Blm 9 Para ve Ekonomik Aktiviteler

Bu blmde parann ekonomik ativiteler zerindeki etkileri zerinde duracak ve monetaristlerle (parac gr s) Keynescilerin parann nemi hakkndaki gr slerini zetleyece giz. Bu ba glamda, parann toplam hasla zerindeki etkilerini ara stran ampirik bulgulardan bahsedece giz. Son olarak, parann ekonomik aktiviteleri etkileme kanallarn, bir ba ska ifadeyle parasal aktarm mekanizmalarn aklayaca gz.

9.1
9.1.1

Para, Ekonomik Aktiviteler, Ampirik Bulgular

Yapsalc ve Indirgenmi s Modeller

Ekonomide iki tr ampirik bulgudan bahsederiz: Yapsalc Model: Yapsalc modelde ampirik bulgular, bir de gi skenin di gerini etkileyip etkilemedi gini, bu de gi skenler arasndaki etkile sim kanallarn ortaya koyarak aklar. Indirgenmi s Model: Bir de gi skenin di gerini etkileyip etkilemedi gini basite bu iki de gi sken arasndaki ili skiye bakarak inceler. Keynesgil yakla sm, para ve ekonomik aktiviteler arasndaki ili skiden sz ederken yapsalc modeli kullanrken, monetaristler indirgenmi s modeli kullanm slardr.

135

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

Keynesgil gr se gre para, ekonomik aktiviteleri s u s ekilde etkiler: Para arz faiz yatrmlar toplam hasla Bu modele gre, para arznn de gi smesi faiz oranlarn de gi stirerek yatrmlar etkileyecek, yatrmlar da toplam haslay de gi stirecektir. Monetarist modele gre para, ekonomik aktiviteleri s u s ekilde etkiler: Para arz ? toplam hasla Monetaristler parann ekonomiyi etkileme kanallarndan bahsetmemektedirler. Toplam hasladaki (Y) de gi siklikleri incelemek iin para arzndaki de gi sikliklere ve bu iki de gi sken arasnda bir korelasyon olup olmad gna bakm slardr. Yapsalc ve Indirgenmi s Modellerin Kar sla strlmas Yapsalc Modelin Avantaj ve Dezavantajlar Yapsalc model parann ekonomik aktiviteleri etkileme kanallarndan bahsetti gi iin yapsalc modeli kullanarak daha fazla bulgu elde edilebilir. Para arzndaki de gi sikliklerin ekonomiyi nasl etkiledi ginin bilinmesi, para arznn toplam hasla zerindeki etkilerinin ngrlmesine sebep olur. Bu modelin dezavantajlarndan biri ise parasal aktarm mekanizmasn ok dar olarak tanmlamasdr. Para arznn sadece faiz kanalyla toplam haslay etkiledi gini sylemesi nedeniyle monetaristler tarafndan ele stirilmi stir. Indirgenmi s Modelin Avantaj ve Dezavantajlar Bu modelin en nemli avantajlarndan biri, parann ekonomiyi nasl etkiledi gi konusunda herhangi bir kanal tanmlamamas, ve bylece parann ekonomiyi etkilemesi konusunda Keynesgil modelin yapt g gibi kst getirmemesidir. Bu modelin ele stirilen yanlarndan biri, parann nemini anlamak iin para arz ve toplam hasla arasndaki korelasyona bakmalardr. Korelasyon her

136

http://www.acikders.org.tr

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

zaman bir nedensellik ili skisinin varl gn gstermeyece gi iin byle bir analiz her zaman do gru sonular vermeyebilir.

9.1.2

Ilgili Parann nemi Ile Keynesgil Bulgular

1950 ve 1960l yllarda al smalar yapan Keynesgiller, parann ekonomik aktiviteler zerinde etkili olmad gn savunmu slardr. Bunu da o dnemlerde elde ettikleri ampirik bulgulara dayandrm slardr. Bu ampirik bulgular s unlardr: Byk Buhran dnemindeki nominal faiz oranlarna bakm slar ve nominal faizlerin ok d sk oldu gunu grm slerdir. Faizler ok d sk oldu guna gre, bu dnemde geni sletici para politikas uygulanm s yani para arz artrlm str. Keynesgillere gre: Gerekten para arz toplam haslay etkileseydi, bu geni sletici politika sonucunda faizler d secek, yatrmlar ve toplam hasla artacakt. Oysa Byk Buhran srasnda toplam hasla ok d sm s ve i ssizlik artm st. Sonu olarak, Keynesgiller parann ekonomik aktiviteler zerinde nemli bir etkisinin olmad g sonucuna ula srlar. Keynesgiller byk buhran dnemindeki hazine bonosu faizlerine ve yatrm verilerine bakm slar. Normalde faizler d st gnde yatrmlarn artmas beklenirken, byk buhran dneminde yatrmlarn d st gn grm sler. Buradan da yatrmlar etkileyen en nemli faktrn faiz oranlar olmad g sonucuna ula sm slardr. Onlara gre kriz dneminde yatrmlarn d smesinin nedeni ekonomideki olumsuz beklentilerdir. Tm bu ampirik bulgular sonucunda Keynesgillere gre parann ekonomik aktiviteler zerinde nemli bir etkisi yoktur.

9.1.3

Ilgili Parann nemi Ile Keynesgil Bulgulara Monetaristler Tarafndan Yaplan Ele stiriler

Keynesgil iktisatlarn bu gr slerine kar slk monetaristler farkl ampirik al smalar yapm slar ve Keynesgil iktisatlarn bulgularn ele stirmi slerdir.

137

http://www.acikders.org.tr

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

Monetaristler, Byk Buhran dneminde Keynesgillerin ileri srd g gibi geni sletici de gil daraltc bir para politikas izlendi gini ileri srm slerdir. Buna kant olarak da o dnemdeki banka iaslarn gstermi slerdir. Keynesgillerin ele stirildi gi bir ba ska nokta ise hazine bonosu faizlerine bakmalardr. Piyasada birok faiz vardr ve normal zamanlarda bu faizler birlikte hareket eder. Ancak, kriz zamanlarnda hazine tahvilleri ile s irket tahvillerinin faizleri ok farklla sabilir. Monetaristler, hazine tahvilleri yerine s irket tahvillerinin faizine bakm s ve olduka yksek oldu gunu grm slerdir. Bundan yola karak daraltc bir para politikas izlendi gini ileri srm slerdir. Son olarak, Keynesgillerin yaptklar al smalarda sadece nominal faizleri dikkate almalar da ele stirilmi stir. Byk buhran dneminde deasyon oldu gu 1 iin reel faizler yksekti , yatrmlar bu nedenle d sm s olabilir s eklinde kars t gr s belirtmi slerdir.

9.1.4

Ilgili Parann nemi Ile Monetarist Bulgular

Monetaristlerin 1950 ve 1960l yllarda yaptklar ampirik al smalar sonucu a sa gdaki bulgulara ula sm slardr: Zaman Bulgusu Para arz ve toplam hasla verilerini inceleyerek, para arz arttktan 16 ay sonra toplam haslann artm s oldu gunu grm slerdir. Buradan da parann ekonomik aktiviteler zerinde nemli bir rol oldu gu sonucuna ula sm slardr. Ancak Keynesgiller, mometaristlerin bu yakla smn ele stirerek belki de toplam hasla artt g iin para arznn artm s olabilece gini ileri srm slerdir. Bu, 2 para arznn iselli gi, d ssall g tart smalar ile ilgilidir . Monetaristlere gre para arz d ssaldr, bu nedenle toplam hasladan etkilenmez, toplam haslay etkiler.
Burada daha nceki derslerde bahsetti gimiz Fisher denklemini hatrlayn. reel faiz=nominal faiz-enasyon olarak tanmlam stk. Bir ekonomide %2 orannda deasyon oldu gunu, nominal faizlerin de %1 oldu gunu varsayarsak, reel faizler %3 (1-(-2)=3) olarak bulunur. 2 Para arznn iselli gi ile ilgili tart smalardan 5. Haftadaki derste bahsetmi stik
1

138

http://www.acikders.org.tr

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

Istatistiksel Bulgu Monetaristler, Keynesgillerin byk nem verdi gi otonom tketim ve yatrm harcamalarnn toplam hasla zerindeki etkisini ara strm s ve bir etkisinin olmad gn grm slerdir. Di ger taraftan, toplam harcamalardaki dalgalanmalarn kayna gnn para arz oldu gu sonucuna varm slardr. Tarihsel Bulgu Monetaristler belirli dnemlerdeki para politikalarn incelemi s ve bu politikalarn toplam hasla zerindeki etkilerine bakm slardr. rne gin; Fed 19361937 ylnda zorunlu kar slk orann artrd g zaman para arz azalm str. Bu politikann izlenmesinden yakla sk bir sene sonra 1938-1939da resesyon yas anm str. 1907 ylnda banka panikleri ya sandktan sonra, toplam hasla azalm str.

139

http://www.acikders.org.tr

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

9.2

Parasal Aktarm Mekanizmalar

Ortodoks (geleneksel) Keynesgil modelde parasal aktarm mekanizmas faizler ve yatrmlar arasndaki ili skiyle belirlenmi stir. Ancak, monetaristlerin 1950-60l yllarda yaptklar ampirik al smalar sonucunda parann ekonomiyi ba ska kanallar yoluyla da etkileyebilece gi ortaya km str. Bu parasal aktarm mekanizmalarn s u s ekilde listeleyebiliriz: Geleneksel Faiz Kanal Geleneksel faiz kanalna gre faizlerin artmas yatrmlar ve toplam haslay d srr. Yaplan baz ampirik al smalar, faiz oranlarnn s irketlerin borlanma maliyetlerini etkileyerek fabrika ve tehizat yatrm kararlar zerinde etkili oldu gunu gstermi stir. para arz (M) faizler yatrmlar toplam hasla Dviz Kuru Kanal Para politikasnn dviz kuru kanalyla ekonomiyi etkilemesi zellikle 1990lardan sonra uygulanan nansal liberalizasyon politikalaryla ekonomilerin uluslararasla smas sonucunda byk nem kazanm str. Para arznn artmas, faizleri d srerek lkeden sermaye k sna sebep olur. Bunun sonucunda yerli para de ger kaybeder, ihracat artar, toplam hasla artar. para arz (M) faizler sermaye k s ihracat toplam hasla Hisse Senetleri Fiyatlar Kanal Para arznn hisse senetleri yatlar yoluyla ekonomiyi nasl etkiledi gini anlamak iin Tobin in q teorisini aklamamz gerekir. Tobinin q teorisi hisse senedi yatlaryla yatrm harcamalar arasndaki ili skiyi aklayan bir teoridir. Bu teoriye gre q : q= Firmalarn Piyasa De geri Sermayenin Yenileme Maliyeti

E ger q birden bykse, rmann piyasa yat yenileme maliyetine gre yksektir. Bu durumda, yeni tehizat almak, yeni fabrikalar amak rmann pi-

140

http://www.acikders.org.tr

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

yasa de gerine gre daha ucuzdur. Dolaysyla yatrmlarn artmas beklenir. Firmalar ok az sayda hisse senedi kararak yeni yatrmlarn nanse edebilirler. q nun de gerinin d sk olmas ise yatrmlarn d sk olmas anlamna gelir. Parasal etki mekanizmas nasl al sr? Para arz arrt gnda, halk elindeki fazla parann bir ksmn hisse senetlerine yatrr. Hisse senedi yatlar ve dolaysyla q ykselir. Yatrmlar ve toplam hasla artar. para arz (M) hisse senedi yatlar artar q yatrmlar toplam hasla Dayankl Tketim Mallar Harcamalar Kanal Dayankl tketim mallar daha ok borlanarak nanse edildi ginden, faiz oranlarnn d smesi, borlanma maliyetini azaltarak dayankl tketim mallar harcamalarn ve toplam haslay artrr. para arz (M) faiz dayankl tketim mallar harcamalar toplam hasla Servet Kanal Tketicilerin bilanolarnn onlarn tketim kararlarn nasl etkiledi gi Modigliani tarafndan aklanm str. Modigliani, geli stirdi gi ya sam boyu gelir (permanent income hypothesis) teorisiyle tketicilerin tketim harcamalarnn sadece bugnk gelire de gil tketicinin mr boyu elde edece gi gelire ba gl oldu gunu sylemi stir. Tketicilerin nansal servetlerinin artmas, onlarn daha fazla tketim harcamas yapmas anlamna gelir. Finansal servetin nemli bir ksmnn hisse senetlerine yatrld gn d snrsek, bu etki kanaln s u s ekilde gsteririz: para arz (M) hisse senedi yat servet tketim toplam hasla Likidite Kanal

141

http://www.acikders.org.tr

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

Bu kanal, sermaye piyasasnn dayankl tketim mallar zerindeki etkisine odaklanr. Ilerde nansal skntlarla kar sla saca gn d snen bir ki si, dayankl tketim mallar talebini azaltabilir. Bireyler nansal kymetlere sahiplerse, bu kymetleri satarak gerek duyduklar nakde sahip olabilirler. Hisse senetleri yatlar artarsa, bireylerin sahip oldukar nansal kymetlerin de geri artar ve nansal sknt olasl g d ser. Bylece, dayankl tketim mallar talebi artar. para arz (M) hisse senedi yat nansal kymetlerin de geri nansal sknt olasl g tketim toplam hasla Banka Kredileri Kanal Banka kredileri kanal zellikle Bernankenin al smalaryla son zamanlarda ska tart slmaktadr. Buna gre, geni sletici para politikas banka rezervlerini artrarak bankalarn daha ok kredi vermelerini sa glar. Artan krediler yatrm harcamalarnn nansmannda nemli rol oynar. para arz (M) mevduatlar krediler yatrmlar toplam hasla Bilano Kanal Bilano kanal, piyasalardaki asimetrik bilgi sorunuyla ilgilidir. Ters seim sorunu nedeniyle, zsermayesi d sk olan rmalarn kredi almalar daha zordur nk kredileri iin daha az teminat gsterebilirler. zsermayesi d sk olan rmalar daha az borlanr, daha az yatrm yapar. Bu da toplam haslay azaltr. Geni sletici para politikas hisse senetlerinin yatlarn artrr ve rmalarn zsermayesi zerinde olumlu etki yaratr. Bu tr rmalarn borlanmalar da kolayla sr. para arz (M) hisse senedi yatlar ters seim krediler yatrmlar toplam hasla Nakit Akm Kanal Nakit akm, nakit gelirler ile nakit harcamalar arasndaki farktr. Nakit akmlar yksek olan rmalarn borlanmas daha kolaydr. Geni sletici para poli-

142

http://www.acikders.org.tr

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

tikas sonucunda faizler d ser, nakit akmlar artar ve rmann borlanmas kolayla sr. para arz (M) faiz nakit akm ters seim krediler yatrmlar toplam hasla

9.3

Parasal Aktarm Mekanizmalarnn Nasl al s Ilgili t g Ile rnekler

Yukarda sayd gmz parasal aktarm mekanizmalar yoluyla para politikas ekonomiyi de gi sik alardan etkiler. Bu kanallarn etkileri lkeden lkeye, lkelerin nansal piyasalarnn geli smi slik dzeyine gre farkllk gsterebilir. Hatta, bir lkede zaman iinde baz kanallarn giderek daha nemli bir rol oynad g grlebilir. rne gin son yllarda yaplan al smalar dviz kuru etkisinin ve banka kredi kanal etkisinin nemli bir rol oynad gn gsteriyor. Merkez bankalar, para politikalarn olu stururken bu aktarm kanallarn bir arada d snmek durumundadr. Parasal aktarm mekanizmalarnn ekonomiyi nasl etkiledi giyle ilgili olarak iki rnek verelim: 1) Japonyada 1986-1990 yllar arasnda sren bir resesyon ya sand. Bu resesyonun uzun srme sebepleri arasnda Japonya merkez bankasnn parasal aktarm mekanizmalarn yeterince dikkate almad g ne srld. Resesyondan kmak iin merkez bankas para arzn artrd, faizler neredeyse yzde sfra kadar d st. Faizlerdeki bu byk d s se ra gmen yatrmlarda bir art s olmamas, merkez bankasnn yeterince geni sletici bir para politikas izlememekle sulanmasna neden oldu. Merkez bankas zaten yzde sfra yakn olan faizleri gstererek yeterince geni sletici bir para politikas izledi gini, faizleri daha fazla d sremeyece gini iddia etti. Bu noktada Japonya merkez bankasna yneltilen iki ele stiri var: Birincisi, merkez bankasnn reel de gil nominal faizlere bakmas, ikincisi ise sadece geleneksel faiz kanalna odaklanmas. Oysa Japonyada para politikas ekonomiyi ba ska s ekillerle de etkilemekteydi. Japonyada o srada hisse senedi yatlar d syordu. Hisse senetleri yatlarndaki bu d s s bile yeterince geni sletici bir para politikas izlenmedi inin bir gstergesiydi. Japonyadaki bu resesyondan sonra, ksa dnem faizler sfr g olsa bile daha geni sletici bir para politikas uyguland gnda ekonominin canlanma

143

http://www.acikders.org.tr

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

olasl gnn oldu gu tart slmaya ba sland. 2) 2007 ylnda mortgage krizi ktktan sonra FED para arzn arttrd, yani faizleri d srd. Buna ra gmen yatrmlar artmad. nk kriz srasnda geleneksel faiz kanal yeterince al smad. D sk faiz oranlarna ra gmen, beklentilerin iyimser olmamas nedeniyle yatrmlar artmad. Bu kriz dneminde beklentiler kanalnn yansra bilano kanal da nemli rol oynad. Firmalar, bilanolarnn bozulmas nedeniyle borlanma imkan bulamadlar ve yatrmlarn artramadlar. Bu iki rnek para politikas izlenirken, btn parasal etki mekanizmalarna dikkat edilmesi gerekti gini gsteriyor.

144

http://www.acikders.org.tr

Para ve Ekonomik Aktiviteler

A. Yasemin Yalta (2011)

Okuma Listesi Mishkin (2009), Blm 23. Aslan (2009), s.585-603. Parasz (2005), s.537-548

145

http://www.acikders.org.tr

UADMK Ak Lisans Bilgisi

I sbu belge, Creative Commons Attribution-Non-Commercial ShareAlike 3.0 Unported (CC BY-NC-SA 3.0) lisans altnda bir ak ders malzemesi olarak genel kullanma sunulmu stur. Eserin ilk sahibinin belirtilmesi ve geerli lisansn korunmas ko suluyla zgrce kullanlabilir, o galtlabilir ve de gi stirilebilir. Creative Commons rgt ve CC-BY-NC-SA lisans ile ilgili ayrntl bilgi http:// creativecommons.org adresinde bulunmaktadr. Bu para teorisi ve politikas ders notlar setinin tamamna http://www.acikders.org.tr adresinden ula slabilir. A. Yasemin Yalta Hacettepe niversitesi Ekim 2011