere kar ok sert ifadeler kullanmaktadr. Mesela, Mecma-i Kelimt- Kudsiyye-i Hazret-i Msr, vr. 3bde Hamziyye dinsszleri; 9ada Hamziyye kefere ve feceresine ramen
Ali196 ve zhir ulemdan Vn Mehmed Efendiye kar ar bir dmanlk duygusuna sahip olan Niyznin197 bir dier iddias ise, kendisinin zehirlendii, suyuna ylan aktld ve karnnda ylanlarn dolatdr. Bu sebeple, karnnda bulunan ylanlarn herkese bilinmesi, ka tane olduunun saylmas iin lmnden sonra karnnn yarlmasn vasiyet etmitir.198 Burada, Niyz-i Msrnin bir takm kabbalistik kelimeleri (kelimt- cifriyye) kullanarak kendisinin hatml-evliy, sa, Mesih ve peygamber olduu, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin ise peygamber olduklar gibi199, yanll
yazdm ki, cem-i enbiy ve evliy, cmle mahlkt ile sulh olurlar. Amma Hamziyye ile zddyetleri ztiyye olmak ile idi- sulh olmazlar dedim. ifadelerini kullanmaktadr. Mecma-i Kelimt- Kudsiyye-i Hazret-i Msr, vr. 13a-14ada Karaban sa benim. dediini, Adam ldrmek, iek kartmak, stma, tun ve trl hastalklarla ldrmek benim elimden gelir. diye iddialarda bulunduunu, vr. 38ada ise Karaban kendisi, byk ve kk olu ile bir uknm (baba, oul, Ruhul-kudsten oluan teslis-l inan sistemi) meydana getirdiklerini ileri srer. Niyaz-i Msr, Vn Mehmed Efendi ile olan mcadelesini eserlerine yanstarak Kur'n- Kerm'deki Ve l teniy f zikr = Beni anmay ihmal etmeyin (Th, 20/42) ayetinde geen teniy kelimesinin kk olan ven fiilinin ism-i filini (vn) alarak, Benim zikrimde Vn olmayn eklinde yorumlam ve yle demitir: Cenab Hakkn Taha Suresinde : Wal Teniy f zikr; Benim zikrimde vani (zayif) olmayn ayetiyle iaret buyurduu zere, hasedcilerin en by Vndir. nk o, by yaparak padiaha yaklat, padiah, saltanat yularn onun eline verdi, ona itaatkr oldu. Sultan onun emriyle Msryi hapsettirdi. Onyedi sene Rodosta, on alt sene Limnide. Sultan ve ok mevki erbab, Msryi geim skntsyla tazyik edip Vnye tab etmek istiyorlard. Halbuki Msr, alk ve suzuluktan lse dahi ona tab olmaz. Bk. Niyz-i Msr, Mawidul-irfanrfan Sofralar (trc. Sleyman Ate), 178 (Altm nc sofra). Mecma-i Kelimt- Kudsiyye-i Hazret-i Msr, vr. 17ada, uyurken et tasna bel bken zehir konulduunu ve bunlar Karaban yaptrdn ileri srer. Baz tasavvuf tarihilerinin, Niyz-i Msrnin Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin peygamber olduklarna dair iddiasn baz yorumlarla yumuatmaya altklar, hatta bu hususta eyhlislmlk makamnn adn dahi kullandklar grlmektedir. Mesela, Abdllatif Gazz, Vktu bnl-Gazzde yle bir olay anlatr: Bir sf, eyhlislm sellemehs-selm Hazretlerine varub Efendim! Hasaneyn peygamberdir, diyenlerin cevab nedir? Ve eran ne iktiz eder? diye istift eyledi. eyhlislm Efendi rif ve kmil idi. Hz. Msrden gayri her kim syler ise, eran katl olunur dey buyurdu. Amm Msr kuddise srruhsyler ise, anlarn kelmnda bir hikmet vardr ve bir srr- mektme mebndir. Zira, Msrnin ilmi, zhirde dah kemlt Nil ve Frat manendidir. Seyyidl-enm Hazret-i Muhammed aleyhis-selmn Hteml-enbiy oldun Msr bizden ey bilir. Bu takdirce, elbet Hasaneyn peygamberdir dimesinde bir hikmet vardr. Anlar kmillerdir. Biz anlara dil uzatmaa kdir delz deyb sfyi iskat buyurd. Bk. Abdllatif Gazz, Vktu bnl-Gazz, Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 341, vr. 58a. Grld gibi, ad verilmeyen bir sf tarafndan yine ismi belirtilmeyen bir eyhlislma syletilen bu szler, ierisinde pek ok eliki bulunan basit bir kurgudan baka bir ey deildir ve bu hikayeler, belki baz tasavvufular iin tatmin edici ve yeterli bulunabilir,
196
197
198 199
apak olan iddialaryla ilgili ayrntlara girilmeyecektir. Ayrca, Osmanoullarna kar dmanlnn temelinde, hayat boyunca karlat eitli srgnlerin tesirleri grlmektedir. Hilafetin Tatarlarn hakk olduuna dair iddiasnda ise, Rodosta srgnde iken kendisine iyi davranan ve eitli yemekler gnderen Krm Hanlarndan I. Selm-Girayn (.1116/1704)200 ihsan ve iltifatlarnn rol olmaldr. Bu arada, Niyz-i Msrnin tbb ve psikolojik bakmdan tedviye muhta bir durumda olmas bir tarafa, onun sz ve dnceleri, fkh - tasavvuf ilikilerine ve lkemizdeki din ve tasavvuf dnceye nemli etkilerde bulunmutur.201 Ayrca, bu grler, Baba lyas ve eyh Bedreddin ile balayan, din ve tasavvuf olduu kadar mesiyanik, syncrtiste202 ve siyas renkler tayan tarihsel bir izginin devam niteliinde gzkmektedir. Osmanllarn en parlak devirleri olan XVI ve XVII. asrlarda meydana gelen tasavvuf merkezli bu olaylarn eitli srgnler veya lmlerle sonulanmasn, yalnzca, mutasavvflarn serbest bir dnce ortam ierisinde doup gelien fikirlerinin, fukah tarafndan zapt-u rapt altna alnmas eklinde yorumlamak, onlar doru anlamamz iin yeterli olmayabilir. Osmanllar dneminde sklkla rastlanan ve baz tasavvuf renkler de tayan eitli zendeka ve ilhd hareketlerinin sebepleri arasnda; imparatorluun i bnyesinde mevcut olan Yahudi ve Hristiyan unsurlarn etkileri, yeni mhtedlerin beraberlerinde getirdikleri eski kltrleri, Anadoluya ilii ihra etmeye alan rann birtakm gizli faaliyetleri ve
ancak fkhlar asla tatmin etmez. Kald ki, bu szler gerekten bir eyhlislm tarafndan sylenmi dahi olsa, herhangi bir seviyedeki fakih, dinin apak inan esaslarna aykr olan byle bir gr merulatrmaya alan bir kiinin -eyhlislm da olsa- grlerini reddeder. Bu da fkhlarn olaylara sarih akl ve sahih nakil erevesinde bakmalarnn bir sonucudur. Genel olarak tasavvufular ise, -Hasaneynin peygamberlii iddiasnda da grld gibi- mutasavvfeden sdr olan her sz, sama dahi olsa, normal insanlarn syleyemeyecekleri veya anlayamayacaklar bir hikmet eklinde deerlendirmekte, daha sonra da onu, sarih akln ve sahih naklin erevesine sokmay (merulatrma) kendilerinin zorunlu bir grevi olarak kabul etmekte ve bunun sonunda da pek ok elikiye dmektedirler. Bu olay, fkh ile tasavvuf disiplinlerinin olaylara bak alarn ve yntem farkllklarn ortaya koyan ak bir rnektir. 200 Glpnarl, Niyaz-i Msr, 184. I. Selm-Girayn hayat hk. bk. Halim Giray Sultan, Glbn-i Hnn (nr. M. Sadi enli-Recep Toparl), Erzurum 1990, 108-19; Alah Fisher, The Crimean Tatars, Stanford, California 1978, 46-47; A. Dubinski, Selm Giry I, EI2 (ng), IX, 135. 201 Niyz-i Msrnin din ve tasavvuf dnceye etkisi hk. bk. Glpnarl, Niyaz-i Msr, 224-226. 202 Syncrtiste, mantk bir btnlk ve tutarlla sahip olmakszn veya tenkid bir incelemeye tbi tutmakszn, birbirine zt grleri bir araya getiren ve birletiren yaklam tarz.
devletin Ehl-i snnet inancn kat bir ekilde uygulamas gibi eitli hususlar saylabilir. Bu erevede, Ahmet Yaar Ocak, zellikle Osmanllarn Ehl-i snnet inancyla ilgili uygulamalarna dikkat ekerek, Fatih Sultan Mehmedle birlikte sk bir merkeziyeti yap kazanan Osmanl devletinin, resm ideoloji haline getirdii Osmanl Snnliinin bir deiim ve iine kapanma, dolaysyla katlama srecine girdiini ve bu olaylarn ad geen ideolojiye kar bir tr bakaldr olarak, bilhassa Kanuni Sultan Sleyman dneminde younlatn sylemektedir.203 Ayrca, zellikle XVII. Yzyldan itibaren kendisini gsteren ilmiye snfndaki zayflama ve bozulma ortamnda, bir takm vizlerin bilhassa tekke ve tarikatlar bnyesinde doup gelien eitli bidat ve hurfelerle mcadeleye girierek, kk ayrntlar byk meseleler haline getirmekten ve toplumu bir atma ortamna srklemekten ekinmedikleri grlmektedir. Bu arada devletin, bandan beri baaryla srdrd fkh - tasavvuf ve fukah meyih arasndaki denge politikasnn, eitli dnemlerde bozulmu olmasnn da bu olaylarn artmasnda etkili olduu sylenebilir. Mesela, gl bir padiah olan IV. Murad (. 1049/1640) bir yandan toplumsal hayatn dzenlenmesi hususunda Kadzdelilerin kat grlerinden ilham alrken204, dier yandan da Sivslere kar sayg ve hrmette kusur etmemitir.205 Ancak, bu denge politikasnn devam ettirilemedii veya dengenin taraflardan biri lehine bozulduu dnemlerde, fukah ile meyih arasndaki kamplamalar ve gerginlikler artmtr. c. XVIII-XIX. Asrlarda Fukah-Meyih likileri XVIII. Yzylda Osmanl toplumunda fukah ve mutasavvfe arasndaki klasik tartma ve gerginlikler tab seyrinde devam ederken ve hatta sz konusu
203 Ocak, Kann Sultan Sleyman Devrinde Bir Osmanl Heretii: eyh Muhyiddin-i
Karaman, 483; a. mlf., Gnmz Trkiyesinde slm Dncenin Bir Tahlil Denemesi ve Tarih Perspektivi, Dnden Bugne slm Dnyasnda Zihniyet Deiiklikleri ve adalama Problemleri Sempozyumu, Bursa 16-17 Haziran 1990, 142-43. 204 Bu konuda Nim yle der: Sultan Murad Hazretleri halk zabt ve tedib in kahvehneleri ykdrub duhan istimalini men ve bil-klliyye vcdn ref itmek zere yasa- azm idb mtenebbih olmayanlar zecr ve katl ile tahvif itdikleri esnada, Kadzde Efendi vizlerin eheri bulunman, taraf- ehriyr cnibine medr- intisb olmain duhnn hrmeti hususunu zumince ictihad ve delil-i akliyye ve nakliyye ile rd idb mugallata-i bendze ile kbb- felee vze salm idi. Bk. Trih, VI, 231. 205 Sivs Efendinin yaad dnemin padiahlarndan III. Murad, III. Mehmed, I. Ahmed ve IV. Murad ile olan mnasebetleri hk. bk. Cengiz Gndolu, Bir Trk Mutasavvf Abdlmecd Svs Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, 67-85; a. mlf., Osmanl Pdih-Tarkat eyhi Mnasebetine Dair Bir rnek: Abdlmecid Sivasi ve I. Ahmed, Trk Kltr, XXXVII/434 (Ankara 1999), 345-59.
ilikiler normalleirken, mparatorluun uzak noktalarndan biri olan Necid blgesinde, bir ilim adam ile bir kl adamnn ittifakyla balayan din ve mill bir hareket, hem tasavvufa, hem de Osmanl Devletine kar hasmne tutumuyla giderek gelimi ve Osmanl devletinin kn hazrlayan en nemli sebeplerden biri haline gelmitir. Vehhblik denen bu hareketin kurucusu Muhammed b. Abdlvehhb206 (. 1206/1792) ilk olarak Necid blgesinde mevcut bulunan eitli bidat ve hurfelerle mcadeleye balam ve Uyeyne ehrine hakim olan Emir Osman b. Biri blgede kutsal kabul edilen Zeyd b. Hattabn (. 12/634) trbesiyle, civardaki baz mezarlar ykmaya ve aalar kesmeye ikna etmi, daha sonra da Diriyede Emir Muhammed b. Sudun207 (. 1179/1765) desteini kazanarak 1157/1744 ylnda birinin Emir, dierinin mam olmas artyla, karlkl olarak birbirine biat etmilerdir. Bu tarih, kk bir bedev emirliinin byk bir devlete dnmnn balangc olmas yannda, Hanbelliin208 de bir devletin resm mezhebi olarak kabulnn balangcn tekil eder.
206 Muhammed b. Abdlvehhbn hayat ve eserleri hk. bk. Mahmd kr Als, Trhu
Necdil-Hanbel, Mekke 1349, 6-89; Ahmed Emn, Muhammed b. Abdilvehhb, tudes Arabes Dossiers, no. 82 (Roma 1992-1), 6-31; Ahmed Fehm Matar, e-eyh Muhammed b. Abdlvehhb Abkariyyl-asri ve stzl-cli, Mecelletl-Buhsil-slmiyye, XIII (Riyad 1405/1985), 233-47. 207 Muhammed b. Sud ve dnemi hk. bk. Hseyin b. Gannm, Trhu Necd (nr. Nsruddn el-Esed) Kahire, 1402/1982, I, 77-78, 64-70, 80, 89, 93-97, 136; Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim, Trhul-Arabil-hads vel-musr, Katar 1402/1982, 81-86; Hseyin Halef e-eyh Hazal, Trhul-Cezretil-Arabiyyeti f asri-eyh Muhammed b. Abdlvehhb, Beyrut 1968, 157-164, 263-71. 208 Vehhb hareketinin, kendisine referans olarak kabul ettii Hanbel mezhebinin ve bu mezhebe mensup bilginlerin zellikle Allahn sfatlar konusunda eitli mtekellim ve mutasavvflarla mcadele etmelerinden, Hanbellerin tasavvufa muhalif olduklarna dair bir phe domaktadr. Ancak, onlar arasnda Hce Abdullah el-Herev (. 481/1089) ve Abdlkdir-i Geyln (. 561/1166) gibi kat birer Hanbel olan mehur mutasavvflar ve tarkat kurucular bulunmaktadr. bn Receb, Hanbel tabaktyla ilgili eserinde Herev iin es-sf (bk. Kitbz-Zeyl al Tabaktil-Hanbile, Beyrut tDrl-Marife, I, 50), Geyln iin ise ez-zhid (bn Receb, a.g.e., I, 290.) sfatn kullanmtr. bn Recebin V/XI. asrn ortalarndan VIII/XIV. asrn ortalarna kadar bir dnemi iine alan Hanbel tabaktna dair eserinde, tespitlerimize gre tantm cmlesinde zhid ve sf sfatlar kullanlan doksan be kii bulunmaktadr. rnek olarak bk. bn Receb, a.g.e., I, 45, 50, 68, 86, 93, 95, 104, 106; II, 5, 40, 44, 53, 62, 77, 277, 280, 284. Bundan eserde tercme-i halleri anlatlan 552 kiinin yaklak bete birinin, kendilerine sf ad verilebilecek kiiler olduklar anlalr. Bu rneklerden, Hanbellik ile sufizm arasnda bir yaknlk olduu aka grlmektedir. slm hukuk ve dnce tarihinde ehl-i hadis ierisinde yer alm olan Hanbeller ve sufler arasndaki bu yaknlk, onlarn aklc teoloji (Kelam) ve reye dayanan fkh mezheplere kar ortak tavrlarn gstermektedir (Makdisi, The Hanbeli School and Sufism, Religion, Law and Learning in Classical Islam, V/120; a. mlf.,
slm dnyasnda, Vehhbiliin kelam, fkh ve tasavvufla ilgili baz kat grlerinin reddi konusunda geni bir literatr meydana gelmitir.209 Muhammed b. Abdlvehhb ile Muhammed b. Sud, Necid blgesinde kendi din ve siyas oluumlarn tamamlarken, Lale Devrinin skntlar ile megul olan Osmanllarda, I. Mahmud henz yeni tahta kmt (1143/1730). Devlet, Patrona Halil (. 1143/1730) ve eitli Yenieri isyanlar ile urarken, ran h Ndir (. 1160/1747) ile Rusya ve Avusturya devaml olarak Osmanl snrlarna tecavz ediyordu. III. Selim devrinde (1203-1222/1789-1807) ise, Rusya ve Avusturyann tecavzleri yannda, Franszlar Msra girmi (1213/1798) ve lkedeki i karklklar, devlete, srekli gelien Vehhb hareketiyle ilgilenme imkan vermemitir.210 Ancak, bu yzylda sadece fukah - meyih ilikileri asndan deil, ayn zamanda, Osmanllarn din ve toplumsal tarihi bakmndan da en nemli olay ise phesiz, 9 Zilkade 1241 (15 Haziran 1826) tarihinde, Vaka-i Hayriyye adyla anlan Yenieri Ocann lavedilmi olmasdr.211 Bu ocan kaldrlmasndan sonra, 2 Zilhicce 1241 (8 Temmuz 1826) tarihinde Saray- Hmyun Cminde sadrazam, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri ile eyhlislm ve devrin eitli tarikat eyhlerinin de katld bir toplantda,
Hanbilah, Encyclopedia of Religion, VI, 181). te yandan Hanbellerin, bnl-Arab ve onun fikirlerinden esinlenen ttihdiyye frkasyla mcadeleleri ise mehurdur. bn Teymiyye, bnl-Arabnin Fussul-hikem adl eserindeki eitli grlerini tenkit iin erReddl-akvam al m f Fuslil-hikem adnda hususi bir risale kaleme almtr. Bk. Mecmu Fetv, I, 362-451. Ayrca, bn Teymiyyenin baz mutasavvflarn Allahn sfatlar, ittihad ve hull konularna dair grleri hakkndaki deerlendirmeleri iin bk. Mecmatr-resil, I, 33, 36-38, 47-50, 60, 73-86, 91-95, 111-115, 119, 126-31. Hanbellerle mutasavvflar arasndaki ilikiler konusunda bk. J. Chabbi, Fudayl b. Iyd, Un prcurseur du Hanbalisme (187/803), BO, XXX (Damas 1978), 331-45; George Makdisi, The Hanbeli School and Sufism, Religion, Law and Learning in Classical Islam, Norfolk 1991, V/115-26; a. mlf., LIsnad Initiatique Soufi de Muwaffak ad-Dn Ibn Qudma, a.g.e., VI/88-96. 209 Vehhbilerin grlerinin reddi konusundaki literatr iin bk. Abdullah Muhammed Ali, Mucem m ellefeh leml-mmetil-slmiyye lir-reddi al hurftid-davetilVehhbiyye, Trsn, XVII (Kum 1409), 146-78; Muhammed Cevd el-Belg, er-Red alel-Vehhbiyye (nr. Muhammed Al el-Hakm), Tursn, IX/2-3 (Kum 1414), 377457. 210 Bu dnem Osmanllarn ierisinde bulunduu eitli i ve d karklklar hk. bk. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV, 1-82; Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/1, 247-627; Mcteba lgrel, Trkler (Osmanllar), A, XII/2, 327-42. 211 Yenieri Ocann iptaliyle ilgili ayrntl ve gvenilir bilgi ve belgeler iin bk. Rumeli Kazaskeri Muhammed Esad b. Ahmed (. 1264/1847), ss-i zafer, stanbul 1243.
Yenieriler ile Bektler arasndaki geleneksel ilikiler tartlmtr.212 Bu toplantdan sonra, Yenieri Oca ile tarih ve tasavvuf balar bulunan Bekta tarikat yasaklanm ve altm yldan nce ina edilen Bekta tekkeleri braklarak, yeni yaplanlar yktrlm, bu arada baz Bekta ileri gelenleri Anadoluya srlm213, Hac Bekta Vel Tekkesinin ynetimi ve Bekta eyhlii, Nakibend tarikat usulne uyulmak artyla, Seyyid Veliyddine verilmitir.214 te yandan, Osmanllar dneminde tasavvuf kurumlarn idar yaplaryla ilgili nemli deiikliklerden biri de bu dnemde gerekletirilmitir. Nakibend-Hlid eyhi Abdlfettah Akr Efendiye215 (. 1281/1864) bal olan zamann eyhlislm Refik Efendi (. 1288/1871)216, eitli eyhlerden meydana gelen Meclis-i Meyih adnda bir birimin kurularak mehata balanmasn salamtr.217 Bylece mehat (eyhlislmlk, fukah), sz konusu meclis aracl ile tarikatlar, tekkeleri ve bal vakflar tam anlamyla kontrol altna almaya almtr. Dier taraftan, XIX. yzylda fukah - meyih ilikileri asndan deimeyen hususlardan biri ise, devletin Tanzimattan sonra da eitli tekkeleri ve arlatan dervi ve mrid namnda kimseleri takip etmeye ve srgne gndermeye devam etmi olmasdr.218 d. XX. Asrda Fukah-Meyih likileri Osmanl devletinin eitli alanlardaki yenilgisi ve geriye gidii XX. Asrda da devam etmi ve hatta bu asrn daha ilk eyrei ierisinde Osmanl imparatorluu tarih sahnesinden ekilmek zorunda kalmtr. Osmanl aydnlar, bu devrede daha ok devletin ve toplumun, iinde bulunduu din, siyas,
212 Muhammed Esad b. Ahmed, ss-i zafer, stanbul 1243, 207-10; Ahmed Cevdet Paa,
Trh Cevdet, stanbul 1310 (Matbaa-i Osmniye), XII, 209-11.

213 Srgn edilenlerin isimleri iin bk. Muhammed Esad b. Ahmed, ss-i zafer, 210-13; Enver
Behnan apolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1964, Trkiye Yaynevi, 343.
214 Ahmed Cevdet Paa, Trh Cevdet, XII, 211. 215 Abdlfettah Akr Efendi hk.bk. Abdurrahman Memi, Hlid Badd ve Anadoluda
Hlidlik, 181.
216 lmiyye Salnmesi, 596. 217 Bk. Elinizdeki makalenin Tasavvuf Kurumlarn Hukuk Stats blm. 218 lber Ortayl, Les Orders Mystiques et LAdministration Ottoman lpoque du
Tanzimat, Studies on Ottoman Trasformation, stanbul 1994, 151-56; a. mlf., 19. Yzylda Heterodoks Din Gruplar ve Osmanl daresi, LAM aratrma Dergisi, I/1 (stanbul 1996), 67.
iktisad, asker... klerden nasl kurtarlacana dair tartmalar yapm, bu arada fukah ile mutasavvfe arasnda byk gerginlikler meydana gelmemitir. XX. Asrda fukah ile meyih arasnda meydana gelen ve entellektel boyutta kalan tartmalardan biri, Tedkk-i Meshif ve Melleft- eriyye Reisi eyh Saffetin Tasavvufun Zaferleri Yahud el-Brhn ved-dell al m havhu-erh vet-tahll minel-ebtl219 adnda bir eser yazarak, DrlHikmetil-slmiyye yelerinden zmirli smail Hakknn (. 1366/1946) tasavvufla ilgili grlerini tenkit etmesidir. Bunun zerine, zmirli de Mutasavvfe Szleri mi? Tasavvufun Zaferleri mi? Hakkn Zaferleri220 adl kitabyla eyh Saffete cevap vermitir. XX. Yzylda, tarikatlardaki yozlamann nne geilebilmesi iin eitli tasavvuf cemiyetler kurulmu ve birtakm tasavvuf mecmualar karlm ise de bu dnemde tasavvuf tarihiyle ilgili en byk krlma, Osmanl devletinin inkrazndan sonra kurulan yeni Trkiye Cumhuriyeti devletinin, 1925 ylnda kard tekke ve zviyelerin kapatlmasna dair karar ile meydana gelmitir.221 IV. TASAVVUF KURUMLARIN HUKUK STATS
Osmanllar dneminde tasavvuf ve tarikatlarn kurumsal altyapsn genellikle tekke, zviye, hankh ve sitne ad verilen mekanlar oluturuyor ve buralarda tasavvuf eitim ve ayinler icra ediliyordu. Bu dnemde devletin, tekke ve zviyeler konusunda, birincisi Seluklu ve Beylikler dneminden intikal eden tekke ve zviyelerin korunmas, ikincisi de bilhassa yeni fethedilen topraklara yeni tekke ve zviyeler yaplmas eklinde iki temel politikay izledii grlmektedir. Mesela, bir taraftan Saruhan Beylii topraklarnda yer alan Ah Aslan, Ah Furkan, Ah aban, Ah arpk gibi zviyelerin haklar korunup, onlarn bakm ve onarmlar yaplrken, dier taraftan da Orhan Bey Bursada Geyikli Babaya trbe, cami ve zviye yaptrp arazi balam, Sleyman Paa Ezinede Ah Yunus Zviyesini yaptrp btn tekliften muaf tutmu, Murad Hdvendigr Malkarada Yegn Reis zviyesini kurup, onun giderlerini karlamak iin bir ky balam, Yldrm Bayezid Dimetokada bir ahye zviye, Fatih Sultan Mehmed de
219 stanbul 1343. 220 stanbul 1341. 221 Bk. Elinizdeki makalenin Tasavvuf Kurumlarn Hukuk Stats blm.
Bursada Emir Sultan iin cami, trbe ve zviye yaptrp ky, mezra ve bahe vakfetmitir. Yine, Balkanlarda iskan politikasna uygun olarak zellikle Zara, umnu ve Varna gibi bir ok blgede eitli tekke ve zviyeler kurulmutur.222
Osmanl devletinin kuruluundan itibaren takip edilmeye balayan bu politika yaklak olarak devletin yklna kadar devam etmi ve Edirne, Konya, Kayseri, Tokat, Antalya, Afyon, Manisa ve Ankara gibi birok ehirde eitli tekke ve zviyeler devlet tarafndan kurulmu veya desteklenmitir.223 Osmanllar dnemi tasavvuf kurumlarnn hukuk statleri onlarn eitim, mal ve idar yaplar asndan incelenebilir. a. Tasavvuf Eitimi Osmanllar dneminde tasavvuf eitimi daha ziyade tarikatlara ve onlarn yan kurulular olan tekke ve zviyelere braklmtr. Bu sebeple, medreselerin mfredat programlar ierisinde tasavvuf dersine rastlanmaz. Osmanllarda her tekke, kendi bal olduu tarikatn sistem ve gelenei ierisinde tasavvuf eitimini veriyordu. Hatta, eitli imkanszlklar sebebiyle medreselerin bulunmad blge ve beldelerde tekke, medresenin brakt boluu da dolduruyordu.224 Tekkelerdeki tasavvuf eitimin hedef kitlesi, sz konusu tekkenin bal olduu tarikata mensup mritler ile tekkenin bulunduu evrenin halk idi. Bu eitim, eyh veya halifelerin tekke mensuplar veya evre halkna yapt eitli vaaz ve nasihatler eklinde szl olabildii gibi, tasavvuf dnceleri hakknda baz kitap ve risaleler telifi olmak zere yazl veya tarikatn kendine mahsus zikir usulleri, yin ve erkannn icra edilmesi eklinde uygulamal olarak da verilmekteydi.225 Ancak, dier kurumlarda olduu gibi, bilhassa XVI. yzyln sonlarndan itibaren balayan eitli bozulmalarla dinamizmini kaybeden tekkelerin, XIX.
222 mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Vakflar ve Temlikler: -I- stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler, Vakflar Dergisi, II (Ankara 1942), 284-301. 223 Bu ehirlerde kurulan eitli tekke ve zviyelerle ilgili olarak bk. Rifat zdemir, Osmanl Devletinin Tarikat, Tekye ve Zviyelere Kar Takip Ettii Siyaset, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, V (Ankara 1994), 267-69. 224 Ocak, Seluklu ve Osmanl Dnemi Tekkelerinde Dn-Tasavvuf Eitime Genel Bak, Atatrkn 100. Doum Ylnda Trkiye 1. Din Eitimi Semineri, 23-25 Nisan 1981, Ankara ts., (lahiyat Fakltesi Yaynlar), 75. 225 Ocak, Seluklu ve Osmanl Dnemi Tekkelerinde Dn-Tasavvuf Eitime Genel Bak, 76-79.
yzyln son eyrei ile XX. yzyln balarnda kendilerini yenileme gayretleri ierisine girdikleri, bunun iin Cemiyyet-i Sfiyye226, Cemiyyet-i Sfiyye-i ttihdiyye227 ve Meclis-i Meyih228 gibi tekilatlanmalara gittikleri grlmektedir. Bu erevede, tasavvuf eitiminin resm okullarda yaplmasyla ilgili baz giriimler olmutur. Buna gre, 8 Nisan 1328/1910 tarihli nizamname ile Drulfnnun Ulm-i liyye-i Diniyye blmne, lm-i ahlk- eriyye ve tasavvuf dersi konularak229 tasavvuf dncenin medreselerde okutulma sreci balamtr. 1329da (1911) alan Medresetl-vizn ile Medresetl-eimme velhutabnn programlarnda da balangta tasavvuf dersi yer almazken, bu iki medresenin Medresetl-ird adyla birletirilmesinden sonra, vaizler ubesine, Mezhib-i slmiyye ve turuk- aliyye adyla bir ders konmutur.230 Yine, Drul-Hilfetil-Aliyye Medrisi, Sleymaniye Medresesi Hikmet ve Kelam ubesinde okutulacak dersler arasnda lm-i tasavvuf bulunmakta idi.231 Tekke dndaki tasavvuf eitimiyle ilgili nemli projelerden biri de Medresetl-meyih tasarsdr. Bu projeye gre, ad geen medresenin rencileri, dier okullarn rencileri gibi tasavvufu bir ders olarak okuyup gemeyecek, ayrca bunu bizzat kendi nefsinde tatbik edecek, hatta eyhlik makamna geince de bu usullerle insanlar aydnlatp onlar yetitirecektir. Bu tasarnn amac, eyhin lmnden sonra, vakf veya dier bir takm madd sebeplerle, ocuk yata postniinlie geen eyh ocuklarn eitmek, yani beik eyhliinin sebep olduu problemleri gidermekti.232 Medresetlmeyihin kurulmas iin 1329/1913 ylnda Evkaf Nzr Hayri Beyin
226 Cemiyyet-i Sfiyye hk. bk. Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, stanbul 1939, I-II, 299-
227 228 229 230 231 232
300; Mustafa Kara, Cumhuriyet ncesi Tasavvuf Yayn Organlar ve Cemiyetler, Fikir ve Sanatta Hareket, 8 (stanbul 1979), 16-22; a.mlf., Cemiyyet-i Sfiyye, DA, VII, 335. Cemiyyet-i Sfiyye-i ttihdiyye hk. bk. Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, I-II, 295-97; Mustafa Kara, Cumhuriyet ncesi Tasavvuf Yayn Organlar ve Cemiyetler, 18-20. Meclis-i Meyih hakknda biraz aada dar Yap bal altnda bilgi verilecektir. Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler, 111. Mustafa Kara, a.g.e., 111-12. Cerde-i ilmiyye, III/33 (stanbul 1335), 960; Mbahat Ktkolu, Drl-Hilfetil-Aliyye Medresesi ve Kurulu Arefesinde stanbul Medreseleri, stanbul 1978, 11. Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler, 112.
bakanlnda istir bir toplant yaplm ise de sz konusu bu projeyi realize etmek mmkn olmamtr.233 b. Ml Yap Osmanllar dneminde tekke ve zviyelerin gelirleri zel gelirler, vakf gelirleri ve ziraat ileri ile vergi mufiyetleri olmak zere ana kalemde toplanabilir. zel gelirden maksat, tekke ve eyhlere devletin ve eitli devlet adamlarnn yaptklar yardmlardr. Bu erevede mesela, Bekta eyhlerinin devletten, hrka bahas adyla aldklar yardmlar, bir tr maa niteliinde idi. Mesela, 1154/1741 ylnda Hac Bekta Hankh eyhi Feyzullah elebi, Cedd-i azizim Hac Bekta Velnin zamanndan bugne gelinceye kadar ihsan
233 Bu toplant hk.bk. Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler, 112. Thirl-Mevlev (Olgun),
konuyla ilgili, 1905 ylnda Yenikap Mevlevhnesi eyhi Celleddn Efendi ile baz eyhler arasnda geen bir sohbeti bizlere nakleder. Bu sohbette, baz eyhler, Celleddn Efendiye, tekke ve zviyelerin manevi klerinden teessfle bahsederek bu durumda neler yaplabileceini sorduklar zaman, o yle cevap verir: Yaplacak ok ey varsa da evvel emirde ya meihatn evldiye olmasn ilga ediniz, yahud meyh evladna mahsus olmak zere bir mektep anz. Hakka yryen bir eyhin olu, babasnn yerine geirilmezse ailesi tekyeden kmaya mecbur olur, belki de sefil, sergerdn sokak ortalarnda kalr, mtlaasyla kk- evveli kabul etmeyeceiniz muhakkak. Hi olmazsa kk- snnin kuvveden fiile kmasna himmet buyurunuz. stanbulda kk-byk yz kadar tekye var. Bunlarn postninlerinden st ste ayda on kuru alsanz bin u kadar kuru eder. Bu para ile mektep binas kiralar ve mesrf- mbremesini temin edebilirsiniz. Asitneler ile sia- vakf bulunan teky meyhndan daha ziyade almak da mmkndr. Aacanz mektebin program devirme usl toplanm, yahud bery- htr tayin olunmu kimselerden deil, tarikat ve marifete intisap ve iktisab bulunan zevt tarafndan tanzim klnmaldr. Arab, Fris tedrisatna ehemmiyet verilmeli, fkh, akaid, hadis ile beraber Fussul-hikem, Futht- mekkiye, Mesnev-i erif gibi ktb-i hakik okutulmal, menkb- evliya ve stlaht- sfiye talim olunmaldr. Muallimne gelince, gerek eyh gerek dervi olsun, tarikat erbabndan ve zevk-i manevi ashabndan intihab edilmelidir. Malum ya, dervilik klden ziyade hlden ibarettir. Ararsanz meyih ve dervn arasnda bu dersleri okutacak zevt- fzla bulunur. Ezcmle, eyh Ali Fakr Efendiden fevkalde istifade olunur. Kabul eylediiniz takdirde ben de haftada bir iki defa gelir Mesnev-i erif tedris ederim. Burada okuyup da Etvr- seba katr tarznda deil, ciddi bir imtihan neticesinde ehdetnme alacak ebny- meyh babalarnn cahninliine namzed olmaldr. Siz de birini meihata intihab edeceiniz vakit hilfetnmesinden evvel ehdetnmesini aramalsnz. Bylece yapacak olursanz kahve ocaklarnda doup da meydan odalarna kadar ykselen kavl ve fil huruftn nn alm ve u hizmetiniz dolaysyla Hdiml-fukar unvanna hak kazanm olursunuz... Bk. Seblr-red, XIII/285 (stanbul 1329/1911), 398-99.
oluna gelen hrka bahasnn 1153 senesinde de denmesi...234 eklinde bir talepte bulunmutur. 1165/1751 senesinde eyh Feyzullah Efendiye 5.000 rk ake hrka bahas denirken235, Feyzullah Efendi 1172 hicri tarihli arzuhalle 1171/1757 ve 1172/1758 tarihli hrka bahasn hatrlatmakta,236 1173/1759 yl hrka bahasnn da ayn yolla dendii anlalmaktadr.237 1181/1767 ylnda da ayn hankhn eyhi olan Abdullatif elebiye hrka bahas olarak 5.000 rk ake denmitir.238 Stlcedeki Sar Sf Hseyin Baba Bekta Tekkesine, tekkenin hibir geliri olmad iin 30 ake taamiye (yiyecek) ve tekkenin eyhi Salih Babaya da gnlk 25 ake maa balanmtr.239 Bir baka belgede ise, Erikap Glen Tekkesi eyhi Hasan Efendi lnce, geride yetim kalan kzna gnlk drt ift ekmek baland belirtilmektedir.240 te yandan, bu demelerin hususi bir tarikatla da snrl olmad anlalmaktadr. Mesela, Bosna-Hersek blgesinde bulunan Vukeljicideki (Zivcici) Nak tekkesinin241 kurucusu eyh Hseyin Zukic (. 1213/1799 veya 1214/1800) maan, ad geen tekkenin vakf bulunmamas sebebiyle, vilayet mliye dairesinden almaktayd.242 Ayn ekilde, Bosna-Hersekteki Fojnica yaknnda, Naklere ait olan Oglavak tekkesinin eyhi Meyli Baba (. 1270/1853-54) da Bosna Valisi Mehmed Vechi Paann 1839da verdii bir buyruldu243 ile Fojnicann taksitinden yllk 300 aspres miktar maa alm, ayn nakd destek Bosna Valisi Mehmed Hsrev Paa tarafndan da 1840 ylna
234 A. Ylmaz Soyyer, XVIII-XIX. Yzyllarda Bektlik-Devlet likileri, Araylar-nsan
Bilimleri Aratrmalar, I/1 (Isparta 1999), 91-92.

235 A. Ylmaz Soyyer, a.g.m., 92. 236 A. Ylmaz Soyyer, a.g.m., 92. 237 A. Ylmaz Soyyer, a.g.m., 92. 238 A. Ylmaz Soyyer, a.g.m., 92. 239 A. Ylmaz Soyyer, a.g.m., 92. 240 A. Ylmaz Soyyer, a.g.m., 93. 241 Nakibendiyye tarikatnn Bosna-Hersek blgesindeki faaliyetleri hk.bk. Hamid Algar,
Some Notes on the Naqshband Tarqat in Bosnia, Die Welt des Islams, XIII (Leiden: E. J. Brill 1971), 168-203. 242 Dzemal Cehajic, Nakibend Tarikatnn Bosna-Hersek ve Genel Olarak Yugoslavyadaki Sosyo-Politik Durumlar (trc. Halil brahim imek), Din Aratrmalar, II/5 (Ankara 1999), 382. 243 Buyruldu: Osmanl diplomatiinde yksek rtbeli grevlilerin kendilerinden aa mevkilerde bulunanlara gnderdikleri emirler iin kullanlan bir terimdir. Bk. Mbahat Ktkolu, Buyruldu, DA, VI, 478-80.
ait bir buyruldu ile devam ettirilmitir.244 Yine, Oglavak tekkesinin eyhi Abdurrahman Srrnin (. 1263/1846-47), Bosna Valisi Selim Paaya mracaat zerine, ad geen paa 1823-24 ylnda, Fojnica nahiyesinin taksitinden toplam 100 aspreslik yardm yaplmas iin bir buyruldu vermitir.245 Tekke ve zviyelerin nemli gelir kaynaklarndan biri de devletin bu kurumlara zellikle arazi ve vakf hukuku yoluyla yapt desteklerdir. Bu imkan sayesinde, hemen hemen btn tekke ve zviyeler ie, ibte, bakm ve onarm masraflarn karlayabilecekleri bir takm ky, mezra, ba, bahe, deirmen, han, hamam ve dkkan gibi gayri menkul vakflara sahip bulunmaktayd.246 Bu vakflar zellikle de eitli padiahlar, valide sultanlar, padiah kzlar, vezirler, paalar ve toplumda arl olan zenginler yapmaktayd.247 Yaplan bu vakflar ise, genellikle Tekyenin eyh, Postnin eyh veya Zviyedr ad verilen eyhler ynetmekteydi. Ayrca, tekkelerin gelirleri sadece bu vakflarn ziraat rnleri ve emlak gelirleriyle de snrl deildi. Bazen, eitli blgelerin vergilerini toplama haklarnn dahi tekke ve zviye vakflarna verildii olmutur. Mesela, Hac Bekta Vel Zviyesinde zviyedr olan es-Seyyid Abdullatifin 1204/1789 tarihli arznda, Karayrek ve civarndaki kylerde yaayan konar ger airetlerin vergilerini demeleri gerektiinden sz edilmektedir.248 Tekkelere bal vakflarn ellerinde bulunan araziler ile byk ba hayvanlarn ve hububat rnlerinin toplam dnldnde249, tarikatlarn ve meyihin byk bir madd imkana sahip olduklar grlr.
244 Dzemal Cehajic, a.g.m., 382. 245 Dzemal Cehajic, a.g.m., 384. 246 mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Vakflar ve Temlikler: -I- stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler, 292-99. Ankara, Tokat, Halep, Musul, Mardin, ermik, Harput ve emikezik sancaklarnda bulunun 64 tekke ve zviyeye bal eitli vakflar ve yllk gelirleri hk. bk. Rifat zdemir, a.g.m., 272-76. Bir tekkenin normal gelirlerinin hangi kalemlerden olutuuna dair rnek iin Sivas Ali Baba Zviyesinin gelirlerine bk. Saim Sava, Bir Tekkenin Din ve Sosyal Tarihi, stanbul 1992 (Dergah Yaynlar), 112-31. 247 Mesela, Rstem Paann Sivas Ali Baba Zviyesine vakfettii kylerin listesi iin bk. Saim Sava, a.g.e., 113-114. 248 A. Ylmaz Soyyer, a.g.m., 93. 249 eitli Bekta tekkelerinin elinde bulunan arazi, byk ba hayvan ve hububat miktarlar ile ilgili bilgiler iin bk. A. Ylmaz Soyyer, XVIII-XIX. Yzyllarda Bektlik-Devlet likileri, Araylar-nsan Bilimleri Aratrmalar, I/1 (Isparta 1999), 94-95. te yandan, eitli eyh ailelerinin madd durumlaryla ilgili olarak bk. Suraiya Faroqhi, XVI-XVIII.
Osmanllar, tekke ve zviyelere vakflar yoluyla yaptklar bu yardmla yetinmeyip, bizzat hazineden onlara ayn ve nakd yardmlar da yapmlardr. Mesela, tekke ve zviyeler, gelirlerinin azalmas veya yetmemesi ya da mntesiplerinin saysnn artmas gibi eitli sebeplerle madd skntya dtkleri zaman250, kendilerine hazineye ait muktaa veya haslardan pirin, nohut, fasulye, mercimek, arpa, buday vb. ayn yardmlar ile gnlk, aylk ve yllk eklinde nakd yardmlar yaplyordu.251 Bu yardmlarn byk bir ksmn tamiye adyla yiyecekler oluturuyordu. Bu yardmlara 1216/1801 tarihinde Konya Mevln Celleddn-i Rm Dergahna senelik 1716 kuru yiyecek yardm, 1245/1829 tarihinde ayn dergaha yiyecek olarak 9.000 kuru inayet ve ihsan, Konya Mevlev Dergah dervilerine 1123/1711 ylnda mum, ya ve tra bahas olarak 28.912 akenin verilmesi, 1223/1808 ylnda Edirnedeki Glen eyhi Sez Efendinin dervilerine yiyecek yardm olarak gnlk bir inik pirin, 1258/1842 ylnda Siroz Mevlevhnesi dervilerine aylk tayintn dnda, Ramazan ayna mahsus olmak zere eitli miktarlarda pirin, sade ya, kahve, odun ve kmr verilmesi rnek olarak gsterilebilir.252 Sz konusu ayn ve nakd yardmlar yannda, gerekli hallerde baz tekke ve zviyeler eitli tekliften de muaf tutulmulardr. Sleyman Paa, Murad Hdvendigr, Yldrm Bayezid ve Fatih Sultan Mehmedin yukarda belirtilen tekke ve zviyelerle ilgili uygulamalar bunun birer rneidir.253 Bu rnekler
Yzyllarda Orta Anadoluda eyh Aileleri, Trkiye ktisat Tarihi Semineri Metinler/Tartmalar (8-10 Haziran 1973), 209-12. Tekke ve zviyelerin giderleri genellikle cret ve maalar, tamirat ve aydnlatma, yolcu ve fakirlerin yedirilmesi ve gelir fazlasnn evlad- vkfa taksimi gibi kalemler oluturuyordu. Bu alanlara yaplan harcamalara rnek olarak bk. Saim Sava, a.g.e., 131-37. Bu tr eitli ayn ve nakd yardmlar iin bk. Rifat zdemir, a.g.m., 290-297; Bilgin Aydn, Osmanl Devletinde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meyihin eyhlislmlka Bal Olarak Kuruluu, Faaliyetleri ve Arivi, stanbul Aratrmalar, VII (stanbul 1998), 101-02. Bu yardm ve demelerle ilgili Babakanlk Osmanl Arivi, Cevdet Evkafda bulunan baz belgeler iin bk. A. Ylmaz Soyyer, a.g.m., 92-93. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler: -I- stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler, 292-300. Bu tr muafiyetler hakkndaki eitli rnekler iin bk. Rifat zdemir, a.g.m., 29799. Hac Bekta Tekkesinin muafiyetleri hk. bk. A. Ylmaz Soyyer, XVIII-XIX. Yzyllarda Bektlik-Devlet likileri, 96. II. Mahmud, 1835 ylnda, Bosna-Hersekteki Fojnica yaknnda, Naklere ait olan Oglavak tekkesinin btn vergi ve mkellefiyetlerden muaf tutulmasna dair bir ferman yaymlamtr. Bk. Hamid Algar, Some Notes on the Naqshband Tarqat in Bosnia, 178; Dzemal Cehajic, Nakibend Tarikatnn BosnaHersek ve Genel Olarak Yugoslavyadaki Sosyo-Politik Durumlar, 383.
250
251
252 253
bize, Osmanllar dneminde tekke ve zviyelerin, zellikle vakf hukuku erevesinde her trl ml, hukuk ve sosyal destee sahip olduklarn gstermektedir.254 te yandan, devlet tekke ve zviyelere yapt bu yardmlarn yerine ulap ulamadn da zaman zaman kontrol etmi ve zellikle konuyla ilgili ikayetler zerinde cidd olarak durmutur. Mesela, Sultan IV. Murad, Konyada Mevlev eyhi Eb Bekir elebinin (. 1048/1638) Mevln Derghna yaplan yardmlar lyk vechile kullanmad ve bunlardan ahs kar saladna dair ikayetler almas zerine, ziyde gazaba gelb meyha iddihr-i ml ve kat- erzk- dervn lyk mdr? deyb ad geen eyhin idamna tevecch itdikde, eyhlislm hazretleri efatyla idamndan vazgeilip stanbula srgn edilmitir.255 Tekke ve dervilere yaplan eitli yardmlar ahs kar iin kullanan yukardaki eyhle ilgili zikredilen bu olay, Sabri F. lgenerin u deerlendirmelerini hakl klacak niteliktedir: Tasavvuf gerekten bir yan ile tabana indirilmi bir tevekkl ve teslimiyet felsefesi iinde her an hizmete hazr kaderci bir ktleyi eitip yoururken, br yandan tarikat basamaklarn ste ve yukarya trmandka kendini geim gilesinin stne karan ve iin klfetini altta o yumuak tabann srtna vuracak olan bir nfuz ve tahakkm mihrakn oluturmaktan geri kalmamtr.256 te yandan, II. Mahmudun slahatlar erevesinde, 1826 tarihinde Evkf- Hmyn Nezreti kurularak btn vakflar bu bakanla balanma yoluna gidilmitir.257 Bylece, daha nceleri vakfiye artlarna gre seilen bir mtevelli tarafndan idare edilen tekke ve zviye vakflar, idar ve ml bir takm imkan ve imtiyazlardan mahrum kalm ve devlet, bu bakanlk eliyle tekke ve zviyelerin ml kaynaklarn kontrol etmeye balamtr. Bu uygulama ile eyh ve dervilerin devlete bamllklar salanmak istenmitir.258
254 Rifat zdemir, a.g.m., 287. zellikle Osmanl ncesi dnemlerde, zekat-fukara
255 256 257 258
(mutasavvf, dervi) ve vakf ilikisi hakknda bk. Francisco Rodriguez-Manas, Encore sur la conrtroverse entre soufis et juristes au moyen ge: Critiques des mcanismes de financement des confrries soufies, Arabica, XLIII (Leiden 1996), 406-21. Nam, Trh, III, 321. Sabri F. lgener, slm, Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlk, 99. Evkf- Hmyn Nezreti hk. bk. Nazif ztrk, Evkf- Hmyn Nezreti, DA, XI, 521-24. rfan Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, stanbul t(Seha Nesriyat), 155.
c. dari Yap
Osmanl dneminde, tarikatlarn madd kaynaklaryla ilgili devletin tevik edici veya snrlayc eitli yaklamlarna ramen, uzun yllar onlarn idari ileyiine mdahale edilmedii sylenebilir. Ancak, Osmanlnn askeri, siyasi ve toplumsal tarihinde byk bir neme sahip olan 9 Zilkade 1241 (15 Haziran 1826) tarihinde Yenieri ocann lavedilmesinden sonra, 2 Zilhicce 1241 (8 Temmuz 1826) gn Saray- Hmyun Cminde sadrazam, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri ile eyhlislm ve devrin eitli tarikat eyhlerinin de katld bir toplantda, Yenierilerle Bektler arasndaki geleneksel ilikiler deerlendirilmitir.259
Bu toplant neticesinde; baz Bektalerin oru yemek, namaz terk etmek gibi ktlklerden baka, Hz. Eb Bekir ve Hz. mere kfrettikleri (sebb-i eyhayn), tevtr derecesinde vk ve malum olduundan; skdar, Eyp, Hisar vs. gibi muhitlerde olan Bekta tekkelerinin altm sene evvel yaplm olanlarnn kadm itibar olunarak, kendilerine dier tarikat erbabndan ve Snn birer trbedr tayin edilmesine, altm seneden sonra yaplm olanlarnn yeni kabul edilerek yktrlmalarna, tekkelerle birlikte bulunan cami, mescid ve medreselerin ayn maksatlar iin kullanlmasna, eski ve yeni Bekt tekkelerinde bulunan Babalar ile mrid adndaki kiilerin tashh-i itikad ettirilmek zere Hadim, Birgi ve Kayseri gibi ulem merkezi olan beldelere srlmesine karar verilmitir.260 Devletin tarikat ve tekkelere yapt bu mdhale, Osmanllar dnemi tasavvuf kurumlarnn hukuk statsnde yeni bir dnemin baladna iaret etmektedir. Artk devlet, bir yandan tarikatlara ait tekke, zviye ve hankhlardaki ykselmenin kendilerine has manev seyir ierisinde olmas ve buna kimsenin mdahale etmemesini isterken, dier yandan da er-i erifin kaideleriyle, tarikat kurallarn bilmeyen cahil, inanc bozuk, nesep ve silsilesi bilinmeyen eitli kimselerin eyhlik makamna gememesi, bunun iin hibir kadnn er ilm yazmamas, eer byle lyk bir kimse yok ise, tarikat mensuplarnn kendi aralarndan byle bir kiiyi reyleriyle semeleri, ayet bu prosedr uygulamazlar veya uygulamaya imkan bulamazlarsa, stanbuldaki Kdiriyye, Nakibendiyye, Smbliyye, Halvetiyye ve Sadiyye tarikatlarnn eriata uyan, ahlkl, tarikat kurallarn bilen gen mridlerinin, sz konusu tarikat veya tekkeye eyh olarak gnderileceini ilan etmitir. Kasm 1836
259 Ahmed Cevdet Paa, Trhu Cevdet, XII, 210. 260 Ahmed Cevdet Paa, Trhu Cevdet, XII, 211; Ocak, Bektailik, DA, V, 378.
(evhir-i Receb 1252h.) tarihinde, Sultan II. Mahmud tarafndan yaymlanan bir fermanda bu esaslar aka belirtilmitir.261 Yine II. Mahmud dneminde, stanbul Abdsselm Tekkesi postnini Muhammed Efendiye hitaben yazlan bir fermanda; her tarikatn mmknse prinin medfun bulunduu dergah merkez kabul edilerek, Osmanl lkesindeki ayn tarikata ait btn tekkelerin bu merkeze balanmas ve merkez tekke eyhliinin kendi tarikatna ait dier tekkelerin dzeninden ve ileyiinden sorumlu tutulmas istenmi, nceleri bizzat eyhin kendi halifesini tayin etmesi umum bir teml iken, bu fermanla sz konusu yetki merkez tekke eyhliine havle edilmi, ayrca hilafetin gereklemesi iin de eyhlislmln grnn alnp, ona gre hareket edilmesi esas getirilmitir. Yine, mevcut ve ak bulunan tekkelerin baz kiilere haksz yere kiraya verildii ya da herhangi bir eyhe para karl kiralanr gibi verildii belirtilerek, merkez tekke postninin bal tekkelere eyh tayin ederken, onlardan Bir habbe ve bir ka ake almamalar istenmitir.262 Devletin tekke ve zviyelere kar bu dzenleyici tavrnn bir sonucu olarak, 1285-1299 (1867-1881) tarihleri arasnda, stanbulda bulunan 252 tekkenin 35 merkez tekkeye ayrld263, 1334/1915-16 tarihinden sonra ise bu saynn 15 merkez tekke ile snrlandrld264 grlmektedir. Tasavvuf kurumlarn hukuk statsndeki nemli admlardan biri de eyhlislm Refik Efendinin mehat dneminde Meclis-i Meyihin kurulmas (1283/1866) ve bu kurumun mehata balanm olmasdr.265 Sadiyye, Kdiriyye, Snbliyye, Halvetiyye ve Nakibendiyye tarikatlarnn birer olmak zere be temsilcinin bulunduu Meclis-i Meyhta z says 1874 ylnda altya karlm ve Rifiye tarikati de meclise bir ye vermitir. 1875 ylnda bakan ve yelerin yannda, meyihten olmayan bir nzr grevlendirilmi, ayn zamanda mderris kkenli bir de katip tayin edilmitir.
261 Sultan II. Mahmud tarafndan Kasm 1836 m. (evhiri Receb 1252h.) tarihinde yaymlanan
262 263 264
265
bu ferman iin bk. Abdulkerim Abdulkadirolu, eriat Ulemas ile Tarikat Meyihi htilafi ve Tekke ve Zviyelere Tayinler Hakknda ki Vesika, AFD, XXVIII (Ankara 1986), 348-49. Ayrca Rifat zdemir bu ferman Ankara Seriyye Sicili, Defter no. 239, belge no. 155den nakletmektedir. Bk. Rifat zdemir, a.g.m., 279-80. rfan Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, 193-94. rfan Gndz, a.g.e., 195. stanbul Mftl Mehat Arivi, Meclis-i Meyih Defterleri, 1334 Tarihli Meyih Defteri, nr. 1760. Bilgin Aydn, Osmanl Devletinde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meyihin eyhlislmlka Bal Olarak Kuruluu, Faaliyetleri ve Arivi, stanbul Aratrmalar, VII (stanbul 1998), 96. Meclis-i Meyihin kuruluu ve almalar hk. bk. Bilgin Aydn, a.g.m., 93-109.
z says eitli senelere gre deiiklik gsteren Meclis-i Meyihin 18921897 yllar arasnda reislii bo kalmtr. 1902 ylnda Meclis-i Meyih nzrl kaldrlm, 1911 ylnda eyhlislm Musa Kzm Efendinin mehat zamannda ise, z says ikiye drlmtr.266 Meclis-i Meyihin kurulmasndan sonra tarikatlarda evldiyet ve hilfet usul ile elde edilen eyhlik grevi, dorudan meclis tarafndan kontrol edilmeye balamtr. Buna gre, bir dergahn eyhi vefat ettii zaman, eyhliin tevcihi iin Meclis-i Meyihe mracaat edilir; ayet mracaat eden ahs len eyhin soyundan ise ve gerekli artlar da tayorsa tayin gerekleir; ancak eyhlik evldiyet zere art klnmam ve eyh de ocuu olmadan lm ise, sz konusu tarikatn halifelerinden birine eyhlik tevcih edilirdi.267 Tekke ve zviyelere ait btn grevlerin verilmesi ve isteklilerin imtihan ve tayin ilemleri, 2 Ramazan 1331 (5 Austos 1913) tarihli Tevch-i Ciht Nizamnmesi gereince, r-y Evkaf ve Evkaf idarelerine verilmitir. Bu ilemlerin yrtlmesi stanbulda Meclis-i Meyih, tarada ise Encmen-i Meyihin sorumluluu altnda idi.268 Meclis-i Meyihin kurulmasndan nce, tekke ve zviyelerin ileyii, haklarnda karlan husus padiah fermanlaryla salanrken, bu meclis sayesinde tasavvuf kurumlar, devlet tekilat ierisindeki resm yerini alm ve bylece, Osmanl tarihindeki faklar ile sofular mcadelesinde faklar, mstahkem bir mevzi kazanarak, tekkelerle ilgili btn faaliyetlerin kontroln ellerine geirmilerdir. Meclis-i meyih, 10 Mart 1334 (10 Mart 1918) tarihli ve 3175 sayl Dire-i Mehatte Bir Drul-Hikmetil-slmiyye Tesis ve Meclis-i Meyih Tekltnn Tevsiyle Mftilerin Snf ve Mat Hakknda Kanunun ikinci maddesi gerei, bir reis ile yedi zdan mteekkil bir yapya kavuturulmutur.269 Ayrca, bu kanunun uygulanmasyla ilgili olarak, Meclis-i Mehayih Nizamnamesi karlm ve bu kurumun alma esaslar belirlenmitir.270
266 Mustafa Kara, Tekke ve Zviyeler, 304-310; Bilgin Aydn, a.g.m., 94-95. 267 1303/1885-86 tarihinde Meclis-i Meyih tarafndan Bab- Meshata verilen bir takrirde bu
tayin artlar zikredilmektedir. Bk. stanbul Mftl Mehat Arivi, Meclis-i Meyih Tezkire Defteri, nr. 1762, vr. 3b. 268 Bilgin Aydn, a.g.m., 100. 269 Cerde-i lmiyye, IV/36 (stanbul 1336), 1057. 270 Meclis-i Mehayih Nizamnamesi iin bk. Cerde-i lmiyye, IV/37 (stanbul 1336), 1108111.
Daha sonra, Meclis-i Meyihn kurulmas ve zlarnn oluturulmasyla ilgili eitli tayin ve tevcihler yannda271, bu nizamnamenin tatbiki, grevlilerin hak ve sorumluluklar, tekkelerin ileyii gibi konularda eitli talimatnmeler karlmtr. Bunlar; Meclis-i Meyih Nizamnmesinin Tatbikatna Dir Tlimtnme (4 Zilkde 1336/11 Austos 1334), Merkii Teky Tlimtnmesi (11 Zilkde 1336/18 Austos 1334), Tara Encmen-i Meyh Heyetlerinin Vezifi Hakknda Talimatnme (11 Zilkde 1336/18 Austos 1334)272, Bilumum Tekyda Tatbik Edilecek Hfz- Shhat ve Muhfaza-i Nezfet ve Tahrete Dir Tlimtnme (12 Zilkde 1336/19 Austos 1334), Tekyda Mabihit-Tatbk Olmak zere Kaleme Alnan Tlimtnme (17 Zilkde 1336/24 Austos 1334), Meyih-i Kirm Taraflarndan Hulefya Verilecek czetnmelere Dir Tlimtnme (26 Zilkde 1336/2 Eyll 1334), Meclis-i Meyih Nizamnmesinin 13. Maddesi Mucibince Meclis-i Mehatce Tanzim Olunan Talimatnme (26 Zilkde 1336/2 Eyll 1334) ve Tekynn Teftiine Dair Tlimtnme (2 Zilhicce 1336/8 Eyll 1334) olmak zere, sekiz adet talimatnmedir.273 Osmanl Devletinin inkrazndan sonra kurulan yeni Trkiye Cumhuriyeti devletinin kard 30 Kasm 1341 (1925) tarih ve 677 sayl Tekke ve Zviyelerle Trbelerin Seddine ve Trbedarlklarla Birtakm Men ve lgasna Dair Kanun274 ile btn tekke ve zviyeler kapatlarak, tarikatlarn ve onlarn yan kurulularnn hukuk varlna son verilmitir. Ayrca, yeni Trkiye Cumhuriyetinde tasavvuf ve tarikat faaliyetleriyle az veya ok ilgisi bulunan eitli devrim kanunlar da karlmtr.275 V. SONU Osmanllar dneminde, fkh - tasavvuf ilikisi erevesinde gelien olaylara siyas, iktisad ve sosyal alar da dahil olmak zere, bir btnlk ierisinde bakld zaman, erat ve tarkatin, Kurn ve Snnetin objektif kurallar erevesinde kaldklar srece, bir madalyonun iki yznden baka bir ey olmadklar grlecektir. Onun bir yzn, fukahnn temsil
271 12 evval 1336/21 Temmuz 1334 tarihli irade-i seniyye ile yaplan tayinler hk. bk. Cerde-i 272 273 274 275
lmiyye, IV/38 (stanbul 1336), 1142. Bu talimatnme iin bk. Cerde-i lmiyye, IV/38 (stanbul 1336), 1135-141. Bu talimatnameler iin bk. Cerde-i lmiyye, IV/39 (stanbul 1337), 1154-162. Dstur, nc Tertip, Ankara 1925 (Babakanlk Devlet Matbaas), VII, 113. 26 Terinisn 1934 tarihli ve 2590 sayl Efendi, Bey, Paa gibi Lkap ve Unvanlarn Kaldrldna Dair Kanun iin bk. Dstur, nc Tertip (Ankara 1955, II. Bask), XVI, 6. 13 Kanunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayl Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun iin bk. Dstur, nc Tertip, XVI, 24.
ettii, dinin madd ve zhir alglan ve yaan, dierini de sfiyyenin temsil ettii manev ve ahlk alg ve yaay biimi tekil eder. Zira, cemiyet hayatnn btn blmlerini dinin etkileyip ynlendirdii bir toplumda, huzursuzluklar ancak bu madd ve manev alg ve yorumlama biimleriyle asgariye indirilebilir veya dengelenebilir. Bu itibarla, sz konusu iki disiplin arasnda meydana gelen eitli tartma ve gerginlikleri, birbirini yok eden deil, birbirini besleyen ve gelitiren tartmalar olarak deerlendirmek mmkndr. Kald ki, slmn ilh kayna olan Kurn- Kerm deiik zamanlarda, farkl durum ve ihtiyalar zerine gnderilmi hkmleri de ieren bir hidyet rehberi olup, bir mantk veye matematik kitab deildir. Bu itibarla, onun ierdii baz hkm ve kavramlara farkl a veya balamlardan bakarak, birbirinden ok farkl ve hatta birbirine zt sonulara varmak bile mmkndr. Nitekim fkh, kelm ve slm mezhepleri tarihine ksa bir gz atld zaman, onlarn reyci - eserci, aklc - kaderci gibi, tamamyla birbirine zt, teslimiyeti/fatalist iradeci/aktif ekollerle dolu olduu ve bu ilimlerin tarihinin tek renklerden meydana gelmedii grlecektir. Dolaysyla, slm disiplinlerin birbiriyle iliki ve gerginliklerini incelerken, bu renk karm ve eitliliine zen gstererek, taraflar arasnda gerilen ipe, her iki utan da fazlaca aslmamak ve deal slm ina veya inzl eden bir ri grevine soyunmamak gerekir. Bu sebeple, fkh - tasavvuf ilikilerinin herhangi bir dnemdeki ehresine bakarken, statik yaklamlardan ziyade, Sabri F. lgenerin de iret ettii gibi, gvdesi iinde heterogen unsurlarn zaman zaman ve evre evre, arlklarn ileri-geri deitirmelerine hakkn verecek bir yaklam, bizi geree ok daha yaklatrm olabilir(di). Hal byle iken, eldeki yndan birka izgiyi yakalayp, pein ve kategorik bir snflamaya gitmek gerei zorlamaktan baka sonu vermez(di).276 Bununla birlikte, makalenin eitli blmlerinde anlatlan birtakm rneklerden de anlalaca gibi, fukah ile meyih arasndaki ilikilerin tamamen przsz olduu da sylenemez. Zira, fukah asndan, kamu dzeni ile din ve inan emniyetini salayabilmek iin, meyihin her tr ve tondaki sz ve davranlarna kar gsterilecek msmahann da bir snr olmaldr. te btn tartmalar, sz konusu bu msmahann snrlar zerinde cereyan etmi ve zaman zaman baz mutasavvflar, tasavvufu eriatn dna karmaya; baz fakihler ise eriat tasavvuftan uzaklatrmaya almlardr. Bu genel ereve ierisinde, Osmanllar dnemi fukah - meyih gerginliklerinin temelinde, tasavvufun bir noktada durdurulamayan sbjektif yorumlar ile genelde fukahnn kamu dzenini korumaya ynelik tavr
276 Sabri F. lgener, slm, Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlk, 125.
yannda; Osmanl-ran mnasebetleri, Hristiyan ve Yahudi unsurlarn birtakm emelleri, devlet merkezindeki baz politik kar ve rekabet duygular, bilhassa Orta ve Bat Anadoluda ifti ve kyllerin eitli ekonomik skntlar; vahdet-i vcut, peygamberlik, Mehdlik, ehl-i beyt sevgisi, zhd, kef, kermet, kutup ve sahib-i zaman olmak, hurflik, mesihlik, btnlik, ibhlik... gibi birtakm din, siyas ve iktisad sebeplerin bulunduu grlmektedir. Sz konusu bu sebep ve etkilerin oluturduu veya motive ettii bir din anlay ile, Snn nceliklere sahip Hanef fukahsnn temsil ettii bir din anlay arasnda, byk farkllklarn bulunaca ve bu farkllklarn din naslar yorumlama ve uygulama bakmndan, taraflar ak bir ayrmaya gtrecei ise tabidir. Bu srete, fkhlar her bir olay hukuk bir norm erevesine sokmaya alrken, mutasavvflar kalb ve btn sembollere yaslanmaya almlardr. Her ne kadar, kalbin dnyas hukuk normlarndan daha geni bir alana sahip ise de onun kaplarnn doruya olduu kadar yanla da ayn derecede ak olduu bir gerektir.277 te yandan, H. J. Kissling tarikatlarn temsil ettii slm Halk Dini, ulemnn savunduu slm ise Yksek-slm olarak nitelemi ve din sosyolojisi bakmndan tarikatlar, Tekilatlanm bir slm alt-din olarak deerlendirmitir278 ki, tarikatlarn tekilatlanm bir alt-din olduu fikri, onun bir taraftan slmiyetin misyonerlii vazifesini grrken, dier taraftan da srekli ykc bir unsur olmas gibi, birbirine zt iki roln aklamaktadr. Zira tarikatlarn, eski din ve kltrlerin eitli grlerini kolayca benimseme kabiliyeti, onlar yeni ihtida eden veya edecekler iin daha sevimli bir hale getirirken, slama nfuz etmeyi dleyen yabanc unsurlar iin de daha ok hoa gider hale getirmektedir.279 Netice olarak, fkh ile tasavvuf arasndaki metot ve problem farkllklarn kabullenerek, bu iki disiplin mensuplarnn bugn de devam eden tartmalarna bakldnda280; fkhlarn tevhit inancn ve ibadetleri her trl
277 Erol Gngr, slm Tasavvufunun Meseleleri, tken Yaynevi, (stanbul 1984), 113. 278 Hans Joachim Kissling, Osmanl mparatorluunda Tarikatlarn Sosyoloji ve Pedagoji
Asndan Rolleri (trc. Turgut Akpnar), Tarih ve Toplum, 85 (stanbul 1985), 131.
279 H. J. Kissling, a.g.m., 131. 280 Bugnk tartmalara rnek olarak bk. mer Ziyddin Dastn, Tasavvuf ve Tarikatlarla
lgili Fetvalar (trc. rfan Gndz-Yakup iek), stanbul ts, (Seha Neriyat); Mahmd Abdrraf el-Ksm, el-Kef an hakkatisfiyye, Amman 1413/1992 (el-Mektebetlslmiyye); brahim Sarm, Teorik ve Pratik Adan Tasavvuf ve slam, stanbul 1995 (Yneli yaynlar), 247-80; Ahmed b. Abdrrezzk ed-Dvey, Fetvel-lecnetid-dime lil-buhsil-ilmiyye vel-ift, Riyad 1412, III, 183-209 (tasavvufla ilgili sorular ve cevaplar); Abdlaziz Bayndr, Kuran Inda Tarikatla Bak, stanbul 1997 (Birleik
bidat ve hurfeden koruma konusundaki hassasiyetlerini olumlu karlamakla beraber, muhaliflerini hemen zndklk ve ilhad ile itham etmelerini isabetli bulmuyoruz. Bize gre, mmkn olan son snra kadar, insanlarn dnce ve inan hrriyetlerine sayg gsterilmelidir. Ayrca, fukahnn siyas iktidar ile yaknlamas ya da bir anlamda fukahnn devlet ile zdelemesi, ilk bakta din adna ok olumlu bir gelime eklinde idealize edilebilir ise de tarihi tecrbe bize gsteriyor ki, mer (siyas irade) ile ulem arasndaki mesafenin sklamas, ilk nce ulemnn dnce hrriyetinin ve ilm ahsiyetinin ortadan kalkmasna ve birtakm zlim ve sevimsiz yneticilerin destekileri konumuna dmelerine, hatta onlarn basit birer oyuncaklar haline gelmelerine sebep olmaktadr. Erol Gngrn de iaret ettii gibi, Hele kanunlarn ve nizamlarn objektif, umum olmalar, yani her husus hl iin ayr karar verilmedii gz nne alnacak olursa, baz ferd vakalarda insanlarn adalet duygularnn nasl rencde olduu her zaman grlen eylerdir. Bu gibi hallerde, kanunun souk ve kuru hkmne kar kalbin scakl hkim olur ve biz, mahkmlar msm ilan eder, hkimleri vicdanmzda mahkm ederiz. te, tarkatlar, devlet gc karsnda kendilerini gsz grenlerin snd yerler olmutur. Ulem kanundan baka hibir ey tanmayan bir hkim imaj yaratrken, tarkat eyhi baba efkatinin sembol olabilmektedir.281 Dolaysyla, baz Osmanl fakihlerinin zaman zaman kraldan daha fazla kralc bir yaklamla, devleti veya baz hukuk normlar koruma uruna, insanlarn fikir ve inan hrriyetlerini kstlayc birtakm fetvalar vermesini isabetli bulmuyor ve insanlarn bize gre yanl olan eyleri de dnme ve ifade etme haklar bulunduuna inanyoruz. te yandan, tasavvufun da Osmanllar dneminde kendisini yenileyemedii, zellikle vahdet-i vcut telkkleri ile eyhe ballk ve onu taklit fikrinin her trl riske ak olarak gelitii, tekke ve zviyelerin vakflara dayanan kurumlamasnn baz kar ilikilerini ve yozlamalar beraberinde getirdii, eyhlik ve halifeliin hnedanl andran bir biimde, babadan oula (veya dmda) geen bir yapya (beik eyhlii) brnerek, geni bir mana aristokrasisi snfnn domasna sebep olduu ve neticede btn bu olumsuz artlarn, son iki yz yldr Osmanl toplumunda iddetini gittike artran toplumsal yozlama ve bozulma ile birleerek, lkemizdeki kurumlam tasavvufun sonunu getirdii sylenebilir.
Datm, II. Bask); Mustafa Kara, Tekke Medrese Mnasebetleri zerine, Fikir ve Sanatta Hareket, X/113 (stanbul 1976), 152-61. 281 Erol Gngr, slm Tasavvufunun Meseleleri, 113.

Fakilar İle Sofular Mücadelesi̇ni̇n Tari̇hi̇ Serüveni̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fakilar İle Sofular Mücadelesi̇ni̇n Tari̇hi̇ Serüveni̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I, ss. 73-131.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

74 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

76 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

78 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

80 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

82 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

84 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

86 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

88 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

90 Do. Dr. Ferhat Koca

96 97 98 99 100 101 102 103 104 105

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

mcadelesi hakknda bk. lmiyye Salnmesi, 327-28.

110 111 112

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

92 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

94 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

96 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Tahlil Denemesi, 825.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

98 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Bu kiiler arasnda yer alanlardan bazlarn unlardr:

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

100 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

102 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

104 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

106 Do. Dr. Ferhat Koca

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

108 Do. Dr. Ferhat Koca

182 183 184 185

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

110 Do. Dr. Ferhat Koca