1

TRKYEDE DJTAL GZETM

T.C. KMLK NUMARASINDAN E-KMLK KARTLARINA YURTTAIN SAYISAL BEDENLEN

Yazarlar
Selma Arslanta-Tokta, Ankara niversitesi letiim Fakltesi Mutlu Binark, Bakent niversitesi letiim Fakltesi Ergin afak Dikmen, Ankara niversitesi letiim Fakltesi Ik Bar Fidaner, Boazii niversitesi Mhendislik Fakltesi Elif Kzeci, Baheehir niversitesi Hukuk Fakltesi Alkm zaygen, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

Yaynevi: Alternatif Biliim Dernei

Yazarlarn kitaba katks eit deerdedir, yazarlar soyad srasna gre alfabetik olarak dizilmitir.

TRKYEDE DJTAL GZETM T.C. KMLK NUMARASINDAN E-KMLK KARTLARINA YURTTAIN SAYISAL BEDENLEN Selma Arslanta-Tokta Mutlu Binark Ergin afak Dikmen Ik Bar Fidaner Elif Kzeci Alkm zaygen

Yayna Hazrlayan: Mutlu Binark Kapak Tasarm: Ergin afak Dikmen Sayfa Tasarm: Alkm zaygen

Yazlarn haklar yazarlara aittir. Kitabn LaTeX kodlar CC AttributionNonCommercial 3.0 Unported License altndadr.

Yaynevi: Alternatif Biliim Dernei Yayn Yl: 2012 Yayn yeri:stanbul Ceylan Matbaa Gven Mrk. B Blok No 317 Topkap Zeytinburnu 0 212 613 10 79

ALTERNATF BLM DERNE ve Friedrich-Ebert-Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii - stanbul ISBN:978-605-62169-2-3

"Biz, milyonlarca biz, her sabah, alt-teker amazlyla ayn saatte ve ayn dakikada, yekvcut uyanrz. Milyonlarca biz, ayn saatte almaya balarz. Daha sonra, milyonlarca biz, yekvcut, dururuz. Ardndan milyonlarca ele sahip tek bir beden gibi, izelgenin gsterdii anda kaklarmz azlarmza gtrrz. Ve hepimiz ayn anda kalkar, dinleme salonuna, oradan Taylor egzersizleri iin ana salona ve sonunda uyumaya gideriz. Size tmyle drst davranacam: Biz bile mutluluk sorununu henz yzde yz kesinlikle zemedik." (TekDevlet matematikilerinden D-503) Yevgeni Zamyatin (1920; 2010: 13)

Yevgeni

Zamyatin (2010) Biz, ev. Algan Sezgintredi, stanbul: Versus Yaynlar.

indekiler
Sunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nsz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 5 7

I. Blm: DJTAL GZETM OLGUSUNA KURAMSAL ve KAVRAMSAL BAKI 1.1. Neoliberal Toplumun ktidar Modeli: Ynetiim ve E-devlet

12
17

1.2. Gvenlik Adna Risk Ynetiminin Uygulanmas . . . . . . . . 20 1.3. Devletin Yurttan Gzetlemesi Olgusunun Nedenleri . . . . 22 1.4. Modern Dnemin Panoptik Stratejileri . . . . . . . . . . . . 25 1.5. Kusursuz Bir ktidar in Srekli Denetim: Biyo-Politika . . 27 1.6. Gzetim ve Denetimin Her Yerdeliinin Normallemesi ve selletirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 1.7. Panoptikondan Sper Panoptikona . . . . . . . . . . . . . . . 33 Sonu olarak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

II. Blm: DJTAL GZETM TEKNOLOJLER VE UYGULAMALARI

39

2.1. Askeri ve stihbarat Alanlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 2.2. Devlet Ynetimi, Nfus Saym ve Su Kontrol Alanlar . . 48 2.3. Yeri Gzetimi ve Denetimi Alanlar . . . . . . . . . . . . . 52 2.4. Tketim ve Tketici Yaplandrmas Alan . . . . . . . . . . . 56

III. Blm: TRKYEDE YURTTALARIN SAYISAL KAYITLANMASI VE GZETLENMES: ECERE KAYITLARINDAN SAYISAL BEDENLENE 3.1. Trkiyede Yurttan Saysal Kaytlanmasnn Ksa Tarihesi

63
67

3.2. Aratrmann Yntemi: E-devlet Kaps zerinde Yurttan Saysal Bedenleniinin Topografyasn kartmak . . . . . . 75 3.3. Trkiyede Yurttan Saysal Bedenleniinin Topografyas . . 76

IV. Blm: TC KMLK NUMARASI: HUKUKSAL BR DEERLENDRME

89

4.1. Giri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 4.2. Modern Devletin "Veri Al" ve Hzla eaaan Bireyin Hukuksal Kalkan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 4.3. Elektronik Devlet, Saysallatrlm Yurtta . . . . . . . . . . 98 4.4. Ben ya da On Bir Hanelik Kimlik Numaram... . . . . . . . 101 4.5. Dijital ada Bireysel zerklik Nasl Srdrlebilir? . . . . . 110

V. Blm: GENEL DEERLENDRME Ek-1 Ek-2 Ek-3 Ek-4 Kaynaka zet Abstract zgemiler

112
119 136 140 146 148 163 167 171

Sunu
Friedrich-Ebert-Stiftung Dernei (FES) Alman Politik Dernekleri arasnda en eski kurumdur ve 1925 ylnda Almanyann ilk Cumhurbakan Friedrich Ebertin vasiyeti zerine kurulmutur. FES, dnya apnda 100n zerinde lkede demokrasiyi, bar ve sosyal adaleti destekleme amal almalarda bulunur. Trkiyede ise FES, Demokrasi ve nsan Haklar, Ekonomik ve Sosyal Kalknma ve D likiler olmak zere ana dalda 25 yldr aktif olarak almalarn srdrmektedir. Kiisel verilerin korunmas konusu insan haklar alann tartmasz bir parasdr ve kamusal hayatn dijitallemesi srecinde daha byk bir nem kazanmtr. Dolaysyla internetin, bilgi paylam ve iletiim teknolojileri ile ilgili olumlu gelimelerin yannda, bu gelimelerin birey haklarna ynelik oluturabilecei muhtemel tehditlerin de ciddiyetle ele alnmas gerekmektedir. Bireysel verilerin dijital ortamda toplanarak vatandalarn zel yaamlarna dair hi bir bilginin saklanamaz hale getirilmesi ve btn kiisel bilgilerin eaamas gerek bir risktir ve bu riski nlemeye ynelik kiisel bilgilerin korunmasna dair etkili yasalarn karlmas kesinlikle gereklidir. Dnyada kiisel verilerin korunmas ile ilgili ilk kanun Almanyada 1970 ylnda onaylanmtr. Bu abann arkasndaki kayg, devletin btn kiisel verileri toplayarak farkl amalar iin kullanabiliyor olabileceidir. Erken ortaya km bu kaygy giderme amal zamanla ek yasalar ve Almanya Anayasa Mahkemesinin yarg kararlar aracl ile kanunu glendirici admlar atlmtr. Bu gelimeler, kiinin kiisel bilgilerinin eriiminde kendisinin belirleme hakk olduunu ifade eden Bilgiye Eriimin Bireysel Belirlenmesi ilkesini temel bir hak kategorisi olarak ortaya karmtr. Bu hak talebi zamanla ilkenin ruhunda bir deiiklik olmakszn yasal metinler zerinde gncellenerek bu gne getirilmitir. Halen, gelien teknolojiler ve terrizmin yeni boyutlarnn ortaya kard yeni tehditler devletin vatandalar hakknda daha ok bilgi toplamak amal ne srd gerekeler olmaya devam etmektedir. Temel haklar ve vatandalk haklarnn korunmas hi bir ekilde sadece devlete braklacak bir sorumluluk olmamaldr. Esas olan, bu srece vatandalarn katlmnn salanmasdr. Bu alma sadece Trkiyede sregelen kiisel verilerin korunmas tartmasn iermekle kalmamakta, ayn zamanda MERNIS ve yeni e-kimlik kart uygulamalarnda oluabilecek tehlikeleri gz nne sermekte ve kiisel verilerin korunmas ile ilgili etkin yasalarn hayata geirilebilmesi iin yasa koyuycuya somut neriler

2 gelitirmektedir. Friedrich-Ebert-Stiftung Dernei bu yayn almasn Trkiyedeki temel vatandalk haklarnn glenmesinde nemli bir adm olarak grmekte ve desteklemektedir. Friedrich-Ebert-Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii stanbul, Mays 2012

Sunu
Gndelik yaamda bilgi ve enformasyonun ilendii sreler hzla saysallamakta. Bu srelerdeki znelerin, nesnelerin, olgularn, olaylarn saysal karlklar/kodlar var artk. Bu saysal kodlar her geen saniye artyor, birbirleri ile ilikileniyor, anlamlar kazanyor ve topluma daha byk saysal kodlar retmek iin geri dnyor. Bu saysal varolu, daha kolay iletmeye, retmeye, gereksindiimiz gibi deitirmeye, paylamaya olanak salyor. Fakat ayn kolaylk, bu saysal varolular kayt altna almak, tasnif etmek, ayrtrmak, iaretlemek, tanmlamak, etiketlemek, takip etmek ve gzetlemek iin de geerli. Maalesef dn romanlarda, kurmacalarda grdmz denetim/gzetim toplumuna daha yaknz. stelik hemen herkes isteyerek ya da istemeyerek, bilinli ya da bilinsiz bu sreci hzlandryor. Neyseki, ne yaadmz anlama ve bize anlatma abas ierisinde olan deerli bilim insalar var. Bu kitap, byle bir abann rn. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde 2011 Bahar Dneminde Yeni Medya Sosyolojisi adl doktora dersinde bir grup akademisyen, Trkiyede dijital gzetim konusuna alt. Kolektif bir abann sonucunda da elinizdeki deerli metinleri retti. Gzetim toplumu ve birbirlerini ivmelendiren tketim toplumu yaratmlarna kar reterek yant veren bu gzel almay Alternatif Biliim Dernei olarak sizlerle paylamaktan ok mutluyuz. Metni reten, doktora dersinin rencileri Alkm zaygen, Selma Arslanta ve afak Dikmene, dersin deerli hocas Mutlu Binarka, dersi gnll olarak takip edip tm almalara katkda bulunan Glden Grsoy Atamana, kitabn tamamlayc hukuk blmnn yazar Elif Kzeciye, kitabn basks iin katkda bulunan ve cretsiz databilememizi salayan Friedrich Ebert Stiftung Vakfna, kapak tasarm iin afak Dikmene, sayfa dzenlemesi ve LaTeX yerletirmelerini yapan Alkm zaygene, nes nsz iin Ik Bar Fidanere, dernek yelerimize ve grnen grnmeyen emekleri iin herkese teekkrler. Saysal kolaylklarn sadece zgrlklerimizi genilettii, bylece mutlu ve retken olmaya daha ok zaman kald bir dnya iin abalayanlarn emeklerinin yannda yer almas ve katkda bulunmas dileiyle. Ali Rza Kele Alternatif Biliim Dernei A.

nsz
aret edilmekten kayg duyarz. Ama bizi esas kayglandran, muhatap alnmadan iaret edilmektir. Yani yant veremediimiz cmlelerin iinde gemektir. Bizden bahseden bu kayglandrc cmle, resmi bir aklamada, gizli bir raporda, komular arasndaki bir muhabbette veya sevdiimiz bir insann aklndan geiyor olabilir. Yasal sreler, veya mesela bankalarn veritabanlarnda ileyen otomatik sreler de byle kayg verici cmleler kurabilir. Reddedilmek, hep byle bir cmleyi dndrr: "X gvenilir birine benzemiyor" Bu cmle, doal grnty bozan tek bir iaret, bir leke, tek bir X olabilir. Adyaman, zmir, Antep ve Malatyada yaayan Alevi ailelerin evlerinin iaretlenmesi, Erzincandaki tehditkar duvar yazlar, bahsettiimiz kaygy rnekleyen srelerden yalnzca biri. Buna karlk, iaretlemekten haz duyarz. Muhatap almadmz birini elimizdeki hazr bir erevenin iine almak zellikle haz verir... Bu knayc bir tavr olabilir, bir dedikodu veya bir espri olabilir, bir reklam tasarm, bir televizyon program olabilir... Su oranlarn sayp dken bir rapor veya veri toplayan bir yazlm da byle bir ereve oluturabilir. Hem iaret edilme, hem iaret etmede esas belirleyici olan, iletiimin yapld alandr. Ayn sz, yerine gre bir tehdit, bir eletiri veya neri anlamna gelebilir. Her alan, konumay belirli erevelerle biimlendirir ve kstlar. renciler hocalar bol bol ekitirirken baka eyleri konuamayabilir. retmenler odasnda renciler hakknda konuulurken baka eyler konuulamayabilir. Meclisteki vekiller yasa tekli hakknda konuurken baka eyleri konuamayabilir... letiim alanlarnn ayrkl, erevelerin de ayrk olmasn getirir. Kesiimlerini kaybederek ayrklaan, kopan ereveler birbirlerini ancak birer yabanclk olarak iaret edebilir. Bu durum, sebepsiz, aklamas olmayan dmanlklarn kaynadr. Hukukun esas ilevi, ayrklam ereveleri uzlatrarak dmanlklar ortadan kaldrmak olarak zetlenebilir. nsanlar ortak alanlarda biraraya gelip konutuka karlkl uzlamann doallkla gereklemesi beklenebilir. Fakat kamu ilevlerinin giderek zel alanlarca stlenilmesi, kamu kurulularnn giderek kamusal zelliini yitirerek zel alanlara dnmesi gibi sreler sonucunda oluan statler ve yetki alanlar, iletiim olanaklarn kstlayarak, belirli iaretleyici erevelerin ve belirli dmanlk biimlerinin koruma altna alnmas sonucunu dourur. Bu korumann ad devlettir. Kamusal-zel dengesinin tersyz olmas aamadan geer: nce kamusal alan uzlatrc ilevini kaybeder ve zel alanlar birbirlerine kar genel bir kaytszlk

8 iine girerler. Zamanla bu kaytszln yerini karlkl yabancln sebepsizce birikmesiyle gelien gizli bir dmanlk tutumu alr. Dmanlk zlmeden taraar iletiime zorlandnda ise ikiyzllk gerekleir: dmanln ikinci yz rekabet adyla iletiim erevesine girer ve bylece dmanlama sreklilik kazanr. Bu durum, kamusal uzlatrc ilevin aksatlmas, durdurulmas ve askya alnmasnn gnmz dnyasnn btn toplumsal alanlarnda gzlemlediimiz somut bir sonucudur. *** Bu kitap, devlet ve irketlerin yurtta ve tketicileri iaret etmek iin yaptklar almalar anlatyor. Burada "devlet" derken, birok kademede bulunan yetkililerin, memurlarn, alanlarn, hatta hassas vatandalarn tmn kastetmi oluyoruz. Bu zneler devlet adna "yurtta" iaret ediyorlar. Bylece, (zaman zaman "derin devlet" de dediimiz) zne-devleti oluturuyorlar. aretlenme karsnda gelimi bir kayg, devlet dediimiz yetki alanlarnn korumas altna alndktan itibaren iaretleyici bir erevenin hazzna, dolaysyla sebepsiz ve zmsz bir dmanlk haline dnr. Bylece gemiin kaygl yurttalar bugnn zne-devletini oluturabilir. Resmi devlet siyasetinin dnem dnem kendini yenileyerek srmesini salayan ey bu ite evrim srecidir. Kemalizm, barts meselesi, Krt meselesi gibi ana siyasi meseleler, belirli dmanlk biimlerinin devlet korumasna alnmas eklinde okunabilir. O zaman "yurtta", kararsz bir kavramdr. Bugn iin "yurtta" devletten duyulan kaygy temsil ediyor. Acaba yarn bunu devlet adna bir hazza m evirecek, iaretlenmekten kurtulabilecek mi, veya aklamamzn kapsayamad farkl bir yol mu tutturacak? "Yurtta"taki kararszln bir dier ad zgrlktr. Siyaset/politika da diyebiliriz buna. aret edilmenin kaygs ayn zamanda zgrln k noktasn oluturuyor. smiyle arlan bir bebein daha sonra konumay renmesi gibi, bu kayg altnda hi bilmediimiz dilleri ve sylemleri renebiliriz, bunlara uyum salayabiliriz, veya henz varolmayan yeni diller, sylemler, felsefeler oluturabiliriz. Kaygnn iinden zgrl bulup kartabiliriz. Yeni bir dile ulamann ilk adm, mevcut dil ve sylemleri deitirebilmektir. Fakat bu, szckleri ve ifadeleri bir doruculuk eleinden geirmek anlamna gelmiyor. Aksine, bir dilden kacaksak, bizi gsteren iareti de o dilin iinden skp almalyz. Mevcut durumda korunmakta olan ereveyi dorulamann hazzna kaplmamal, ereveye kar, ereveye ramen iaret edebilmeliyiz. Bir szcn anlamn renmek nasl cmle iinde kullanarak oluyorsa, yanl bir anlam dzeltmek de yeni cmleler kurmakla olur. Dorusunu daha bilmezken, hatta dorusu henz ortada yokken, "bu yanltr" diyebiliriz. "Dorusu", yani yeni bir dil, yeni bir sylem, yeni bir ereve, ancak bu ekilde ele geirdiimiz iaretlerle kurulabilir. Bir ocuk nasl nce inatla tek tek oyuncaklar ele geirip sonra bunlardan yeni bir oyun kuruyorsa, biz de tek tek szckleri ele geirip cmle cmle yeni bir sylem, yeni bir dnce kurabiliriz. Bylece kendi anlayacamz anlamda bir "yurtta" olmamz mmkn olur.

9 Yurtta olmak gnmzde iaret edilmek kadar llmeyi de ifade ediyor. Her iaret etmenin altnda yatan bir lme-tartma abas var, simgelerle lleri birletiren matematikte olduu gibi. Ticari, bilimsel, ok eitli amalarla eit eit cetveller icat ve imal edilmi fakat btn bunlarn altnda, kafamzdaki cetvel yatyor. Bu cetvel esasnda kendi eylemlerimizi lp tartmak iin var. Ne var ki, biz ounlukla bu cetveli bakalarn, yani iaretlediklerimizi lp tartmakta kullanyoruz. aretlenme kaygs, ayn zamanda llp-tartlma kaygsdr. Genlerin bykler karsnda, yeni gelenin eskiler karsnda, yeni gelinin kaynvalide karsndaki kaygs dersek neyden bahsettiimiz anlalr. Tabi ki bunun karsna bir lmetartma hazzn, ve bunu "devlet" adna, "aile" adna veya "mahalle", "millet" adna, "halk" adna, "irket" adna yapmann hazzn da eklemeliyiz. Bir yurtta olarak ayn anda ok eitli veri havuzlarnda bulunuyoruz. Doduumuz andan lmmze kadar birok lye vuruluyoruz. Oynadmz oyunlardan ailemizin "bu ocuk galiba X olacak" demesine, setiimiz arkadalardan aldmz derslere, yaptmz alverilerden girdiimiz ilere, hobilerimize ve ciddiye aldmz meselelere kadar her alanda sergilediimiz grnler, llmek zere iaretleniyor ve eitli veri havuzlarnda biriktiriliyor. Buna karlk biz de, ergenlikten i hayatna ve siyasi toplantlara kadar, girdiimiz her sosyal alanda yaplan haz verici "gzlemleme ve lm-tartm" almalarna katlyoruz, ve bu almalara tahamml edemediimiz noktalarda bu alanlardan ayrlmak durumunda kalyoruz. Sonu olarak iaret etme-edilmeye her zaman elik eden lme-llme eylemleri, toplumdaki tm alanlar saran bir denetim a meydana getiriyor. Grd birine bugn "una bak X yapm!" demenin hazzna kaplan bir kii, ertesi gn "X" yapmadan nce ikinci kere dnmek zorunda kalr. Bu ekilde birbirimizi ve kendimizi srekli denetim altnda tutarz. Konuup iaret ederek kafamzdaki cetvelleri birbirine uydurmamz, ayn zamanda toplum genelindeki davranlarmzda genel bir uyumluluk kurulmasn, dolaysyla "devlet" asndan bir denetim kolayl salar. Aslnda "devlet" dediimiz ey, yani nesne-devlet, kafalarmzdaki bu cetvellerin toplamndan ibarettir. Bu cetvellerin dier bir ad, zlmemi dmanlmzn ikinci yz olan rekabettir. Bu ikinci yz u adlarla da anlyor: frsat, avantaj, pozisyon, fayda, iyilik... Peki bu l ve cetveller, sylem ve iaret etmenin neresinde durmaktadr? aret edilmek ve llmenin kaygsndan, "sylem adna" iaret etme ve lmenin hazzndan bahsettik. Peki "syleme kar" iaret ederken, simgeyi dilden skp alrken, kaygdan haz yerine zgrlk bulup karrken bu kafamzdaki cetvellerden nasl kurtulacaz? Bu cetveli var eden ey, iaret edilmekten muaf olmasdr. "Normallik, sradanlk, doallk" gibi adlar altndaki grntlerin karmaasna saklanmas ve dilin okundan kaabilmesidir. O zaman zgrlemenin ilk art, kiileri ve olaylar brakp kafadaki cetveli iaret etmektir. "Syleme kar" kurulmu cmle de zaten bu cetveli iaret eden cmledir. Simgeleri mevcut dilden skp almak, ncelikle mevcut l ve tartlarn "normal-sradan-doal" akndan kmak ve cetveli

10 iaret etmekle mmkn. Ama bu i kolay deildir. nk cetvel actr. rnek verelim: Binlerce Krt yurtta ve siyaseti yllarca haksz yere cezaevinde tutuldu, fakat ne zaman ki bir yazar, bir yaync, bir hoca, bir renci cezaevine atld, ancak o zaman bu konu konuulmaya baland... Yaklak drt ay nce, 28 Aralk 2011 akam Robosk-Uluderede onlarca ocuk-gen Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan ldrld, fakat hkmet yetkilileri Suriyeye insanlk dersi verme abasnda. Acaba bu konunun konuulmas iin daha kimlerin ldrlmesi gerekiyor? Kafamzdaki cetvel kimleri insandan sayyor, kimleri saymyor? Doruyu kurmak iin nce "yanl" iaret etmek gerekir. En byk yanl ise bugn doruyu len cetvellerin kendisidir. Bu cetveller, aslnda iinden konutuumuz mevcut sylemlerden ok daha temel bir yerdedir. nk zaman iinde egemen sylemler deiebilir, fakat zemin aldklar cetveller byk lde ayn kalr. Egemen sylemi kabul edemeyiz, ama onunla balarn koparm bir kar sylemle de yetinemeyiz. Farkl klklarla srp giren sylemlerin akna yn veren, bu dnmn yatan oluturan cetvelleri bulup karmak, onlara iaret etmek zorundayz. Dmanlklardan kurtulmak istiyorsak, nce rekabetten btnyle syrlabilmeliyiz. Doru alanlar ve yanl alanlar yoktur. Beraberce ynlendirdiimiz (veya ynlendiremediimiz) bir ak (veya akamay) vardr. Heraklite atfedilen szn devamn getirirsek: Ayn nehirde ykanamayz... Ama baka nehirde de ykanamayz...1 *** Kitabn birinci blm, dijital gzetim olgusunun ele alnabilmesi iin kavramsal bir ereve sunuyor. Gnmzn yeniden yaplandrmac muhafazakarlk biimi olan neoliberal sylemin eak, ynetiim, demokrasi gibi kavramlarnn ideolojik olarak nasl kavranabileceini detay ve rneklerle aklyor. Dnya Bankasnn dilinde "drstlk, adalet, serbestlik, bamsz yarg, insan haklarna sayg, verimli ve yolsuzluktan arnm brokrasi" eklinde ifade bulan bu sylemin gerekte nasl llere dayandn ve bu ekilde gzetim ve denetimin her alanda iselletirilmesine elik ettiini gsteriyor. Bu durumun en belirgin ifadesi olan, Panoptikonun gnmzdeki "ileri" biimi olan Sperpanoptikon anlatlyor. kinci blm, dijital gzetim amacyla kullanlan teknolojileri ele alyor. Bunlarn banda nternet iletiiminin takip altna alnmas anlamna gelen DPI (Deep packet inspection - Derin paket sorgulama) geliyor. Bunun dnda birok olgu anlatlyor: ABDnin nternet iletiimini kaytlamas, Trkiyede BTKnn "Gvenli nternet" ltre sistemi, ister "demokratik" ister "komnist" olsun byk devletlerin gvenlik kameralar ile tm alanlarda kurduklar denetim, Trkiyede son yllarda oluan yarg rejiminin "delil" ve "sulu" bulma almalar, genetik
1 Bu yknn geri kalann Konstantinos Kavas, Cevat apan, Hmeyra ve Ezginin Gnl anlatyor: Yeni bir lke bulamazsn, baka bir deniz bulamazsn...

11 bilgilerimizin bile bir denetim nesnesi olabilecei gerei olarak biyopolitika, iyerleri ve alma alanlarnda yetkililerin hi konumadan, gizlice srdrdkleri takipleme ve lme-tartma almalar, hepimizin kulland Google gibi aralarn bizi izleyip kiiliimizi lerek yant dndrmesi, bu irketlerde kaytlanan kiisel bilgilerin ktye kullanlmas tehlikesi... nc blm, tekrar Trkiyeye dnyor ve Osmanldan gnmze "nfus idaresi" ile balayp "MERNS" projesi olarak devam eden yurttalarn kaytlanmas srecini anlatyor. 19. yzylda balayan bu macerann son halkas, 1980de ODTye ihale edilmi ve henz tamamlanmam olan MERNS, yani merkezi nfus idaresi sistemi. Pilot uygulamas Boluda gerekleen biyometrik (parmak izi ile alan) kimlik kartlarnn tamamlanp tm TC yurttalarna datlmas ile bu proje tamamlanm olacak. MERNS projesi ahsnda, Trkiyenin 1980den bugne alkantl tarihinden, deien sylemlerden neredeyse hi etkilenmemi, hepsine ayr ayr zemin tekil etmi bir yurttalk cetveliyle karlayoruz. Drdnc blmde, modern devletin yurttalara ait kiisel verileri snrszca ele geirip denetlemek konusundaki bitmez tkenmez hevesinin hukuki sonular anlatlyor. Dnya sava ve faizm deneyimini tayan Avrupa lkelerinde kiisel veriler hukuki bir mesele olarak ele alnp tartlm ve sonulara balanabilmiken, Trkiyede bu meselenin ciddiyeti bir yana, varl bile pek bilinmiyor. Bu durum, kiisel verilerin korunmas iin ereve kanunun yllarca yasalaamamas, 2010 referandumunda anayasaya giren ilgili maddenin uygulamada grmezden gelinmesi gibi sonular douruyor ve kiisel verilerin korunmas ve savunulmas iini iinden klmaz bir labirente eviriyor. Oysa hukuken yaplmas gerekenler, bu blmde ortaya konduu gibi, bellidir. Beinci ve son blmde ise toparlanm olan bilgilere dayanarak zellikle Trkiyeye dair karmlar yaplyor. Trkiyeli yurttalarn kiisel verilerinin hukuki ve somut olarak korumaya alnmas, dijital gzetimle ilgili Trkiye zelindeki almalarn oaltlmas ve yaygn bilin yaratlmas, bu farkndaln sivil toplum rgtleri araclyla toplum geneline iletilmesi ve nihayetinde yurtta kavramnn mevcut devleti dev balamndan karlarak temel hak ve zgrlkler balamnda yeniden kurulmas gereklilii, bu almann dnsel sonular olarak vurgulanyor. *** Btn okuyucularmz okumakla kalmayp yazmaya, var etmeye, katlmaya ve yaatmaya aryoruz. Rekor krmak iin deil, rekorlarn anlamszln gstermek iin yapalm. Hibir cetvelin lemeyecei deerler yaratalm. Ne lelim, ne de llmekten korkalm. Beraberce yeniyi retelim. nsann lye vurulamayacann delili olalm. Ik Bar Fidaner

I. Blm: DJTAL GZETM OLGUSUNA KURAMSAL ve KAVRAMSAL BAKI

15

alanlarn denetleyen ve gzetleyen iveren, mterilerini izlemek iin her tarafa kamera yerletiren maaza sahibi ve hatta ocuklarn gzetim altnda tutan anne ve baba... Bu kiileri ortak noktada birletiren bir payda bulunmaktadr. Neredeyse hepsi bu eylemlerinin arkasnda yatan nedeni dierlerini gzetlemek ya da bir bakasnn zel yaamna izinsiz girmek olarak deil, yaamn doal akn dengede ve gvende tutmak ve olas risklere kar nlem almak, sevdiklerini korumak ve kollamak olarak aklamaktadr. Bunun gibi birok farkl ekillerde karmza kan gzetim olgusu gndelik yaamn ierisine o kadar dahil olmutur ki, toplumsal yaamn her aamasnn sistematik olarak kayt altna alnmas doal bir sre olarak alglanmaya balamtr. Bu sre ylesine doal bir hal almtr ki, devlet yurttalarn kayt altna almak iin zel bir aba sarfetmek zorunda kalmamakta, yurttalar tm verilerin birbirine eklemlendii sisteme dahil olmak iin kayt altna alnmay bizzatihi talep etmektedir. Modernitenin toplum yaam ve birey zerindeki etkisini inceleyen ngiliz sosyal bilimci Anthony Giddens, gzetim ve gzetlemenin iki farkl anlam olduunu sylemektedir: Bunlardan ilki, ifrelenmi bilgi birikimidir. Aslnda Giddens, burada kiilerin nesneler haline getirilerek kodlanmasndan bahsetmektedir. Toplanan bilgiler, basit bir bilgi toplama ileminin tesindedir; depolanan bilgi, belli bir snama ve ayrt etme ilemi de ierdii iin nitelikli bir bilgi depolama ilemidir (2008: 24). Gzetlemenin ikinci anlam ise, otorite kuran kiilerin dierlerinin hareketlerini takip etmesidir. Modern toplumlarda, kiilerin hareketleri snrlar daha belirgin alanlar (fabrika, bro, hapishane, akl hastaneleri) iinde gereklemektedir. Bylelikle, toplumsal yaama egemen gruplar dierlerinin hareketlerini daha etkin bir ekilde izleme ve denetleme kapasitesine sahip olmulardr. Gzetleme olgusunu, Giddensn vurgulad anlamlar ekseninde dndmzde, gzetimin modern toplumlarda modern olmayan toplumlara gre daha yaygn ve etkili bir biimde uyguland ortaya kmaktadr. Ksacas, gzetleme ynetim iktidar olarak modern devlette daha fazla nem kazanmtr ve devletin idari kapsamn ynetmesine denk dmektedir (Giddens, 2008: 71). zellikle son yllarda yaanan terr eylemlerinin ardndan devletler gerek ulusal gerekse de uluslararas dzlemde gzetim aralarn terr ve gvenlik sylemleri zerinden merulatrarak devreye sokmulardr. Bu durumun en temel rnei 11 Eyll 2001de2 yaanan terr eylemidir. Bu olayn ardndan daha ok toplumun gvenlii n plana kartlarak gzetime ilikin gereklilik daha da derinletirilmi, gvenlikliletirme (securitization) sylemi meru klnmtr3 . Gvenliinden emin
2 Albrecht Drerin Maherin Drt Atls (1498) adl eserinde drt atlnn yaratt terr tasvir edilmektedir. Blent Diken, Nihilizm adl kitabnda Drerin almasna referansta bulunarak 11 Eyll ile birlikte drt atllarn artk maherin simgesel atllar deil, Iraktaki ABD ordusu olduunu sylemektedir. Fatih artk yayn germez, demokrasi getirir; sava, bar klna brnr, ktlk, insani yardm ve sonsuz adalet ambalajna sarnr ve lm biyo-politikadr . Baknz: Blent Diken, (2011). Nihilizm, stanbul: Ayrnt Yaynlar, syf. 110. 3 Ekim 2011de ABD Kongresi, Patriotic Act (Vatanseverlik Yasas) ksa adyla yaygn olarak bilinen, Uniting and Strengthening America by Providing Appropriate Tools Required to Intercept and Obstruct Terrorism adl yasay kabul etti: Bu yasann kapsam olduka

16 olmak isteyen toplumlarda zgrlkten vazgemek, yaanan terr olaylar ile iyice kolaylamtr. Enformasyon teknolojilerinin de gelimesiyle birlikte gzetlenen kitlenin hacmi daha da genileyerek, gerek devlet organlar gerekse de devlet d organlar tarafndan yurttan kiiye zel, hassas bilgileri de dahil olmak zere tm verileri srekli ve dzenli kaytlanr hale gelmitir. ipli ve/veya biometrik kartlardan, kapal devre televizyon sistemlerine (closed circuit television), parmak izli veya iris okumal giri gei turnikelerine dein yeni gzetim teknolojileri, insanlarn gndelik yaamlarnn nemli bir blmne varlklar kanksanarak dahil olmulardr. Bu yeni teknolojiler, toplumlarn gvenliini salama misyonuyla gndelik yaama dahil olsa da, aslnda daha ok risk ynetimi amacyla kullanlmaktadrlar. Kaytlama sistemlerini gvenliklerinin salanmasnn bedeli olarak grenler iin gzetim, caydrc polis gibi suu veya tehditi nceden nleyici bir nitelie sahiptir. Kentlerde kavaklara, meydanlara, ana arterlere, niversite yerlekelerine, kamu binalarnn iine, AVMlerin d duvarlarna yerletirilen kapal devre kamera sistemleriyle nlenen sular ve yakalanan sulular gz nnde bulundurulduunda kukusuz bu dijital gzetim olgusunun ilk etapta n plana kan zellii, caydrc olmas ve gvenlii salamas olmaktadr. Ancak bir adm daha ileri gidip gzetim olgusunun arka planna bakldnda aslnda daha farkl bir grnt ortaya kmaktadr: gvenliletirme politakalarn yaama gemesi.
genitir: gizli dinlemeye, bilgisayarlarn aranmasna, onlara el konulmasna, yerel ktphanelerdeki okuyucu prolini izlemeye ve federal ajanlarn takdirine braklm dier mdahaleci prosedrlere onay vermektedir (Mattelart, 2012:216). Bu yasay takiben 2002 ylnn banda the Homeland Security Act (Anavatan Gvenlii Yasas) onayland ve Anavatan Gvenlii Blm (the Department of Homeland Security) kuruldu. Bu yeni blmn grevi, ABD ierisindeki terrist eylemleri aratrmak, nlemek, korunmak, kar yant vermek ve kurtulmak eklinde sralanabilir (Mattelart, 2010:141). Yasa, anavatan olarak ABDni corak anlamda tanmlad. Gvenliletirme politikas da bu yasalar erevesinde yaama geirilmitir. rnein, ABD ve Meksika snrna Eyll 2006 tarihinde Kongre tarafndan kabul edilen the Secure Fence Acta (Gvenli it Yasas) kout olarak 1200 km.lik bir it/duvar rld (Mattelart, 2010:142). Bu alma iin nemi nedeniyle, Vatanseverlik Yasasnn dijital gzetimi nasl merulatrdn ksaca aklayalm. Bu yasaya temellenerek, Total Information Awareness Program (Tm Enformasyon Farkndal Program) Austos 2002 tarihinde yaama geirilmitir. Bu programn amac, veri tabanlarn incelemek, snandrmak ve istihbarat amac ile yeni algoritmalar oluturmakt. Programn ad, 2003 ylnda Terrorism Information Awareness (Terrizm Enformasyon Farkndal) olarak deiti, ama amac aynyd: sosyal gvenlik numaralarndan, kredi kart bilgilerinden, FBI kaytlarndan, yerel polis kaytlarndan, banka kaytlarndan, hastane ve sigorta kaytlarndan oluan tm kiisel veri tabanlarn merkeziletirmek ve salamasn yapmakt (Mattelart, 2010: 144). Bu veri eletirmesinde izlenen model de risk deerlendirmesi idi. Kirstie Ball ve Frank Webster (2003: 3) veri madencilii yapan bu programn, uak biletlerini, kiralama hizmetlerini, kredi kart ekstra bilgilerini, banka bildirimlerini, trak cezalarn, telefon konumalarn, ATM kullanmlarn, gmen brosu ilemlerini ve e-posta iletiimini incelediini belirtir. Bu veri tabanna stelik, havalimanlar, antlar, kamu binalar gibi eitli ana lokasyonlardan alnan kamera kaytlar da eklenmektedir. 2002 ylnda onaylanan the Safety Acta (Gvenlik Yasas) kout olarak, terrizme kar ileri teknoloji destekli mcadele verilmesi de gndeme getirildi ve The Study of Terrorism and the Responses to Terrorism (START) oluturuldu. START, web sitelerinin semantik yapsn incelemeye balad. STARTn web sitesine gre ama, "terrist alarn bozmak iin zamannda rehberlik salamak, terrn etkisini azaltmak ve ABD toplumunun terr tehdidi karsnda direncini artrmakt" (Mattelart, 2012:220). Global Terrorism Database (Kresel Terrizm Veri Taban) oluturuldu.

17 Baka bir deyile, bilgisayar, cep telefonu, nternet gibi teknolojiler gndelik yaam bir yandan kolaylatrrken te yandan da insanlarn gndelik yaamlarn gzetim altnda tutmaktadr. Alveri srasnda kredi kart kullanmndan, salk bilgilerinin kaytlanmasna, telefon ve nternet kullanmna dein birok gndelik yaam etkinlii gerekletirildiinde, bireyler geni bir veri tabanna dahil edilmektedir. Bylelikle gndelik yaam pratikleri kontol alnmakta ya da su olarak nitelendirilebilecek davranlara zemin yaratmayacak ekilde dzenlenmi olmaktadr. Dolaysyla sutan arnm bir toplum topyasn (zkazan, 2007: 15) olanakl klacak byle bir dzenlenmenin gerekletirilmesi adna yurttalarn sradan bilgileri ve hatta zel bilgileri dahi devletin ve zel irketlerin elinde toplanmaktadr. Modernliin ge modernlie evrildii 1960l yllar byle bir toplumsal dzene zemin hazrlam olsa da 1980li yllarla birlikte gndeme gelen neoliberal politikalar dolaysyla gvenlik politikalarna daha da fazla gereksinim duyulmutur. Bunun iindir ki, gvenlik ve su kavramlar egemen neoliberal dzenin temel kavramlar arasnda yer almaktadr. Bunu salayan ideolojik uygulama ise ynetiim modelidir. Dolaysyla bu noktada eak, hesapverilebilirlik ve aklk gibi unsurlarla tanmlanan ynetiim modeline ve bu modelin nemli bir paras olan e-devlet uygulamasna bakmak faydal olacaktr.

1.1. Neoliberal Toplumun ktidar Modeli: Ynetiim ve E-devlet

Kapitalizmin ulusal ve uluslararas boyutunun her geen gn daha da derinletii ve yeniden yapland kreselleme srecinde dnya tek bir pazar haline gelmitir. Byle bir ortamda devletin gcn zayatan, yasal kural ve normlarn yerini esnek dzenlemeye brakan ideolojik bir ara olarak neoliberal politikalarn en gl uygulama arac haline gelen ynetiim modeli n plana kmtr. Temel kurucu aktrleri, devlet, toplum ve zel sektr olan ynetiim modeli, birlikte ynetme ilkesinden hareket ederek piyasa iin devlet yaklam erevesinde devlet aygtn ne karmaktadr (Bayramolu, 2005: 57). Dolaysyla, ak bir ekilde grld gibi, yneten ve ynetilen kartl yerine birlikte ynetime ilikin bir vurgu sz konusudur. demi merkeziyetilik esasna dayal olan gvenlik toplumu, laissez-faire (braknz yapsnlar) ilkesi, akclk ve eak etrafnda rgtlenmi bir toplum modelidir. Bu da neoliberal yeniden yaplanma srecinin unsurlarndan biri olan ve kreselleme ile ayn izgide ilerleyen bir iktidar modeli olan ynetiim modeli ile ayn eksendedir. Ynetiim, Franszcada 13. yyda ynetim biimi ve sanatn belirtmek iin gouvernance kelimesiyle ifade edilmitir (nsel, 2005: 128). Uzunca bir sre kullanlmayan bu kavram, 1970lerde Chicago Okulu tarafndan gndeme getirilmitir. Kavram, irket iletmesinde ynetim kurullarnn merkezi gcn hissedarlar lehine dengelemek ve iletmeye daha etkin katlmlarn salamak, iletmeyi daha saydam ve hesapverebilir klmak iin gelitirilen bir kuramn daya-

18 nak kavram olarak kullanlmtr (Ukan, 2003a: 5-6). Burada kavramn iaret ettii anlam daha ok irket ynetiimine ilikindir. Bugnk anlamyla ilk kez Dnya Bankas tarafndan 1989 ylnda Sub Saharan Africa: From Crisis to Sustainable Growth adl raporda dile getirildiinde siyasal iktidarn ulusal faaliyetlerin ynetimi iin kullanm olarak tanmlanmtr (Bayramolu, 2002: 86). Szck balangta, daha az ynetimi ya da minimal devleti anlatmak iin kullanlmakta iken, bugn gelinen noktada ynetiim modelinde egemen olan gr, minimal devlet syleminden arndrlm, bunun yerine devletin ynlendiricilii daha fazla vurgulanmaya balamtr (Bayramolu, 2002: 88). Ynetiim kavram devletin gcn zayatan, yasal kural ve normlarn yerini esnek dzenlemeye brakan ideolojik bir ara olarak neoliberal politikalarn en gl arac haline gelmitir (nsel, 2005: 129). Ynetiim, devlet toplumu ynetir savn terk ederek, devletin dndaki rgtlerin de devlet ynetimine eit ekilde katlmn neren bir modeldir. Devlettoplum arasndaki kartln ortadan kaldrlmas gerektii dncesinden yola kan model, kresellemenin zorunlu bir sre olduu argmanndan hareketle kreselleen bir dnyaya uygun bir iktidar tarz, yeni bir devlet anlay ve yeni bir ynetim slubu gelitirmeyi hedeemektedir (Bayramolu, 2002: 85). Devletle toplum arasndaki iliki zerine yeniden dnmeyi neren bu kavram, devlettoplum kartln kaldrmay ve devlet toplum birliini savunuyordu. Bylece, ynetiim, bir bakma, devlet-toplum ilikilerinin kurulmas iin bir model nermi oluyordu. Bu model, ynetime katlm ilkesini de aarak birlikte ynetme iddiasn tayordu (Bayramolu, 2002: 87). Bob Jessop, ynetiim kavramn, tpk retim tarz, sivil toplum gibi, kapitalist ynetsel ve siyasal ilikileri anlayp aklamada analitik bir ara olarak kullanmaktadr (aktaran, Gney, 2006: 154). Jessop ynetiimi, iktidarn mikrozii yani eitli devlet projelerinin ve birikim stratejilerinin srdrld ve uygulamada birok deiiklie urayan kanallar ile ilikilendirir (aktaran, Gney, 2006: 170). Ynetiim modelinin getirdii ilk nemli yenilik, kamu iletmeciliinin minimal devlet anlayn dzenleyici devlet anlay dorultusunda gelitirmek olmutur. Bylece, devletin kltlmesi anlay yerine, devletin piyasalarn etkin bir biimde iletilebilmesi iin etkin dzenlemeler yapmas vurgusu ne kmaya balamtr. Ynetiimin ikinci nemli yenilii ise, devletin tek karar verici olduu bir ynetim anlay yerine, karar alma srelerine devletin yan sra zel sektr ve sivil toplumun da katld daha katlmc bir ynetim anlaynn gelitirilmesidir. Nitekim, ynetiimin ksa srede hegemonik bir sylem ve model haline gelmesiyle beraber, devlet modelinden demokrasi anlayna, sosyal politikalardan giriimcilik kltrne pek ok alanda nemli reformlar uygulamaya geirilmeye balanmtr (Gzelsar, 2003: 24). Btn bunlar Dnya Bankasnn 1991 ylnda yaynlad raporda belirttii ynetiimin drt temel unsuruna iaret etmektedir: Hesapverilebilirlik, kalknmann yasal erevesi, bilgilendirme ve saydamlk. Birbirleriyle ilikili olan bu unsurlar, denetim olgusunu darda brakyormu gibi gzkse de aslnda denetimin daha da kuvvetlenmesine arac olmaktadr. Dnya Bankas, drstlk, adalet, serbestlik, bamsz yarg, insan haklarna

19 sayg, verimli ve yolsuzluktan arnm brokrasi (Gler, 2003: 104) gibi vaatlerde bulunarak bu ilkelerin ynetiimin ve modern devletin temeli olduunu ileri srmektedir. Bunun iindir ki, Dnya Bankas ynetiim yerine iyi ynetiim (good governence) kavramn kullanmaktadr. Buradan hareketle ynetiimin siyasal, ekonomik ve sosyal kalknmay da beraberinde getireceine ilikin bir yaklam sz konusudur. Dolaysyla hesapverilebilirlik, kalknmann yasal erevesi, bilgilendirme ve saydamlk gibi ynetiimin temel unsurlar aslnda etkili ynetim ve verimlilii hedeemektedir. Hedefe ulamann birincil koulu da ynetim srecinde katlan tm taraarn uzlaarak, katlmlarnn etkin ve srekliliinin gerek anlamda uygulanabilir olmasdr (Ukan, 2003a: 15-21). Ynetiim modeli, yeni enformasyon ve iletiim teknolojileri araclyla devletin yurttalarna daha iyi, eaf, katlma dayal bir hizmet vermesini salamak, etkin ve verimli bir kamu ynetimini ve dolaysyla demokrasiyi aa karacak bir devlet modelini de beraberinde getirme iddiasndadr. Bu model e-devlet4 olarak adlandrlmaktadr5 . Yeni enformasyon ve iletiim teknolojilerinin gelimesiyle enformasyon alar zerinden uygulanan ve bir ynetiim modeli olan e-ynetiim ve onun uzants olan e-devlet, etkileim, katlm ve karlkllk esasna dayanmaktadr (Ukan, 2003a: 19). Benimsenen neoliberal politikalar sonucunda kamu ynetimindeki mevcut anlay yerini zel sektrde egemen olan mteri odakl ynetime brakmtr. Verimlilii temel hedef olarak alan yeni kamu ynetim anlay, yurttalarn da birer mteri olarak konumlandrmaktadr. Bu balamda e-devlet uygulamalar da, etkili, verimli ve kaliteli hizmet esasna dayandrlmaktadr. Kullanc odakl bir kamu ynetimini hedeeyen e-devlet olgusunun yurttan edilgen bir kullanc olarak konumlandrd dnlrse, e-devlet projesinde nasl bir yurtta tasarland sorunu ortaya kmaktadr. Zira devlet-yurtta ilikisi giderek servis salayc-mteri ilikisine doru evrilmektedir (Karakaya-Polat, 2011: 5). Dolaysyla e-devlet anlaynn, tpk ynetiim olgusu gibi, teoride dayand ilkelerle pratikteki temelleri arasnda bir fark ortaya kmaktadr. Bu durum e-devlet uygulamalarna ilikin dinamik bir tartmaya zemin hazrlamaktadr. Bu uygulamalar destekleyenler argmanlarn ynetiimin temel unsurlar olan aklk ve eak zerinden kurarken; eletirenler ise dile getirilen eak ve hesapverilebilirlik gibi sylemlerin gerekletirilmediini vurgulamaktadrlar. Gerek e-ynetiim gerekse onun bir uzants olan e-devlet politikalar daha ilk etapta temel esaslarna uymamaktadr. Eriilebilirlik ilkesini eksik brakmaktadr. Baka bir deyile, gnmzde e-devlet uygulamalar devlet ile yurtta arasndaki mesafeyi ksaltmaktadr ancak bu durum enformasyon
4 E-Devlet Kaps Projesinin organizasyonunda tm kamu kurumlarnda uygulanmas amacyla alt komisyonlar bulunmaktadr. Bu alma asndan nem tayan komisyonlardan biri de Gvenlik Grubudur. Bilgi gvenliinin ynetimi nemlidir. Dolaysyla bu grup, sistemin gvenlik temelinde btn platformlar iin uygulama esaslarn ve politikalarn belirlemektedir (Kuma ve Birgren, 2010: 30). 5 Bilgi toplumu, e-devlet kavramn aklarken sklkla bavurulan kavramlar arasnda yer almaktadr. Bilgi toplumuna ilikin detayl bir tartma iin baknz:. Frank Webster, (2004). The Information Society Reader, London: Routledge; Nurcan Trenli, (2004). Enformasyon Toplumu ve Kreselleme Srecinde Trkiye. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar; Manuel Castells, (2005). Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr. Birinci Cilt: A Toplumunun Ykselii. ev. Ebru Kl. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.

20 ve iletiim teknolojilerine eriebilirlik konusundaki mevcut eitsizlikleri ortadan kaldrmamaktadr. nk bilgiye eriebilenler ve eriemeyenler arasnda ulusal ve uluslararas lekte giderek derinleen uurum yani dijital blnme6 (Ukan, 2003a: 37) demokratiklemeyi snrlandrd gibi, ynetiim modelinin temel esaslar arasnda yer alan eriilebilirlik unsurunu da ciddi lde tehdit etmektedir. Neoliberal toplumlarn karmak yaps verimlilik, standartlama, eak gibi birtakm unsurlarla beslenirken, dier yandan daha fazla gzetleme ve kontrol altna alma ihtiyacn da beraberinde getirmektedir. Bilgi ve iletiim teknolojileri de byle bir ihtiyacn giderilmesini salamaktadr. nternet ve akll cep telefonlar gibi teknolojiler devletin yurttan kontrol etmesini ve gzetim altna almasn kolaylatrmaktadr (Karakaya-Polat, 2011: 2). Dolaysyla e-devlet uygulamalar da, yurttalar gzetleyerek denetimin srekliliini salamak isteyen devletin iktidar aralarndan biri olarak nitelendirilebilmektedir. Bir a ile birbirine bal sistemler araclyla gvenlik, verimlilik, hzllk, eak gibi neoliberalizmin temel unsurlar zerinden yurttalar srekli kaytlanmakta ve bu veriler otomatik olarak gncellenmektedir. Bu nedenle ynetiimin uzants olan e-devlet modelinde bilgi alma sreleri iktidar mekanizmasn beslemekte ve hatta onunla birlikte ilemektedir. Bunun ardnda yatan da devletin riski en aza indirme, kontrol ele geirme istemidir. Elia Zureik ve Karen Hindle da ynetiim modelinin iki yanl keskin bir bak olduunu belirtmektedir: bir yanda enformasyona eriim ve katlm te yanda da gzetlenme ve kaytlanma (2004: 113). zlce dersek, neoliberalizmde denetim, suun nlenmesi ve gvenliletirme politikalar zerinden ilemektedir. Dolaysyla neoliberal toplumlarda sutan, atmadan, gvensizlikten, risk algsndan arnm bir toplumsal yaam dnmek sz konusu deildir. Bunun iin de neoliberal toplumlarda srdrlebilirlik dzen deil, dzensizliin; huzur deil, toplumsal atmann; istikrar deil, krizlerin srekliliine baldr (Gambetti, 2008: 146). Dolaysyla risk ynetimi bu egemen dzende nem tamaktadr. O halde, Birinci Blmn bundan sonraki ksmnda risk ynetimi olgusunu ksaca ele alalm.

1.2. Gvenlik Adna Risk Ynetiminin Uygulanmas

Gnmzde toplumlarn refah, risklerin retimi ile dorudan ilikili hale gelmitir. Baka bir deyile toplumsal yap, modernlemenin beraberinde getirdii risklerle varln srdrmektedir. Bunun iindir ki, Ulrich Beck (2011: 356) modern toplumu, kendi rettii riskleri tartma, nleme ve ynetmeyle giderek daha fazla megul olmas dolaysyla risk toplumu7 olarak kavramsallatrmaktadr.
6 Dijital blnme ya da saysal uurum, biliim ve iletiim teknolojilerine eitsiz eriimi ifade etmektedir. E-devlet politikalarnn temel hedenin e-demokrasi olduu gz nnde bulundurulduunda ncelikli olarak, yeni enformasyon ve iletiim teknolojilerine eriim konusundaki mevcut eitsizliklerin (cinsiyete, yaa, yerleim yerine, eitim durumuna ve snfsal konuma bal) ortadan kaldrlmasna ynelik asli bir politika gelitirilmesine gerei ortaya kmaktadr. 7 Risk toplumu ifadesi, Ulrich Beckin 1992 ylnda yaymlanan Risk Society: Towards a New Modernity adl kitabyla terminolojideki yerini almtr. Beckin risk toplumu kuramna

21 Beck, potansiyel tehlike ve tehditlerin modernleme srecinde byk bir lekte ortaya ktn sylemektedir. Normatif bir emniyet kayb ve gven yitimine yol aan riskler, deneyimlenmi olsun olmasn topyalarn nesnel olarak deimi negatif imgeleridir (2011: 36). Giddensa greyse risk toplumu, daha nceki toplumsal yaplardan daha tehlikeli ve sorunlu deildir. nk, risk, gereklemi bir tehlikeli edimin yan sra insan etkinliklerini, zellikle gelecee dnk sonular bakmndan denetleme zlemiyle yakndan ilikili olmas dolaysyla yeni bir soruna iaret etmemektedir. Ayrca riskler seenekleri de oaltyor olmas dolaysyla ok da sorunlu bir nitelik tamamaktadr. Bunun iindir ki, Giddensa gre, risk ynetimi olumlu sonular da beraberinde getirmektedir (aktaran elebi, 2002: 45). Ancak Beck iin riskler tpk saatli bomba gibidir. Her an patlayacak olmas ihtimali dolaysyla toplumu teyakkuzda bekletmektedir. Dolaysyla risk toplumunda olaanst olarak nitelendirilebilecek olay ve durumlar normallemektedir. Su artk modern yaamn normal bir parasdr. Bunun sonucunda, su korkusu kalc bir ekilde varolmaya balam ve sular engellemek gndelik yaamn dzenleyici ilkesi haline gelmitir8 . Bu nedenle su tehdidinin modern bilincin rutin bir paras olmas ve suun gndelik bir risk haline gelmesi, onun srekli gndemde ve kontrol altnda tutulmasn da gerekli klmtr (Garland, 2001: 106). Ancak risk olgusunun hareketli ve ok merkezli olmas dolaysyla, toplumun sadece belirli gruplar deil, nemli bir blm risk gruplarna dahil edilmektedir (elebi, 2002: 49). Ynlarn ve bireylerin risk kategorileri ierisinde ayrtrlmalar, risk ynetimini kolaylatrmaktadr (Lyon, 2007a: 162). Bylece gvenlik olgusu aknlatrlr. Bu noktada David Lyon bireylerin gvenliklerinin salanmas uruna zel yaamlarnn gizliliinden ve mahremiyetlerinden vazgeerek bylesine yksek bir bedel demeye raz olduklarna dikkat ekmektedir (2006a: 35). Modern toplumlarn beslendii neoliberalizm anlay, olumsall9 ve bunun
gre, risklerin biimlendirdii modern toplumlarda kresel risk alglarnn temel zellii vardr: Bunlardan ilk meknsz olmas, ikincisi sonularnn hesaplanamazl, ncs de tela edilemezliidir (2011: 357). Kitabn Trke evirisi iin baknz: Ulrich Beck (2011). Risk Toplumu: Baka Bir Modernlie Doru, ev. Kazm zdoan ve Blent Doan, stanbul: thaki. 8 Ancak, su korkusu ya da suun engellenmesi meselelerinden bahsederken altnn izilmesi gereken nemli bir nokta bu korkunun ya da kontrol/engellenmenin hangi gruplara ynelik olduudur. Ahlaki disiplin ve geleneksel deerlere dnlmesini salk veren yeni-muhafazakrlk, disiplin ve kontrol zellikle yoksul kiiler ve marjinalletirilmi gruplara yneltir (Garland, 2001: 100). Su dier snfalt (underclass) davranlarla ilikilendirilerek (madde kullanm, yalnz ebeveynlik, vb.), yoksulu etkin bir ekilde cezalandrmann meruiyetini salamaya ynelik kullanlmaktadr. Mevcut sulu imaj, ihtiya iinde olan deli ya da uyumsuz kiiden, bu ii kariyer iin yapan vb. tehdit edici kiilere dnm (Garland, 2001: 102) ve rksallamtr. Bu noktada Trkiyede suun engellenmesi konusunda kamusal alanda alnan tedbirlerde suun, snfalt gruplarla ve belli etnik kimliklerle eletirildiini, anaakm medyann da bu etiketlemeleri dolama sokarak ayrmcl ve nefret sylemini yeniden rettiini syleyebiliriz. zellikle, Roman kkenli vatandalar ile Krt vatandalara ynelik eitli su etiketlemeleri gerek emniyet kuvvetlerinde gerekse anaakm medyada ok yaygndr. Bu konuda baknz: Turul omu (Yay.Haz.) (2011). Yeni Medyada Nefret Sylemi. stanbul:Kalkedon; Yasemin nceolu (Der.) (2012). Nefret Sylemi ve/veya Nefret Suu. stanbul:Ayrnt. 9 Olumsallk, bireysel eylemlerin nceden grlemeyen sonular, sosyal teorideki risk kavramnn sosyal felsefedeki karl olarak tanmlanmaktadr. Aykut elebiye gre, modern dnyann olumsall, bu dzenin akn ltleri olmadn, insanlk tarihinde varlabilecek

22 kayna olarak grd riskli birey ve gruplar snandrarak, srekli denetim altnda tutmakta ve bu srete uygulanan politikalar ortak sigortalamann yerine, phe oluturan ve risk barndran grup ve alanlarn izleme ve denetimine odaklanmaktadr (elebi, 2002: 49-50). Bu duruma ilikin daha net bir grnt ortaya koymak iin Ulus Bakerin Mernis Projesine10 ilikin yorumuna bavurmak yerinde olacaktr. Baker, bu projenin her ne kadar kanun kaaklarn izlemek ve yakalamak iin uygulamaya konulsa da, kanun kaaklarnn tespit edilebilmesinin tm vatandalarn gzetlenmesi ve kontrol edilmesinden getiini belirtmektedir (2001: 22). Bu durum, tam da Giddensn gstermeye alt totaliter ynetime denk dmektedir. Devlet iin halkn gndelik yaam pratiklerine dahil olmak ve bunun iin de izleme faaliyeti ok nemlidir (Giddens, 2008: 392). Modern devlet, toplumu denetim altnda tutarken topluma dair bilgiye de sahip olmak istemektedir. Dolaysyla iktidar ile bilgi arasnda yakn bir iliki sz konusudur. ktidar ve bilgi alan dolaysz bir ekilde birbirlerini iermektedir. Zygmunt Bauman, bilginin iktidara meruluk ve etkililik kazandrdna dikkat ekmektedir. Bunun iindir ki, iktidar olmak, bilgiye sahip olmay gerektirmektedir (aktaran Karakehya, 2009: 333). Bundan tr de iktidarlar toplumu kontrol edebilmek iin onu gzetim altnda tutmaktadr. ktidarn bilgiye ulamasnn bir yolu olan gzetim, ayn zamanda toplumu disipline edici bir nitelie de sahiptir. Dolaysyla Foucault iin iktidarn gereksinim duyduu bilgi, zgrleimin nn keserek gzetlemeye, dzene sokmaya, disipline etmeye ynelik bir kip halini alr (aktaran, Olgun, 2007: 9). Bir baka ifadeyle, iktidarn bilgiye ulamak iin gzetim olgusunu bir ara olarak kullanmas, bu olgunun disipline edici bir ara olarak ilev grmesini de beraberinde getirmektedir.

1.3. Devletin Yurttan Gzetlemesi Olgusunun Nedenleri

Gnmzde gzetim olgusunu gndelik yaammza yerletiren kurumlardan birisi de devlettir. Peki, devlet yurttan neden kayt altna almakta ve gzetlemektedir? Yurttalarn kaytlanmalar ve gzetlenmeleri iktidarn dnyay daha anlalabilir ve bylelikle denetleyebilir klma projesinden bamsz deerlendirilemez. Bundan tr, gndelik yaam pratiklerinin her aamasna dahil olan gzetim olgusu, gnmze zg gibi grnse de, aslnda yeni bir olgu deildir. Yzyllardr sregelen iktidar tekniklerinden biri olan gzetim, modernite ncesi dnemlerde kabilelerin, imparatorluklarn, monarilerin ve dinlerin balca egemenlik mekanizmas olarak ilev grmtr (Dolgun, 2008: 22). Modernite ncesinde gzetleme bilgisi zellikle yazyla balantldr. Resim yazs,
son noktann olamayacan, kresel kapitalizmin yaratt yeni risk, tehditler, salad yeni olanaklar karsnda her eyin baka trl de olma olanaklln yeniden ortaya koymaktadr (2000: 43). Modernliin ve modern toplumun zmlenmesinde aklayc bir nitelie sahip olan risk ve olumsallk kavramlarna ilikin ayrntl bir tartma iin baknz: Aykut elebi (2002). Risk ve Olumsallk: Sosyal Teori ve Sosyal Felsefe likisini Anlamaya Ynelik ki Anahtar Kavram. SBF Dergisi, 56 (1), syf.23-52. 10 Mernis Projesine ilikin ayrntl bilgi iin III. Blme baknz.

23 ncelikli olarak Mezopotamyada envanter oluturma amacna hizmet etmitir. Ugaritteki bir arkeolojik kazdan karlan Sami diliyle yazlm 508 tabletin nemli bir blmnn idari, istatistiksel ve ticari belgeler olduu ortaya kmtr (Gelb ve Kramerden aktaran Giddens, 2008: 63-65). Bunlardan yola klarak, kaydetmenin temel bir biimi olan yaznn modernite ncesinde devletler iin farkl ilevlere sahip olduu sylenebilmektedir. En genel anlamyla bir ifreleme bilgisi olarak yaz, devletin idari denetimini kolaylatrmaktadr. Bu erevede, listeleme yoluyla snandrma, tanmlama, izleme11 ve yazl hukuk araclyla davran kurallarn belirleme gibi fonksiyonlara sahiptir (Giddens, 2008: 66-68). Ancak, modern devletin aksine modern olmayan devletlerde, gzetlemenin youn olduu yerler snrldr. Yani, modernite ncesinde kstl faaliyetleri kapsarken, modernizmle birlikte gzetim genilemitir. Yzyllardr sregelen gzetim olgusunda sadece biim deiiklii sz konusudur, ancak esas itibariyle moderniteyle birlikte yeni bir ilev daha kazanmtr. Zira modernizmde btn toplumsal yeniden retim ve nihayetinde iktidar sistemleri, gndelik yaamdaki btn etkinliklerin ngrlebilirliine bal olarak ilemektedir (Giddens, 2008: 21). Bu ereve iinde, daha nce bahsettiimiz devlet idaresi ve yahut ynetsel erk iin dnyann okunakl klnmas temel bir mesele haline gelmektedir. James C. Scott, okunaklln devlet idaresinin en merkezi sorunlarndan biri olduunu vurgulamaktadr. Premodern devlet, bu okunakllk asndan nem tayan pek ok aratan yoksundur. rnein, devlet, snrlar iinde yaayan kiilere, bunlarn kimliklerine ve mlklerine ilikin dk dzeyde bilgiye sahiptir. Baka bir deyile, premodern devlet, Scotta gre, ne arazilerinin ne de yurttalarnn detayl haritasna sahiptir. Ayn zamanda, bildiklerini sinoptik bir bak iin gereken ortak bir standarda evirmesini salayacak, bir lm sistemine de sahip deildir (Scott, 2008: 14). Bu nedenle, devlet, yurttalarnn askerlik hizmetlerini denetlemek, toplumun gvenliini salamak ve vergilendirmeyi dzenlemek gibi birtakm temel fonksiyonlarnn daha kolay ileyiini salamak adna nfusu dzenleyerek denetim altna almaktadr. Soyadlarnn oluturulmas, tapu kadastro kaytlar, nfus saymlar da bu srete devletin temel denetim aralar arasnda yer almaktadr. Dolaysyla buradaki temel ama, daha okunabilir bir toplum iin merkezi olarak kayt alnp denetlenebilecek standart bir sistem oluturmaktr (Scott, 2008: 14-15)12 . Buna ek olarak, Scott, okunakl bir halk oluturmann bir dier ynteminin de isimlendirmelerin kalc, babadan oula geen isimler13
11 Bu izleme faaliyetleri, resmi istatistiklerin ve vaka kaytlarnn tutulmasna dayanmaktadr. Baknz: Anthony Giddens (2008). Ulus Devlet ve iddet. stanbul: Kalkedon, syf. 67. 12 Scott, evrenin ve toplumun yeniden ekillendirilmesinin ve dolaysyla doann ve toplumun kontrolnn toplum mhendisliinin drt bileeniyle gerekletirildiine dikkat ekmektedir: doann ve toplumun idari olarak dzenlenii, yksek modernist ideoloji, otoriter bir devlet ve bunlarn planlarna kar gelme kapasitesinden yoksun, takatten dm bir sivil toplum (2008: 17-20). 13 Scott, bu tr babadan oula geen isimler ve kimlik kartlar, gvelik numaralar gibi eitli idari dzenlemelerin baarl olmasnn bunlarn yurttalar tarafndan benimsenmesine ve gerekli arlara uyularak beyan edilmesine balar. Yani bu tr sistemlerin baarl olmasnn n koulu yurttan ibirliidir. Devletin bu ibirliini salamasnn pek ok farkl yntemi vardr. rnein, yurttalara ancak bir kimlikleri olursa haklara sahip olaca sylenir ya da belirli rejimlerde bu tr kartlar tamamak cezalandrlr. Nihai kimlik kartlar, o halde, beden zerinde silinmesi olanaksz bir iarettir: bir dvme, bir parmak izi, bir DNA imzas (Scott,

24 haline dntrlmesi olduuna dikkat ekmektedir. Bu trden kalc soyadlarnn oluturulmas devlet asndan mal sahipliinin ve verasetin izini srmek, vergileri toplamak, mahkeme kaytlarn tutmak gibi pek ok ilemi kolaylatrmaktadr. Giddens, bu durumun toplumsal sistemlerin yeniden yaplandrlmas srecini kolaylatrdna dikkat ekmektedir. Otorite kaynaklarnn burada kullandklar temel yntem ise srekli ve sistemli bir ekilde bilgi depolamalardr. Bu nedenle de kapitalist giriim, iddet aralarnn merkezi denetimi ve endstriyel retimin yan sra youn gzetleme de modernitenin belirleyici zelliklerini oluturan kurumsal kmelerden biridir (2008: 8-12). Scottn bireylerin kaytlamas ve gzetlenmesine ynelik, nfus saym ve istatistik gibi yntemlerin yeni bir ynetim biimi ve devlet trne yani modern devlete iaret ettiine ilikin vurgusunu paylaan bir dier isim de Armand Mattelarttr. Mattelart, modern devletin ortaya k aamalarnda, ncelikli olarak insan davrann, zellikle sulularn ve akl hastalarnn davranlarna odaklanarak, anlamaya yarayan yntemler gelitirilmeye alldna dikkat ekmektedir: Frenoloji14 ve zyonomi15 gibi bilimler, insan davrann ziksel zellikler yoluyla anlama aray iinde bulunmaktayd. Ayn dnemlerde, yine matematiksel ilkeler yoluyla ortalama insan kavram ortaya atlmtr (Mattelart, 2010: 10-14). Ksacas, insan davran farkl yntemlerle daha okunakl klnmaya allmtr. Bu ynetim biiminde, Mattelartn deyimiyle sosyal olaylar yneten olasln genel kanunlarn bulma aray sreklilik tamaktadr. Bunun iin, ncelikle topluma ilikin bir kavramsallatrma ve bunu eitli yntemlerle lme pratikleri gelitirilmitir. Modern devletin, bireyleri ve kalabalklar tehdit olarak alglayp, pheli olarak konumlandrd lde okunakl klma abas artarak devam etmitir. Her ne kadar 11 Eyll 2001 saldrlarnn ardndan younlasa da ben ve teki arasndaki ayrma dayal anlay, kendini aslnda daha Souk Sava dneminde dostlar dmanlardan ayrmann bir lt olan ulusal gvenlik kavramsallatrmas ve uygulamalarnda gstermitir. Bunun ncsnn Amerika Birleik Devletleri olduu sylenebilir. Hem yasal hem de kurumsal dzenlemeler yaparak, ABD sadece kendi lkesi iinde deil, baka lkelerde de farkl yntemlerle ulusal gvenlik anlaynn egemen olmasn salamtr16 . Ulusal gvenliin srekli tehdit algsyla biimlendii bu dnemlerde enformasyon zellikle gizli ajanlk ya da gzetim gibi yan anlamlara sahip olmutur (Mattelart, 2010, 49-56). Bu yan anlamlara uygun olarak, ABD tarafndan hem kendi lkesi hem de dnyann farkl yerlerinde ulusal gvenlik erevesinde yrtlen siyasi ve askeri faaliyetler, 1976da Amerikan Senatosu tarafndan oluturulan bir komisyon tarafndan incelenmitir. Ortaya kan en nemli noktalardan biri de
2008: 560-561). 14 Frenoloji, kiinin kafatas lmnn yaplarak kiiye ilikin zelliklerin ortaya kartlmaya allmas demektir. 15 Fizyonomi, yzn incelenerek kiiliin anlalmaya allmas demektir. 16 Amerika Birleik Devletleri, lkesinde Senatr Joseph McCharty dneminde 1950-1953 yllar arasnda komnizme kar cad av balatm; 1970lerin banda da ilide Salvador Allende ynetimini istikrarszlatrmak iin eitli siyasi, askeri istihbarat ve ibirlii kampanyalar yrtm, hatta ilide askeri cunta ynetiminin darbesine destek vermitir (Mattelart, 2010: 57). ABDnin Trkiyedeki rtk almalar iin baknz: Danielle Ganser (2005). NATOs Secret Armies: Operation GLADIO and Terrorism in Western Europe. New York: Routledge.

25 ulusal gvenlik, i eylem, ykc eylem ve d istihbarat gibi nedenlerle gzetim teknolojilerinin meru olmayan bir ekilde kullanmdr. Bu gayrimeru kullanm suu olmayan kii ve kurumlara dek uzanmtr17 . Mattelart, bu pratiklerin, ilgili sivil toplum kurulularnn tepkisine ramen artarak devam ettiini belirtmektedir18 (Mattelart, 2010: 58-59). Peter Shields de ABDnin eitli dijital gzetim teknii uygulamalar zerine odakland almasnda, ABDnin terrizme kar sava sylemi ad altnda kiisel verilerin ve zel yaamn gizliliini ihlal eden bir ok uygulamay normalletirdiine dikkat ekmektedir (2006: 19-38). Buraya kadar grld zere, devletin yurttan kayt altna alp gzetlemesinin ardnda temel unsur yatmaktadr: Bunlardan bir tanesi, modern devletin her eyi hesaplanabilir ve okunabilir klmak istemesidir. Nfus saym, tapu, askere alma gibi ilemler aracl ile devlet, aslnda yurttalarn daha anlalabilir ve dolaysyla daha ak bir ekilde denetim altna almaktadr. kincisi, devletin yurttalarn potansiyel sulu olarak konumlandrmasdr. Aslnda bu, zellikle 11 Eyll 2001, Londra metrosu (7 Temmuz 2005) ve Madrid metrosu (11 Mart 2004)19 gibi birtakm terr saldrlarnn ardndan devletlerin gereke olarak sunduklar bir madde olarak deerlendirilebilmektedir. Artk modern devlette su her an, her yerde yaplabilir bir nitelik tekil ettii iin, devlet, yurttalarn gvende tutmak adna kaytlama gerekelerini ne srmektedir. Bir dieri de ulusal gvenliin salanmasdr. Bu unsur aslnda devletin herkesi potansiyel sulu olarak konumlandrmas ile alkaldr. Bunun iindir ki, bu gerekeleri ne srerek devletler yurttalarn kayt altna almaktadr. Dolaysyla, enformasyon, modern devletin deta gizli gz haline gelirken; gzetim ise, yaamn doal akn dengede tutmak, gvenlii salamak, risk ynetimini kolaylatrmak ve okunakl bir halk yaratmak iin gerekli hale gelmitir.

1.4. Modern Dnemin Panoptik Stratejileri

Modernite ile birlikte gzetim, sistematize hale gelerek toplumsal yaamn tmn neredeyse kapsamtr. Bylelikle gzetim, ulus-devlet ve demokrasinin ayrlmaz paras haline gelmitir. Baka bir deyile, ulus-devlet, vatandalarnn beklentilerini yerine getiren ve onlar ift yanl biimde- gzeten; ancak mutlak gc de elinden bir an olsun brakmayan bir iktidar olarak ortaya kmaktadr.
kurumlara dein uzatlmasnn bir rnei ECHELON isimli adr. Bu elektronik ajanlk sistemi zellikle, mesaj alkoyma ve dmann stratejik balantlarn zme konusunda bir hayli ileri gitmitir. Baka lkelerle yaplan ortaklklarla ABD bu a geniletmitir. Temel ama souk sava mant ierisinde Dou Blokundan gelen askeri ve diplomatik mesajlarn gzetlenmesidir (Mattelart, 2010: 59-60). 18 2001 senesinde balayan terrist gzetim program, casusluk yapan ajann, 1978de Senato soruturmas ardndan D stihbarat Gzetim Yasas ile kurulan zel mahkemeden izin almakszn, yabanc lkelere telefonla yaplan iletiime ya da e-posta iletilerine el konulmasna izin veriyordu (Mattelart, 2010: 59). 19 Detayl bilgi iin baknz: Sabah Gazetesinin 9 Temmuz 2005 tarihinde yaynlanan Londrada Terr Deheti balkl haberi, http://arsiv.sabah.com.tr/ozel/londrada1110/dosya_1110.html, (Eriim tarihi: 29 ubat 2012).
17 Bunun

26 (Dolgun, 2008: 99). Gzetim olgusunun modernite ierisinde nemli bir yer edinmesi sonucu bu olgu, kuramclarn zerinde durduklar temel sorunlardan biri haline gelmitir. Her biri gzetimi kendi yaklamlar ve alma alanlar erevesinde aklamtr. Karl Marx retim srecinden hareket ederek gzetim olgusunu snf ilikileri balamnda analiz ederken, Max Weber, bir gzetim unsuru olarak brokrasiyi incelemitir. Marx, kapitalist ekonomilerde gzetimin emek ve sermaye arasnda verilen mcadelede aa ktn ve sermayenin, idari denetimi salayabilmek iin iileri gzetlediini sylemektedir. Gzetimin sadece snf ilikileri ile snrlandrlmasna kar karak modern toplum ierisinde bir btnsellikle aklanmas gerektiini dnen Webere gre ise gzetim, modern rgtler ile devlet idaresindeki yneticilerin, bireyleri ve topluluu lemeye ynelik dosyalar tutmas paralelinde, kiisel bilgileri ieren veri saklama tekniklerini ve bu verileri arma aralarn gelitirdikleri bir yntemi ifade eden brokrasi ile evrilidir (aktaran, Dolgun, 2008: 98-99). Gzetim olgusuna ilikin en temel vurgu modernitenin bireyler zerindeki etkisi ve getirdii yeni iktidar ilikileri zerine alm olan Fransz lozof Michel Foucaultya aittir. Gzetime ilikin almalarn beslendii Jeremy Benthamn panoptikonu20 aslnda Foucault ile gndeme gelmitir. Panoptikon, gzetlemenin, bir kulenin etrafnda birok hcreden oluan ve bir gardiyanla bile birok mahkmun ayn anda denetlenebildii merkezi bir yapdr. Foucault, bu mimari yapy yle aklamaktadr: Halka eklinde bir bina ve ortasnda bir kule ve kuleden halkann i cephesine bakan geni pencereler. . . Kuleye bakan bina hcrelere ayrlmtr. Hcrelerin her biri bina boyunca derinlemesine uzanr. Bu hcrelerin iki penceresi vardr: Biri ieriye doru aktr, kulenin pencerelerine denk dier; dieri darya bakarak, n bir batan bir baa hcreyi kat etmesini salar. Bu durumda merkezi kuleye bir gzlemci yerletirmek ve her bir hcreye bir deli, bir hasta, bir mahkum, bir ii ya da bir renci kapatmak yeterlidir (2007: 86). Foucaultnun da iaret ettii bu mimaride gzetmen locasnda gzetleyici ailesi ile birlikte kalmaktadr. Ailenin kalabalk olmas durumunda bir kii grevli olmasna ve ailenin dier fertlerinin baka uralar olmasna ramen dary izleme ve pencereden dar bakma gibi gndelik eylemler bile gzetleme srecinin paras haline gelmektedir. Bu da Benthamn daha 18. yzylda tasarlad panoptikon modelinde bakn bir iktidar teknii olarak alglandn gstermektedir
20 Panoptikon, Jeremy Bentham ile gndeme gelmi ve projenin byk bir blm ona ait olsa da, esas olarak kardei Samuel Benthamn kridir. 1789 ylnda Samuel Bentham tarafndan tasarlanan panoptikon, merkezi denetim ilkesine dayanarak, daha ok iinin gzetim altnda tutulmasn salayan bir yap olarak dnlmtr. Jeremy Bentham, 1786da Rusyaya abisini ziyarete gittiinde bu projeden etkilenenerek, bu mimarinin gzetimevi olmasnn tesinde hapishane gibi ok sayda insan gzetim altnda tutacak yaplara uygulabileceine karar vermi ve bunun zerine tasarlad bu yapy 21 mektuptan oluan Panoptikon Mektuplarnda dile getirerek ngiliz hkmetine gndermitir. Bu konuda detayl bilgi iin baknz: Bar oban ve Zeynep zarslan (Yay. Haz.) (2008). Panoptikon: Gzn ktidar, stanbul: Su Yaynlar.

27

Jeremy Benthamn hapishane modeli

(Bentham, 2008: 24). Akln akl zerinde g kazanmasnn yeni biimi olan panoptikon, Benthamn pragmatik ceza hukuku teorisini, cezalandrma hakk olarak gelitirerek somutlatrd bir model olarak tasarlanmtr (Mattelart, 2010: 9). Benthamn panoptikonu tasarlad dnemde bu yap, mimari bir model olarak tasarlansa da gnmzde mimari yapnn da tesinde politik ve toplumsal bir yaplanmaya gnderme yapmaktadr. Gerek kapitalist sistemin devamll gerekse de iktidar ve g odaklarnn egemenliklerinin srdrlmesinde panoptikon, gvenlik ve verimlilik modeli olarak nitelendirilmektedir (oban, 2008: 139). Dolaysyla Benthamn tasarlad bu kavramn, zamanla farkl bir kullanma dntn sylemek mmkndr. Baumann deyiiyle, panoptikon, modernitenin ikonu haline gelmitir (2005: 128). Dolaysyla birok dnr, Benthamn panoptikonunu bir metafor olarak kullanarak modern toplumlarda gzetim olgusunun toplumdaki yeri ve etkilerini tartmaktadr. Foucault da bu dnrler arasnda yer almaktadr.

1.5. Kusursuz Bir ktidar in Srekli Denetim: BiyoPolitika

Panoptikon metaforunu merkeze koyarak hapishane ile fabrika arasnda iliki kuran Foucault, insanlarn yaamlarndaki tm alanlarda nasl gzetim altna alndna dikkat ekmitir. Foucault, panoptikon modelini en geni biimde

28 tartt eseri olan Gzetim Altnda Tutma ve Cezalandrmak: Hapishanenin Douu kitabnda akl hastanesi ve hastane gibi 18. yzylda kurumsallaan hapishaneyi ayn zamanda modern toplumun disipline edici mekanizmalarn ortaya karan bir yap olarak tanmlar. Foucault, gzetlenen bireylerin, grldn ama gremediini, bylelikle bir bilginin nesnesi olduunu ama hibir zaman iletiim srecinin znesi olamayacan vurgulamaktadr. Foucaultya gre, bu durum panoptikonun en temel zelliidir. Yani panoptikon tutuklanan, gzetlenen kiide iktidarn otomatik ileyiini salayan bilinli ve srekli bir grlebilirlik halini yaratmaktadr (Foucault, 2000: 296-297). Dolaysyla, bu grnmeden grme edimi, ne zaman, nerede ve kim tarafndan gzetlediini bilmemesi dolaysyla insanlarda her an gzetleniyor olma hissini yaratmakta ve bir sre sonra bu his doallaarak boyun emeyi kolaylatrmaktadr. Foucault, doallamaya balayan bu iktidar biyo-iktidar olarak kavramsallatrarak, bu iktidar modelinin nfus olarak ortaya kan bir canllar topluluuna zg fenomenlerin (salk, doum, uzun yaam, rklar) hkmet uygulamalarnn karsna kard sorunlarn nasl aklsallatrldn anlattn ifade etmektedir (2001: 109). Daha ak bir ekilde ifade etmek gerekirse, Foucaultda biyo-iktidar kavram bedenlere incelikle hkmederek, yaamlar dikkatlice ynetme zerine kuruludur (aktaran, Bozok, 2011: 42). Dolaysyla bu iktidar biimi, insanlarn doumlarndan lmlerine dek hayatlarnn akn kendi ierisine ekmektedir21 . Biyo-iktidar, normlarla erevelenmi bir toplumda normal insanlar yaratmay hedeemektedir. Foucaultya gre biyo-iktidar, disiplin ve denetim mekanizmalaryla birlikte ilemektedir22 . Disiplinci iktidar, ideal bir davran modeli tasarlayarak norm belirlerken, dieri ise gvenlik vurgusuyla normallii hesap etmekle balar, yani normalliin erisini karr ve normun genel erevesini buna gre izmektedir (Gambetti, 2008: 151). Michael Hardt ve Antonio Negri, yeni bir iktidar paradigmas olarak biyo-iktidarn ortaya kn, disiplin toplumundan denetim toplumuna gei balamnda tartmaktadrlar. Onlara gre, biyo-iktidar, toplumsal hayat onu izleyerek, yorumlayarak, sourarak ve yeniden eklemleyerek ieriden dzenleyen bir iktidar tr olarak tanmlamaktadrlar23 (2008: 48). Dolaysyla, buraya kadar aktarlanlardan grld zere biyo-iktidar, aslnda her eyi bilen, her yerde olan ve her eye gc yeten olarak24 kavramsallatrlmaktadr. Bunun iindir ki, Foucault, panoptikonu, iktidar laboratuar olarak
21 Ynetiim olgusunun biyo-iktidar ile birlikte gereklemesi zerine zihin ac bir alma iin baknz: Elia Zureik ve Karen Hindle (2004). Governance Security and Technology: The Case of Biometrics, Studies in Political Economy, 73, Spring/Summer, syf. 113-137. 22 Foucault, iktidarn farkl trnden bahsetmektedir. lki, egemenlik, ikincisi normlara uygun davranan bireyler reten ve 17. yzylda gndeme gelen disiplin paradigmasdr. Sonuncusu ise, 18. yzyln sonunda gndeme gelen gvenliktir. Bu konuda detayl tartma iin baknz: Michel Foucault (2001). Ders zetleri 1970-1982, ev. Selahattin Hilav, stanbul: Yap Kredi Yaynlar; Zeynep Gambetti (2008). Foucaultda Disiplin Toplumu-Gvenlik Toplumu Ayrm, Mesele, No. 20, syf. 43-46. 23 Hardt ve Negri, biyo-iktidarn maksimum oulculuk ve saysz tekilleme ieren bir olay ortam yarattn savunmaktadr. Biyo-iktidar ve denetim toplumunun mparatorluk kavramlaryla benzetiini sylemektedir. Baknz: Michael Hardt ve Anthony Negri (2008). mparatorluk, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar, syf. 46-56. 24 Her eyi bilen omniscience; her yerde olan omnipresent ve her eye gc yeten omnipotent iktidar.

29 deerlendirmektedir (2000: 301). Foucaultya gre panoptik toplum, srekli gzetim esasna dayanmaktadr ve denetim/cezalandrma ve dllendirme gibi mekanizmalar yoluyla bireylerin belli kurallara gre dntrlmesini hedeeyen ve direkt bireyler zerine uygulanan iktidar biimidir (aktaran, Dolgun, 2008: 105). Byle bir ilikinin ardnda iktidarn yaratmaya alt her yerdelik hissi yatmaktadr. Devlet her eye muktedirdir. Bu his, insanlarn srekli izlendiklerine ilikin bir dnceye kaplmalarna neden olmaktadr. Simon Werret, Potemkin ve Panoptikon: Samuel Bentham ve On Sekizinci Yzyl Rusyasnda Mutlakiyeti Mimari makalesinde Ortodoks kilisesi ile panoptikon arasndaki ortak noktaya dikkat ekmektedir: Ortodoks kilisesi ile panoptikon arasnda dorudan bir iliki olduu ne srlemez, ama panoptikon ve kilisenin her ikisinde de merkezi nokta, yaplarn mimarisi tarafndan ifade edilen, bu grnteki her yerdeliktir. Her ikisinde de grnmeden grme temas sz konusudur (2008: 103). Grnmeden grme zellii dolaysyla gzetim olgusu iselletirilerek kiiliin paras haline getirilmitir. Foucault, byle bir disiplinin 19.yzylda okullar, hapishaneler ve hastane gibi kurumlarda kurumsallatn gznnde bulundurarak, panoptikonu toplumun idealize edilmi bir mikrokosmozu ya da kafesi olarak adlandrr. Panoptikonu dsel bir yap olarak alglayarak, bu yapnn iktidar ideal biime getiren bir diyagram olduunu belirtir. Her tr diren ve atmadan uzak, saf bir yapdr, panoptikon (Foucault, 2000: 302303). Temel referans noktasn iktidar olarak belirledii gzetim almalarnda, Foucault, tek bir iktidarn deil, birden fazla iktidarn varlndan bahsetmektedir. Heterojen zellikler tayan iktidarlar farkl tahakkm ilikileri ierisinde aa kmaktadr (Dolgun, 2008: 93). z itibariyle, Foucaultya gre, gzetimden beslenen iktidar, toplumsal yaamn btnne hakim olarak mikro ve makro dzeylerde g ilikileri ierisinde varln srdrmektedir. Foucaultya gre, panoptikonnun nemi, tula ve harla yaplan inasnda deil, yaratt disiplin mekanizmasnda yatmaktadr. Ona gre 19. yzylda oluan toplumlarn temel zellii yledir: Tek bir kiiye verilmi olan ve bu kiinin bakalar zerinde uygulad bir g yoktur, bu herkesi iine alan bir makinedir. ktidar iletenler kadar stlerinde iktidar iletilenler de buna dahildir. ... ktidar doumundan itibaren iktidara sahip olan ya da onu ileten bir kiiyle artk maddi olarak zde deildir. Yasal sahibi olmayan bir makineler btn haline gelmitir (2007: 96). Dolaysyla Foucault, panoptikonun, iktidar otomatikletirip bireysellikten karttn ne srmektedir. Denetim mekanizmas artk bireysel olarak ilemez hale gelir ve merkezi kulede gzetleme yapan kiinin kim olduu nemli deildir. Sistemi srekli klarak basknn iselletirilmesinin salanmas nem tamaktadr (Foucault, 2007: 95). Bunun iindir ki, herkesin artk kendini gzetlemeye balamasyla birlikte, Foucaultnun da mkemmel forml olarak nitelendirdii srekli gzetim hali bylece ortaya kmaktadr. Bu da gzetimin en

30 temel prensiplerinden olan kendi kendine gzetimi gelitirmekte, beslemektedir. Dolaysyla bu durum, toplumun uysal bedenlere dnmesini de beraberinde getirmektedir ve uysal bedenler, sadece otoritenin bakndan deil, isesin aka dnm ekliyle beraber olumaktadr (Gven, 2007: 90). Nick Manselde gre, panoptikonun ilevi, bireyselletirme, normalletirme ve hiyerarize etmedir:

Foucaulta gre panoptikon, modern yaam yneten znelletirme srelerinin tipik bir rneidir. ktidar toplumu bireysel birimler halinde dzenler, bunun amac zneyi maksimum grlebilir bir sistem ierisinde gzlem altnda tutmaktr. Bu, en etkin ekilde kurumlarda iler. Hastahaneler, okullar ve niversiteler, bankalar, sosyal gvenlik ve vergi daireleri, hepsi bizimle ilgili dosyalar tutar. Bunlar basite unutur geeriz ya da onlar bu kurumlarn ileyiinin kanlmaz ve zorunlu bir paras olarak kabul ederiz. Ancak onlar etkili toplumsal gerekliimizdir ve bizimle ilgili, kontrolmz dnda maniple edebilir hakikatler ieriler. Dosyalarn kendileri gibi, hakkmzda ierdikleri hakikatler de, bizim tasarrufumuzda deildir (2006:81).

Ali Toprak, Ayenur Yldrm, Eser Aygl, Mutlu Binark, Senem Breki ve Turul omu da Foucaultun iktidar zmlemesini izleyerek, Toplumsal Paylam A Facebook: Grlyorum yleyse Varm! adl (2009) almalarnda, gzetlenmenin ve kaytlanmann bireyin yaamnn iine nasl dahil olduunu u ekilde aklamaktadrlar:

Gnmz dnyasnda iktidar ok daha grnmez patikalara sahiptir. Mimari yapnn yerini elektronik mimari almtr. Hemen her ke bana konulan kameralardan edinilen grnt kaytlar, cep telefonlarnn yayd sinyaller, bilgisayar IP numaralar, e-posta takip sistemleri, ilerisi, uzaya frlatlan uydular araclyla tm dnya gzetim altnda tutulmaktadr. Birka yl ncesinde piyasaya srlen Googleearth program ile evinde, oturduu yerde tm dnyay gzetleme olanana eriebilen sradan bireyler iin iktidarn ne denli kapsaml sistemlere sahip olduunu dnmek rktcdr. Bugn teknolojinin ulat bu korkun nokta ile, bireyin gzetlenmekten korunma olana yoktur. Cep telefonu, bilgisayar gibi grece daha yeni ve pahal rnler bir yana, televizyon ve hatta radyo dhil hibir teknolojik rne sahip olmayan, dahas evinden dar adm atmayan bireyler dahi bu enternasyonal gzetim ana yakalanmlardr. Isya duyarl takip sistemleri ile artk kapal bir mekn iinde, szgelimi evde dahi insanlarn tm hareketleri rahatlkla gzetlenebilmektedirler (Toprak vd., 2009: 146-147).

31

1.6. Gzetim ve Denetimin Her Yerdeliinin Normallemesi ve selletirilmesi

Panoptikonun iktidarn kendini yeniden kurduu temel mekanizmalarndan biri haline geldiini savunan bir dier dnr de Baumandr. Modernleme sreci ile birlikte panoptik stratejilere daha sk bavurulduunu dile getiren Bauman, panoptikonun yapay bir mekn olduunu savunmaktadr. Panoptikonun aslnda g ilikileri ierisinde meknn ean bilinli bir biimde maniple etmek ve iradi olarak yeniden dzenlemek iin yaplandrldn sylemektedir (2006: 43). Bylelikle meknn iktidar iin kolaylkla eriilebilecek bir haritas da ortaya kmaktadr. Bauman byle bir iktidar stratejisinin modern ncesi dnemlerden farkn, seyretmek ve seyredilmek zerinden kurmaktadr. Modernite ncesinde kendisini ve gcn benimsetmek iin seyredilmeyi tercih eden iktidar ve g odaklarnn yerini artk yeni modern dnemde gcn uyruklarn gzetim altnda tutarak salayan ve buradan beslenen iktidarlar almtr (Bauman, 2006: 62). Bauman, bu noktada Foucault ile ortak paydada buluarak iktidarn srekli her yerdeliine vurgu yapmaktadr. yle ki, yeni iktidar teknikleri karlkl bamllk ve srekli karlkl angaje olma durumunu gereksiz grerek iktidarn salamaktadr (Bauman, 2005: 49). Buradan hareketle, iktidarn her yerdeliini anlayabilmek iin aslnda gzetim olgusunu toplumsal denetim ve iktidar ilikileri ierisinde ele almak gerekmektedir. Deleuzen denetim toplumunu takiben Foucaultnun disiplin ve gvenlik toplumu modelleri aslnda gzetim olgusunun ileyi haritasn ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Beden zerinden otorite uygulayan disiplin toplumunun aksine, gvenlik toplumu otoritesini, bir btn olarak topluma, insanlarn yaamlar zerine uygulamaktadr. Denetim toplumunda n plana kan temel nokta, disiplinci kulluun zemin kaybetmesi ve yerini baat hkmetme tarz olarak hizmetilie brakmasna dayanmaktadr (Holland, 2005: 83). Denetim toplumunda n plana kan bir dier olgu da gvenliktir. Gvenlik kavram, Deleuzen izdii denetim toplumunun snrlar ierisinde bireysel ya da saysal bedenin yerine denetlenmesi gereken blnebilir bir materyalin kodunu koyan bir nitelik kazanmaktadr (Deleuze, 2006: 203). Gvenliin salanmasndaki temel paradigma ise gzetim ve denetimin her yerdeliidir. Disipline dayal iktidar, hapishane, okul, fabrika gibi kapal alanlarda ilerken, denetim gizil bir biimde her yerdedir. ktidarn gznn srekli toplumun zerinde olmasna ramen iktidar, ok da fazla gz nnde deildir. ktidarn znde gizliliin yattn dikkate alndnda iktidarla toplum arasnda asimetrik bir ilikinin olduu ak bir ekilde ortaya kmaktadr (Mattelart, 2010: 9). Gzetim toplumlarndaki asimetrik g ilikisine vurgu yapan isimlerden biri de Kiyoshi Abedir. Bu iliki biimine rnek olarak da The Myth of Media Interactivity: Technology, Communications and Surveillance in Japan makalesinde Japon toplumsal paylam alarndan biri olan Mixi zerinden rnek vermektedir. 20 milyondan daha fazla kullancs olan Mixide kullanclar sistemde btne dahil olamamaktadr. Ancak kendi sayfalarn

32

George Orwellin 1984 roman

kontrol edebilmektedirler. Buna karn btn veriler tek bir sistemde kayt altna alnmaktadr (Abe, 2009: 79). Bylece kullanc oluan byk bir veri tabanna dahil olmakta, iktidarn heryerdeliini hissetmemektedir. Panoptikon gibi srekli denetimi salayan iktidar aygtlarna bir rnek de George Orwellin 198425 romannda teleekran olarak adlandrd 24 saat kapatlmayan ekranlar verebiliriz. Bu distopik romanda kule ve gzetleyiciler yerine, teleekranlar ve onlar araclyla insanlar gzetleyen Byk Birader (Big Brother) gzetimi gerekletirmektedir. Ekranlarda grnen Byk Birader insanlara srekli gzetim altnda olduklarn hissettirerek, davranlarnn disipline olmasn salamaktadr. Bugne dair birok gnderme yapan ve zgr olduunu dnen insanlarn aslnda basit gndelik yaam pratikleriyle bile iktidar aygtna teslim olduuna dikkat eken bir roman olan Yevgeny Zamyatinin Biz26 adl roman burada belirtilmesi gereken bir dier nemli eserdir. Roman 26. yzyl toplumunda gemektedir. Romanda snrlar belli, belirsizliin olmad bir yaam sz konusudur. Dolaysyla mutluluun kayna, kusursuz matematiksel bir yaam olarak ileri srlmektedir. Saylarla kodlanm bireyler sz konusudur. nsanlar tektipletirilerek, brokratik devlete teslim edilmitir. En nemlisi saydam cam duvarlar arasnda her an denetlenebilen bir yaam sz konusudur. Seyredilme olgusu, panoptikonda da, teleekranda da aslnda aznln ounluu izlemesi olarak gndeme gelmektedir. Ancak zellikle televizyonun gndelik yaamn ayrlmaz bir paras haline gelmesiyle birlikte, artk ounluun aznl
25 George Orwell (1989). Bin Dokuz Yz Seksen Drt, ev. Nuran Akgren, stanbul: Can Yaynlar 26 Yevgeny Zamyatin (2011). Biz, ev. Algan Sezgintredi, stanbul: Versus Kitap Yaynlar.

33 izledii bir gzetim kltr ortaya kmtr. Bu toplumsal ve kltrel olgu Norveli bir sosyolog olan Thomas Mathiesenin gelitirdii sinoptikon kavramyla gndeme gelmitir. Burada, bedenlerin, insanlarn oturduklar yerde, yerellikten kopartlmayarak, siber mekna ekilerek, bakalarnn hayatn gzetledii bir gzetim sreci sz konusudur. Gnmzde ise nternetin yaygnlamasyla birlikte, sinoptikondan omniptikona geilmitir. Artk ounluun birbirini izledii bir gzetim sreci sz konusudur. Burada da sosyal paylam alar olan Facebook, Twitter gibi aralar zerinden insanlarn birbirlerinin yaamlarn gzetim altnda tuttuu grlmektedir. Dolaysyla, aslnda Benthamn hayalini kurduu, Foucaultnun akademik alanda kuramsallatrd, Orwellin kar topya eklinde tahayyl ettii panoptik toplum (Dolgun, 2008: 22), 20. yzylla birlikte elektronik alarla, siber meknda yaama gemitir, denebilir. Toprak ve arkadalarnn Facebook zerinden bireylerin kendi zel yaamlarn sergilemesi ve dierlerinin yaamlarn/paylamlarn gzetlemesi, dier bir deyile dikizlemesi zerine yaptklar saptamalar ilgi ekicidir: Bu noktada, bireylerin gzetlenmekten haz duymaya evrilmesi durumu ele alnmaldr. Toplumsal kayg, artk gzetlenmek deil, gz nnde bulunamamak ynndedir. Grnrlklerini, eriilebilirliklerini arttran teknolojik aralara byk bir istek ve arzu ile ynelen, her an, her yerde grnr olmak kaygs tayan bireylerin toplam anlamnda bir tehir toplumundan sz etmek artk hi de abart saylmamaktadr. Zygmunt Bauman izleyerek, dersek: Toplumun gzetlenmekten zevk almas, hatta iktidarn istemine gerek kalmadan kendisinin gzetlenmesini istemesi (tehircilik) toplumun iktidara teslimiyetini gsterir; panoptikon insanlar seyredilebilecekleri bir duruma zorla getirir. Synoptikonun ise baskya ihtiyac yoktur, insanlar seyretsinler diye ayartr (aktaran oban, 2008:122) (Toprak vd. 2009: 152). Toprak ve arkadalar, zel olarak Facebook vb. toplumsal paylam alar zerinde varolu gsteren bireylerin, genel olarak nternet znelerinin hem rntgenci, hem tehirci hem de muhbir olmay baarabildiini de iddia eder (2009:186). Bireylerin, elektronik alarda varoluunun bu ekillerde gereklemesi gzetimin heryerdeliini daha da olanakl klmaktadr.

1.7. Panoptikondan Sper Panoptikona

nsanlk tarihi kadar uzun bir gemie sahip olan gzetim olgusunun gnmzde yeni bir olgu olarak gndeme getirilmesinin ardndaki itici g, enformasyon teknolojileridir. Yeni iletiim teknolojilerinin de etkisiyle, yeni iktidar ve toplumsal denetim pratikleri arasnda merkezi bir yer edinen gzetim olgusu, gndelik yaam ve toplumsal ilikiler ierisinde daha da derin bir yer edinmitir. Gzetimin post-modern toplum yaamnn her aamasna ileyiini David Lyon yle ifade etmektedir:

34 Eer bir seyahate kmak zorundaysam ve eer gzerghm da Kanadadan Amerikaya doru ise, btn evraklarm dikkatli bir ekilde incelerim ve havaalan gvenlik istasyonunda snr gei kontrolleri iin gerekli fazla zaman hesaplayarak yola karm. Havaalanna gelince bata gvenlik blgesi ve havaalan resepsiyonu olmak zere gzetimin heryerdelii varolan kameralarla aikrdr. Aslna bakarsanz ben havalanna ulamadan nce gzetimim zaten balamaktadr: Rezervasyon bilgilerim yemek tercihlerim, salk durumum gibi kendimle ilgili birok bilgiyi aa karmaktadr (2007b: 11). Lyonun da altn izdii bu gvenliletirme edimi bugn sadece havaalanlarna zg deildir. Gnmz toplumu, 20. yzyln sonlarndan itibaren elektronik alar ve dijital gzetim teknolojileri dolaymyla huzur ve gven aray iinde bulunan bireylerin kendi rzalar ile gzetlenmeyi arzu ettikleri bir topluma dnmtr. nternette ziyaret edilen web sitelerinin izlenmesi, elektronik postalarn okunmas, ehrin drt bir yanna yerletirilen MOBESEler, cep telefonlarnn dinlenmesi, kredi kartlarnn insanlar tutsak almas ve bunlar gibi birok teknoloji odakl eylem iktidarn denetim ve gzetim faaliyetlerini her geen gn daha da glendirmektedir (Dolgun, 2008: 14). zel alandan kamusal alana kadar bireyin gnlk btn etkinlikleri Lyonun benzetmesi ile, elektronik gzler (1997) tarafndan izlenir hale gelmitir. Gzetimin enformasyon teknolojilerinin geliimine bal olarak yaygnlk ve ilerlik kazanmas zerine ilk almalar yapan Gary T. Marx, 1985 ylnda yazd Gzetim Toplumu: 1984 Tarz Tekniklerin Tehdidi27 balkl makalesinde enformasyon teknolojilerinin gndelik yaamn en kk ayrntlarn dahi izlediine dikkat ekmektedir:

Bir ocuk bakm merkezinin nternet andan bebeklerini denetleyen bir anne baba; iverenler iin i bulma formunu dolduran kiilerin ismini ieren veri taban; bir maazada mterileri tarayp suratlarn pheli hrszlarla eletiren video monitr; alanlarn e-postalarn ve telefon grmelerini denetleyen iveren; bir alann her zaman nerede olduunu gsteren sinyal rozeti; bir ATMde bulunan gizli kamera; tu basm saysn ya da aranan anahtar kelime ya da model saysn denetleyen bilgisayar program; sokan karsna kadar bir evin scakln len alet; uyuturucu kullanmn belirlemek iin kullanlan sa analizi; alkol seviyesini belirlemek iin kendi kendine yaplabilen testler; kablosuz ve hcresel telefon grmelerini tespit eden tarayc; bir DNA rnei; bir kiinin doru syleyip sylemediinin beyin dalgalarnn denetleyerek belirlenmesi; arayan kiinin numarasnn telefonda gzkmesi... (aktaran Gven, 2007: 75).
27 Baknz: Gary T. Marx (1985). The Surveillance Society: The Threat of 1984-Style Techniques, The Futurist, syf. 21-26.

35 Gary T. Marxa gre, dijital gzetim teknikleriyle elde edilen kiisel veri veya prol, o kiiyi pheli kategorisine sokuyorsa, kii susuzluunu ispat edene dein, sistem ierisinde olas sulu olarak konumlandrlmaktadr. Bu durum da dijital gzetim olgusunun risk toplumu modelinde temel uygulama olduuna bir kere daha iaret etmektedir. Ekonomi politik kuramc Oscar Gandy Jr. da, kresel kapitalizmin veri tabanlarn nasl kullandn inceledii The Panoptik Sort: A Political Economy of Personal Information (1965)28 adl almasnda, a yaplarnda dzenli olarak kaytlanan yedi kiisel veri trn sralamaktadr: Bireyin kimlik bilgileri, ekonomik bilgileri, salk ve sigorta bilgileri, sosyal gvenlik hizmetleri bilgileri, rnein nternet, telefon, kablo tv., gvenlik ve kargo/tamaclk vb. eitli hizmetlerden yararlanma bilgileri, eitli tapu kadastro ve emlk bilgileri, bo zaman ve elence bilgileri, tketim alkanlklar bilgileri, istihdam bilgileri, eitim bilgileri ve hukuki bilgileri (aktaran Whitaker, 1999: 126-127). Gandye gre bylece bu kiisel veriler zerinden veri madencilii29 yaplmaktadr. Ancak Reg Whitaker The End of Privacy (1999) almasnda tm bu bilgilerin gnll olarak yurtta tarafndan verildiine dikkat ekmektedir. Grlecei zere bireyin kaytlanmas giderek gnllk esas zerinden gereklemektedir. Enformasyon teknolojileri ile glenen gzetim toplumu konusundaki en gncel almalar yrten, Lyon ise bireylerin artk yurtta olmaktan te, adeta kodlanm numaralar olarak tanmlanmaya baladna ve bylelikle saysal bedenlere brndne dikkat ekmektedir. Gzetim toplumunu buradan hareket ederek tanmlayan Lyon, bu toplum modelinde kiisel yaama ait her tr ayrntnn srekli olarak byk irketler ile devlet dairelerine ait bilgisayarn veri tabanlar iinde toplanmas/saklanmas/arlmas ve ilenmesinin sz konusu olduunu vurgulamaktadr (aktaran, Dolgun, 2008: 28). Enformasyon teknolojilerinin gzetim toplumunun itici gc haline geldiini syleyen bir dier kuramc da sper panoptikon kavramn gelitiren Mark Posterdr. Postern gzetim ve toplumsal denetim mekanizmalarnn yeni biimi olarak nitelendirdii sper panoptikonunda hapishanelerden dar karlan gzetim olgusu duvarsz, penceresiz ve kulesiz bir ortamda gerekletirilmektedir. nsanlar gzetlendiklerinin ve siber meknda bir yerlerde kaytl olduklarnn farknda olmadklar sper panoptikonda, siberuzayn dnda bir yerde bireylerin eilimlerini denetleyen, kullanan ve satan baka bir gereklik sregelmektedir (Gven, 2007: 92). Byle bir sanal dnyada aslnda bireyler bir a ebekesi ierisinde yer almaktadrlar.
28 Oscar Gandy Jr. (1965) The Panoptik Sort: A Political Economy of Personal Information. Boulder: Colo.: Westview Press. 29 Gandy, veri madenciliini, veri tabanna kaytl kiisel bilgiler zerinden anlaml bilgiler kartan istatistiki ilem olarak tanmlar (2003:28). Veri madenciliinin amac, verileri tasnif etmek ve kategoriler oluturmaktr. Veri madencilii kresel kapitalizmde ticari iletmelerin gnmzde en yaygn olarak yararland tketici veya mteri proli hakknda bilgi edinme uygulamalarndandr. Devlet tarafndan veri madencilii toplumda risklerin azaltlmas iin kullanlmaktadr. Ayrca veri madenciliinin yurttan eilimlerinin saptamak iin de kullanlmas sz konusudur. Bu tr bir uygulama yurttalar arasnda ayrmcl besleyebilir, demokratik temsil ve katlm alann daraltabilir.

36 Panoptikonun siber mekna tand gnmz toplumunda Poster, bedenlerimizin ebekeler, veritabanlar, enformasyon koridorlar iine ekildiini ileri srerek, bylesi bir ortamda gzetlenmekten ya da kayt altna alnmaktan kaabilinecek bir snan olmadn sylemektedir (aktaran, Bauman, 2006: 60). Hatta yle ki, bir sre sonra bu durum gnlllk esasna dayanmaktadr. Sper panoptikonu panoptikondan ayran temel unsur da budur: Kayt altna alnanlarn gzetimin birincil ve gnll unsuru haline gelmeleri. Bu noktada Baumanun yapt benzetmeyi aktaralm: Bauman, veritabanna dahil edilmi olmann elenceye giri biletini alm olmakla ayn anlama geldiini sylemektedir. Bireyler artk kredi verilmeye deerdir (Bauman, 2006: 61)30 .

Sonu olarak

Farkllklarn yok edildii ve modernliin srekliliini mmkn klan bir dzenin sregeldii gnmzde belirsizlik, olaslk ve tehlike unsuru tayan her ey toplumlarn varln tehdit eder hale gelmitir. Bu nedenle, devletler, yurttalarna ilikin her trl bilgiyi bilme, onlar denetleme ve emniyet altna alma adna, giderek dijital gzetim tekniklerine bavurmaktadr. Toplum ierisinde gnden gne artan gvensizlik ve belirsizliin yaratt tedirginlik, yurttalarn da iktidarn gzetimi altnda yaamay kabul etmelerine ve hatta gzetim alar ierisinde yaamay talep etmelerine neden olmaktadr. Dolaysyla gzetim, modern devletin, hatta modernite ncesinin de her aamasnda iktidarn sklkla bavurduu bir denetim mekanizmas olarak ilemektedir. Gnmzde ise gzetim olgusu, bilgi ve iletiim teknolojileriyle, e-ynetiim, e-yurtta, e-demokrasi gibi bir dizi kavramla konumlandrlan e-devlet olgusuyla gndeme gelmi durumdadr. Aslnda e-devletin temel hede, yurttalara demokratik bir katlm sreci salayarak, onlar btn sreten haberdar etmek ve uygulamalara katlmalarn salamaktr. Ancak burada gz ard edilen iki temel unsur bulunmaktadr: Bunlardan bir tanesi dijital uurum, dieri asimetrik iletiimdir. Dijital uurumla kastedilen, insanlarn bu yeni iletiim teknolojilerine eriimindeki eitli eitsizlik ilikileridir. Bu da aslnda enformasyon zengini ve enformasyon yoksulu olarak kavramsallatrlan toplumun iki ayr parasna iaret etmektedir. Trkiyede enformasyon
30 Panoptikon ve veritaban ayrm iin baknz: Zygmunt Bauman (2006). Kreselleme, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar, syf. 61.

37

Yevgeni Zamyatinin Biz roman

yoksulu olanlar kadnlar, yoksullar, krsal yerleim alanlarnda ve ekonomik olarak gelimemi blgelerde yaayanlar, eitim dzeyi dk olanlar ile yalanan nfustur31 . Asimetrik iletiimde de, kiiler zneletirilmekten koparlarak nesne haline getirilmekte ve srece ok da fazla katl(a)mamaktadrlar. Bugn artk elektronik devletin e-gzetiminden/dijital gzetimden bahsedilmektedir. Daha nce bahsettiimiz zere Lyon, artk yurttalarn kodlanarak, kodlanm numaralarla konumlandrlarak tanmlandn sylemektedir. Aslnda burada Lyon, Zamyatinin romanndaki bizlere gnderme yapmaktadr. Kiisel yaama ait her trl ayrnt artk irketlerle devlet dairelerine ait bilgisayarlardaki veritabanlarnda kayt altna alnmaktadr. Buradaki veriler toplanp depolanarak ilenilmekte ve oaltlarak istenildii zaman btn veriler birbirleriyle
31 Bu konuda TUKin 2011 yl Hane Halk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas bulgularna gre, nternet eriim imkn olan hane oran kentsel yerlerde %51,0 iken, krsal yerlerde %22,7dir. BBS Dzey-1e gre %56,9 ile TR1-stanbul, %56,7 ile TR4-Dou Marmara, %49,2 ile TR7-Orta Anadolu, %48,0 ile TR5-Bat Anadolu ve %43,4 ile TR2-Bat Marmara blgelerinde nternet eriim imkan olan hane oran Trkiye ortalamasnn zerindedir. Genibant balant ile nternet eriim imkn kentsel yerlerdeki hanelerde %47,5 iken, krsal yerlerde %18,6dr. BBS Dzey-1e gre genibant balant ile nternet eriim imknnn en yksek olduu blge %56,1 ile TR1-stanbul, en dk olduu blge ise %20,0 ile TRC-Gneydou Anadolu blgesidir. Bilgisayar ve nternet kullanm oranlar 16-74 ya grubundaki erkeklerde %56,1 ve %54,9 iken, kadnlarda %36,9 ve %35,3tr. Bilgisayar ve nternet kullanm oranlarnn en yksek olduu ya grubu 16-24 ya grubudur. Bu oranlar tm ya gruplarnda erkeklerde daha yksektir. Bilgisayar ve nternet kullanm kentsel yerlerde %54,7 ve %53,2, krsal yerlerde ise %26,9 ve %25,7dir. BBS Dzey-1e gre bilgisayar ve Internet kullanmnn en yksek olduu blge %57,2 ve %56,5 ile TR1-stanbul blgesidir. Bunu %53,3 bilgisayar ve %51,7 nternet kullanm oran ile TR4-Dou Marmara blgesi takip etmektedir. Tm bu bulgular Trkiyedeki mevcut cinsiyete, yaa, yerleim yerine ve ekonomik duruma temelli dijital uurum olgusuna ak bir ekilde iaret etmektedir. Ayrntl bilgi iin baknz: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=8572, (Eriim tarihi: 26 ubat 2012).

38 eletirilerek, gzetim mekanizmas iin bir ara haline getirilmektedir. Polis kameralarndan, kredi kartlarna kadar farkl birok arala iktidarn gzetim ve denetim mekanizmalar her geen gn daha da glenmektedir. Sonu olarak, zel alandan kamusal alana dein bireyin gnlk yaam etkinlikleri, elektronik gzler tarafndan izlenilir hale gelmektedir. leri enformasyon teknolojileri araclyla kiisel bilgiler arivinin oluturulmasnn daha sistemli bir hale gelmesiyle gzetim ve denetim mekanizmalar da kolay gereklemektedir. Bu mekanizmalar, insanlarn gndelik yaamlarn denetim altna almakta ve buna bal olarak insanlarn kendilerine dahi yabanclamalarna neden olmaktadr. Bu da denetim mekanizmalarnn toplumsal yaama dayatlmasyla birlikte iktidarn tm alanlarda yeniden retilmesini beraberinde getirmektedir (oban, 2008: 112). Buraya kadar anlatlanlardan grlmektedir ki, disiplin toplumlarndan denetim toplumlarna geilmesiyle birlikte, yurttalarn konumlandrlma politikalar da deimitir. Denetim toplumlarnda yurttalar kodlama, ifreleme ve saysallatrma olduka nemli bir role sahiptir. Tpk Zamyatinin Biz romannda olduu gibi, e-devlette de yurttalarn saylardan ve kodlardan ibaret olduunu grlmektedir. Yurtta olmak, artk, veritabanna dahil olmak ve ayn zamanda bir say olarak var olmak anlamna gelmektedir. Devlet, bireyleri kayt altna almak iin aba sarf etmemekte, bireyler sistem ierisinde varolabilmek iin kendilerinin gnll olarak kayt altna alnmas istemektedir. Burada devletin yurttana ynelik olarak rettii en gl sylem, bu kaytlamann verimli, hzl bir bilgi akn salad; toplumsal yaamn bylece gvenli ve eaf bir temel zerine kurulu olduudur. Ancak toplumsal, ekonomik adaletsizliklerin yaamn her alanna yayld bir ortamda, eak, gvenlik, yenilik, katlmclk gibi ilkeleri bir arada barndran bir kamusal alandan sz etmenin halihazrda mmkn olmad da ak bir ekilde grlmektedir. stelik, Trkiye balamnda devlet-yurtta ilikilerini dnecek olursak, bu ilikideki asimetri daha da grnr olmaktadr. zellikle, 61. Hkmetin ileri Bakan dris Naim ahinin mevzu bahis devletse, gerisi teferruattr aklamas anmsanacak olursa32 .

32 Bakan ahin, 5 ubat 2012 tarihinde Edirne Ticaret ve Sanayi Odasnda dzenlenen AKP Edirne Merkez le Olaan Kongresinde yapt konumasnda zgrlk sorununa da deinmitir: . . . Birilerine ne oluyor acaba? Sknt nedir? zgrlk... Hangi zgrlkten bahsediyorsun. O zaman tutuklannca da ikayet etme. zgrlk yoksa darda, fark yok ierinin demek ki. Niye ikayet ediyorsun, demek ki var darda zgrlk. . . Tek inkar ettiin ey, var olan zgrlkleri sylemeyi, kabul etmeyi inkar ediyorsun. Yaadn zgrln varln sylemeye zgrln yok nk kafan ipotekli, kalbin, dncen ipotekli. Onu sylemeye zgr deilsin. Var olan sonuna kadar yaadn zgrlkleri, var diyecek zgrln yok. Orada tutsaksn. Seni tutsak yapan, sana sanal, zgrlk yok dedirten o gle de mcadele ediyoruz. Seni de, seni konuturan da yok ederek, seni de, senin yapn da, blcler ve uzantlarn da zgrletirmeye alyoruz. Yaptmz i bu. ok derin, ok kapsaml bir i. . . Bakann zgrlklere ilikin algsnn devlet-yurtta ilikisinde Trkiyede yaanan eitsizlie ve asimetriye ak bir rnek olduu aikrdr. http://www.hurriyet.com.tr/gundem/19851115.asp, (Eriim tarihi: 26 ubat 2012).

II. Blm: DJTAL GZETM TEKNOLOJLER VE UYGULAMALARI

43

Teknolojinin ilerlemesi, kiisel bilgilerin gizlilii ve gvenlii konusunda toplumsal ve etik birtakm sorunlar da beraberinde getirmektedir. Gnmzde artk birok kii bilgisayar teknolojilerinde, zellikle nternet zerinden gelen saldrlarn ve gzetimin farkndadr. Bu olgunun, en bilineni kiisel bilgilerin gizliliinin ve gvenliinin ihlal edildii bilgisayar korsanl olarak tanmlanan, bilgi almak iin bir sisteme izinsiz olarak girme ilemidir. Oysa saysal ortamda gerekleen kiisel bilgilerin gizliliinin ve gvenliinin ihlali yalnzca bilgisayar korsanlyla snrl deildir. Dijital gzetim olgusu da kiisel bilgilerin gizliliinin ve gvenliinin ihlalinde potansiyel bir tehlike arz etmektedir. David Lyon, dijital gzetim alanlarn, amalarna ve neye hizmet ettiklerine gre snandrarak, belli bir ereve oluturmutur. Bu ereve izleinde, dijital gzetim alanlarn incelersek, kiisel bilgilerin gizlilii ve gvenlii konusunun nemi daha ak bir ekilde ortaya kabilecektir. Lyon dijital gzetim alanlarn u ekilde tanmlamaktadr: 1. Askeri ve istihbarat alanlar, 2. Devlet ynetimi, nfus saym ve su kontrol alanlar, 3. gzetimi ve denetimi alanlar, 4. Tketim ve tketici yaplandrmas alanlar (2007). Aslnda bu alanlarn gnmzde birbirleriyle balantl olduu grlmektedir. Yaplan aratrmalar gstermitir ki, esas amalanan assemblage ad verilen, bu alanlardaki bilgilerin bir araya toplanmas ilemidir. almann bu blmnde bu alanlara dair dijital gzetim teknolojileri uygulamalar rneklerle birlikte aklanmaktadr.

2.1. Askeri ve stihbarat Alanlar

Uzmanlar askerlik hizmeti ncesi ve sonrasnda yaplan salk kontrollerinin artk Salk Bakanlnn ulusal salk sistemiyle beraber kullanlabileceini belirtmektedir. Aslnda byle bir sistem ngilterede mevcuttur ve Trkiyede de kullanma gemi durumdadr33 . ngilteredeki durumu inceleyen uzmanlar bu hasta kaytlarnn ordu tarafndan da kullanlma isteinin olduunu ve bunun da kolaylkla yaplabileceini belirtmektedir. Yalnz ordu asndan deil, toplumun gvenlii asndan da dosttan dmann ayrtedilmesi iin hem dardaki hem de ierideki dmanlar hakknda veri toplanmas gerekmektedir. Askeri istihbarat eskiden ziksel casusluk eklinde
33 Salk-NET Nedir?, Salk Bakanl Salk-NET Portal, http://www.sagliknet.saglik.gov.tr/portal_pages/notlogin/sagliknetnedir/sagliknetnedir.htm, (Eriim Tarihi: 31 Ocak 2012).

44 yaplrken, gnmzde teknolojinin gelimesiyle artk nternet zerinden hem ierideki hem dardaki phelilerin izlenmesi olanakl hale gelmitir. rnein 2000li yllarn banda FBIn kulland Carnivore34 sistemi nternette dolaan milyonlarca e-posta mesajn kontrol edebilmekteydi. FBIn Carnivore sistemini kullanmasnn amac her seferinde nternet servis salayclarn (SS) ynetimiyle iletiime gemek yerine dorudan SSlerin sisteminden bilgi almay salamakt. FBIda mdr yardmcs olan Donald Kerr, 2000 ylnda Amerikan Kongresinde yapt konumada Carnivore yazlmnn tpk SSlerin kulland ticari koklayc (snier) yazlmlar gibi altn, tek farknn FBIya yasal olarak hangi alanlarda dinlemede bulunacan, hangi alanlarda bulunamayaca konusunda ayrmlatrma saladn belirtmektedir. Buna gre, rnein mahkeme tek tip iletiimi (r. e-posta) dinleme hakk verebilir, ancak dier iletiim eitlerini (r. evrimii alveri) bu hakkn dnda tutabilmektedir. Buna gre Carnivore yazlm, izlemeye alnan kiinin gnderdii ve ona gelen e-postalar izleyebilmektedir35 . Yaplan aklamalara gre FBI bu teknolojiyi 1998 ve 2000 yllar arasnda 25 kez kullanmtr. 2002 ylnda be, 2003 ylnda sekiz kez nternet dinlemesi gerekletirdiini ve bunlarn hibirinde Carnivore ya da daha sonraki verilen adyla DCS-1000 yazlmnn kullanlmad belirtilmitir. Bu yazlm iin FBI ne kadar para harcadn belirtmese de yazlm endstrisindeki uzmanlar byk olaslkla 6-15 milyon dolar arasnda bir para harcandn iddia etmektedir. 2005 ylnda yaplan aklamada FBI szcs Paul Bresson, e-posta ierikleri ve nternet izlemesinde daha ucuz olmasndan dolay ticari izleme yazlmlarna getiklerini belirtmitir36 . Burada lkelerin dijital gzetim iin ne kadar kaynak ayrdklarnn genel olarak bilinmediinin altn izelim. ngilterede kurulmu olan kr amac gtmeyen bir irket olan Privacy International (Uluslararas zel Hayatn Korunumu)37 Kurumunun bu nedenle "Elektronik Gzetim: Kim Kimdir"38 almasnda tm lkelerin vatandalarn kendi hkmetlerine "hangi elektronik gzetim ekipmanna ne kadar para harcadklarn sormaya ardklarn belirtelim39 . Privacy International Kurumu dnya apnda zel yaamn korunmas hakknn savunulmas iin alan, zel yaamn hkmetler ve irketler tarafndan gzetlenmesine ve baka ekillerde mdahaleye uramasna kar mcadele eden bir kurulutur. Nitekim bu kurulu "Elektronik Gzetim: Kim Kimdir?" almasnda dijital gzetim olgusunun ticarilemesine de dikkat ekmektedir. On
ngilizcede etobur demektir. for the Record of Donald M. Kerr, Assistant Director Laboratory Division Federal Bureau of Investigation, on Internet and Data Interception Capabilities Developed by FBI, 24 Temmuz 2000, http://web.archive.org/web/20010308191403/http://www.fbi.gov/pressrm/congress/ congress00/kerr072400.htm, (Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2011). 36 FBI Ditches Carnivore Surveillance System, Fox News, 18 Ocak 2005, http://www.foxnews.com/story/0,2933,144809,00.html, (Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2011). 37 Baknz: http://www.privacyinternational.org 38 Whos Who, Privacy International, https://www.privacyinternational.org/big-brotherincorporated/countries, (Eriim Tarihi: 1 Mart 2012) 39 Gnindi, E., Elektronik Gzetleme Byk Biraderin irketlemesi, Sendika.org, 22 ubat 2012, http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=43118, (Eriim Tarihi: 1 Mart 2012).
35 Statement 34 Carnivore

45 yl ncesine kadar ok byk olmayan gzetim piyasasnn gnmzde 5 milyar dolar dolaylarnda olduu tahmin edilmektedir. Sz konusu bu almasnda kurulu, piyasada hangi rmalarn olduunu ve hangi hkmetlerin bu piyasann alclar olduunu aa kartmay amalamaktadr. te bu byyen piyasayla artk devletler yazlmlar kendileri bizzatihi gelitirmek yerine, ticari yazlmlara gemektedir. Trkiyede devlet, ne tr bir dinleme yaptn tam olarak aklamasa da40 , bu konuyla ilgili yaplan haberlerde devletin telefon ve telsiz dinlemelerinin dnda nternet hareketlerini de yakndan izleyebilecek teknolojiye sahip olduu yazlmaktadr41 . Hkmet bu konuda hangi tr teknolojiler kulland bilgisini vermese de, zellikle nternette ltreleme ve gzetim sistemlerinin kurulmas konusundaki balatt projeyle, Trkiyede de Derin Paket ncelemesi (Deep Packet Inspection, DPI) teknolojisinin kullanld eklindeki pheleri pekitirmektedir42 . Bu ltreleme projesi Bilgi Teknolojileri Kurumunun (BTK) 22 ubat 2011 tarihinde yaynlad "Gvenli nternet" ad altndaki ynetmelikle, nternet sansrn, denetimini ve gzetimini genelletirerek 22 Kasm 2011 tarihinde uygulamaya balad devlet eliyle merkezi bir ltre uygulamasdr. Buna gre sistem, bir yandan tm nternet kullanclarn lerken; dier yandan DNS, Proxy gibi nternet iin vazgeilmez teknolojileri de engelleyebilmektedir43 . zgr Ukana gre Trkiye bu uygulamayla Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) blgesindeki 56 devlet ierisinde, nternette devlet eliyle merkezi ve zorunlu ltre uygulayan ilk ve tek lke konumundadr44 . Her ne kadar 22 Kasm 2011 tarihinde uygulamaya konan bu sistemde aile ve ocuk proli ile standart prol ad altnda szde sei olanaklar mevcutsa da, aile ve ocuk proli seilerinde devlet eliyle hazrlanan ltreler, nternet eriim kstlamas halen sz konusudur. zellikle bu

ilk kez Faruk Bildirici gizli telefon dinlemelerinin tarihini ortaya koyduu Gizli Kulaklar lkesi adl almasnda, askeri ve istihbarat amal dinlemeler dnda siyasi liderlerin, siyasetilerin ve basn mensuplarnn da eitli nedenlerle dinlemesi olgusuna kapsaml bir ekilde dikkat ekmitir. Gizli ve yasal olmayan bir ekilde kiilerin zel yaamlarnn dinlenmesi olgusu gnmzde dijital gzetim olgusuna dnm durumdadr. Bildirici almasnn sonunda, bu tr gzetim tekniklerinin zel yaamn gizliliini ihlal ettiine dikkat ekmekte ve Trkiyede yurttalarn . . . bu ve benzer uygulamalara kar haklarn arama yollar gerekten ak tutulmaldr (1998:327) nerisinde bulunmaktadr. Bu nerinin bugn de geerliliini koruduunun burada altn izme gereini duymaktayz. Baknz: Faruk Bildirici (1998). Gizli Kulaklar lkesi. stanbul: letiim. 41 Kandil internetten de vurulacak, Radikal Gazetesi, 19 Austos 2011, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1060531&Date= 19.08.2011&CategoryID=77, (Eriim Tarihi: 31 Ocak 2012). 42 Krldo, M., Ukan, ., Fidaner, I.B., Derin Paket zleme: Mahremiyet ve letiim Haklar hlalleri, XVI. Trkiyede nternet Konferans, 2011. zmir. 43 Ukan, ., 22 Austos: Trkiye internetinin kara delii, 24 Temmuz 2011, http://www.gennaration.com.tr/yazarlar/22-agustos-turkiye-internetinin-kara-deligi/, (Eriim Tarihi: 1 Mart 2012). 44 Freedom of Expression on the Internet, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, http://www.osce.org/fom/80723, (Eriim Tarihi: 1 Mart 2012). Bu konuda ayrca baknz: Evrensel Kltr, Austos 2011, say: 236, "Perdesiz nternet, zgr letiim" zel dosyas.

40 Trkiyede

46 ltreler VPN45 , Tor46 ve BitTorrent47 uygulamalarna eriimi engellemektedir. DPI teknolojisinin mant aslnda basittir. nternette bir web sayfasna balandnzda aslnda sizin bilgisayarnzla, balandnz web sitesinin bulunduu sunucu bilgisayar arasnda youn IP paketleri eklinde bir veri alverii olur. Bu veri paketleri bir bilgisayardan dierine gidip bir araya gelmeden nce, gitmeleri gereken en doru yoldan gitmeleri iin, yol boyunca ierilerinde bulundurduklar paket balk ksm bilgilerini (zarfn zerindeki adres bilgileri gibi dnebilirsiniz) okuyacak birok ynlendirici ve anahtarlayc cihazdan geerler. DP ekipmanlar tam da bu ilem srasnda ynlendirici ve anahtarlayc cihazlarn okuma fonksiyonunu taklit ederek, eanl olarak paketlerin ierisine bakabilmektedirler48 . Bir baka uygulamaysa Amerikan Savunma Bakanlnn bir teknoloji birimi olan DARPA (The Defense Advanced Research Projects Agency - ABD Savunma Bakanl leri Aratrma Projeleri Ajans) Biriminin 14 Temmuz 2011 tarihinde "Stratejik letiimde Sosyal Medya" (SMISC - Social Media in Strategic Communication) programdr. Bu sayede birim, artk sosyal alarda yrtlen propagandalar aa karabileceini aklamtr. Bu program yardmyla ordu bir yandan sosyal medyada ne olduunu gerek zamanl olarak renebilecek, bir yandan da kendi propagandasn yapabilecektir. DARPAnn aklamasna gre SMISC algoritmas sosyal medyada "yeni anlaylarn, kirlerin nasl olutuu, gelitii ve yayld"n bulup izlemeye alabilecektir49 . te yandan ABD ynetimi Utah lnde Ulusal Gvenlik Ajansna (NSA) bal dnyann en byk telekulak merkezini kuruyor50 . Yaplan yorumlarda bu merkez dnyadaki tm telefon konumalarn, btn nternet traini, gizli yazmalar anlk olarak yakalanp depolanabilecek. 2013 ylnn Eyll aynda hizmete girmesi planlanan merkez 2 milyar dolara mal olaca syleniyor51 .
45 VPN (Virtual Private Network - Sanal zel A) alara gvenli bir ekilde uzaktan eriimde kullanlan bir teknolojidir. Sanal bir a uzants yarattndan uzaktan balanan makine konuk gibi deil, aa ziksel olarak balym gibi grnr. Gnmzde rma ve kurumlar tarafndan yaygn olarak kullanlan VPN, alanlarn nerede olursa olsun gvenli bir ekilde kurumlarnn bilgisayar alarna balanmalarn salar. 46 Tor (The Onion Router - Soan Ynlendiricisi) kullancnn nternet kullanmnda anonimliini salayan bir sistemdir. Tor istemci yazlm nternet traini dnyann drt bir yanndaki gnll Tor sunucular zerinden geirerek kullancnn konumu ve kullanm bilgilerini a gzetleyenler ve trak analizi yapanlardan saklar. Tor sayesinde nternet etkinliklerini (hangi web sitelerine girildii, evirimii mesajlama vb.) izlemek zorlar. Amac kullanclarn nternet kullanmnda kiisel zgrlklerini ve kiisel verilerini korumaktr. 47 BitTorrent nternet zerinden dosya paylam yazlmna ve ayn teknii kullanan dosya takas sistemine verilen isimdir. Dier eten ee paylam programlarndan fark; sabit olmayan bamsz sunucu tanmlama dosyalar sayesinde sabit bir sunucuya ihtiya olmakszn paylama devam etmesidir. 48 Conti, J.P., Is Seeing Deceiving?, Engineering and Technology Magazine, Nisan 2011 (s.70), Volume 6, Issue 3. 49 Rawnsley, A., Pentagon Wants a Social Media Propaganda Machine, Wired Magazine, 15 Temmuz 2001, http://www.wired.com/dangerroom/2011/07/darpa-wants-social-mediasensor-for-propaganda-ops/#more-51990, (Eriim Tarihi: 25 Temmuz 2011). 50 Uur Koba, Takip Altndasnz, OdaTV, 20 Nisan 2012, http://www.odatv.com/n.php?n=takip-altindasiniz-2004121200, (Eriim tarihi: 22 Nisan 2012). 51 James Bamford, The NSA Is Building the Countrys Biggest Spy

47 Avrupa Parlamentosu da 17 Nisan 2012 gn onaylanan anlamaya gre ABden ABDye PNR (Passenger Name Record) ad verilen uan yolcularn verilerini ABDli yetkililerle paylalmasna karar verdi52 . Anlamaya gre ABD, Avrupal yolcularn bilgilerini "aktif sistemde en fazla be yl saklayacak". Alt aydan sonra yolcularn isim ve bilgileri ifrelenerek gizli hale getirilecek. ABD verileri be yldan sonra bir be yl daha tutma hakkna sahip olacak ancak bunu aktif olmayan bir veri bankasnda saklayacak. ABnin ABDyle paylaaca veriler arasnda yolcunun uu rezervasyonu ve check-in srasnda verdii isim, adres, telefon numaras, kredi kart bilgileri ve dini inancna gre yapt yemek tercihi ve tbbi yardm talepleri de bulunmaktadr. Her ne kadar Avrupa Komisyonunun iilerinden sorumlu yesi Cecilia Malmstrm, anlamann kiilik haklarn daha iyi koruduunu sylese de bu anlamaya byk bir tepki szkonusudur. rnein Avrupa Parlamentosunun Yeiller Milletvekili Jan Phillipp Albrecht, byk birader gzetimini kabul ederek Avrupa Birlii yurttalarnn kiisel zgrlkleri kenara atlm olduunu belirtmitir53 . Alman Sosyal Demokrat Partili Birgit Sippel ise anlama iin "tm vatandalar genel phe altna yerletiriyor ve kendi deerlerimizi savunmak yerini onlar ABD adalet sistemine teslim ediyor" yorumunu yapmtr. ngilteredeyse yasal olarak durum daha da vahimlemektedir. ngiliz hkmeti, polis ve istihbarat servislerine nterneti izleme imkan verecek yasa tasaras hazrlamaktadr. Bu yasayla, telefon grmelerinin, e-postalarn, Facebook, Twitter ve Skype gibi sosyal medya ve iletiim kanallarnn yakndan takip edilmesi amalanmaktadr. Dier yandan bu yasayla birlikte nternet servis salayclarna, polis ve istihbarat servislerinin istemesi halinde yurttalarn ziyaret ettii siteleri annda bildirme ykmll getirmektedir. ngilteredeki sivil toplum kurulular, bu dzenlemeyle vatandalarn izlenmesinde ngiltereyi ran ve inle ayn seviyeye getireceini vurgulamaktadr54 . te yandan devletin kiileri gzetimi yalnzca nternetle snrl deildir. Ayn zamanda ziksel olarak kamera araclyla da kiileri izlemektedir. Teknolojinin ilerlemesiyle artk kameralar ok daha kk ve tanabilir olmutur. ngilterede kolluk kuvvetleri ve i istihbarat tekilat olan MI5 ile ortak alan Ciddi Organize Su Kurumu (SOCA - Serious Organised Crime Agency) 2010 yaznda havadan gzlem yapan sistem salayc irketlerinden bavurular istediini
Center (Watch What You Say), Wired Magazine, 15 March 2012, http://www.wired.com/threatlevel/2012/03/_nsadatacenter/all/1, (Eriim tarihi: 22 Nisan 2012). 52 ABD Yolcusu Kalmasn, Bilgileri Gitti Bile, BiaNet - Bamsz letiim A, 20 Nisan 2012, http://www.bianet.org/bianet/dunya/137738-abd-yolcusu-kalmasin-bilgileri-gitti-bile, (Eriim tarihi: 21 Nisan 2012). 53 Jennifer Baker, European Parliament agrees to send airline passenger data to US, Computer World UK, 19 Nisan 2012, http://www.computerworlduk.com/news/publicsector/3352378/european-parliament-agrees-to-send-airline-passenger-data-to-us/, (Eriim tarihi: 21 Nisan 2012). 54 ngiliz istihbarat her eyi dinleyecek, Radikal Gazetesi, 2 Nisan 2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1083670&Categ oryID=81, (Eriim Tarihi: 7 Nisan 2012).

48 aklamtr. Buna gre, stnde video kamera, termal grntleme cihaz, radyasyon detektr, cep telefonu balants bozan cihazlarn taklabilecei mikrodron ad verilen 60 metre ykseklikte uan insansz cihazlar kullanmay planladklar ortaya kmtr55 .

2.2. Devlet Ynetimi, Nfus Saym ve Su Kontrol Alanlar

lk zamanlardan beri devlet nfus saym gibi vatandalarn snandrmak iin birtakm teknikler kullanmtr. rnein Roma mparatorluu dneminde askerlik ve vergilendirme iin nfus saymlar yaplmtr. Marksist bak asna gre, kapitalist toplumlarda devletin gzetim tekniklerini kullanmalar snf kontrol amacyla gerekletirilmektedir. Gnmzde genel nfus iinde tehdit unsuru olarak grlenler (aznlklar, farkl din ve mezhep sahipleri, gmenler vb.) zerinde zellikle bu tr denetim ve gzetim teknikleri yaygn olarak kullanlmaktadr. rnein 2010 ylnda ngilterede Birmingham ehrinde Mslman nfusun oturduu bir mahalleye 3 milyon pound denerek 200 kamera yerletirilmitir. Bu kameralar ilk yerletirilirken polis yetkilileri mahalle sakinlerine araba hrszl ve antisosyal davranlarla savamak amacyla byle bir proje balattn aklamtr. Uzmanlara greyse, kapal devre kamera gvenlik sistemleri, otomatik plaka okuma ve yz tanma kameralar terrizm kart bir amala yerletirilmiti. Ancak polis kuvvetleri daha sonra bu kameralar skmtr. Bunun nedeni de bu nfus kesimiyle kaybolan gvenin tekrar inas olarak belirtilmitir. Polis kuvvetleri su ve terrle savamada blge halknn gven ve desteini kazanmann kolluk kuvvetleri iin en nemli ey olduunu aklamtr56 . 2002 ylnda sadece ngilterede yaklak 4.2 milyon kapal devre gzetim kameras olduu tahmin edilmektedir57 . Buna gre her 14 ngiltere vatandana bir kamera dmektedir ve bir kii her gn 300den fazla kamera tarafndan kaydedilebilmektedir58 . Trkiyede ise, Trkiye Byk Millet Meclisindeki bir soru nergesine yant veren dnemin ileri Bakan Beir Atalay Kent Gvenlik Ynetim Sistemi Projesi kapsamnda 2010 Nisan ay itibariyle 55i il ve 18i ile merkezi olmak zere toplam 73 yerleim biriminde kurulan kamera saysnn 6 bin 454 olarak aklamtr. Buna gre Atalay, stanbulda bin 179 noktada, 4 bin 17 MOBESE59 kameras
55 Unmanned drones may be used in police surveillance, The Guardian, 24 Eyll 2010, http://www.guardian.co.uk/uk/2010/sep/24/police-unmanned-surveillance-drones, (Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2011) 56 CCTV aimed at Muslim areas in Birmingham to be dismantled , The Guardian, 25 Ekim 2010, http://www.guardian.co.uk/uk/2010/oct/25/birmingham-cctv-muslim-areassurveillance, (Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2011). 57 McCahill, M. and Norris, C. 2002. Urbaneye: CCTV in London. Working Papers No: 6, http://www.urbaneye.net/results/ue_wp6.pdf, (Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2011). 58 Britain is surveillance society, BBC News, 2 Kasm 2006, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/6108496.stm, (Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2011). 59 Mobese (Mobil Elektronik Sistem Entegrasyonu) gvenlik kameralaryla oluturulmu bir kent izleme, denetim ve kontrol teknolojisini anlatr.

49 olduunu belirtmitir60 . Teknoloji ilerledike baz devletlerin yeni iletiim ortamlarn da kontrol altna almaya balad gzlemlenmitir. rnein in Halk Cumhuriyeti (HC), 2010 ylnda yeni cep telefonu satnalan herkesten kimlik bilgisi istediini aklamtr. Buna neden olarak da istenmeyen mesajlarn nne gemek olduunu belirtmitir. Ancak bu uygulamay eletirenler, bunun devlete vatandalarn izlemek iin yeni bir ara olduunu belirtmektedir. Hatta bu uygulama ksa sreliine lkeye gelen yabanclar iin de geerlidir. HC tarafndan yaplan aklamadaysa bu uygulamayla spam, pornograk mesaj ve sahtekrlnn nlenmesinin amaland yer almaktadr. Hong-Kongda bulunan in nsan Haklar Savunucularndan aratrma koordinatr Wang Songliana greyse bu uygulama yeni iletiim teknolojileri stnde devlet kontrolnn sklatrlmasdr. Ona gre, bu yeni dzenleme inde oturan vatandalar ok etkilemeyecektir nk zaten telefonlar olduka sk bir ekilde dinlenmektedir. Ancak Wanga gre bu dzenleme, zaten Twitter, Facebook ve YouTube gibi birok web sitesine eriimin engellendii inde istihdam koullar tartmas, hava kirlilii ve baka konularda artan ok saydaki spontane protestolarda yer alan sradan insanlarn izlenmesini mmkn hale gelecektir. u anda inde 800 milyonun zerinde cep telefonunun yaklak 320 milyonu gerek bir isimle kaytlanmam durumdadr. Bu numaralarn 2013 ylna kadar kaytlanmas gerekmektedir, aksi taktirde kullanm d kalaca belirtilmektedir61 . Nitekim Trkiyede de yurttalarn TC kimlik numaras telefon bankaclndan, internet alverii ve oyununa, kargo tesliminden GSM hatt almna kadar her aamada istenilmektedir62 . Trkiyedeyse telefon dinlemeleri Milli stihbarat Tekilatnn verdii bilgiye gre yarg karar ve yasayla snrlandrlmtr63 . Buna gre 2006 ylndan bu yana mahkeme kararyla polis, jandarma ve MT tarafndan yaplan tm dinlemeler Telekomnikasyon letiim Bakanl (TB) tarafndan denetlenmektedir. Ancak 14 Eyll 2011 tarihinde CHP Antalya Milletvekili Grkut Acar Babakan Recep Tayyip Erdoann yantlamas istemiyle yasad dinlemelere ilikin bir soru nergesi vermitir. Buna gre soru nergesinde, "letiim zgrln yok eden yasad telefon ve ortam dinlemeleri ile elde edilen kaytlarn yaynlanmas olaylar, iktidarnz dneminde ciddi bir ekilde artm olmasna karn, nlem konusunda hibir adm atlmad"n vurgulamtr64, 65 . Daha nceden de 2009
60 MOBESEli kent says artyor, Cumhuriyet Gazetesi, 11 Austos 2010, http://www.cumhuriyet.com.tr/?im=yhs&hn=164932, (Eriim Tarihi: 31 Ocak 2012). 61 China demands ID from all buyers of mobile phone numbers, Associated Press, Pekin, 1 Eyll 2010, http://www.guardian.co.uk/world/2010/sep/01/china-mobile-phone-numberidentity, (Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2011). 62 TC numaras ile gelen tehlike, Milliyet Gazetesi, 25 Ocak 2012, http://gundem.milliyet.com.tr/tc-numarasi-ile-gelen-tehlike/gundem/gundemdetay/ 25.01.2012/1493514/default.htm, (Eriim tarihi: 25 Mart 2012). 63 Merak edilenler, Milli stihbarat Tekilat Web sitesi, http://www.mit.gov.tr/me_diger.html, (Eriim Tarihi: 31 Ocak 2012). 64 CHPli Acar Babakan Erdoana dinlemeleri sordu, Milliyet Gazetesi, 15 Eyll 2011, http://siyaset.milliyet.com.tr/chp-li-acar-basbakan-erdogan-a-dinlemelerisordu/siyaset/siyasetdetay/15.09.2011/1438856/default.htm, (Eriim Tarihi: 31 Ocak 2012). 65 Yazl Soru nergesi Bilgileri, Trkiye Byk Millet Meclisi web sitesi

50 ylnda Demokratik Toplum Partisi (DTP) Diyarbakr milletvekili ve Demokratik Sol Parti (DSP) stanbul Milletvekili Sleyman Yaz, Babakan Recep Tayyip Erdoann yantlamas istemiyle telefon ve ortam dinlemesine dair uygulamalar konusunda eitli sorular yneltmitir66 . Ancak daha nce Babakan Erdoan bu konuda telefon dinlemelerinin mahkeme kararyla yapldn belirtmi, Benim de dinlendiim ortaya kt. Yasad dinleme yaktrmas ok irkin aklamasn yapmtr67 . Ancak telefon dinlemesi zellikle son yllarda Trkiyede gazetecilere ynelik srmekte olan davalarla yaygnlaan, dava delillerinin byk bir ksmnn saland ve hukuken tartmal durumlara yol at belirtilen sradan ve yaygn bir uygulama haline gelmi bulunmaktadr. rnek olarak Odatv iddianamesinde68 gazeteci Nedim enerin siyaseti, brokrat, gazeteci ve iadamlar ile yapt, herhangi bir itham ya da atfta bulunulmayan 271 ayr telefon grmesinin 550 sayfa tutan iddianamede ve delil klasrlerinde yer almas durumu gsterilebilir. Ya da 2009dan itibaren telefonlar dinlenme sresi iki kez ay ve kez de bir aylna uzatlan Soner Yaln iin Ocak 2011de tekrar telefon dinleme talebinde bulunulmas durumu verilebilir. Bunun zerine 10. Ar Ceza Mahkemesi, iki gn sonra Yalnn telefonlarnn ay sreyle dinlenmesine karar vermitir. Ancak daha nce de Yalnn telefonunun dinlenmesinden tr ay dinleme karar alnmas hukuksuz olduundan, 14. Ar Ceza Mahkemesi tarafndan bu karar geersiz ilan edilmitir. Bu nedenle normal koullarda 2 ubat tarihinden itibaren bir aylk dinleme balatabilecek olan sz konusu mahkeme dinlemeyi 19 ubat tarihinde balatm gibi gstermitir69 . Telefon dinlemeleri konusunda bir baka rnekse ileri Bakan dris Naim ahinin TBMMdeki gensoru grmeleri srasnda BDPli milletvekillerinin aralarnda yaptklar konumay aktarmas milletvekillerinin de dinlenip dinlenmedii sorusunu akla getirmitir. Telekomnikasyon letiim Bakanl (TB) yetkililerine gre, bir milletvekilinin telefonunun TB zerinden yasal olarak dinlenmesi imkansz. Hatta zel yetkili savclar terrle mcadeleyi bahane edip bavuru yapsalar bile, milletvekilinin dokunulmazl olduu iin hibir hakim dinleme karar veremez. Dolaysyla ileri Bakan ahinin kastettii konuma ya TB dndaki bir yntemle dinlendii ya da daha nce rnekleri olan, BDPli vekillerin telefonlar, baka kod isimlere ait gibi gsterilerek mahkemeden karar kartlm olabilecei belirtilmektedir. Nitekim iki yntemin de su ve ar yaptrmlar var-

http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/yazili_sozlu_soru_sd.onerge_bilgileri?kanunlar_sira _no=94764, (Eriim Tarihi: 31 Ocak 2012). 66 Babakana DTP ve DSPden ki Ayr "Dinleme" nergesi, Bianet Bamsz letiim A, 19 Kasm 2009, http://bianet.org/bianet/ifade-ozgurlugu/118386-basbakana-dtp-, (Eriim Tarihi: 1 ubat 2012). 67 Erdoan: Ben de dinlendim, telekulak irkin, NTVMSNBC, 16 Kasm. 2009, http://www.ntvmsnbc.com/id/25021648/, (Eriim Tarihi: 1 ubat 2012). 68 ODATV iddianamesi, http://im.haberturk.com/images/others/2011/09/10/odatv_iddiana me.doc, (Eriim Tarihi: 1 ubat 2012). 69 Telefonlar MT kriterlerine gre dinleniyorsa, lke ihanetten geilmiyor!, Sol Portal, 27 Ocak 2012, http://haber.sol.org.tr/devlet-ve-siyaset/telefonlar-mit-kriterlerine-goredinleniyorsa-ulke-ihanetten-gecilmiyor-haberi, (Eriim Tarihi: 1 ubat 2012).

51 dr70 . Daha sonra ileri Bakanl sylendii gibi bir dinleme olmadn, bunun bilinli bir karalama ve ypratma kampanyasnn rn olduunu belirtmitir71 . Nitekim Trkiyede yasad dinleme olaylar ve tartmalar sklkla gndeme gelmektedir. Devlet gzetimi konusunda bir dier rnekse, 1995 ylnda Japonyada Aum Shinrikyo adl dinsel bir rgtlenmenin dzenledii ve 12 kiinin lmyle sonulanan Tokyo metrosunda sarin gaz saldrsyla ilgilidir. Bu olayda polis alnan arabalar tehis etmek iin gelitirilen elektronik bir kamera sisteminden yararlanarak phelileri yakalamtr. Japon sosyolog Kiyoshi Abe bu olayn hkmet ve polise gzetimin glendirilmesi iin byk bir frsat sunduunu belirtmektedir. Abe, devletin bu tr gzetim teknolojileri uygulamalar konusunda yurttalarn renme hakknn yasalarla gvence altna alnmas gereini vurgulamaktadr. Bu yolla yurtta devletin uygulamalarn renip eletirebilme hakkna sahip olacaktr. Ancak Mays 2002de Japon Savunma Bakanlnda alan bir kiinin, Bakanln etkinlikleri konusunda bilgi edinmek isteyen kiileri ledii ortaya kmtr. Bu olay Japonyada byk bir skandala neden olmutur. Burada Bakanlk ne tr kiilerin (r. bamsz gazeteci, sava kart organizasyon yeleri, STK alanlar vb.) bilgi edinme hakkna bavurduu bilgilerini toplamtr. Olay duyulduunda Bakanlk bunun bir kurum almas olmadn, kiisel bir alma olduunu aklasa da, Abe bu skandal gazetelerde duyulduunda Bakanln hemen bu dosyay yok etmeye altn belirtmektedir72 . Bu da Abeye gre yurttan devlete olan gvenini zedelemitir. 20. yzyln balarndan itibaren halk sal birimleri bildirilmesi zorunlu hastalklar zerine veri toplamaya balamtr. rnein ngilterede eitli halk sal etkinlikleri gelimitir. Bu etkinlikler belli bir hastalkla savaacak ka erikin erkek olduunu bulmaya ynelikti. Zaman ierisinde zellikle genetik biliminin gelimesi, gelecek tahminlerinden dolay, kamu sal konusunda birok yeni gzetim sorununu da beraberinde getirmitir. E-devlet uygulamasna geen toplumlarda zellikle bu gibi bilgilerin kurumlar arasnda paylalmas giderek mmkn hale gelmitir. Bu olguda, yeniden veri paylam, verilerin gvenlii73 ve gzetimin artan boyutlar konusunda dikkatle dnlmesini gerekli klmaktadr. Nitekim BTK tarafndan tketici ikyetlerinin hzl ve etkili bir ekilde zm amacyla 30 Ocak 2012 tarihinde hizmete alan Online ikyet Bildirim Sistemine ait tuketici.btk.gov.tr sayfasna 12 ubat 2012 tarihinde Anonymous
Zeyrek, Milletvekilini dinleme yasad, Radikal Gazetesi, 19 Nisan 2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1085386&Categ oryID=78, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012) 71 Tartma yaratan konuma iin aklama geldi, Radikal Gazetesi, 21 Nisan 2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1085636&Categ oryID=78, (Eriim tarihi: 21 Nisan 2012) 72 Abe, K., Everyday Policing in Japan:Surveillance, Media, Government and Public Opion, International Sociology, 2004 19: 215. 73 CHP Ankara Milletvekili Emine lker Tarhan tarafndan, yantlanmak zere Ulatrma, Denizcilik Ve Haberleme Bakan Binali Yldrma verilen Yazl Soru nergesi, Trkiye Byk Millet Meclisi web sitesi, http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/yazili_sozlu_soru_sd.onerge_bilgileri?kanunlar_sira_n o=101751, (Eriim Tarihi: 31 Ocak 2012).
70 Deniz

52 grubu tarafndan bir saldr gerekletirilmi olup, BTKnn veri tabannda yer alan yzlerce kiinin ad, soyad, ev adresi, ev ve i telefonlar, e-posta adresleri ve ifreleri ama en kts vatandalk numaralar nternette herkese ak ekilde yaymlanmtr74 . Washington niversitesinde teknoloji ve kamu politikalar profesr Philip Bereanoya gre, devletin, bireylerin kiisel verilerinin korunmasna kar istilas belki de en iyi genetik test alanyla tasvir edilebilir. Amerikan devleti tarafndan desteklenen nsan Genomu Projesi (Human Genome Project) tarafndan temsil edilen genetik gzetim ve izleme, en temel mahremiyet alanmza ve zgr irademize tehdit oluturmaktadr. Herkesin test edilip snandrlmas bilgisinin kt bir ekilde kullanlmas olasl, genetik ayrmcla kar yasalarn oluturulmasn zorunlu klmtr75 . Gnmzde 1500den fazla genetik test eidi mevcuttur. Uzmanlar bu testlerin standart salk uygulamalar haline gelmesiyle salk kaytlarnda da genetik bilgilerin bulunabileceini belirtmektedirler. Her ne kadar birok biliminsan bu teknolojiyi rutin olarak uygulamak iin henz erken olduunu belirtse de, ABDdeki 23andMe ve zlandadaki deCODE Genetics gibi rmalar, salk laboratuvar lisansna sahip olmadklar halde, piyasada genom taramas pazarlamaya balamlardr. Uzmanlar on sene ierisinde btn DNAnn 1000 Amerikan dolarnn altna taratlabileceinden bahsetmektedir76 . Sorun grld zere yalnzca gvenlik sorunu deildir. rnein salk durumu iyi olmayanlarn salkl olanlara gre, daha fazla para m demesi gerekmektedir? Gazeteci Esther Dysona gre esas sorun sigorta endstrisinin i modelidir. Yaknda birok sigorta irketi bavuranlara genetik test uygulamak isteyecektir ve belki de genetik risk tayanlarn bavurular reddedilecektir. Bundan tr, 21 Mays 2008 tarihinde ABD Bakan George W. Bush genetik bilginin ayrmclk amacyla kullanlmasna kar yasay (GINA - Genetic Information Nondiscrimination Act) imzalamtr. Bu kanuna gre sigorta irketlerinin ya da iverenlerin temel genetik testler sonucunda ayrmclk yapmas su saylmaktadr77 .

74 Vatandalk numaranz internete dm olabilir!, Yurt Gazetesi, 15 ubat 2012, http://www.yurtgazetesi.com.tr/icerik/4302/vatandaslik-numaraniz-internete-dusmusolabilir.html, (Eriim tarihi: 25 Mart 2012) 75 Philip Bereano, Washington Public Health, Vol. 17 Fall 2000, s. 19-21, http://www.doh.wa.gov/sboh/Goals/Past/Genetics/2002/_02-25/docs/Tab05-BereanoArti cle.pdf, (Eriim Tarihi: 15 Temmuz 2011). 76 Dyson, E., Reection on Privacy 2.0, Scientic American, Eyll 2008. 77 GINA The Genetic Information Nondiscrimination Act of 2008, Information for Researchers and Health Care Professionals, National Human Genome Research Institute and the Department of Health and Human Services (HHS), 6 Nisan 2009, http://www.genome.gov/Pages/PolicyEthics/GeneticDiscrimination/GINAInfoDoc.pdf (Eriim Tarihi: 20 Temmuz 2011).

53

2.3. Yeri Gzetimi ve Denetimi Alanlar

ortam gzetimi konusunda tarih boyunca eitli modeller sunulmutur. rnein Jeremy Bentham panoptikon plann bir hapishane iin gelitirmitir78 . almann Birinci Blmnde akland zere Bentham aslnda kri kardei Samuelin fabrikadaki iilerin kontrol edilmesi planndan almtr. Bu modeli Bentham endstrilemenin ocukluk dnemi olan 18. yzylda yazmtr. Gnmzde alann gzetlenmesi ve denetlenmesi teknikleri daha gelimi olsa bile, aslnda mantk son birka yzyldakiyle ayndr. Elbette Benthamn dneminde alanlar ayn zaman ve ziksel ortamda bulunmaktaydlar. Ancak gnmzde artk esnek alma koullaryla alanlarn gzetlenmesi hem zaman hem de mekn olarak ok genilemitir. Bu nedenle alanlarn cep telefonu ve GPSlerinden iverenleri tarafndan nternet stnden nerede olduklar takip edilebilmektedir. te yandan alanlar hakknda rma ie balamadan nce polis kaytlar (dier bir deyile adli sicilleri) ve hastalklar konusunda bilgi toplamaktadr. rnein polis kayd konusunda Amerikada hizmet veren nternet siteleri mevcuttur (rnein, http://www.comprehensivebackgroundcheck.info/). Lyon zellikle 11 Eyll saldrlarndan sonra bu gibi sitelerin ok daha gzde olmaya baladn belirtmektedir. rnein Backgrounds Online sitesi Kasm 2001de aldklar isteklerde yaklak yzde 33lk bir art olduunu belirtmektedir. Bu gzetim alanlarnn genilemesini Gary T. Marx hareket eden her eyin llmesi olarak belirtmektedir. ortamnn gzetlenmesi genel olarak kalite kontrol, eksikliklerin ortaya kartlmas, ie alma, alanlarn performans, ter ya da iyerindeki istismarlarn engellenmesi gibi konularda nem kazanmaktadr. Ancak bu gzetleme, alanlarn i saati dnda kiisel alanlarnn gzetlenmesini ierdii ya da emek gc ile iveren arasnda eit olmayan g ilikisi ierisinde emek gcnn daha da gszletirilmesi amacyla kullanld durumlarda byk bir sorun yaratmaktadr. yerinde elektronik gzetim uygulamalar arasnda alanlarn, e-postalarnn ve sohbetlerinin izlenmesi, telefonlarnn dinlenmesi, i yeri dnda bulunmalar durumunda kresel konumlama sistemi (GPS) ya da dier teknolojilerle nerede bulunduklarnn izlenmesi, Webde hangi sayfalara girdiinin izlenmesi, kapal devre video sistemiyle iyerinde izlenmesi, klavyede hangi tulara bastnn izlenmesi,
78 Benthamn

panoptik modeli detayl olarak Birinci Blmde aklanmtr.

54 biyometrik ve/veya RFIDli akll kartlar kullanmasn zorunlu klarak izlenmesi gibi yntemler kullanlmaktadr. Bunun yannda kimi iyerleri uyuturucu testi (kan, sa ya da idrar rnei alarak79 ) , genetik tarama80 ve psikolojik test de yapmaktadr81 . Uluslaras alma rgtnn (ILO) 1993 ylnda iyerindeki yeni gzetim teknolojileri zerine yaymlad almada82 gzetim teknolojilerinin kullanlmasnn temel insan haklarn ve itibarn ihlal etmekte olduunu, bu konudaki gerekli zenin yerine getirilmemesinin yan sra yerel yasalarn yaratt boluklardan yararlanld, i yerinde gerekletirilen gzetim alannn alanlarn zel yaamn da izlemeye kadar geniledii, gzetimin iveren ve ii arasnda ayrm daha da besledii, gzetimin alanlar arasnda ayrmcla neden olduunu ve alanlarn bu durumun farkna varmasnn ok zor olduu belirtilmektedir. ILO 1996 ylnda yaplan toplantlarda, alanlarn kiisel bilgilerinin korunmasna ilikin bir davran kodu da yaymlamtr83, 84 . Bu davran kodunda benimsenen kimi ilkeler unlardr: alanlarn zel yaamna ilikin bilgilerin koruma yollar gelitirilerek, kiisel bilgilerle ilgili bilgisayar kaytlar en aza indirgenmelidir. alan ve temsilciler bilgi toplama srecinden, bu srecin kurallarndan ve haklarndan haberdar edilmelidir.
79 Holland, P. (2003). Case-Study. Drug Testing in the Australian Mining Industry, Surveillance and Society: 2049. 80 Equality at work - Just a family medical history: genetic testing before getting a job?, ILO Haber blteni, 9 Mays 2007, http://www.ilo.org/global/about-the-ilo/press-and-mediacentre/news/langen/WCMS_082589 (Eriim Tarihi: 26 Temmuz 2011). 81 PHR2006-Privacy Topics-Workplace Privacy, Privacy International, 18 Aralik 2007, https://www.privacyinternational.org/article/phr2006-privacy-topics-workplace-privacy, (Eriim Tarihi: 26 Temmuz 2011). 82 Workers privacy Part II: Monitoring and surveillance in the workplace, Conditions of work digest, Volume 12 Number 1 1993, Geneva, International Labour Oce, http://www.ilo.org/public/libdoc/ilo/P/09921/09921(12).pdf, (Eriim Tarihi: 27 Temmuz 2011). 83 Tekergl, M., yerinde Elektronik Gzetim Uygulamalar, Yksek Lisans Tezi, Kadir Has niversitesi, Hukuk Anabilim Dal, 2010. 84 Protection of workers personal data, ILO Code of Practice, Geneva, International Labour Oce, 1997, http://www.ilo.org/safework/normative/codes/langen/docName WCMS_107797/index.htm, (Eriim Tarihi: 27 Temmuz 2011).

55 Kiisel bilgileri, dosya veya bilgisayarlara ileyenler, dzenli olarak eitilerek yaptklar iin sorumluluk bilincinde olmalar salanmaldr. Toplanan kiisel bilgilerle iilerin istihdamnda ve i srasnda hukuka aykr ayrmclk yaplmamaldr. verenler, alanlar ve onlarn temsilcileri, alanlarn zel yaamna ilikin bilgilerin korunmas politikas gelitirmede ibirlii yapmaldr. Toplanan kiisel bilgilere eriebilen iverenler ve ii temsilcileri, bu husustaki gizlilik ilkesine uymak zorundadr. alanlar, kiilik haklarn ilgilendiren haklardan feragat edemezler. veren, iinin cinsel yaam, siyasi, dini ve dier inanlar konusunda bilgi toplayamaz ve iinin sua eilimini belirleme amacna ynelik test yapamaz. Salk asndan, rnein, nceden bir hastalk geirip geirmediine ynelik sorular ancak, i iin nemli ise ve ulusal mevzuatta i gvenlii ve ii salnn gerektirdii lde sorulabilir. Yukarda belirtilen ilkelere aykr soru sorulursa, aday veya alan eksik cevap vermesi halinde iten karlamaz veya disiplin cezas verilemez. alann madde bamll bulunup bulunmadna ilikin testler, ancak ulusal mevzuat kapsamnda ve uluslararas standartlar dikkate alnarak uygulanabilecektir. i hakknda toplanan bilgilere sadece yetkili olanlar eriebilir. Bu bilgiler, kural olarak nc kiilere, alann izni olmadan verilemez. Ancak cana kast ve sal tehdit eden bir durum sz konusu ise, yasann elverdii lde ve alma ilikisinin ynlendirilmesi amacyla nc kiilere verilebilir. Ayrca ulusal ceza mevzuat gerektiriyorsa bu bilgilerin verilmesi mmkndr. Bu metnin elbette uluslararas bir balaycl yoktur ve iyeri gzetimi zerine yasalar lkeden lkeye deimektedir. rnein Avrupa lkeleri bu metne daha yakn dururken, ABDde durum ok daha farkldr. rnein 2007 ylnda Amerikan letme Vakfnn (AMA-American Management Association) yaymlad bir rapora gre85 ABDde iverenlerin bilgisayar izlemesi eitli ekillerde gereklemektedir. Buna gre iverenlerin %66s alanlarn nternette nereye balandklarn izlemektedir, %45i alanlarn bilgisayarlarnda girdikleri ierikleri, bast tularn kaydn ve klavye banda geirdikleri zaman izlemektedir, %43 alanlarn e-postalarn izlemektedir, %43 alanlarn bilgisayarlarndaki dosyalar saklayp, gzden geirmektedir,
85 The Latest on Workplace Monitoring and Surveillance, 13 Mart 2008, http://www.amanet.org/training/articles/The-Latest-on-Workplace-Monitoring-and-Surveill ance.aspx, (Eriim Tarihi: 27 Temmuz 2011).

56 %12si nternetteki bloglarda rma hakknda ne yazdn kontrol etmektedir, %10u sosyal alar izlemektedir.

2.4. Tketim ve Tketici Yaplandrmas Alan

Kiisel bilgilerin ekonomik deer kazanmas konusu zerine Oscar Gandy Jr.nin yazm olduu The Panoptic Sort kitabnda tketicilerin snandrlmas anlatlmaktadr. Buna gre irketler rnlerini daha iyi pazarlayabilmek iin kullanclarn kiisel bilgilerini toplayp, onlar belli zelliklerine gre snandrmaktadr. Bunun yannda tketici nternette bir sayfaya girip bir alveri yaptnda kendisi hakknda bir iz brakmaktadr. Ancak irketler yalnz alveri srasnda kullanclarn kiisel bilgilerini toplamakla kalmaz, ayn zamanda kullanclarn hangi sitelere girdiklerini, sosyal alarda nelerden holandklarn, hangi konular izlediklerini, e-postalarnda hangi kelimelerin kullanldn takip ederek bu kullanclara gre pazarlama stratejileri gelitirmektedirler. Bu toplanan kullanc verilerini irketler artk yalnz kendileri iin kullanmakta, baka irketlere de satmaktadrlar (Castells, 2001). Computer Assisted Passenger Pre-Screening Sistemi (CAPPS-II) her hava yolu yolcusunu deiik snara ayrlarak risk deerlendirmesinde bulunarak onlara not vermektedir. CAPPS ilk olarak 1996 ylnda bagajlarda patlayc madde taramas sistemi olarak balatlmtr. kinci nesil sistem artk hem tehlikeli eyleri tarayabilmekte, hem de yolcular zerinde devlet ve ticari kurumlarn veritabanlarn tarayarak veri-madencilii algoritmas sayesinde tehlikeli olanlar ayrabilecek gtedir86 . nternette tketici izlemesi ve prollenmesi konusunda kullanclarn alkanlklar saysal iaretleyicilerle salanmaktadr. Kullanc bilgilerini toplamak iin web erezleri, ash erezleri ve web bcekleri genellikle en ok kullanlan yntemlerdendir. erezler bir web sitesine girdinizde bilgisayarnzn sabit diskine yerleen kk metin dosyalardr. Bu erez dosyalarnda oturum bilgileri ve benzeri veriler saklanr. Bu erezler yardmyla web siteleri kullanclar yaymladklar web sayfalarn daha verimli kullanmalarn salamaktadr. rnein erezler yardmyla kullancnn her seferinde ayn web sayfasna balandnda kullanc ad ve ifresini girmesi gerekmemektedir. Bu bilgiler erezlerin ierisinde saklanmaktadr. Ancak web teknolojisi ilerledike bilgisayarna yerletii kullancnn web zerinde dolama ekilleri ve web sayfalarnda verdii bilgileri toplamaktadrlar. Web erezlerinin aksine Flash erezleri grece kullanclar tarafndan pek bilinmemektedirler. Bunlar ayn zamanda web taraycsnn erez kontrol ayarlarndan kontrol edilememektedir. Kullanclar her ne kadar bilgisayarlarndaki erezleri temizlediklerini dnseler de aslnda Flash erezleri genellikle temizlenmemektedir87 .
Proling, Electronic Privacy Information Center http://epic.org/privacy/airtr avel/proling.html, (Eriim Tarihi: 10 Temmuz 2011). 87 Singel, R., You Deleted Your Cookies? Think Again, Wired Magazine, 10 Austos 2009, http://www.wired.com/epicenter/2009/08/you-deleted-your-cookies-think-again/, (Eriim Tarihi: 25 Temmuz 2011).
86 Passenger

57 Web bcekleriyse genellikle web sayfas ya da e-postalarnn ierisine kullancnn gremeyecei ekilde yerletirilmektedir. Bunun sayesinde kullancnn web sayfasn ya da e-postasn grp grmedii kontrol edilmektedir. Bunlar ayn zamanda erezleri ve indirilecek uygulamalarn gnderilmesi iin de kullanlmaktadr. rnein kullanc web taraycsnda erezlere izin vermiyorsa ya da dzenli olarak silse bile web bceklerine izin vermemesi genellikle zordur. Kullanclar hakkndaki toplanan bilgiler genellikle; nternet Protokol (IP) adresi; grlen sayfalar; sayfalarda geirilen zaman; grlen reklamlar; okunan makaleler; yaplan alveriler; arama yaplan kelimeler ya da sitede girilen bilgiler; kullanlan dil ya da web tarayc bilgisi gibi kullanc bilgileri; kullanlan iletim sistemi; cora olarak nereden balanlddr. Daha fazla veri baka teknolojiler yardmyla toplanabilmektedir. rnein Facebook, MySpace, LinkedIn gibi sosyal alarda kullancnn isteyerek verdii bilgiler sayesinde, veri madencilii teknikleri kullanlarak bu toplanan veriler, amalar dorultusunda belli snandrmalara sokulmaktadr.

nternette prolleme nasl iliyor

te yandan nternette ziyaret ettiiniz tarayczdan bilgisayarnzda hangi fontlarn yklendiini renilebilmektedir. Bunun yannda Adobe Reader, OppenOfce.org, Google Chrome ve Microsoft Silverlight gibi yklenen kimi programlar da renmeleri mmkndr88 . Hatta son dnemlerde ziyaret ettiiniz kimi siteleri de renebilmektedirler. Bir kullanc nternette gezindiinde arkasnda brakt izlerden web siteleri onun web taraycsn tanyabilir hatta kimi u durumlarda kullancy da tanyabilir89 . Web taraycnzn zellikleri (yklenmi olan programlar, fontlar vb.) onun web sitesi tarafndan byk lde tanmasn salar90 .
(Son eriim tarihi: 8 Mart 2012) Lawton, Browser Fingerprints Threaten Privacy, Computing Now, Nisan 2010, http://www.computer.org/portal/web/computingnow/archive/news057, (Eriim tarihi: 8 Mart 2012) 90 Web taraycnzn ne kadar benzersiz olduunu https://panopticlick.e.org/ adresinden test edebilirsiniz.
89 George 88 http://browserspy.dk/,

58 Ancak kimi lkelerde kullanclarn bilgileri dnda izlenmesi yasalara aykrdr. rnein ngilterede 26 Mays 2011de yrrle giren yeni yasayla kullanclarn izni olmadan web sitelerinde erez ya da benzeri aygtlarn kullanlmas yasaktr91 . Kanadada Kiisel Veri Gvenlii Komisyonu (Privacy Commissioner of Canada)92 yapt aratrma sonucunda Google ve Facebook gibi rmalarn kullanclar hakknda artan derecede veri topladn ve kullanclarn bu toplanan verilerin ne iin kullanlacana dair dzgn bir ekilde bilgilendirmediini kaydetmitir93 . Bu komisyonun yaymlad raporda94 birok kiinin nternette dolarken, sosyal alar kullanrken ya da cep telefonu gibi tanabilir cihazlarndaki Google Maps gibi cora konum fonksiyonlarn kullanrken arkalarnda braktklar zengin veri ynnn farknda olmad belirtilmektedir. Bu raporda Google gibi rmalarn politik eilimlerden, mzik zevkine kadar kullanclar hakknda her bilgiyi toplad ve bu toplanan verilerin pazarlama ya da reklam rmalarna satld ve hatta aramalarda bunlara gre belki de kullancnn ilgilenmeyecei web sayfas balant sonularnn sunulmakta olduu belirtilmektedir. rnein bir kullanc Gmail e-posta hesab gibi Google rmasnn verdii hizmetlerden birine girdiinde, rma bu kullancnn alt aylk nternet gemiini kaydetmekte ve bu bilgiyi kullanarak o kullancnn en ok neler grmek isteyeceini tahmin etmektedir. Google rmasna gre, bunun nedeni nternette ok fazla bilginin olmasndan dolay kiiye zelletirilmi bilgilerin sunulmasdr. rnein Googleda iki ayr kullanc ayn kelimeyi aradnda farkl sonular elde edebilmektedir. Bu konuda Google rmas, kullancya zel ve gereksinime en uygun sonular kardn aklamtr. Google rmas kullanclarn dilerlerse gemi arama kaytlarn http://www.google.com/history/optout adresinden silebileceklerini de belirtmektedir. Ancak Kanada hkmeti bu aklamalar yeterli bulmamaktadr. Amazon.comdan Applen iTunes hizmetine kadar kullanclarn izlendiini belirtmilerdir. Kiisel veri gvenlii komisyonu yesi Jennifer Stoddart nternet irketlerinin kullanclara ait verileri nasl topladklarn ve bu toplanan verileri nasl kullandklar konusunda rmalarn daha proaktif olmasn istemektedir. Amerikada bir baka gelimeyse 11 Kasm 2011 tarihinde Cumhuriyeti Partiden ABD Temsilciler Meclisi yesi Michael Rogers ve 111 destekisi tarafndan Siber stihbarat Paylam ve Koruma Yasas (CISPA) adl yasa tasars Beyaz Saraya sunulmasdr95 . Yasa tasars ABDde i yapan irketlere, nternet
91 New rules on use of cookies to store and access your data, 26 Mays 2011, http://www.direct.gov.uk/en/Nl1/Newsroom/DG_197239, (Eriim Tarihi: 23 Temmuz 2011). 92 Baknz: http://www.priv.gc.ca 93 Pileici, V., Privacy watchdog sets sights on Google - Report raises concerns about how Internet giants track, prole and target us, The Montreal Gazette, 19 Temmuz 2011, http://www.montrealgazette.com/technology/Privacy+watchdog+sets+sights+Google/5125 124/story.html, (Eriim Tarihi: 19 Temmuz 2011). 94 Report on the 2010 Oce of the Privacy Commissioner of Canadas Consultations on Online Tracking, Proling and Targeting, and Cloud Computing, Mays 2010, http://www.priv.gc.ca/resource/consultations/report_201105_e.cfm#toc5a, (Eriim Tarihi: 20 Temmuz 2011). 95 Cyber Intelligence Sharing and Protection Act, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/

59 kullanclarna izlendikleri konusunda bilgi bile vermeyerek, kiisel bilgileri yannda evrimii etkinliklerinin tamamnn btn kaytlarn toplayp ABD hkmetine teslim etme yetkisi veriyor. Bunun iin herhangi bir yasal izin, bir hukuki gereke ya da yasal srece uygunluk gerekmemektedir. Bunun yannda devlete ve irketlere zel hayatn gizliliini ihlal veya baka yasad bir il gerekesiyle aleyhlerinde dava almasndan korunmalar iin kapsaml bir cezaszlk salad da belirtilmektedir96 . Bu yasa tasarsna gre herhangi bir irket kendi hak ve mlkiyetlerini korumaya ynelik sibergvenlik nlemleri alabilmektedir. Yani yasa kullanclarn btn e-postalarn ya da Facebook mesajlar gibi btn iletiimlerini irketlerin izleyebilmesine olanak salamaktadr. te yandan Tor gibi anonimletirici hizmetlerin kullanlmas, ya da e-postalarnzn ifrelenmesi gibi uygulamalar da tehdit olarak grlmektedir bu yasa tasarsna gre. Bu yasa tasars nternet kullanclar arasnda o kadar byk bir tepki yaratmtr ki uluslararas birok sivil toplum kuruluu bu yasa tasarsna kar kampanya balatmtr97, 98, 99 . Tketicinin izlenmesi ve prollenmesi konusunda tek ortam elbette nternet deildir. 2010 ylndan itibaren Yakn Alan letiimi ya da dier adyla NFC (Near Field Communication) ad verilen yeni nesil kablosuz iletiim teknolojisi de gndelik yaamda giderek yaygnlamaktadr. Bu teknolojiyle elektronik cihazlar arasnda yakn mesafeli haberleme salanmaktadr. Bylece kredi kart ya da nakit para tamak yerine yalnzca telefonunuzu bir markette ya da maazada sat noktasna tutmanz yeterli olacaktr. Bu yeni teknolojiyle nasl kimi pasaportlarda Radyo Frekans ile Tanmlama (RFID) ipleri kullanlyorsa, gelecekteki kimlik sistemlerinde de NFC iplerin kullanlabileceinden bahsedilmektedir. NFC teknolojisi cep telefonlarnda kullanlmaya balanmtr. u anda Googlen yeni Android iletim sistemli cep telefonlar NFC teknolojisini desteklemektedir ve rma bu pazara byk ilgi duyduunu gstermitir100 . Google NFC teknolojisi kullanarak mobil deme sistemi gelitirilmesi iin MasterCard ve Citigroup rmalaryla ortaklk kurduunu aklamtr. te yandan yeni nesil iPhonelarda da NFC teknolojisi bulunacaktr. Microsoft, Amazon gibi rmalar da kendi rnlerini NFCye uyumlu hale getirme konusunda almalarn srdrmektedir. Ancak burada sorulmas gereken bir dier soru daha vardr: buradan elde edilen gelir ortaklar (ebeke rmas, cep telefonu reticisi, sat yapanlar vs.) arasnda
Cyber_Intelligence_Sharing_and_Protection_Act, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). 96 Cybersecurity Bill FAQ: The Disturbing Privacy Dangers in CISPA and How To Stop It, Electronic Frontier Foundation, https://www.e.org/deeplinks/2012/04/cybersecurity-bill-faqdisturbing-privacy-dangers-cispa-and-how-you-stop-it, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). 97 Boone, J., CISPA: The internet nds a new enemy, GlobalPost, 9 Nisan 2012, http://www.globalpost.com/dispatches/globalpost-blogs/the-grid/cispa-the-internetnds-new-enemy-sopa, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). 98 Stop Cyber Spying, Electronic Frontier Foundation, https://cyberspying.e.org/, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). 99 nternet gizliliinin sonu, AVAAZ.org, https://secure.avaaz.org/tr/stop_cispa_corporate_g lobal/?cl=1744899201&v=13751, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). 100 Eaton, K., Googles Eric Schmidt Reveals NFC Smartphone Plans: Its All About Advertising, 16 ubat 2011, http://www.fastcompany.com/1728241/eric-schmidt-gives-awaygoogles-nfc-smartphone-plans-its-all-about-advertising, (Eriim Tarihi: 23 Temmuz 2011).

60 nasl paylalacaktr101 . Bu soru da veri eletirmesinin ekonomi politik ynne iaret etmektedir. Google rmas bugn o kadar reklam odakl dnmektedir ki artk yalnzca nternet zerinden kullanclarn arama alkanlklarn, e-posta hesap bilgilerini, ajandalarn ve cora konumlarn toplamamaktadr. Ayn zamanda NFC destekli Android telefonlar sayesinde kullanclarnn nereden ve ne zaman alveri yapt ve ne ald konusunda da bilgi sahibi olabilmektedir. Bu nedenle 2010 ylnn Aralk aynda Amerikan Federal Ticaret Komisyonu NFC teknolojisi kullanan rmalarn tketicinin kiisel bilgilerinin korunmasna ynelik uymas gereken bir rapor nermitir102 . Bu rapor temel nokta zerine odaklanmaktadr: Tasarm olarak kiisel verilerin korunmas, basit seenekler ve daha fazla eak. Buna gre rmalarn tketicilere kiisel verileri zerinde basit ve gerek bir kontrol salamas gerekmektedir. Yani tketiciler kiisel verilerini verirken, bu verilerin pazarlama amal kullanlmamas ve bunun yalnzca anlama metninde bulunmamas gerekmektedir. zetle rmalar kullanclara gerekten haklarnda topladklar verilere ilikin ne olaca bilgisini salamaldr. Google rmas son olarak 1 Mart 2012 tarihinden itibaren, kendi cretsiz hiztmelerinden yararlanan kullanclarnn nne, eer bu hizmetlerden yararlanmay devam ettirmek istiyorlarsa, onaylamalar gereken yeni bir szleme sunmutur103 . Bu szlemeyle rma, amalarnn gizlilik politikalarn sadeletirmek olduunu belirtmektedir. Bu szlemeye gre rma, birok farkl hizmetini tek bir szleme altnda toplamaktadr. te yandan szlemenin kiisel bilgilerin korunmas ve bilgi transferi ayandaki maddelerde, toplanan bilgilerin geni bir alana yaylyor olmas ve bu verilerin ne zaman ve nerede kullanlaca aka belirtilmemektedir104 . Nitekim Avrupa Birlii kanun dzenleyicileri bu szlemeyle yurttalarnn kiisel verileri konusundaki olas sonular incelemek amacyla, bu szlemeyi durdurmalarn istemitir105 . Ancak olay yalnzca tketici prollenmesiyle snrl deildir. rnein Googlen dzenli olarak yaymlad alt aylk eak Raporuna (Transparency Report) gre, hangi devletin bu rmadan kullanc bilgilerini ka kez istedii ve ka kez hangi ieriklerin kaldrlmasn talep ettii gibi bilgiler yaymlamaktadr. Buna gre rnein, Trkiye devleti, rmadan Ocak-Temmuz 2011 tarihleri arasnda
101 Geiger, H., NFC Phones Raise Opportunities, Privacy And Security Issues, Center for Democracy & Technology, 11 Nisan 2011, http://www.cdt.org/blogs/harley-geiger/nfcphones-raise-opportunities-privacy-and-security-issues, (Eriim Tarihi: 20 Temmuz 2011). 102 Protecting Consumer Privacy in an Era of Rapid Change, A Proposed Framework for Businesses and Policymakers, Federal Trade Commission, Aralk 2010, http://www.ftc.gov/os/2010/12/101201privacyreport.pdf, (Eriim Tarihi: 20 Temmuz 2011). 103 Google Policies & Principles, http://www.google.com/policies/, (Eriim Tarihi: 26 ubat 2012). 104 Anda, ., Derin Google kiisel bilgi avnda!, Milliyet Gazetesi, 30 Ocak 2012, http://teknoloji.milliyet.com.tr/derin-google-kisisel-bilgi-avinda-/internet/haberdetay/30.01. 2012/1495550/default.htm, (Eriim Tarihi: 26 ubat 2012) 105 Waugh, R., EU says Google should halt its upcoming privacy changes that share user details across search, Gmail and YouTube, Daily Mail, 3 ubat 2012, http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2095962/EU-says-Google-haltupcoming-privacy-changes.html, (Eriim Tarihi: 26 ubat 2012)

61 269 enin kaldrlmasn ve 74 kullanc/hesap bilgisi verilerini istemitir106 . Bunun dnda bu verilerin saklanmasnn baka sakncalar da vardr. Bunlardan biri alanlar tarafndan bu durumun istismar edilebilmesi durumudur. Nitekim 2010 ylnda Googleda mhendis olarak alan 27 yandaki David Barksdalein iteki konumundan yararlanarak, alt sre boyunca kiisel verilerinin korunmasn ihlal ettii ortaya kt107 . Bunun zerine rma Barksdalei iten kard. Akabinde, Google bunun irket tarihindeki ikinci olay olduunu belirmitir108 . Ancak on seneden fazla nternette hizmet veren ve en az 20 bin kiinin alt bir rmada aklanan benzeri olay says ok azdr. te yandan buna benzer baka bir olay da Facebookta yaanmtr. The Rumpusta yaymlanan bir makaleye gre, daha nceden Facebookta alan iki kii kullanclarn kiisel verilerinin korunmasn ihlal ettii gerekesiyle iten kartlmtr109 . Ancak Facebook rmas bu konuda hibir aklama yapamamaktadr. Veri depolamann bir baka tehlikesiyse, bunlarn bir nternet korsan tarafndan sistemin krlarak, tm bu verilerin ele geirilmesidir. nk Google bile olsanz sisteminiz krlmaz deildir. Hatta 2010 yl Aralk aynda Google rmas "ok gelimi" ve koordineli bir saldrnn kendi kurum bilgisayar ana gerekletirildiini belirtmitir110 . Amerikan Verisign rmasnn iDefense biriminde alan gvenlik aratrmaclar Aralk ay ierisinde Googlea yaplan saldrlarn, aralarnda nans kurumlar ve savunma sanayi rmalarnn da bulunduu 33 rmay da vurduunu belirtmektedir111 . Aslnda daha nceleri irketler devlet kurumlar kadar vatandalar hakknda bilgiye sahip deildi. 1980lerden beri neoliberal politikalar erevesinde sregelen kapsaml ekonomik dereglasyon, gzetim alannda kamu sektrnn sorumlu olduu ykn zel sektre kaymasn salamtr. rnein bir zamanlar polis rgtleri tarafndan uygulanan ileri zel gvenlik rmalar gibi ticari irketler stlenmitir. Laperriere Quebec modeli almasnda 1980lerin ortasnda zel sektrn vatandalar zerinde kamusal sektrden daha fazla veri sahibi olduunu ve veri takas yaptn gsteren kantlar gstermitir. Bu almadan sonra zel sektr tarafndan toplanan verilere yasal snrlamalar konmutur. Ancak 1990larla beraber yeni piyasa eilimleriyle zel sektrn sahip olduu kiisel verilerin
106 Google Transparency Report, www.google.com/transparencyreport, (Eriim Tarihi: 26 ubat 2012) 107 Chan, A., GCreep: Google Engineer Stalked Teens, Spied on Chats (Updated), 14 Eyll 2010, http://gawker.com/5637234/, (Eriim Tarihi: 27 ubat 2012) 108 Jason Kincaid, This Is The Second Time A Google Engineer Has Been Fired For Accessing User Data, TechCrunch, 14 Eyll 2010, http://techcrunch.com/2010/09/14/google-engineerred-security/, (Eriim Tarihi: 27 ubat 2012) 109 Wong, P., Conversations About the Internet #5: Anonymous Facebook Employee, The Rumpus, 11 Ocak 2010, http://therumpus.net/2010/01/conversations-about-the-internet-5anonymous-facebook-employee/?full=yes, (Eriim Tarihi: 27 ubat 2012) 110 Zetter, K., Google Hack Attack Was Ultra Sophisticated, New Details Show, Wired Magazine, 14 Ocak 2010, http://www.wired.com/threatlevel/2010/01/operation-aurora/, (Eriim Tarihi: 27 ubat 2012) 111 Zetter, K., Google Hackers Targeted Source Code of More Than 30 Companies, http://www.wired.com/threatlevel/2010/01/google-hack-attack/, 13 Ocak 2010, (Eriim Tarihi: 27 ubat 2012)

62 topland veritabanlarnn gelimesi daha da hz kazanmtr. Dereglasyonla beraber rnein giderleri kesmek amacyla salk enformasyon veri tabanlarnn ynetim ilevlerini devlet zel sektre devredebilir hale gelmitir. Bu da bu bireyin kiisel bilgilerinin zel sektre satlmasna neden olabilmektedir. Bylece kamusal kurumlar zelletirmeyle zel sektre satldktan sonra, devlet tarafndan toplanm olan veriler zel sektrn eline braklm olmaktadr. Gnmzdeyse artk bu drt alan veri eletirmesi yoluyla gitgide birine entegre olmaktadr, dolaysyla bu ayrmlar daha bulanklamaya balam durumdadr. Blmn balnda belirtildii gibi bir assemblage eklinde btn veritabanlar merkezi bir at altnda toplanmasa da gerektiinde bu verilerle eletirilmenin yaplmas teknik olarak mmkn hale gelmektedir. te yandan bir sonraki blmde de grlecei gibi Trkiyede devlet yurttalarn devletle ilgili btn kaytlarn e-devlet projesiyle tek bir at altnda toplamaktadr.

III. Blm: TRKYEDE YURTTALARIN SAYISAL KAYITLANMASI VE GZETLENMES: ECERE KAYITLARINDAN SAYISAL BEDENLENE

67

3.1. Trkiyede Yurttan Saysal Kaytlanmasnn Ksa Tarihesi

Birinci ve kinci Blmlerde serimlendii zere, yurttan kaytlanmas teknikleri hi kukusuz sadece modern devlete zg bir disipline etme ve denetleme stratejisi deildir. Bu balamda, Osmanl mparatorluunda da halkn zellikle askerlik hizmeti ve vergi tahsilat amac ile kaytlarnn tutulduu sylenebilir. 1869 ylnda Osmanl Tabiiyet Kararnamesi ile yeni bir dzenlemeye geilmi, vatanda olma koulu kan bana ve toprak esasna dayandrlmtr. 1870 tarihli darei Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi ile, il idaresi ube bakanlklar kadrosu, emlak ve nfus memurlar kadrosu dahil tahsis edilmitir. Bu dzenlemede nfus memurlar il ierisinde emlak ve arazinin ve nfusa ait kuyudat dzenlemek ve doum, lm ve yer deitirmeye ve pasaportlara ilikin ilemleri yrtmekle grevli klnmlardr. Bu arada 1836 ylnda Umuru Mlkiye Nezareti ad altnda kurulan ve 1838 ylnda Dahiliye Nezareti olarak ad deitirilen bakanla bal olarak nfus hizmetlerini yrtmek zere Ekim 1884 tarihinde Nfusu Umumiye Mdriyeti kurulmutur. 1889 ylnda ise, bu Genel Mdrle Sicilli Nfus Ahali darei Umumiyesi ad verilmitir. Bu dnemde Osmanl halkna ilk nfus tezkeresi datlmtr. Ancak datlan nfus tezkereleri, herhangi bir nfus kaydna dayanmamas ve tezkereyi tayan kiinin de herhangi bir nfus ktne kaytl olmamas nedeniyle, zel ve resmi ilemlerde pek faydal olamamtr. Bunun zerine, 1905 ylnda Genel Nfus Yazm yaplarak, ilk nfus ktkleri dzenlenmitir. Bu saymda elde edilen kaytlara dayanlarak, nfus czdanlar verilmeye balanmtr. Ancak, bu nfus ktklerinde, yalnzca Trk vatandalar kaydedilmi; kte kayt edilirken ikamet edilen yer esas alnm; kayt srasnda ecere dzenine zen gsterilmitir. ecere dzeninde, ktkte her aileye bir blm (hane) ayrlmakta; kiinin kimliine ilikin bilgilerin yannda mensup olduklar din, meslek, zanaat, okur-yazarlk durumu ve bedensel zrleri de yazlmaktayd. Bu ktklerin yazmnda Arap harf ve saylar ile, tarihlerin yazmnda Hicri-Kameri ve emsi Takvim esas kullanlm olup; bir hanede misar durumunda bulunanlar, misar defterine kaydedilmekle birlikte, asl kaytl olduklar nfus idarelerine de bu durum bildirilmitir. Bu nfus kaytlar yalnzca mahkeme kararyla dzeltilebilmekte veya deitirilebilmekteydi. Doum, lm ve yer deitirme ilemleri iin muhtarlarca verilecek belgeler, evlenme ve boanma ilemleri iin imam, papaz veya haham gibi dini rgtlenmelerin temsilcileri tarafndan verilecek belgeler kullanlmakta olup, btn bu ilemlerin ilgili amir ve savclar tarafndan denetlenmesi gerekli klnmtr.

68

Osmanl devletinde kullanlan ecere kayd

Arapa hari kimlik defteri

Atatrkn nfus defteri

69

ift renkli nfus defteri

Trkiye Cumhuriyeti devletinin kurulmasndan sonra, 1924 tarihli Tekilat- Esasiye Kanunu ile vatandalk hakk bir esasa balanmtr. Tekilat- Esasiye Kanununun 88. maddesinde Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle (Trk) olunur eklinde vatandalk hakk tanmlanmtr. Nfus defterleri Harf Devrimine dein Arap hareri ile kaytlanm, 01 Kasm 1928 tarihli Harf Devrimnden sonra, kaytlamalar Latin alfabesi ile yaplmaya balanmtr. 1934 ylnda her aile ve ailenin fertleri soyad alm, bylece nvanlar ve lakaplar kaldrlmtr. Bundan sonra, 1960 ylnda nfus czdanlar deerli kat niteliine kavumu ve 1963 ylnda 210 sayl Deerli Katlar Kanunu kapsamnda korunmaya alnmtr. Trkiye Cumhuriyeti yurttalarnn kaytlanmas iin en kapsaml alma, MERNS projesi ile balamtr112 . Bu projenin kri, 5 Mays 1972 tarihinde 1587 sayl Nfus Kanunu ile ortaya kmtr. MERNS adl proje 1976 ylnda Devlet Planlama Tekilat tarafndan projelendirilmi olup, 1980 ylnda ODTye ihale edilmitir. 1982 ve 1996 yllar arasnda projenin almalar srmtr. Bu arada 01 Haziran 1976 tarihinde ok yaprakl nfus czdanlar yrrlkten kalkm, tek yapraklk nl arkal, cinsiyete gre ayrtrlm (kadnlara pembe, erkeklere mavi renkte) kart uygulamasna geilmitir. Ancak 1996 ylnda Dnya Bankasndan projeye ilikin olarak zelletirme ve Sosyal Gvenlik A (PIAL) kapsamnda ayrlan 5,5 milyon dolarlk kredinin 3,5 milyon dolar kullanlarak, ile baznda bilgisayar donanmlarnn bir ksm satn alnd. 1999 ylna gelindiinde ise, Genel Mdrlk 923 ile nfus mdrlnn altyapsn tamamlamt. Bu ilelerde bilgisayar sistemleri kurulmu ve nfus kaytlar bilgisayar ortamna aktarlmt. Tm nfus kaytlarn ierecek veritabannn kurulaca ana bilgisayar sistemi Kasm 2000 tarihinde satn alnmtr. Aralk 2000 tarihinde ana bilgisayar sisteminin kurulumu tamamlanm, sistem kullanma almtr. Bunun iin 122.145.860 kiinin nfus bilgilerini ieren uygulama programlar yaygnlatrlm ve merkezde bir bilgi bankas oluturulmutur. 1998-2000 yllar arasnda ise, MERNS uygulama yazlmlar gelitirilmitir. 28 Ekim 2000 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Kimlik Numaras tm nfus kaytlarna verilmitir. Pilot blge uygulamas ise Ankara ve Krkkale illerine bal ilelerde 18 Mart 2002 tarihinde gerekletirilmitir. Kasm 2002 tarihinden itibaren de MERNS sistemi evrimii olarak almaya balad.
112 MERNS,

Merkezi Nfus daresi Sistemi demektir.

70 Trkiye Cumhuriyeti yurttalarnn kaytlanmas asndan Trkiyenin en byk biliim projesi olan MERNS projesi, bylece 2002 ylnda uygulamaya geti. T.C. Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrl bu projenin amalarn aadaki gibi belirlemitir: Nfus mevzuatna uygun olarak merkez ve ile birimlerinde nfus ilemlerinin bilgisayar ortamnda yaplmas ve merkezi veritabannn oluturulmas, Trkiye Cumhuriyeti Kimlik Numarasnn verilmesi, Kolay tanabilir, kolaylkla taklit edilemez modern nfus kimlik kartlarnn verilmesi, Nfus ve aile istatistiklerinin hzl ve salkl bir ekilde alnmas, Kamu kurulularna ve vatandaa elektronik ortamda bilgi hizmetlerinin verilmesi. Bu proje kapsamnda T.C. Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrl aadaki hedeeri belirledi: Nfus ktkleri zerinde tam bir denetim kurmak ve nfus ktklerini gvenilir belgeler haline getirerek hizmette srat ve verimlilii salamak, Merkezde bir bilgi bankas oluturmak ve bu yoldan nfus ktklerindeki bilgileri kamu hizmetleri asndan deerlendirmek, Nfus ktklerindeki bilgileri istatistik verileri olarak deerlendirerek, nfus ve aile istatistikleri elde etmek, Her vatandaa bir Trkiye Cumhuriyeti kimlik numaras verilmesi yoluyla, isim benzerliinden dolay ortaya kan aksaklklar gidermek ve kamu kurulular arasndaki bilgi alveriini hzlandrmak, Mevcut nfus czdanlarn dnya standartlarna uygun ekilde kart eklinde nfus czdanlarna dntrmek. Bu aamadan sonra, kamu kurum ve kurulularnn gereksinim duyduu kii bilgilerine elektronik ortamda hzl bir biimde eriim salanmas amacyla Kimlik Paylam Sistemi (KPS) projesinin yaama geirilmesi almalarna balanmtr. KPS, Nfus ve Vatandalk leri (NV) tarafndan, MERNS ve UAVT113 veritabannda tutulan bilgileri snrlandrlm olarak alc kurumlar (kamu kurumlar) ve dier kiiler (dier tzel kiilikler) ile ilgili mevzuatta belirlenen esas ve usuller erevesinde, gncel ve gvenli bir ekilde, 7 gn 24 saat sreyle, evrimii paylalmasn salayan bir sistemdir. KPS ile; NVde tutulan nfus ve adres bilgileri, elektronik ortamda, kamu kurumlar ile bunlarn dnda kalan dier tzel kiiliklerin hizmetine sunulmaktadr. Bylece, kurum ve kurulularn ihtiya
113 UAVT,

ulusal adres veritaban demektir.

71 duyduklar nfus kayt rnei ve yerleim yeri adresi gibi bilgi ve belgeler ilgili nfus mdrlkleri ile yazma yaplmadan veya bireylerden istenmeden dorudan ve annda KPSden temin edilebilmektedir. Daha sonra vergi kimlik numaras alm olan T.C vatandalarnn vergi kimlik numaralar ile T.C. kimlik numaralarnn eletirilmesi ilemleri tamamlanp, 1 Temmuz 2006 tarihinden itibaren vergi dairelerince ilen Trkiye Cumhuriyeti kimlik numaras kullanlmaya balanmtr. Vergi dairelerinin Kimlik Paylam Sistemini (KPS) kullanmalar sonucunda; ekonomik ve mali; vergi tahsilt ve denetimi kolaylam, kayt d ekonomi kontrol altna alnmaya balanmtr. Noter, tapu, bankaclk vb. ilemlerde MERNS veritabanna eriilerek kiilerin nfus kaytlarnn doruluu tespit edilip dolandrclk ve sahtecilik ortadan kaldrlmaya balanmtr. Sularn nlenmesi ve sulularn yakalanmasnda gvenlik birimleri, aranan kiilerin bilgilerine veritabanndan ulap kimlik tespiti yapabilmekte, sahte kimlik kullanm nleyerek sahte kimlikleri tespit edebilmektedir. Askerlik ana gelen bireylerin listeleri Askere Alma Daire Bakanl (ASAL) tarafndan zamannda MERNS veritabanndan alnarak askere alma ve asker kaaklarnn izlenmesi daha kolay olmutur, Ayrca ya gruplarna gre erkek nfus bilgilerinin kullanlmas, Trk Silahl Kuvvetlerinin gelecek yllardaki asker ihtiyacn ve saysn planlamasna yardmc olmutur. Salk kurulularnda her birey iin alan dosyalarda kimlik numaras kullanldndan, bilgilerin bir btn halinde tutulmas salanm ve salk hizmetlerinden yararlanma standart ilemlere bal olmutur, Salk sektrnde yaanan yolsuzluklar byk lde engellenmeye balanm, var olanlar da ortaya karlmtr, Salk alannda yaplmas dnlen yeni yatrmlar- rnein hastane ve salk oca almas vb. bundan sonra veritabanndaki bilgilere gre planlanacaktr. Eitim alanyla ilgili olarak da; KPS veritaban kullanm ile okul ana gelen ocuklar tespit edilerek okula gitmeleri salanmtr. Sosyal Gvenlik Kurumlar da nfus mdrlklerinden istemi olduklar nfus kayt rneine KPSnin salad bilgi ilem ortamnda rahatlkla ulaabilmekte ve bylece kurumlar aras yazma ortadan kalkarak ilemler daha hzl bir ekilde yrtlebilmektedir. Mahkemelerde davalarn grlmesi srasnda kimlik tespiti yaplarak, bireyin verasete ilikin tm aile bireyleri belirlenmekte, nfus kayt rnei alnabilmekte, bylece davalarn daha hzl ekilde grlmesi salanmaktadr. Tm bunlar MERNS ve KPSnin kamu hizmetlerinin ileyi srecine salad olumlu katklardr114 . KPS ile Hangi Kiisel Veriler Sunulmaktadr? KPS, aadaki verileri bnyesindeki servisler aracl ile sunmaktadr. Bu veriler, aile ktklerindeki kaytlar gibi Trk vatandalnn ispatnda ve belgelendirilmesinde esas olduu kadar kiinin kimlii, meden hli ve aile balarnn
114 MERNS uygulamasn betimleyici dzeyde tantan ve kamu hizmetine katklarn ele alan iki alma iin baknz: zmen, L.A. (2010). Trk Nfus Hizmetleri Sistemi ve MERNS Projesi. Ankara: Gazi niversitesi SBE. Yaynlanmam Y.Lisans Tezi; Yosunta, . (2008). Sahte Kimlik. stanbul: Beykent niversitesi SBE. Yaynlanmam Y.Lisans Tezi. E-devlet uygulamasn ve baarl olmas iin temel koullar deerlendiren bir alma iin ise baknz: Ekici, G. (2007). Kamu Kurumlarnn E-Devlet Uygulamalarnda Vatanda Bilgilerinin Gvenlii ve Korunmas. Ankara: Hacettepe niversitesi SBE. Yaynlanmam Y.Lisans Tezi.

72

belirlenmesinde de hukuken geerli temel resmi bilgilerdir. Ayrca, mevzuatta yaplan dzenlemeler ve hizmet gerei duyulacak ihtiyalar erevesinde KPSde yer alacak bilgileri belirlemeye ileri Bakanl yetkilidir. Kii bilgileri: a) Kimlik numaras, ad, soyad, cinsiyeti, baba ad, anne ad, doum yeri, doum ve kte kayt tarihleri gibi kiisel bilgiler. b) Medeni hli, dini ve lm tarihi gibi durum bilgileri. c) l, ile, cilt, mahalle veya ky, aile sra numaras ve birey sra numaras gibi nfusa kaytl olduu yer bilgileri.

Nfus Czdan Bilgileri: a) Nfus czdan zerinde yer alan bilgiler. b) 1/6/2000 tarihinden sonra dzenlenen czdanlarda seri ve nosu ile verildii yer ve tarihi. c) 1/6/2000 tarihinden nce dzenlenmi czdanlarda czdan seri, no ve verildii maliye saymanlnn ad.

Nfus Olay Bilgileri: Evlenme, boanma, soybann dzeltilmesi veya reddi, lm, vatandaln kazanlmas veya kaybedilmesi, yerleim yeri ve dier adres gibi kiilere ait nfus olay bilgilerinin tarihi ve aklamalar. Adres Bilgileri:

73 Kiinin bildirdii mevcut yerleim yeri adresi ve dier adresleri. Ulusal Adres Veritabannda Yer Alan Bilgiler: Posta kodlar, il, ile, bucak, ky ve mezra isimleri, mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak isimleri ile sabit tantm numaras ve bina numaras gibi adres verileri ile tanmlanan cora konum, kiisel ve kurumsal adres bilgisine ulamak iin gerekli olan bilgiler. statistik Bilgileri: Doum, lm, evlenme, boanma saylar gibi yerleim birimi baznda ve belli bir zaman dilimine ait bilgiler. Tm bu bilgiler, kurum ve kurulularn gereksinimlerine gre oluturulan belli girdi parametrelerine karlk belirli ktlardan oluan KPS web sayfalar ve hizmetleri eklinde sunulmaktadr. Sunulan hizmetlerin listesi KPS ana sayfasndan gncel olarak yaynlanmaktadr. Halen 70 kurum cretsiz, 47 kurum cretli olmak zere toplam 117 kurum yaplan ikili anlamalar erevesinde KPSden bilgi eriimi yapabilmektedir. MERNS ve KPS uygulamasna ynelik sosyal bilimler alannda eletirel bak as ile deerlendirmeler snrl saydadr. lk olarak, aatay Topal Global Citizens and Local Powers: Surveillance in Turkey (2005) adl makalesinde115 , MERNS projesinin dijital gzetim boyutuna dikkat ekmitir. KPS veritaban aracl ile bir gzetim assemblage (2005:89) oluturulmaktadr. zellikle MERNS dolaym ile KPS de toplanan veriler ve almann bundan sonraki ksmnda ayrntl olarak ele alnacak olan e-devlet kaps uygulamalar ile e-kimlik kart gz nne alndnda, Trkiyede yurttan doumdan lme, gndelik yaamn her alannda dijital olarak kaytland, snandrlabilecei gerei ortaya kmaktadr. Alanur avlin Bozbeyolu da Trkiyenin Biyometrik Elektronik Kimlik Kart Sistemi" adl almasnda116 , Trkiyede nfus saymlarnn nfusu etnik kken ve mezhebe gre ayrmada kullanldna dikkat ekmekte, T.C. Kimlik Numaras kullanm ile yurttan yaamnn her annda ve alannda denetime tabii tutulduunu belirtmekte, e-kimlik kartlarnn datlmasyla da benzeri bir siyasi, toplumsal ve kltrel ayrmclk politikalarna hizmet edebilecei eklindeki kayglarn dile getirmektedir. TBTAK UEKAE117 tarafndan e-kimlik kart projesinin yrtldn ve pilot uygulamann 2010 ylnda Boluda gerekletirildiini belirelim. Yksek Planlama Kurulunun 11 Temmuz 2006 tarih ve 2006/38 nolu karar ile Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Plan kabul edilmi ve 28 Temmuz 2006 tarih ve 26242 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. Bu Eylem Plannn 46. madde115 Baknz: aatay Topal (2005). Global Citizens and Local Powers: Surveillance in Turkey, Social Text 83, 23(2): 85-93. 116 Alanur avlin-Bozbeyolu (2011). Trkiyenin Biyometrik Elektronik Kimlik Kart Sistemi", Toplum ve Bilim, S.122. syf. 53-74. 117 UEKAE, Ulusal Elektronik ve Kriptoloji Aratrma Enstitsnn ksaltmasdr.

74

sinde Vatandalk Kart: Pilot Uygulamas ve Yaygnlatrlmas ile biyometrik unsurlar ieren elektronik vatandalk kartnn kimlik dorulama iin kullanmnn salanmas ve tm kimlik dorulama fonksiyonlarnn tek bir elektronik kartta toplanmas ngrlmtr (Kubilay, Adaler ve Karademir, 2010: 8)118 . TBTAK UEKAE tarafndan yrtlen Elektronik Kimlik Dorulma Sistemi (EKDS), dier bir deyile e-kimlik kart projesinde ada kimlik kart, MERNS Projesini tamamlayacak bir uygulama olacak denilmektedir (Kubilay, Adaler ve Karademir, 2010: 8). Babakan Recep Tayyip Erdoan da 12 Haziran 2011 tarihli Genel Seimi takiben, yeni hkmet programn aklarken "Kamu hizmetlerinin sunumu srasnda vatandalarmzdan dier kamu kurumlarnda bulunan bilgi ve belgeler artk istenmeyecek. Bugn vatandalarmz devlet ile olan ilerinin byk bir ksmn internet zerinden kolaylkla yapabiliyor. Okul kaydndan vergi demelerine, ara satndan tapu muamelelerine, ihracat, ithalattan trak ilemlerine kadar birok hizmeti elektronik ortamda verilebilir hale getirdik. Kamudaki ilemlerin resmi olarak elektronik ortamda gereklemesine imkan salayan elektronik imza uygulamasn hayata geirdik. Tm vatandalarmza elektronik vatandalk kart datmn gerekletireceiz. Elektronik vatandalk kart, kamu hizmetlerinin sunumunda kimlik dorulama ilemleri iin kullanlacak. Bylece vatandalarmzn kamu hizmetlerine 7 gn 24 saat evlerinden veya iyerinden ulaabilecek."119 eklinde aklama yapmtr. T.C. Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakan Binali Yldrm da E-Devlet kapsnn mevcut durumu zerine bilgi verdii bir grmede, 9.6 milyon kullancnn olduunu ve 276 kamu hizmetinin bu kap zerinden verildiini belirtmi ve e-Devlet kapsnn kamu kaynaklarnn daha verimli kullanlmasn salayaca ve
Aydn Kubilay, Oktay Adaler ve Apti Karademir (2010) Trkiyenin E-Kimlik Yolculuu, UEKAE Dergisi, 2(4): syf. 6-25. 119 Konumann tam metnine AKPnin web sitesinden eriebilirsiniz: http://www.akparti.org .tr/site/haberler/basbakan-erdoganin-hukumet-programini-sunus-konusmasinin-tam-metni/ 10899
118 M.

75 kamu ynetiminin ean ve hesapverebilirliine katkda bulunacan iddia etmitir120 . Yldrmn sylemi analiz edildiinde, Trkiyede e-Devlet kapsnn ve e-Kimlik uygulamasnn ynetiim modeli ierisinde tanmland ak bir ekilde ortaya kmaktadr. Oktay Adaler TBTAK BLGEMde T.C. Kimlik Kart (eKimlik) balkl 20 Haziran 2011 tarihinde yapt sunumda, eKimlik kapsamnda mevcut durumu aklamtr: eKimlik uygulamasna bir ilde balanacak, yedi blgede birer ehirde datma devam edilecek ve yurtdnda iki yerde uygulamaya balanacaktr. demitir. Ayrca Adaler, T.C. Kimlik Kart, alternatifsiz bir sistem olup e-Devlet anmnda vatandan kurumlara ulamnda anahtar vazifesi grecektir vurgusunu da yapmaktadr. Adaler sunumun son ksmnda e-Kimlik kart uygulamasnda mahremiyet konrol bal ile, e-Devlet kaps ve eKimlik kart ipleri iinde toplanan verilerin gvenlii sorununa da ksmen olsa da dikkat ekmitir. Kamuoyuna rnek olarak sunulan e-Kimlik kart grseli incelendiinde Bozbeyolunun yukarda bahsedlen almasnda dile getirdii kayglar hakl gsterecek bir olguyu ortaya kmaktadr: E-Kimlik kart eitli ekillerde yurtta muteber ve muteber olmayanlar eklinde ayrt edecek, snandracak veritaban ve veri eletirmesine zemin oluturmaktadr. Kartn arka yzeyinde Din Hanesi nin yazmas ayn zamanda ubat 2010 tarihli AHMin T.C. nfus czdanlarnda din ibaresinin yer almasnn Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 9.maddesine aykr olduu ve kalkmas gerei ynndeki kararyla da elikilidir.121

3.2. Aratrmann Yntemi: E-devlet Kaps zerinde Yurttan Saysal Bedenleniinin Topografyasn kartmak
Bilgisayar Dolayml letiim (BD) (computer mediated communication) aratrmalar dnyada yirmi yl akn bir sredir devam etmektedir, buna karn Trkiyeye BD zerine yrtlen aratrmalar son 10 yl ierisinde nem kazanmtr. Bu alandaki aratrmalarda genel olarak uzam (uzamn kullanm ekilleri ve toplumsal aktrlerin bu uzamda neler yapt, uzam almlama pratikleri) ve metin (sanal uzamda bedenin geride braklarak, ortamn kendisinin bir metin olarak ele alnmas) incelemeleri yaplmaktadr (Binark, 2005: 182). BD zerine yaplan aratrmalarn kendine zg zellikleri vardr; ncelikle aratrma bilgisayar kullanlarak yrtlmekte ve elde edilen bilgilerin byk ounluu nternet zerinden edinilen verilere dayanmaktadr. Buna ek olarak, incelenen metin srekli bir deiim halindedir, gerek kullanclar tarafndan kesintisiz bir ekilde ve ok sayda yeni metinlerin eklenmesi, gerekse ortamn/arayzeyin
ctMedia, Ekim 2011, syf. 16-17. Cinmen, Yeni Kimliklerimiz Yne Dini Yine Medeni!, Bianet.org, http://www.bianet.org/bianet/diger/134618-yeni-kimliklerimiz-yine-dini-yine-medeni (Eriim tarihi: 09 Aralk 2011).
121 Il 120 Baknz:

76 sklkla tasarmclar tarafndan gelitirilmesi/deitirilmesi aratrmaclar tarafndan alann/metnin takip edilmesini zorlatrmaktadr. Hzla deiim gsteren bu ortamda aratrma sresi de byk nem kazanmaktadr, srekli yeni bilgilerin eklenmesi aratrmacnn elde ettii bilgilerin gnceliini etkilemektedir. Bu nedenle nternet aratrmalarnda istenen bilgiye ksa bir srede ulamak ve aratrma sresini doru belirlemek byk nem kazanmaktadr. Bir baka nemli nokta ise, aratrmacnn yerinde inceleme yapmasdr. Oluan veri yn ierisinde balantlar doru saptayabilmek iin aratrmacnn sz konusu ortamn ierisine dahil olmas gerekmektedir, bu nedenle BD alannda yrtlen aratrmalarda sanal etnogra, yntemine ounlukla bavurulmaktadr (Toprak vd, 2009: 89). Sanal etnogra almalarnda aratrmac incelenen sanal uzama dahil olmakta, ortam deneyimlemekte ve tpk dier kullanclar gibi arayzey ile etkileime girmektedir. Bu sayede aratrmac, arayzeyin yapsn, evrimii topluluklarn davranlarn ve tepkilerini inceleyerek birok veriye annda ulaabilmektedir (Binark, 2005: 184). Bu aratrmada da T.C. kimlik numarasnn kullanld sanal uzamlara burada E-devlet kapsna- kullanc olarak dahil olunmutur. nternet incelemelerinde bir baka nemli aratrma yntemi de sanal topografya almalardr. Chris Nunes sanal topografyay, siber uzamda belirlenmi nokta ve hatlar arasnda dzenlenmi balantlar sistemi olarak tanmlamaktadr (aktaran Bayne 2004: 304). Deleuze ve Guattariye gre de sanal topografya, sanal uzamda bir noktadan baka bir noktaya balanan yollar ve yrngelerin oluturduu damarl a yapsn ortaya karmaktadr (aktaran Nunes, 2006: 17). Bu balamda dijital gzetim olgusunu incelemek ve yurttan saysal bedenleniini daha iyi kavrayabilmek iin, T.C. kimlik numarasnn sanal uzamda kullanmnn topografyasnn karlmas byk nem tamaktadr. Bu almada da, T.C. kimlik numarasnn sanal uzamda hangi hatlar zerinden nereden nereye nasl balandnn topografyasn kartmak iin, E-devlet kaps 12.5.2011 ile 15.7.2011 tarihleri arasnda gzlemlenmi122 , E-devlet kaps uygulamas bir metin gibi incelenmitir. Aratrma kapsamnda, ilk olarak E-devlet ifresi alndktan sonra www.turkiye.gov.tr adresinde oturum alm, E-devlet kapsnn yaps ve link verdii baz devlet kurumlarnn nternet sayfalar incelenmitir. kinci olarak, T.C. kimlik numaras zerinden ilem yapan dier potansiyel kaytlayclar (nternet zerinden sat yapan ticari nternet sayfalar, siyasi partiler, STKlar) bu topografyaya dahil edilmitir. Yurttan saysal bedenleniinin topografyasn kartmay amalayan bu aratrmann son ksmnda ise, tm Trkiyede uygulamaya geecek olan Elektronik Kimlik Dorulama Sistemi (EKDS) sistemi incelenmitir. Aratrmadan kan bulgular dorultusunda T.C. kimlik numarasnn sanal uzamdaki kullanm alanlar, potansiyel kaytlayclar, kurum ve kurulular arasndaki paylam incelenmi, ve bylece Trkiyede yurttan saysal bedenleniinin sanal topografyas ortaya konmu bulunmaktadr.

122 E-devlet kaps bu alma yayna hazrlanrken tekrar gzlemlenmi, E-devlet arayzeyindeki uygulama deiiklikleri (yeni hizmetler, linkler, sayfa tasarm, gvenlik vb. gelerin kullanm) veya gncellemeler zerinden yurttan saysal bedenleniine ilikin hazrlanan topografya yenilenmitir.

77

3.3. Trkiyede Yurttan Saysal Bedenleniinin Topografyas

Yukarda ksaca bahsedildii zere, MERNS projesi kapsamnda 122.145.860 kiiye T.C. kimlik numaras verilmitir, projenin tamamlanmasyla birlikte 28 Ekim 2000 tarihinden sonra verilen nfus czdanlarnda T.C. kimlik numaras yazlmaya balanmtr. Vatandalar sahip olduklar T.C. kimlik numarasn farkl ekilde renebilmektedir; Nfus daresi Daire Bakanlnn nternet sayfasndan (www.tckimlik.nvi.gov.tr) nfus czdan bilgileri girilerek, il ve ile nfus idarelerine bavurularak, ya da yeni bir nfus czdan alarak renilebilmektedir. T.C. kimlik numaras uygulamas balamasndan 2008 ylna kadar geen 8 yl zarfnda, 58.000.000 kii T.C. kimlik numarasn renmitir: bu kiilerin numaralarn renmek iin en ok kullandklar yntem ise, kamu kurum ve kurulular aracl (21.000.000 kii); nfus kayt rnei aracl ile (15.000.000 kii) ve nternet aracl ile (10.000.000 kii) eklinde sralanabilir (NV, 2008). almann bu ksmnda T.C. kimlik numaras ile dahil olunan E-devlet kapsnn kullanm ve arayzeyin kendisi incelenecektir. E-devlet kaps, Trkiyedeki tm devlet kurumlarn sanal uzamda tek bir adres zerinden temsil etme niteliini tayan bir nternet sitesidir. 18 Aralk 2008 tarihinde www.turkiye.gov.tr adresinden eriime alan E-devlet kaps halihazrda 12.123.846 kaytl kullancya ulamtr. Kapnn genel amac kamu hizmetlerini, yurttalara ve kamu kurumlarna nternet zerinden sunmaktr (E-devlet kaps, 2012). E-devlet uygulamalarn kullanmak iin, www.turkiye.gov.tr adresinden drt farkl elektronik imza123 ynteminden birini kullanarak sisteme girmek olanakldr. Bu yntemler: (1) e-devlet ifresi kullanmak, (2) mobil imza kullanmak, (3) e-imza kullanmak ve (4) T.C. kimlik kart kullanmak. Bu yntemleri ksaca aklayacak olursak; E-devlet ifresi: E-devlet kapsnda T.C. kimlik numaras ve e-devlet ifresi kullanlarak oturum almaktadr. E-devlet ifresi PTT merkez mdrlklerinden ahsen bavuru ile zerinde T.C. Kimlik numaras bulunan kimlik belgesi gsterilerek alnmaktadr. ifre ilk defa alndnda ilem bedeli olarak 1 TL. alnmaktadr, ancak ifrenin kaybedilmesi, unutulmas vb. durumlarda PTTden alnacak her yeni ifre iin 10 TL. cret denmektedir. Bu ilem masraf dnda herhangi bir yllk cret istenmemektedir (E-devlet kaps, 2012). Mobil mza: Mobil elektronik imza cep telefonu ve GSM SIM kart kullanlarak uygulanan bir sistemdir. Dijital ortamda atlan bu imza slak imzann dijital ortamdaki temsili niteliindedir ve e deerde hukuksal geerlilie sahiptir. Mobil elektronik imzay kullanlabilmek iin GSM operatrnden
imza, slak imzann dijital ortamda yerini almaktadr; temel amac, veriyi kullanan kiinin kimliini tespit etmektir. 5070 sayl Elektronik mza Kanunu, elektronik imzay u ekilde tanmlanmaktadr: Baka bir elektronik veriye eklenen veya elektronik veriyle mantksal balants bulunan ve kimlik dorulama amacyla kullanlan elektronik veri (BTK, 2012).
123 Elektronik

78

ipli kimlik kartnn n yz

(Turkcell veya Avea) hizmetin satn alnmas gerekmektedir (E-devlet kaps, 2012). Hizmet bedeli olarak her imza bana cret alnmakta ya da GSM operatr tarafndan belirlenen aylk sabit bir cret denmektedir. Kullanm eklini yle aklayabiliriz; ilk aamada, www.turkiye.gov.tr nternet sayfasndaki Mobil imza blmne T.C. kimlik numaras ve cep telefonu numaras girilmektedir. kinci aamada, cep telefonuna ksa mesaj yoluyla onaylanmas istenen ilemin ismi gelmektedir, SMS deki ifre ile web sayfasndaki ifre kullanc tarafndan karlatrlp ayn olup olmad anlaldktan sonra kullanc mobil imza ifresini cep telefonuna girerek ilemi onaylamaktadr. Bu onaydan sonra E-devlet kapsnda oturum almaktadr. Elektronik mza: Elektronik imza ile giri yapmak iin kullanlan bilgisayara baz ek donanmn tedarik edilmesi ve baz ek yazlmlarn kurulmas geremektedir. ncelikle kullanlan bilgisayara bir adet kart okuyucu taklmaktadr, daha sonra sz geen kart okuyucuya okutulan ve kimlik tanmlanmas iin kullanlan bir akll kart gerekmektedir, son olarak da bu donanmlarn kullanlabilmesi iin gerekli yazlmn bilgisayara yklenmesi gerekmektedir. Bu donanmlar ve yazlmlar BTKnn belirledii Sertika Hizmet Salayc rmalar tarafndan cret karlnda satn alnmaktadr (E-devlet kaps, 2012). T.C. Kimlik Kart: T.C. Kimlik kart, nfus czdannn yerini alacak elektronik bir kimlik kartdr. Bu kart u anda pilot uygulama olarak sadece Bolu ilinde kullanlmaktadr. T.C. Kimlik Kart ile E-devlet kapsna giri yapabilmesi iin iki yntem bulunmaktadr: a) Standart Kart Okuyucu ile giri: T.C Kimlik Kart ve ifre (PIN) kullanarak ile giri yaplabilmektedir. Bunun iin bilgisayarnzda standart bir kart okuyucu ve UEKAE tarafndan gelitirilen AKS (Akll Kart letim Sistemi) yazlm kurulu olmaldr. b) Kart Eriim Cihaz ile giri: Kullanlan bilgisayara ek donanm olarak KEC (kart eriim Cihaz) Srcs ve OYA (Otomasyon Yazlm Arabirimi) kurulu olmaldr. Sisteme girii Kart, ifre (PIN) ve Parmak zi ls kullanlarak yaplmas ngrlmektedir (E-devlet kaps, 2012).

79

ipli kimlik kartnn arka yz

Kart eriim cihaz

E-devlet Kapsndan eri Girmek ve Toposu Kefetmek Bu blmde E-devlet kapsnda oturum ama ilemi ve www.turkiye.gov.tr sayfasnn genel yaps incelenmitir. Aratrma boyunca, elektronik imza yntemi olarak sadece e-devlet ifresi ile sisteme giri yapldn da belirtelim. Aratrma kapsamnda E-devlet kapsnda oturum amak iin gerekli olan E-devlet ifresi PTTnin Ankara Yeniehir ubesinden 1 TL. karlnda satn alnmtr. lem, 5 farkl aamadan olumaktadr: (1) PTT yetkilisi aratrmacdan zerinde T.C. kimlik numaras bulunan bir kimlik belgesi istemitir. (2) aratrmacn sahip olduu T.C. kimlik numaras ve kimlik bilgileri sisteme girilmitir. (3) Kapal zarfn zerinde bulunan barkod, barkod okuyucuya okutularak kapal zarfta bulunan e-devlet ifresi aratrmacnn T.C. kimlik numarasyla eletirilmi ve ahsa zel hale getirilmitir. (4) Aratrmacya e-devlet kaps zerinden gerekletirilen hizmetlere ilikin taahhtname imzalatlmtr (bu belgenin zerinde ilem tarihi, e-devlet ifre zarfnn zerinde bulunan barkodun ayns, aratrmacnn T.C. kimlik numaras / ad soyad ve yasal uyarlar yer almaktadr) (5) lem sonunda aratrmacdan 1 TL istenmi ve kapal zarf ierisinde e-devlet ifresi teslim edilmitir (Baknz: ekil "PTTden alnan e-devlet sifresinin oldugu zarfn n yz" ve ekil "PTTden alnan e-devlet sifresinin oldugu zarfn arka yz"). E-devlet kapsndan sisteme balanmak iin www.turkiye.gov.tr adresinden

80

PTTden alnan e-devlet ifresinin olduu zarfn n yz

PTTden alnan e-devlet ifresinin olduu zarfn arka yz

Sisteme Giri blmne girilmitir, bu blmdeki drt farkl elektronik imza seeneinden e-devlet ifresi ve T.C. Kimlik numaras kullanlarak giri yaplmtr. Sisteme ilk defa giri yapldnda bir sefere mahsus olarak Hogeldiniz Sayfas almaktadr ve kullancdan yeni bir ifre oluturmasn istenmektedir. Bu ilemin ardndan PTT ubesinden alnan E-devlet ifresi ilevliini yitirmektedir. Mecburi ifre deiikliinden sonra Onay ve Gvenlik Uyars sayfas almaktadr. Bu sayfada e-devlet ifresi hakknda gvenlik uyarlar ve alnmas gereken nlemler belirtilmektedir. Bu aamalar geildikten sonra www.turkiye.gov.tr sayfasndaki uygulamalar kullanma almaktadr. Bu noktada, www.turkiye.gov.tr ilk hizmete aldnda iki ana blmden olumakta olduunu belirtelim: (1) kamu hizmetleri konusunda bilgilendirme amal Vatanda, Devlet ve blmleri, (2) elektronik devlet hizmetlerin verildii blm. 1 Mart 2012 tarihli arayzey incelemesindeyse e-devlet kapsnn arayzeyinin ve blmlerinin yeniden tasarland grlmtr. Bu yeni tasarm be ana blmden olumaktadr: (1) Kurumlardan bilgi almak iin kurulan sorgula blm. (2) Kurumlardan alnacak hizmet, kurumlar iin yaplacak i ve snav bavurular iin bavur blm. (3) Denizcilik Mstearlna yaplacak demeler iin de blm. (4) ren bal altnda bulunan vatandalar bilgilendirme amal Vatanda rehberi blm. (5) Bilgi edinme bavurular iin iletiime ge blm. Bu ana blmlerin dnda birok ek blm bulunmakta-

81

E-devlet Kaps Taahhtname

82

E-devlet ifresi Deitirme Uyar Sayfas

E-devlet ifresi Deitirme Sayfas

83

E-devlet Kaps

dr: kullanclarn kimlik bilgilerinin grntlendii kiisel bilgilerim ve ayarlarm blm, mesajlarm blm, demelerim blm, bilgi paylam blm, kullancn e-devlet kaps arayzeyinin grnmn deitirebilecei grnm ayarlar blm, kamu kurumlarnn listesi, yardmc sayfalar (yardm merkezi, iletiim, ska sorulanlar, mobil devlet, site haritas) ve son olarak da gvenlik, gizlilik, yasal bildirim ve hakkmzda blmleri bulunmaktadr. E-devlet kaps zeriden verilen hizmetler toplamda 236 devlet kurumunu temsil etmektedir. Bu kurumlardan, 29 kurum entegre olarak E-devlet kaps iinde hizmet vermektedir. Sz konusu ana kurumlara ait toplam 568 hizmet amal link bulunmaktadr. Bu linklerin dalm ise u ekildedir: 480 adet entegre hizmet (Bunlar E-devlet kaps zerinden vatandalara verilen hizmetlerdir), 88 adet e-hizmet (E-devlet kapsndan klarak, sz konusu kuruma ait nternet sitesi zerinden sunulan hizmetlerdir). E-hizmet balants Edevlet kaps sistemi ierisinde hizmet vermemektedir. Bu linkler sadece kurumlarn kendi web sayfasna ynlendirmektedir, ilemler ve hizmetler kurumun kendi gelitirdii sistem zerinden devam etmektedir. Topografya almas srasnda aratrmac e-hizmet balantsna tkladktan sonra aadaki uyaryla karlamtr: u anda www.trkiye.gov.tryi terk ederek (. . . ) sitesine gidiyorsunuz. Ynlendirildiiniz sitedeki hizmet ve ierik ile ilgili E-Devlet Kapsnn sorumluluu bulunmamaktadr. Kabul ediyorsanz Tamama tklaynz. Bu sayfada kalmak iin ptale basnz. Yukarda belirtilen balantlarn bir ksm alr vaziyette olup, bir ksm bozuk balantlardr. Bozuk olan linklere basldnda Yararlanmak istediiniz hizmet, yaanan bir teknik aksaklk nedeni ile geici olarak hizmet ddr. Ltfen daha sonra tekrar deneyiniz ya da Asal AdresDogrulama1, geici olarak kullanlamyor eklinde uyar vermektedir. Baz linkler ise sadece mobil imza ya da

84 elektronik imza ile kullanlan linklerdir, bu nedenle sz konusu linklere aratrma srasnda eriilememitir. Kurumlarn E-devlet kaps zerinden verdikleri elektronik hizmetlerin listesini Ek 1 de bulabilirsiniz. E-devlet uygulamalar T.C. kimlik numaras zerinden ilemektedir, bu nedenle Trkiyede yurttan saysal bedenleniinin balca temsili olan bu numaralar elektronik ortamda stratejik bir neme sahiptir. Bunun nedeni, yurttalarn evrimd dnyada sahip olduklar kimliklerin evrimii dnya ierisinde de tek bir numaraya (T.C. kimlik numarasna) dnm olmas ve devasa bir kimlik paylam sistemi iine veri olarak dahil edilmeleridir. Sanal uzamda saysal veriye dnen bu kimlikler ok daha rahat kaytlanabilir, oaltlabilir ya da izlenebilir hale gelmektedir. Kiisel verilerin yasal olmayan ekillerde toplanmasn nlemek ya da dijital gzetimi engellenmek iin yksek gvenlik nlemlerinin alnmasnn gerektiinin bu noktada altn izelim. Trkiyede E-devlet uygulamalarnda hukuksal boyutta nemli eksikliklerin bulunduunu da belirtelim. Yurttalar E-devlet kaps zerinden 29 farkl devlet kurumuyla ilgili elektronik ilem yapabilmektedir. Elektronik ortamda e-Devlet kapsndan yrtlen bu ilemlerin temel amac, devletin krtasiye masraarn azaltmak, daha hzl, verimli ve gvenli bir ekilde hizmet vermek eklinde aklanmaktadr (E-devlet kaps, 2011). Ancak genel olarak tm E-devlet uygulamalarna bakldnda yukarda saylan bu hedeerin bazlarna ulalamad grlmektedir. E-devlet kaps ierisinde bulunan hizmet amal linklerin %15inde E-devlet kapsndan klarak, kullanc dier devlet kurumlarna ait nternet sayfalarna ynlendirilmekte ve ilemler kurumun ynettii nternet sayfas zerinden yrtlmektedir124 . Bu aamada E-devlet uygulamalarnda standartlarn byk oranda deitii gzlemlenmektedir. Bu noktada E-devlet kaps uygulamasna ilikin topografya incelemesinin sonularndan yararlanak u saptamalarda bulunulabilir: (a) E-devlet kapsndan kurumlara ait nternet sayfasna link verildiinde, baz durumlarda kullanc dorudan ilgili e-hizmet sayfasna deil kurumun ana sayfasna ynlendirilmektedir. Bundan tr kullanc istedii bilgiyi ya da yapmak istedii ilemin balantsn tekrardan aramak zorunda kalmaktadr. (b) Baz kurumlarn kendi web sayfalarnn grsel olarak karmak bir arayzey tasarmna sahip olmasndan dolay aranan bilgi kolay bulunamamaktadr. (c) Kurumun nternet sayfas ierisinde T.C. kimlik numaras ya da bir baka ifrenin girilmesi gerektiinde sanal klavye uygulamasnn bulunmamas ve/veya HTTPS (Gvenli Soket Katman) zelliinin bulunmamas gvenlik a oluturmaktadr. Sonu olarak E-devlet kaps Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eki Eylem Plan kapsamnda hazrlanan kamu kurumlar internet siteleri standartlar ve nerileri ierisinde belirlenen standartlarna uymaktadr. Ancak, dier kurumlarn nternet
124 Bu oran, E-devlet kaps topografyasnn ilk incelendii Temmuz 2011 tarihinde %24 oranndayd.

85 sayfalar yukarda belirtilen standartlara uymamakta bu nedenle hzl, etkin ve gvenli bir iletiim salanamamaktadr. T.C. kimlik numarasnn kullanm sadece devlet kurumlar bnyesinde yaplan ilemlerle snrl kalmamaktadr. Bir ok rma nternet zerinden sat yaparken, yelik ilemleri srasnda, indirim kart ya da benzeri uygulamalar esnasnda mterilerinden T.C. kimlik numaras isteyerek kendi kaytlarn oluturmaktadr. Bu durum belirli hizmetler satn alndnda daha da nemli bir boyut kazanmaktadr. Ticari kaytlayclar dnda da bir ok kurum ve kurulu (siyasi partiler, STKlar, belediyeler, niversiteler, eczaneler, hastaneler, maazalar) da bir ok ilem iin T.C. kimlik numaras talep etmektedir. Bu konuda bir ok farkl rnek vermek mmkndr: Ulam alannda, nternet zerinde satn alnan biletlerde T.C. kimlik numaras istenmektedir. nternet hosting rmalar, alan ad kayd, sunucu kiralama gibi bir ok hizmet esnasnda T.C. kimlik numaras istemektedir. Bankalar, tm ilemlerini T.C. kimlik zerinden yrtmektedir, baz bankalar yurttalara cep telefonundan kredim ve T.C. kimlik numaralaryla bankaya mesaj atmalar halinde kelsiz kredi vermektedir. Bir ok spermarket zinciri mterilerine verdikleri indirim kartlarnda T.C. kimlik numaras talep etmektedir. Baz niversitelerin ktphanelerine girmek iin kapda bulunan bilgisayarlara T.C. kimlik numarasnn girilmesi art koulmaktadr, yanl TC kimlik numaras girildiinde, sistem uyar vermekte ve kap almamaktadr. Telefon abonelii yaptrmak istendiinde, alt yapy kontrol etmek iin eve geden grevli, imzalatt kada mterinin adn, soyad ve T.C. kimlik numarasn yazp imzalamasn talep etmektedir. Siyasi partiler, parti haberlerinin cep telefonuna gelmesini isteyen yurttalardan, kiinin adn soyad ve T.C. kimlik numarasn cep telefonu mesaj olarak partinin belirttii telefon numarasna gndermesini istemektedir. Kargo rmalar araclyla paket gnderilebilmesi iin, mterilerin rmaya T.C. kimlik numarasn beyan etmeleri gerekmektedir. Kargo rmalar KPS ile entegre olarak altklarndan yanl T.C. kimlik verildiinde sistem otomatik olarak bu numaray reddetmekte ve kargo gnderilememektedir. E-devlet uygulamalar, ncelikli olarak yurttalarn devlet dairelerindeki ilemlerinin hzlandrlmas, vergi ilemlerinin kolaylatrlmas, nfus bilgilerinin daha kolay tutulabilmesi ve salk hizmetlerin daha etkin olarak verilebilmesi iin gelitirilmitir. Ancak gnmzde T.C. kimlik numaras, yurttalarn yapmak istedii her trl ilem iin zorunlu olarak kullanlmas gereken bir anahtar haline

86 gelmitir. Bu durum kiisel veri olarak, T.C. kimlik numarasnn gizliliinin salanmasnn nem ve gereini daha da arttrmtr. Ancak gerek yasal mevzuattaki boluklar, gerek denetim mekanizmalarnn dzgn ilememesi nedeniyle T.C. kimlik numaralar kiisel veri olarak korunamamakta ve kamusal alanda, zellikle sanal uzamda bir ok farkl yoldan tehir edilmekte/sergilenmektedir. rnein, baz niversiteler, rencilerinin snav sonularn isim, soyad ve T.C. kimlik numaralaryla birlikte nternet sayfalarndan yaynlamaktadr. rnein, Emniyet Genel Mdrl Pasaport Hizmetleri Biriminden kargo araclyla bavuru sahiplerine gnderilen pasaportlarn bulunduu zararn zerinde, bavuru sahibinin ad, soyad, adresi, cep telefonu, ve T.C. kimlik numaras yazmaktadr. Bu ekilde pasaport alcya ulaana kadar bu kiisel veriler bir ok kii tarafndan grlebilir, okunabilir ve kaytlanabilir hale gelmektedir. Sonu olarak, MERNS projesi kapsamnda gelitirilen ve datlan T.C. kimlik numaralar, aslnda bir ok devlet kurumu tarafndan yurttalara ayr ayr numaralarn verilmesini nlemek ve tek bir numara zerinden kamu hizmetleri ilemlerinin yaplabilmesi iin gelitirilmitir. Buradaki asl ama, kamu hizmetlerinde ilemlerin hzlandrlmas ve daha gvenilir bir hale gelmesini salamaktr. Bu balamda T.C. kimlik numaralarnn paylalabilmesi iin bu almada daha nce anlatlan, Kimlik Paylam Sistemi (KPS) kurulmutur. KPS birok kurumu birbirine balayan bir alt yap grevi grmektedir. Ayrca E-devlet uygulamalar gelitirilmi ve E-devlet kaps zerinden bir ok ilem yaplabilir hale gelmitir. T.C. kimlik numarasnn sanal uzamda kaytlama hatlar zerinde bu denli entegre olarak ilemesinin ve iletilmesinin sonucunda devlet dnda birok kaytlayc da (rnein, ticari kaytlayclar, hastaneler, eczaneler, niversiteler, siyasi partiler, STKlar) yurttalarn T.C. kimlik numaralarn toplayan ve kaytlayan veri bankalar konumuna gelmitir. ekil "TC Kimlik Numaras ve E-Devlet Kapsndan Veri Eletirmesi Topografyas"nda grnen topografya almas bu entegre yapy en iyi ekilde zetlemektedir. T.C. kimlik numaras zerinden bir ok ilemin entegre bir ekilde yaplabilir hale gelmesi, bu saysal kodun nemini giderek arttrmtr. Bu balamda da baz temel sorularn sorulmas gerei ortaya kmtr. Bunlar sralayacak olursak; MERNS projesiyle kapsamnda E-devlet hizmetlerinde kullanlan verilere, kimlerin eriim izni vardr? Bu eriimler nasl denetlenmektedir? E-devlet kaps haricindeki kurumlarn nternet sayfalarnda Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eki Eylem Plan kapsamnda hazrlanan kamu kurumlar internet siteleri standartlar ve nerileri neden uygulanmamaktadr? vb. E-devlet kapsam dnda her trl kurum, ticari rma, STK vd. ilem srasnda T.C. kimlik numaras isteyebilmekte ve kendi veri bankasn oluturabilmektedir. Bu kurumlarn nternet sayfalarndan T.C. kimlik numaras dahil olmak zere kiisel veriler girilirken gvenlik nlemlerinin bulunmamas nedeniyle, bu veriler

87

TC Kimlik Numaras ve E-Devlet Kapsndan Veri Eletirmesi Topografyas

ilem annda nc kiiler tarafndan izlenebilmektedir. Bu noktada, kullanclarn verilerinin ilem annda alnmas ya da oluturulan bu veri bankalarndan veri szdrlmasnn olas sonular nelerdir; oluturulan bu veri bankalarna kimlerin eriim izni bulunmakta, bu eriim nasl denetlenmekte, bu eriimler ne amala kullanlmaktadr, yeni sorularn da kiisel veri olarak T.C. kimlik numarasnn gvenliinin korunmas tartmasna eklenmesi gerekmektedir. Bu aamada Trkiyede yrtlen uygulamalarn denetlenmesine ynelik veya yurttalarn uygulamalar hakknda bilgilendirmesi iin gerekli hukuki erevenin bulunmamas temel sorunlardan birini oluturmaktadr. Fransada oluturulan Ulusal Enformatik ve zgrlkler Komisyonunun (CNIL - Commission Nationale Informatique et Liberts125 ) bu amaca ynelik iyi bir rnektir. Komisyonun temel amac yurttalar zgrlkleri, haklar, sorumluluklar ve alabilecekleri gvenlik nlemleriyle ilgili bilgilendirmeyi hedeemektedir. Tamamen bamsz bir yaps olan komisyon, kiisel verilerin kullanmn denetleme ve dzenleme yetkisine sahiptir (CNIL, 2012). Yukarda sralanan tm rnekler ve bulgularn sonucunda, Trkiyede sanal uzamda ve biliim alanndaki uygulamalar insan hak ve zgrlkleri temelinde dzenleyen, yurttalar bu ynde bilgilendiren zerk ve bamsz bir kuruma ihtiya
125 CNL (www.cnil.fr): Fransz hukukundaki enformatik ve zgrlkler yasas kapsamnda oluturulan bamsz bir komisyondur. Denetim ve cezai yaptrm yetkisine sahiptir. Komisyonun temel amac gelien yeni teknolojilerin insan hak ve zgrlklerini kstlamasn engellemektir. Bu balamada alt temel misyonu bulunmaktadr: (1) Kiileri hak ve ykmllkleri hakknda bilgilendirmek, (2) Denetlemek, (3) Dzenlemek, (4) Cezai yaptrmlarda bulunmak, (5) Yurttalar korumak, (6) nclk etmek.

88 duyulduunu syleyebiliriz. Biliim alanndaki yasalarn yetersizlii alann hukusal boyutta incelenmesini ve yasalarn insan hak ve zgrlkleri temelinde dzenlenmesini gerekli klmaktadr. almann bundan sonraki Drdnc Blmnde bu sorun hukuki boyutu ile ele alnacaktr.

IV. Blm: TC KMLK NUMARASI: HUKUKSAL BR DEERLENDRME

Kitabn

bu blm Yrd.Do.Dr. Elif Kzeci tarafndan yazlmtr.

93

4.1. Giri
Bilme istei belki de insanlk tarihinin kendisi kadar eskidir. Bunun bir uzants olarak, farkl nedenlerle farkl kiilere ynelik olsa da, eler, akrabalar, arkadalar; cemaat, dernek gibi eitli topluluklar ve hem modern ncesi, hem de modern dnemde yneticiler her zaman dierlerini bilmeyi istemilerdir. Daha ncesinde farkl ve snrl bir ekilde yaama geen bu istek, modern devletin ve modern kapitalist iletmelerin ortaya kmas ile bir dnme urar. Gerekten brokratik kollaryla hkm srd topraklarn en cra kelerine kadar ulamay hedeeyen bu yeni devlet yaplanmas, zerine den grevleri yerine getirebilmek iin kiisel bilgilere daha nce hi olmad oranda byk bir gereksinim duyar126 . Bu gereksinimin tam anlamyla karlanmasnda ikinci byk dnm noktasnn ise 1950li yllardan itibaren bilgisayarlarn ve merkezi veri bankalarnn gelimesiyle yaand sylenebilir. Bu zamandan gnmze, biliim teknolojileri, kaytlarn kolay, ucuz, kapsaml bir ekilde tutulmasna, ilenmesine ve farkl kaynaklardan toplanan bilgilerin ilikilendirilmesine olanak tanyacak ekilde hzla gelimitir. Trkiyede, kamusal tartma alanlarnda ayrntl incelemelere konu olmakszn, uygulamaya geirilen on bir haneli kimlik numaralarn, bu geliimi dikkate alarak deerlendirmek gerekir. Nitekim, pek ok farkl kaynaktaki bilgilerin ilikilendirilmesinde, adeta bir anahtar olan bu numaraya neden ihtiya duyulduunu, kullanmnn temel hak ve zgrlkler bakmndan ne gibi sorunlar yaratabileceini ortaya koymadan, Trkiyede konuya ilikin hukuksal dzenlemeleri salkl bir ekilde deerlendirebilmek de olanakl deildir. Bu nedenle aada ncelikle modern devlet yaplanmasnda yurttalarn bilgilerine duyulan gereksinimin nedenleri ksaca aklanm, ardndan gzetim teknolojilerindeki gelimeler dolaysyla duyulan kaygnn giderilmesi ynnde hukuksal alanda tannan gvenceler ana hatlaryla deerlendirilmitir. Bu noktada karmza kan temel alann kiisel verilerin korunmas olduunun alt izilmelidir. Nitekim aada da grlecei zere, devletin kiisel bilgileri elektronik ortama aktarma srelerinde uymas gereken temel ilkeler bu kapsamda belirlenmitir. TC kimlik numaralarnn hukuksal alanda deerlendirilmesinde de temel dayanak noktas nemi her geen gn biraz daha artan kiisel verilerin korunmas hakk olmaldr.

126 Modern devletin yurttalarn kaytlamaya duyduu gereksinim Birinci Blmde ayrntl olarak tartlmtr.

94

4.2. Modern Devletin "Veri Al" ve Hzla effaaan Bireyin Hukuksal Kalkan
16. yzylda balayan ve 20. yzylda dnyann tamamna yaylan bir sre olarak modernliin en nemli bileenlerinden biri kukusuz modern devlettir. Aralarnda egdm salanm ok sayda grevin hizmetindeki tek bir merkezden gelen bilgiyle harekete geen ve o merkezce ynetilen bir makine (Poggi, 2002:119) olarak tasarlanan bu yap, ilk ortaya kt gnden beri hep bilgiye gereksinim duymutur. Bu, modern toplumda deiimin ve rasyonelliin kanlmaz bir sonucu (Bygrave, 2002:98) olduu gibi, kural koyma, bunlara uymaya zorlama, dzeni salama, vergi toplama, kamu hizmetleri sunma, zel teebbsler iin sosyal ve ekonomik yapy oluturma, ksaca devletin modern dnyada ticari, diplomatik ve askeri gcn gelitirme gibi hedeerinin de bir gereidir (Whitaker, 1999:40-41; Kzeci, 2010:20-21). Bu hedeer, bilgiye daha nce hi olmad oranda gereksinim duyulmasna neden olmu ve bilgi toplama kanallar ile bunlar deerlendirme teknikleri de her geen gn biraz daha gelimitir. Karlkl olarak birbirini besleyen bu iki durum, gzetimdeki farkllamay da beraberinde getirmi, modern devletin geliimi ile birlikte merkezi gzetim de glenmi ve yaygnlamtr (Kzeci, 2010:21). 20. yzylda bilgisayar teknolojisinin ve merkezi veri bankalarnn gelimesi ise modern devletin veri alnn giderilmesinde adeta bir devrim yaratmtr. 1950li yllardan gnmze, devletler yurttalarna ilikin kiisel bilgileri, artan oranda ve hzla, arivlerin tozlu raarndan bilgisayarlarn ve alarn dijital koridorlarna aktarmaya balamtr. Bu zamana kadar ounlukla kiisel gven ilikisi ierisinde arkadaa, aileye, hekime aktarlan pek ok bilgi, artk soyut yaplanmalar ierisinde, kimlikleri bilinmeyen kii ya da kurumlara elektronik ortamda iletilmektedir. Bu kiiler ya da eitli sistemler bizleri veri imgemiz zerinden kavrarlar (Lyon, 1997:36). Pek ok kaynaktan edinilen bilgileri ilikilendirebilmek ve veri imgeleri yaratabilmek iin ise saylara bavurulduu grlr. Bunun kanlmaz sonucu, 21. yzyl sakinlerinin artk yalnzca adlar ile deil, kendilerini niteleyen pek ok say ile tanmlanmasdr. Kimlik numaras, pasaport numaras, ehliyet numaras, okul numaras, banka hesap numaras, pek oklarnn yannda, yalnzca bir ka rnektir (Schaar, 2009:98). Btn bu gelimeler, zellikle demokratik toplumlarda hakl bir tedirginlie neden olur. nsan onuru, zel yaamn gizlilii hakk, bireysel zerklik gibi temel deerler bata olmak zere, kiiler, hak ve zgrlklerinin elektronik ortama aktarlan bilgileri dolaysyla tehlikeye dtn kavrarlar. Bilgisayarlarn ve veri tabanlarnn kiisel bilgileri kayt etme amal olarak ilk aamada yalnzca devletler tarafndan kullanlmas, ilk tepkilerin de devletlere ynelmesine neden olur. Devlet, byk biradere benzetilir ve bireyler dijital kimliklerinin zel yaamn gizlilii hakkn koruyan kalkan eaatrmamas iin tepki gsterir. Hemen bu noktada belirtmek gerekir ki, ksa zamanda, byk birader yannda gzetime olduka istekli kk kardeler olarak adlandrabileceimiz zel teebbslerin kiisel verileri ileme sreleri de gzlemlenir ve bireysel eaamaya tepki devlet

95 yannda zel teebbslere kar da geliir. Kamusal tepkinin hukuksal dzenlemelere yansmas ilk kez Almanya ve sve gibi lkelerde 1970li yllarda grlmtr. Bu elbette, ne zaman, ne de mekan asndan tesadftr. II. Dnya Savana gtren sre ierisinde tank olunan ve ynetimin yurttalarna ilikin bilgileri nasl kullanabileceini ortaya koyan dehet verici olaylarn hatralar, bu dnemde, henz tazedir. Avrupann yakn tarihindeki ac tecrbelerin, yurttalara ilikin bilginin, yeni gelien teknolojiler yardmyla daha nce grlmeyen lde kolay, ucuz ve hzl bir ekilde, kaydna, baka bilgiler ile ilikilendirilmesine ve aktarlmasna olanak tanyan yeni projeler ile birlemesi, temel hak ve zgrlklere ynelik ciddi ve hakl bir tedirginliin olumasna neden olmutur. Nitekim bu tedirginlik, 1970 ylnda Almanyann Hessen eyaletinde ilk veri korumas yasasnn kabul edilmesini dorudan etkilemitir. Bu dzenlemeyi ilk ulusal yasa olan ve 1973 ylnda yrrle giren sve Veri Koruma Yasas izler. 1980li yllara gelindiinde ngiltere, rlanda ve talya hari Bat Avrupa devletlerinin hemen hemen tamamnda konuya ilikin yasal dzenlemeler tamamlanmtr. Ayrca yeni anayasalarnda Portekiz, spanya, Avusturya, Macaristan gibi lkelerin kiisel verilerin korunmasn anayasal gvencelere balad da grlr (Early,1993:809-810). Bu dzenlemeleri uluslararas alanda kabul edilen nemli metinler takip eder. 1980 ylnda OECDnin zel Yaamn Gizliliinin Korunmas ve Kiisel Verilerin Snrtesi Aknn Dzenlenmesine likin Rehber lkeleri yaynlanmasndan ksa bir sre sonra, 1981 ylnda Avrupa Konseyi bnyesinde, ksaca AK Veri Koruma Szlemesi olarak adlandrabileceimiz, 108 sayl Kiisel Verilerin Otomatik Yollarla lenmesi Hususunda Bireylerin Korunmas Szlemesi kabul edilir. 1990 ylnda Birlemi Milletlerin, 2004 ylnda ise APECin konuya ilikin ereve nitelikteki ilkeleri belirleyen metinleri yaynlanr. Btn bu gelimeler esnasnda zellikle 1995 ylndan itibaren Avrupa Birlii de nemli ynergeler benimseyerek, ye lkelerdeki dzenlemelere yol gsterir. Ksaca zetlemeye altmz bu sre ierisinde, konu demokratik devletlerin tamamnda tartma alanna girmi, byk bir blmnde ise yasal dzenlemeler ile olas tehlikeler nlenmeye allmtr. Kanada, Japonya, Yeni Zelanda, srail gibi dnyann eitli blgelerindeki lkeler kiisel verilerin korunmasn hukuksal gvencelere balamtr. Bu noktada ayrca iaret etmek gerekir ki yurttalarn zel yaamlarna mdahale etmeyi, onlar gzetlemeyi ve srekli takibi ynetim pratii haline getiren devletlerde kiisel verilerin korunmas, hukuksal dzeyde, ya hi tannmamtr ya da mevzuatta yer alan konuya ilikin hkmler ilen uygulanmamaktadr. Trkiye Cumhuriyeti Kimlik Numaralarnn deerlendirilmesine gemeden nce, konunun hukuksal alandaki nemini saptayabilmemizde, belirtilen gelimeler kapsamnda gzlenen birka husus bize yardmc olabilir. ncelikle kiisel verilerin korunmasna ilikin ilk ulusal dzenleme olan sve Veri Koruma Yasasnn kabulnde ulusal kimlik numaralarna ilikin tartmann etkili olduu belirtilmelidir. svete 1947 ylnda her yurttaa, cinsiyet ve doum tarihi bilgilerini ieren on haneli bir kimlik numaras verilmesini ngren bir sistemin oluturulmas,

96 tartmalar gndeme tam; 1960l yllarn ortalarnda nfus sicili, vergi sicili ve verilerin kaydedilecei ortak bir veri bankasnn oluturulmas ynnde almalarn balamas (Bennett, 1992:49-50), hukuksal gvence gerekliliini aka ortaya koymutur. Grld gibi kiisel verilerin korunmasnn hukuksal dzenlemelerin konusu haline gelmesinde nfus bilgilerinin merkezi veri bankalarnda tutulmasnn etkisi bulunmaktadr. aret edilmesi gereken bir dier nemli gelime, 1983 ylnda Alman Anayasa Mahkemesinin verdii Nfus Saym Karardr (BverfGE, 65, 1-Volkszhlung). Bu kararda ortaya konan felsefenin hukuksal dzenlemelere etkisi, yalnzca Almanyada deil, Avusturya, Norve, Hollanda, Maceristan, Finlandiya gibi lkelerde de grlmtr (Jri, 2007). Bugn halen Alman Anayasa Mahkemesinin belirtilen kararda gelitirdii bilgilerin geleceini belirleme hakknn (informationalle selbst-bestimmung) konuya ilikin tartmalarda bize yol gsterdiini syleyebiliriz (Wohlgemuth, Gerlo, 2005:12). Mahkeme, belirtilen kararnda Alman parlamentosunun her iki kanadnn oy birlii ile kabul ettii, ancak devletin veri aln ortaya koyduu gerekesi ile youn bir ekilde eletirilen ve bireysel bavuru yolu ile Mahkemenin nnde gelen Nfus Saym Yasasn (Volkszhlung Gesetz) Anayasaya aykr bulmutur. ptal edilen yasann youn eletirilere maruz kalmasnn nedeni, bu yasa ile nfus saym srasnda yurttalara baz bilgilerin aklanmas ykmllnn getirilmesidir (Simitis,184:398-405). Anayasa Mahkemesi yapt inceleme neticesinde yasann dayana olan gerekeleri tek tek rtm, devletin kiisel verilerle olan ilikisini ayrntl bir ekilde resmetmi ve Anayasann 1/1 ve 2/1 madde hkmlerini bir arada deerlendirerek, bilgilerin geleceini belirleme hakkn (informationalle Selbstbestimmung) tretmitir. Hemen belirtelim Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasasnn karara dayanak olan hkmleri yledir: nsan onuru dokunulmazdr. Tm devlet gleri ona sayg gstermek ve onu korumakla ykmldr(m.1/1); Herkes bakalarnn haklarn ihlal etmemek, Anayasal dzene veya ahlak kurallarna aykr dmemek kouluyla kiiliini serbeste gelitirme hakkna sahiptir(m.2/1). Grld gibi mahkemenin karar temel olarak insan onuru ve kiiliin korunmas ilkelerine dayanmaktadr. Bu ilkeler, pek ok demokratik devletin temel prensipleri arasnda yer alr. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn da Balang 6. Paragrafnda ve 17/1 hkmnde kiinin maddi ve manevi varln gelitirme ve koruma hakk tannm, ayrca Anayasann 5. Maddesinde Devletin temel ama ve grevleri arasnda insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almak dzenlenmitir. nsan onuru, ise kiinin maddi ve manevi varln gelitirme hakk yannda, dier hak ve zgrlklerin de ortak temelini oluturur (Kabolu,2002:25). Nitekim Alman Anayasa Mahkemesi de bu duruma iaret etmitir. Mahkemeye gre, anayasal dzenin merkezinde toplumun zgr bir yesi olan kiinin onuru bulunur. Son dnemde grlen teknik gelimeler ve buna bal olarak ortaya kan tehlikeler karsnda kiiliin korunmas ise zel bir nem kazanmaktadr. Kendisine ilikin hangi bilgilerin edinildiini, bu bilgilerin kimler tarafndan kullanldn bilmeyen kiinin kararlarn zgrce verebilme olana zarar grr. zellikle otomatik aralar ile verilerin snrsz bir ekilde kaydedilebilmesi, bunlara

97 kolaylkla ulalabilmesi ve kiinin ayrntl prollerinin karlabilmesi ciddi bir tehlike olarak ortaya kmaktadr. Bunun sonucunda kiinin psikolojik bask hissetmesi ve kamusal yaama katlmnn etkilenmesi olanakldr. Nitekim srekli kayt altna alndn ve bundan dolay eitli maduriyetler yaayacan dnen kii, eitli kamusal haklarn kullanmaktan vazgeebilir. Bu kiinin, toplumsal yaamda kiiliini zgrce belirleyememesi, kendinden beklenen davran tarzna gre hareket etmesi de olasdr. Bu durum, yalnzca bireyin kendi kiiliini gelitirme hakkn zedelemekle de kalmaz, ayrca kamu karlarna da zarar verir, nk zgrlk bir demokrasinin ilemesi topluma katlma ve toplum ierisinde ilev grme becerisine baldr. Bu nedenle, kiiliin serbeste geliebilmesi ve demokratik toplum yapsnn sreklilii iin devlet tarafndan kiisel verilerinin toplanlmas, kaydedilmesi, kullanlmas ve devredilmesi karsnda bireyin korunmas bir gerekliliktir. Ayrca yaam ilikilerinin aa kaca zamana ve bunun snrna da kii kendisi karar vermelidir. Nitekim bilgilerin geleceini belirleme hakk, ilke olarak bireyin kendi kiisel verileri zerinde karar verme hakkn tanr (BverfGE 65,1,42 vd; Gola,Schomerus,2007,77; Kzeci, 68). Bunun yannda Alman Anayasa Mahkemesinin iaret ettii nemli hususlardan bir dieri, verilerin ilenmesi srasnda eitli kaynaklardan edinilen bilgilerin ilikilendirilebilmesi sebebiyle, ilk aamada nemsiz gibi grlen verilerden hareketle kiinin davran tarznn belirlenmesinin olanakl olduudur. Buna gre kiiye ilikin bilgilerin nemli ya da nemsiz olarak ayrmak yanltc olacaktr. Nitekim baka bilgilerle balant kurularak yeni veriler yaratlmas her zaman olanakldr (BverfGE 65,1,45;imek,2008:116). Son olarak Alman Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarnda iaret ettii obje formlne deyinmemiz konumuz asndan yararl olabilir. Mahkemeye gre, eer insan kamusal organlarn etkinlikleri karsnda basit bir obje, ya da baka bir anlatmla bir ara haline indirgeniyorsa insan onurunun ihlali sz konusu olur. Devletin insann kiiliini kayt altna almas da bu balamda incelenmelidir (BverfGE 45,187; imek,2008:130). Bu hususlar, kanmzca, kimlik numaralarnn hukuksal deerlendirilmesinde de mutlaka dikkate alnmaldr. Nitekim TC kimlik numaras araclyla kiilere ilikin pek ok bilginin ilikilendirilmesi ve deerlendirilmesi mmkndr. lk bata nemsiz gibi grlen bilgilerin, bakalar ile balantsnn kurulmasnn ardndan, temelde insan onurunun ve ayrca zel yaamn gizlilii hakknn zarar grmesi sz konusu olabilir. Bu ilikilendirmeler srasnda kiinin bilgileri ile arasndaki balantnn kopmas, bilgilerinin nasl kullanldn renme olanann bulunmamas, bilgilerin ilenmesinde hakim olacak temel ilkelerin belirlenmemesi ise kamusal otoritelerin karsnda zneden nesneye doru evrilmesi tehlikesini beraberinde getirecektir. Bu noktada kiisel verilerin korunmasnn ve bilgilerin geleceini belirleme hakknn, yurttan kiilik haklarnn korunmas ile resmi makamlarn ve iletmelerin bilgilendirilmesi arasnda bir denge unsuru olduu da belirtilmelidir (Creifelds ve di.,1997:277). Bir baka anlatmla, bilgilerin geleceini belirleme hakk, ilgilinin kiisel verileri zerinde snrsz bir hakka sahip olduu anlamna gelmez. Ancak snrlamalar yalnzca belirli durumlarda sz konusu olmal ve mutlaka yasal temele

98 dayanmaldr. Bu snrlamalarn koullar ve kapsam yurtta iin ak ve anlalr bir ekilde saptanmal ve temel haklar rejiminin ilkelerine uyulmaldr (Gola, Schomerus,2007:78). Trkiyede ulusal kimlik numaras zelinde kiisel verilerin korunmasnn hukuksal temellerine ilikin incelemelere gemeden nce, son olarak konunun Almanya dnda eitli lkelerde de Anayasa Mahkemesinin nne geldiini belirtmek isteriz. 1998 ylnda Filipinler Supreme Courtunun ulusal kimlik sisteminin, 1991 ylnda ise Macaristan Anayasa Mahkemesinin ok amal kullanm iin tasarlanan bireysel kimlik kartnn anayasalarnn zel yaamn gizlilii hakkna ilikin hkmlerini ihlal ettii ynnde kararlar burada rnek olarak gsterilebilir. Ayrca 1997 Portekiz Anayasasnda ok amal ulusal kimlik numaras kullanm yasaklayan bir hkmn bulunmas da konuya ilikin dikkat ekici bir baka rnei oluturur( EPIC-Privacy and Human Rights Report 2006).

4.3. Elektronik Devlet, Saysallatrlm Yurtta

Devletin, modern yaplanma ierisinde zerine den grevleri yerine getirmek zere, yurttaa ilikin bilgileri, toplamas, kayt etmesi ve kullanmas yaamnn tamamn kapsar ve hatta denilebilir ki, doumundan nce balayp lmnden sonra da bir sre daha devam eder. Bu niteliiyle devletin, zel teebbsler gibi gl rakipleri bulunmasna karn, halen en byk bilgi tekeline sahip olduu sylenebilir. Bu, devletin en temel grevlerin biri olan ve en genel ekliyle (s)iyasal organlar tarafndan kamuya yararl kabul edilen, bir kamu kuruluunun ya kendisi ya da yakn denetimi ve gzetimi altnda zel kesim tarafndan yrtlen faaliyetler olarak tanmlanabilecek kamu hizmetinin (Gnday, 269) yerine getirilebilmesi iin nemli bir gerekliliktir. Yukarda da iaret ettiimiz gibi idarenin kiisel bilgilere gereksinim duymasnda modern devletin ortaya kmas ve gelimesi adeta bir dnm noktas olmu, ikinci byk deiim ise teknolojideki geliim sonucunda yaanmtr. Teknolojideki geliim, bir sonraki aamada, elektronik devlet olarak ifade edilen yeni bir projenin gndeme gelmesine neden olur. Gerekten lkemizde de zellikle 2000li yllardan itibaren tartma ve uygulama alanna giren elektronik devlet kamu hizmetlerinde nemli bir deiimin habercisidir (Arifolu, 2004). Bu noktada TC kimlik numaralarn da kapsayan pek ok nemli uygulamann Trkiyede e-devlet projelerinin bir paras olarak gelitiini belirtmek gerekir. Elektronik devlet, ya da ksaca e-devlet, yurttalara devlet tarafndan sunulan hizmetlerin elektronik ortama tanmasn ifade eden ve devlet hizmetlerinin yurttaa kolay ve etkin yoldan, kaliteli, hzl, kesintisiz ve gvenli bir ekilde ulatrlmasn hedeeyen bir proje olarak tanmlanabilir. Bu ortamda kamu kurulular, zel sektr ve yurttalardan oluan unsur buluturulmaktadr. nc Blmde de serimlendii zere e-devlet uygulamalarnn olduka geni bir alana yayld sylenebilir. Trkiyede e-devlet projesinin nemli ayaklarndan biri olan ve btn kamu hizmetlerine tek bir noktadan eriim olana salayan

99 bir nternet sitesi olarak kurgulanan e-devlet kaps (http://www.turkiye.gov.tr) 18 Aralk 2008 gn almtr. Kapnn amac kamu hizmetlerini, vatandalara, iletmelere, kamu kurumlarna bilgi ve iletiim teknolojileriyle etkin ve verimli bir ekilde sunmak ve brokrasinin hantal kollar arasndan skm bireyi biraz olsun rahatlatmaktr. Bunun yannda Merkezi Nfus daresi Sistemi (MERNS), Kimlik Paylam Sistemi, Vergi Daireleri Otomasyonu Projesi (VEDOP I-II), Ulusal Yarg A Projesi (UYAP), Gmrk daresinin Modernizasyonu Projesi (GMOP), Polis Bilgi A (POLNET), Saymanlk Otomasyon Sistemi (Say2000i), e-Bildirge ve Babakanlk Mevzuat Bilgi Sistemi yaygn olarak hizmet veren balca e-devlet uygulamalar arasnda saylabilir. Bu uygulamalar ierisinde konumuz asndan merkezi neme sahip olan MERNS projesidir. Bu proje, tm Ahvali ahsiye bilgilerini elektronik ortama aktaran ve Ahval-i ahsiye bilgilerinde meydana gelen her tr deiikliin lkenin her tarafna dalm 957 merkezden anlk gncellenmesini ve bir a zerinden gvenle paylamn salamak zere gelitirilmitir (http://www.nvi.gov.tr) ve e-devlet almalarnn en nemli bileeni olarak kabul edilebilir. te yandan bu sistemin kiisel verilerin korunmasnda hakim olan temel ilkelerle uyumlu bir ekilde ilemesi son derece nemlidir. nc Blmde sunulan topografya almasnda ortaya konduu zere bylesine bir merkezi nfus sistemi erevesinde nemli kiisel verilerin ilendii aktr. Ayrca, yukarda da belirttiimiz gibi, ilk kiisel veri koruma yasalarnn kabulnde benzeri merkezi nfus sistemlerinin yaratabilecei olas tehlikeden korunma dncesi etkili olmutur. 1972 ylndan beri sren bir almann rn olan MERNS, 2006 ylnda yeni Nfus Hizmetleri Kanununun (kanun no.5490, t. 25 Nisan 2006; RG. t. 29 Nisan 2006, S. 26153) kabul ile tam olarak uygulamaya gemitir. Yasann uygulamasn gstermek iin, ksa bir sre sonra, Nfus Hizmetleri Kanununun Uygulanmasna likin Ynetmelik (Bakanlar Kurulu Karar t. 29 Eyll 2006, S. 2006/11081, RG. t. 23/11/2006, S. 26355) yrrle girmitir. Yasa uyarnca MERNS, Merkez veri taban ve Kimlik Paylam Sistemini de kapsayan Merkez Nfus daresi Sistemini ifade eder(m.3/n). Buradan karlacak sonu, merkezi veri taban ve kimlik paylam sisteminin MERNSin temel iki bileeni olduudur. Yasaya gre merkezi veri taban, Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrlnde elektronik ortamda tutulan aile kt kaytlarn; kimlik paylam sistemi ise Genel Mdrlke merkez veri tabanndan ayr olarak elektronik ortamda tutulan, Kimlik Paylam Sisteminden yararlanacak kurumlarn istifadesine sunulan ve snrlandrlm bilgiler ihtiva eden aile kt kaytlarn ifade eder(m.3/k,m). MERNSin temel hede ar ve aksak ileyen brokrasiye ilikin baz sorunlarn giderilmesidir. Nitekim MERNSin amalar arasnda doru, hzl ve verimli hizmet sunmak yer alr. Bu kapsamda nfus kaytlarna ilikin yanllklar ve bu yanllklar ile ilgili sorunlarn giderilmesi de merkezi nemdedir. Bu trdeki uygulamalarn yaygnlamasnn pek ok yarar olduu aktr. Her eyden nce maliyet ve zaman tasarrufu salanaca dnlmektedir. Geri belirtmek gerekir ki MERNS uygulamaya getikten sonra da hedeenen sorunlar tam anlamyla zlememitir. Sistem uygulamaya getikten ksa bir sre sonra, MERNSte yurttalarn T.C. kimlik bilgilerinin yzde yirmi beinin hatal olduunun belirlendiine ilikin haberler bunun gstergesi olarak kabul

100 edilebilir (Mernis Skandal, Milliyet, 11 Aralk 2006). Dier yandan MERNS kapsamnda her yurttaa on bir haneli T.C. kimlik numaras verilmesi ile isim benzerliinden dolay ortaya kan aksaklklar gidermek ve kamu kurulular arasndaki bilgi alveriini hzlandrmak da hedeenmitir127 . MERNS ncesinde de Trkiyede eitli veri tabanlarnda kiilere ilikin bilgiler tutulmaktayd. Bu projeyi nemli klan ise birbirinden farkl veri tabanlarndaki bilgilere tek yerden ulama olana salamasdr. Ancak kiisel verilerin korunmasna ynelik ilkeler belirlenmeden byle bir sistemin uygulamaya gemesi ciddi tehlikelerin ortaya kmasna neden olabilir. Federal Almanya Anayasa Mahkemesinin yukarda da iaret edilen Nfus Saym kararnda da belirtildii gibi, veriler arasnda iliki kurabilme olanandan dolay, ilk bata nemsiz gibi grlen bilgilerden hareketle ayrntl kiilik prolleri karlabilir. Bu noktada sistem zerinde ne tr bilgilerin tutulduuna ksaca deinmek gerekir. Kimlik Paylam Sistemi Uygulama Ynetmeliinin (ileri Bakanlndan, RG. t. 10 Temmuz 2005; S. 25871) 8. Maddesi uyarnca bu sistemde toplanan bilgiler yle gruplanabilir: Kii bilgileri: Kimlik numaras, ad, soyad, kzlk soyad, cinsiyeti, baba ad, anne ad, doum yeri, doum ve kte kayt tarihleri gibi kiisel bilgiler; medeni hali, dini ve lm tarihi gibi durum bilgileri; l, ile, cilt, mahalle veya ky, aile sra numaras ve birey sra numaras gibi nfusa kaytl olduu yer bilgileri. Nfus Czdan Bilgileri: Nfus czdan zerinde yer alan bilgiler, 1 Haziran 2000 tarihinden sonra dzenlenen czdanlarda seri ve numaras ile verildii yer ve tarihi, 1 Haziran 2000 tarihinden nce dzenlenmi czdanlarda czdan seri, no ve verildii maliye saymanlnn ad. Nfus Olay Bilgileri: evlenme, boanma, soybann dzeltilmesi veya reddi, lm, vatandaln kazanlmas veya kaybedilmesi gibi kiilere ait nfus olay bilgilerinin tarihi ve aklamalar. statistik Bilgileri: Doum, lm, evlenme, boanma saylar gibi bilgiler. Grld gibi sistem ierisinde olduka kapsaml bilgiler tutulmaktadr.
127 Nitekim T.C. ileri Bakanl Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrlnn resmi nternet sitesinde (http://www.nvi.gov.tr) MERNS projesinin hedeeri yle belirlenmitir: (i)Nfus ktkleri zerinde tam bir denetim kurmak ve nfus ktklerini gvenilir belgeler haline getirerek hizmette srat ve verimlilik salamak; (ii) Merkezde bir bilgi bankas oluturmak ve bu yoldan nfus ktklerindeki bilgileri kamu hizmetleri asndan deerlendirmek; (iii) Nfus ktklerindeki bilgileri istatistik verileri olarak deerlendirerek, nfus ve aile istatistiklerini elde etmek; (iv) Her vatandaa bir Trkiye Cumhuriyeti kimlik numaras vermek suretiyle isim benzerliinden dolay ortaya kan aksaklklar gidermek ve kamu kurulular arasndaki bilgi alveriini hzlandrmak; (v) Mevcut nfus czdanlarn dnya standartlarna uygun ekilde kart eklinde nfus czdanlarna dntrmek. Ayrca yasann Geici 1. maddesi uyarnca (k)urumlar ve tzel kiiler bu Kanunun yaym tarihinden itibaren iki yl iinde mevzuatlarn bu Kanun hkmlerine uygun hale getirerek ilemlerinde kimlik numarasn kullanmak zorundadrlar.

101 Bunlar arasnda kiinin dini gibi, hassas nitelikteki kiisel veriler de bulunmaktadr. Hemen hatrlatalm, aile ktklerinde ve nfus czdanlarnda din hanesinin bulunma zorunluluu 1587 sayl eski Nfus Kanununda da bulunmaktayd ve youn ekilde eletirilen bu hkm, kanunun yrrl srasnda iki kez Anayasa Mahkemesinin nne gtrlmt. Ancak her iki bavuru neticesinde verdii kararda da Mahkeme, bu zorunluluu din ve vicdan zgrlne aykr grmemitir(AYMK, E. 1979/9, K.1979/44, t. 27 Kasm 1979; AYMK, E. 1995/17, K.1995/16, t. 21 Haziran 1995). Kanmzca belirtilen hkm Anayasaya aykrdr. Nitekim Anayasann kimsenin dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayaca hkm karsnda, dinin ne olduunu aklamann yasal zorunlulua balanmas din zgrln zedeleyecektir. Bunun yannda kiinin dini inanc salk bilgileri, etnik kken, cinsel yaam gibi olduka hassas nitelikteki bilgilerdendir. Kiisel verilerin korunmasn ulusal hukuklarnn bir paras haline getirmi lkelerin nemli bir blmnde bu trdeki bilgiler zel bir koruma rejimine tabidir. Ayrca dini inanca ilikin bilgiler zelinde baktmzda bu bilginin kayt altna alnmasnn makul bir yarar olmad gibi, ktye kullanmnn ciddi sakncalara neden olabilecei de aktr. 5490 sayl Nfus Hizmetleri Kanunu yrrle girmeden nce de sz konusu olan bu tartmalar, MERNS projesinin uygulamaya gemesiyle kanmzca daha da ciddi bir boyuta tanmtr. Nitekim artk Kimlik Paylam Sistemi kapsamnda yer alan bu bilgilere daha fazla sayda kiinin daha kolay ulaabilmesi ve bu bilgilerin baka kaynaklardan edinilen bilgiler ile ilikilendirilebilmesi olanakldr. Ayrca belirtmek gerekir ki nfus czdanlarndan din hanesinin karlmas 2000 ylnda MERNS projesinin ve daha sonra 2006 ylnda yrrle giren yeni Nfus Hizmetleri Kanununun hazrlanma srecinde gndeme gelmi, ancak bu yaklam benimsenmemitir (Esen, Gnen, 2008: 584-587). Gnmz temel hak ve zgrlkler anlaynda bu uygulama, kabul edilemez bir nitelik tar. Kald ki kiisel verilerin korunmasna ilikin standartlarn henz belirlenmedii bir ortamda ortaya kabilecek tehlikenin boyutu da artmaktadr.

4.4. Ben ya da On Bir Hanelik Kimlik Numaram...

E-devlet projelerinin nemli bir ayan oluturan Trkiye Cumhuriyeti kimlik numarasnn hukuksal temelini 5490 sayl Nfus Hizmetleri Kanununun 46 ve 47. Maddelerinde bulduunu gryoruz. Yasann Kimlik numaras kenar balkl 46. Maddesi u hkm ierir: (1) Kimlik numaras, Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn nfus kaytlar arasnda ba kurmak, kiilerin kaydna ulamak ve kamu kurulularnda tutulan kaytlar arasnda iliki salamak amacn tayan bir numara sistemidir. Trkiye Cumhuriyeti kimlik numaras kiiye bir defa verilir ve deitirilemez. (2) Trkiyede kayd tutulan yabanclara da Bakanln tespit edecei esaslar ierisinde bir kimlik

102 numaras verilir. Grld gibi TC kimlik numaras sistemine geilmesinin temel amac yurttalarn nfus kaytlar arasnda ba kurmak, kiilerin kaydna ulamak ve kamu kurulularnda tutulan kaytlar arasnda iliki salamaktr. Bir baka anlatmla her bir Trkiye Cumhuriyeti yurttana bir kez verilen ve deitirilemeyen on bir haneli TC kimlik numaras eitli kaytlarda adeta onu niteler ekilde, onun adnn yerine kullanlan ve farkl kaytlar arasnda iliki kurmaya yarayan bir anahtardr. TC kimlik numaras araclyla ilikilendirilen bilgilerin ne kadar eitli olduu numarann kullanmna ilikin hususlar dzenleyen 47. Maddenin ifadesinden aka anlalmaktadr. Belirtilen hkme gre: (1) Kiiler adna dzenlenecek olan her trl form, beyanname, kimlik kart, vergi kimlik kart, src belgesi, pasaport gibi btn tantc belgelerde Trkiye Cumhuriyeti kimlik numarasna yer verilir. (2) Trkiye Cumhuriyeti kimlik numaras kurumlar ile dier gerek ve tzel kiilerin her trl ilem ve kaytlarnda esas alnr. (3) Kimlik numarasnn uygulanmasnda ortaya kan sorunlar ile tereddt edilen hususlarda Genel Mdrln gr alnr. Bylelikle kimlik numarasnn kullanm zorunluluu olduka geni bir alan kapsar ekilde belirlenmitir. Bu noktada kiisel verilerin korunmas asndan bir deerlendirme yapmak gerekir. Nitekim, yukarda da belirtildii gibi, kiisel verilerin korunmasnn hukuksal dzenlemelerin konusu olmasnn nemli nedenlerinden biri de gelien teknoloji sayesinde pek ok farkl yerde tutulan bilginin ilikilendirilebilir hale gelmesidir. TC kimlik numarasnn salk hizmetinden, vergilendirmeye kadar kamuyla yaplan her trl ilemde esas alnacan unutmamak gerekir. Hemen belirtelim TC kimlik numarasnn kullanld her durumda kiisel veri olumaktadr. Bu, her eyden nce kimlik numarasnn kendisinin kiisel veri olmasndan kaynaklanr. Nitekim kiisel verinin genel kabul gren karl belirli ya da belirlenebilir bir kiiye ilikin her trl bilgidir. Herhangi bir ilemde kimlik numarasna yer verilmesi, dorudan ilgili kiiyi belirlenebilir klacandan kiisel verinin sz konusu olmas kanlmazdr. Ayrca, aada zerinde durulacak olan, Kiisel Verilerin Korunmas Kanun Tasarsnn gerekesinde de TC kimlik numarasnn kiisel veri niteliinde olduuna aka yer verilmitir. O halde TC kimlik numarasnn kullanld durumlarda kiisel verilerin korunmasnda hakim olan temel ilkelere uygun hareket edilmelidir. Buna gre kiisel verilerin korunmasna ynelik uluslararas metinlerde ve eitli ulusal dzenlemelerde kabul edilen ilkelerin balcalar yle sralanabilir (Bkz. 95/46/AT sayl AB Ynergesi, m. 6; 108 sayl AK Szlemesi, m. 5, BM Rehber lkeleri par. 1,3, OECD Rehber lkeleri, par. 7,9, APEC ereve Belge, par. 18.: Kiisel veriler; hukuka ve drstlk kurallarna uygun ilenmeli,

103 belirli, ak ve meru amalar iin toplanmal, toplanma ve daha sonra ilenme amalarna uygun, ilgili bulunmal ve ar olmamal, doru ve eer gerekli ise gncel tutulmal, amacn gerektirdiinden daha uzun sre tutulmamaldr. Ayrca kiisel verilerin ancak yasadan kaynaklanan durumlarda veya ilgilinin rzasnn bulunmas halinde nc kiilere aktarlabilecei de genel kabul gren temel bir ilkedir. Bylece kiisel verilerin aklanmasna bir snrlama getirildii belirtilmelidir (AB Ynergesi, m.6,7,8; 108 sayl AK Szlemesi, m. 5,6; OECD Rehber lkeleri, par. 10). Bu, olduka nemlidir. Nitekim meru amalarla toplanm ve kayt edilmi kiisel bilgilerin bakalar ile paylalmasna herhangi bir snrlama getirilmemesi, bu ilkeleri uygulamada anlamsz klacaktr. Trkiyede ise, ksaca belirtilen temel ilkeler asndan, hukuksal alanda ciddi bir eksikliin bulunduu dikkat ekmektedir. Geri bu konuda lkemizde de almalar yaplmaktadr. Ancak kiisel verilerin korunmasyla ilgili ereve nitelikte ve kapsayc bir yasa hl mevcut deildir. Kiisel Verilerin Korunmas Kanun Tasars ise, TBMMde ilgili komisyonun nnde beklemektedir. Tasarnn metni kaleme alnrken temel olarak 95/46/AT sayl AB Ynergesinden yararlanldn belirtmek gerekir. Bunun yannda 108 sayl AK Szlemesi, Trkiye tarafndan 28 Ocak 1981 tarihinde imzalanm olmasna karn, konuya ilikin yasal dzenleme henz yaplmadndan, onaylama ilemi tamamlanamamakta, dolaysyla balayc sonular hukuk sistemimiz asndan sz konusu olamamaktadr. Buna karn, zellikle son dnemde karlan yasalarda kiisel verilerin korunmasna yer verildii grlmektedir. Trk Ceza Kanununun (TCK) ilgili hkmleri (m. 135 vd.) bunun en ak rneidir. Gerekten yeni TCKnn 135. maddesi kiisel verilerin kaydedilmesine, 136. maddesi verileri hukuka aykr olarak verme, yayma veya ele geirmeye, 138. maddesi ise verileri yok etmemeye ilikin kurallar ceza hukuku asndan dzenlemektedir. TCKnn zel hayata ve hayatn gizli alanna kar sular balkl dokuzuncu blmnde dzenlenen bu hkmler mevzuatmzda kiisel verilerin korunmasna ynelik en nemli dzenlemeleri oluturmaktadr. TCKnn 135. Maddesi uyarnca: (1) Hukuka aykr olarak kiisel verileri kaydeden kimseye alt aydan yla kadar hapis cezas verilir. (2) Kiilerin siyas, felsef veya din grlerine, rk kkenlerine; hukuka aykr olarak ahlk eilimlerine, cinsel yaamlarna, salk durumlarna veya sendikal balantlarna ilikin bilgileri kiisel veri olarak kaydeden kimse, yukardaki fkra hkmne gre cezalandrlr. 136. Madde hkm ise u dzenlemeyi getirmektedir:

104 (1) Kiisel verileri, hukuka aykr olarak bir bakasna veren, yayan veya ele geiren kii, bir yldan drt yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. Grld gibi TCK uyarnca yalnzca kiisel verileri hukuka aykr olarak kaydetme deil, bunun yannda kiisel verileri hukuka aykr olarak bakalarna iletme, yayma ya da bunlar ele geirme de su olarak dzenlenmitir. Bu yaklam yukarda iaret ettiimiz kiisel verilerin korunmasna ynelik temel ilkeler ile uyumludur. Bununla birlikte hkmlerin uygulama alannn belirlenmesi ancak kiisel veri kavramnn aka tanmlanmas ile olanakldr. Bu noktada ereve bir yasann gerekliliine bir kez daha dikkat ekmek gerekir. te yandan TC kimlik numaras zelinde konuya yaklatmzda bu numarann ve onunla ilikili tutulan dier bilgilerin kiisel veri olup olmad hususunda herhangi bir tereddtn bulunmadn bir kez daha belirtmeliyiz. Dolaysyla hukuka aykr olarak TC kimlik numarasn kayt eden, bakalarna veren, yayan ya da ele geiren veya kanunlarda belirtilen srelerin gemesine karn TC kimlik numaras ile ilikili kaytlar yok etmeyen kii, TCKnn belirtilen hkmleri erevesinde ceza yaptrm ile karlaabilir. TCKnn ilgili hkmleri yannda konuyla dorudan ilikili olmayan baz temel metinlerde de kiisel verilerin korunmasna ynelik gvencelerin bulunduu belirtilmelidir. Bu kapsamda Trk Medeni Kanunununda (MK) snrl da olsa kiisel verilerin korunmasna ynelik baz hkmlerin bulunduu sylenebilir. Bu balamda, rnein MKnn 24-25. maddelerinde ve Borlar Kanununun 49. maddesinde kiinin gizli alanna szarak srlarn renme, teknik aygt ve aralarla kaydetme, resmini, lmini ekme, ayrca bunlar aktarma ve yayma gibi, kiilik haklarna ynelik saldrlara kar koruyucu hkmler yer almaktadr. Ayrca yeni Borlar Kanunu (BK) iinin kiisel verilerinin korunmasna ynelik bir hkm ngrmektedir. 1 Temmuz 2012 tarihinde yrrle girecek yeni BKnn Hizmet Szlemesine ilikin altnc blmnde yer alan 419. maddesi uyarnca; (1)veren, iiye ait kiisel verileri, ancak iinin ie yatknlyla ilgili veya hizmet szlemesinin ifas iin zorunlu olduu lde kullanabilir. (2)zel kanun hkmleri sakldr. Bu noktada belirtilen hkmler erevesinde korumann snrl kaldn belirtmeliyiz. Bunun temel nedeni ise yine kiisel verilerin korunmasna ynelik ereve bir yasannn bulunmamasdr. rnein Trkiyede medeni hukuk alanndaki nemli etkisi ak olan svire Medeni Kanununda hemen hemen ayn dzenlemeye yer verilmi olmasna karn, svirede ayrca bir kiisel verilerin korunmas yasasnn da kabul edilmesinin nedeni budur. Kiisel verilerin korunmas yasalar MK, BK gibi temel metinler ile karlanamayan bir korumay getirmekte, bir anlamda onlar tamamlamaktadr. Bu nedenledir ki svire, Almanya gibi medeni hukuk sistemimizi yakndan etkileyen lkelerde kiilik haklarna ilikin aklamalarda kiisel verilerin korunmasna sklkla atfta bulunulmaktadr (Mnchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch, 2001:267-268). Temel hukuksal

105 metinler yannda kiisel verilerin korunmasna ilikin bir yasann gereklilii, bylesine bir dzenlemenin konuya ilikin nleyici bir koruma salamas asndan da nemlidir. Nitekim TCKnn hkmleri su saylan bir il gerekletikten sonra uygulanaca gibi, MK ve BK hkmleri de, byk oranda, zarar ortaya ktktan sonra uygulama alan bulabilecektir. Oysa ereve bir yasa ile temel ilkelerin belirlenmesi, bunlara uygun pratiklerin gelitirilmesine ve bylelikle de zarar ya da su olumadan kiisel verilerin korunmasna hizmet edecektir. TC kimlik numaralar asndan bu hususu deerlendirecek olursak yle syleyebilmemiz olanakldr: TCKnn ilgili hkmleri TC kimlik numarasnn hukuka aykr ilenmesi durumunda bu faaliyetleri gerekletirenlerin cezalandrlmasn ngrmektedir. Bu elbette yerinde bir yaklamdr. MK ve BK hkmleri ise hukuka aykr kullanmlar dolaysyla zarar gren kiinin zararnn giderilmesini hedeer. Bu dzenlemelerin de nemli kazanmlar salad aktr. te yandan ereve bir yasann yrrle girmesi, pek ok kii ya da kurumun, TC kimlik numaralarn toplarken, kayt ederken, kullanrken ve nc kiilere aktarrken daha ihtiyatl olmasn salayacaktr. Bylelikle henz zarar ortaya kmadan nlenmesi olanakl bulunacaktr. Trkiyede kiisel verilerin korunmasna ilikin son dnemde gzlenen belki de en nemli gelime ise 2010 ylnda gerekleen Anayasa deiiklikleriyle, kiisel verilerin korunmas hakknn Anayasann 20. maddesi hkmne dahil edilmi olmasdr. Bylelikle sz konusu korumann anayasal bir temel hak olmas konusunda hibir tereddt kalmamtr. Deiikliklerden sonra Anayasann 20. maddesinin son fkras u dzenlemeyi getirmektedir: Herkes, kendisiyle ilgili kiisel verilerin korunmasn isteme hakkna sahiptir. Bu hak; kiinin kendisiyle ilgili kiisel veriler hakknda bilgilendirilme, bu verilere erime, bunlarn dzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve amalar dorultusunda kullanlp kullanlmadn renmeyi de kapsar. Kiisel veriler, ancak kanunda ngrlen hallerde veya kiinin ak rzasyla ilenebilir. Kiisel verilerin korunmasna ilikin esas ve usuller kanunla dzenlenir. Anayasadaki bu deiiklikle birlikte, mevzuatta konuya ilikin daha ayrntl dzenlemelerin yaplmas ve zellikle ereve yasann kabul de bir zorunluluk haline gelmitir. Anayasada yer alan belirtilen dzenlemenin ieriine ilikin deerlendirmeye gemeden nce, iaret edilmesi gereken bir dier konu ise kiisel verilerin korunmasnn, bu deiikliin ncesinde de anayasal gvenceden yoksun olmaddr. Nitekim bu nemli hakkn, bata zel yaamn gizlilii (m.20) ve kiinin maddi ve varln gelitirme hakk (Balang, par.6; m. 5; m. 17/1) olmak zere, haberleme hrriyeti (m.22), dnce ve kanaat hrriyeti (m.25) gibi eitli temel hak ve zgrlkleri dzenleyen hkmlerle yakndan ilikisi bulunmaktadr. Ancak bu dnemde belirtilen iliki belki gzden uzak tutulabilmise de Anayasann 20/son hkm ile kiisel verilerin etkin korunmasna kaytsz kalnmas olasl ortadan kalkmtr. Artk konuya ilikin yeni dzenlemeler yaplmas, mevcut dzenlemelerin gzden geirilmesi ve uygulamada da bu konuda

106 gereken hassasiyetin gsterilmesi bir zorunluluktur. Bu noktada, Anayasann balaycl ve stnl kenar balkl 11. maddesini de dikkatten karmamak gerekir. Nitekim belirtilen hkm uyarnca: Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn ve dier kurulu ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr. Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. O halde Anayasada aka yer ald zere kiilerin kendileri ile ilgili bilgilerin korunmasn isteme hakk bulunmaktadr. Bunun istisnas, kiinin rza gstermesi ya da yasann aka ngrmesi durumlardr. Bu noktada, olduka olumlu olan bu gelimeyi deerlendirirken, iki sorunun varln da gz ard etmemek gerekir. Bunlardan birincisi, Anayasa teknii asndan sz konusudur. Anayasamzn 13. maddesi uyarnca Temel hak ve hrriyetler . . . yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak . . . snrlanabilir. Oysa 20. maddeye eklenen bu hkm ile, snrlama sebepleri yasa koyucuya braklmtr. Ancak unutulmamaldr ki yasa koyucu, her durumda yine 13. maddede kaynan bulan snrlamann snrlarna uymak zorunluluundadr. Ayrca temel hak ve zglkler ile ilikili konularda istisnalarn her zaman dar yorumlanmas gereklilii de dikkatten kamamaldr. Aksi durum, Anayasada yer alan bu hkm, adeta kttan bir kaplana dntrr. Bunun sonucunda yasal dzenlemeler ile belirlenen lsz snrlama nedenleri, hakkn tannmasn anlamsz klabilir (Kzeci, 2011:142-149). Anayasann 20. maddesine eklenen hkmde dikkat eken bir dier husus ise kurallara uyulmasn denetleyen bamsz bir kurumun oluturulmasna burada yer verilmemi olmasdr. Oysa daha nce hazrlanan kimi Anayasa taslaklarnda bu hususa yer verildii gibi, Kiisel Verilerin Korunmas Yasa Tasarsnda da-nemli baz eksikliklere karn-byle bir kurulun oluturulmasna dair esaslar belirlenmitir. Bu yaklam, 1 Aralk 2009dan itibaren hukuksal adan balaycla kavuan Avrupa Birlii Temel Haklar artnn (ABTH) 8/3 hkmnn de bir gereidir. Nitekim bu maddede kiisel verilerin korunmasnda hakim olan temel ilkelere uygun hareket edilip edilmediini denetleyecek bamsz bir makamn oluturulmas bir zorunluluk olarak ngrlmtr. ABTHnn 8. maddesi ile olduka benzeen Anayasann 20/son hkmnde bamsz denetim organ oluturulmasnn neden dlandn anlamak gtr. Elbette Anayasada bamsz denetim organna ilikin bir ifadenin yer almamas bunun oluturulamayaca anlamna gelmez. Ancak, kanmzca, bu eksikliin yasal dzenlemeler ile mutlaka giderilmesi gerekir. Ayrca Anayasann 20. Maddesine eklenen hkmn nda kiisel verilerin korunmasna ynelik hukuksal dzenlemeler gelitirilirken Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS) ve Szlemenin ngrd yarg organ olan Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) kararlar da dikkate alnmaldr. Anayasann 90. maddesi uyarnca bu bir zorunluluk. Nitekim 90. maddenin son fkras uyarnca usulne gre yrrle konulmu antlamalar, yasa hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Bunun yannda belirtilen hkme, 2004 ylnda u kural da eklenmitir:

107 Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras antlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras antlama hkmleri esas alnr. Hemen belirtelim: AHSde kiisel verilerin korunmas, ayr bir hak alan olarak dzenlenmemitir. Ancak AHM verdii kararlarla, kiisel verilerin korunmasnda temel ilkelerin byk bir blmn, Szlemenin 8. maddesi kapsamnda tanmaktadr (Kzeci, 2011a:7-61). Bununla birlikte Trk Anayasa Mahkemesinin konuya yaklamnn AHMnin kararlarndan olduka farkllatn belirtmek gerekir. Mahkeme, kiisel verilerin korunmasna ilikin temel ilkeleri Anayasann zel yaamn gizliliine ilikin 20. Maddesi erevesinde yorumlamada biraz isteksiz grnmektedir. Yukarda da iaret ettiimiz, ve kanmzca din zgrl kadar zel yaamn gizlilii hakk ile de ilikili olan, nfus czdanlarnda din hanesinin bulunmasn Anayasaya aykr grmeyen karar bunun bir iareti olarak kabul edilebilir. Anayasa Mahkemesinin konuya ilikin bir dier nemli karar ise 1774 sayl Kimlik Bildirme Kanununa ilikindir. Belirtilen kanuna eklenen bir hkm ile genel kolluk kuvvetlerinin bilgisayarlarnda kiisel bilgilerin toplanma yetkisini, bu yetki kullanlrken hangi kurallara uyulmas gerektii belirlenmeden, tanyan hkm Anayasaya aykr bulmamtr (AYMK E. 1996/68, K. 1999/1, k.t. 6 Ocak 1999). Buna karlk Mahkeme 2008 ylnda, 5429 sayl Trkiye statistik Kanununun hakknda veri toplanacak gerek ve tzel kiiler ile kurum ve kurulularn yetkililerinin, kendilerinden istenen veri veya bilgileri, vermekle ykml olduklarna ve bu ykmlle uymayanlarn para cezas ile cezalandrlacaklarna ilikin hkm oyokluu ile Anayasaya aykr bulmutur (AYMK, E. 2006/167, K. 2008/86, k.t. 20 Mart 2008). Konusu itibariyle yukarda akladmz Alman Anayasa Mahkemesinin Nfus Saym karar ile benzerlikler tayan bu kararda Trk Anayasa Mahkemesi Trkiye statistik Kanununun 8 ve 54/2,b hkmlerini deerlendirirken, kiisel verilerin korunmasna ilikin nemli saptamalarda bulunmutur. Mahkemeye gre: Maddede aklayc bir dzenleme bulunmad iin, kiisel veri veya isteme bal veri olarak adlandrlan, belirli veya belirlenebilir kiilerle ilgili her trl bilgilerin istenebilecei kukusuzdur. statistiki birimlerin kendilerinden istenen bilgileri belirlenen ekil ve srede eksiksiz ve hatasz olarak vermek zorunluluuna uyulmamas idari para cezas yaptrmna balanm olmasna karn, istenilecek veri ve bilgilerin kapsam ya da snrlarnn ne/neler olacana, baka bir anlatmla, temel hak ve zgrlklere mdahale niteliinde olan veri ve bilgilerin bu zorunluluk kapsamnda bulunup bulunmadna ilikin herhangi bir dzenlemeye rastlanmamaktadr. Dolaysyla, istatistiki birimler kendilerinden istenildii takdirde her trl bilgiyi temel hak ve zgrlklerine mdahale niteliinde olsa bile vermek zorundadrlar. Anayasann 20. maddesinde herkesin zel hayatna ve aile yaayna

108 sayg gsterilmesini isteme hakkna sahip olduu; 25. maddesinde de herkesin dnce ve kanaat zgrlne sahip olduu, her ne sebep ve amala olursa olsun kimsenin dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayaca hkm altna alnmtr. 20. madde gerekesinde, zel hayatn korunmasnn her eyden nce bu hayatn gizliliinin korunmas, resmi makamlarn zel hayata mdahale edememesi anlamna geldii belirtilmitir. AHM kararlarnda da belirtildii gibi, zel hayat btn unsurlaryla tanmlanamayacak kadar geni bir kavram olup devletin yetkili temsilcileri tarafndan ilgililer hakknda rzas olmakszn bilgi toplamasnn her zaman sz konusu kiinin zel hayatn ilgilendirecei kukusuzdur. Anket formlarnda yer alan baz sorular zel yaamn gizlilii ile dnce ve kanaatin aklanmas sonucunu dourabilir. Bir lkede en gl veri tekeli idaredir. Bu gcn snrlandrlmas zel yaamn ve dnce ve kanaat zgrlnn korunmas bakmndan nemlidir. Anayasann 20. ve 25. maddelerinde yer alan gvencelere ramen itiraza konu 8. madde hkmyle kiiler, bilgi toplama, saklama, ileme ve deitirme tekeli olan idareye ve dier kiilere kar korumasz braklm, veri toplamann snrlarna yasal dzenlemede yer verilmemitir. Aklanan nedenlerle itiraz konusu kurallarn Anayasann 20. ve 25. maddelerine aykr olduundan iptali gerekir. Kiisel verilerin korunmas asndan olduka umut verici bu kararn ardndan Yasa koyucu oluan boluu gidermek amacyla Trkiye statistik Kanununun 8. maddesini yeniden dzenlemitir. Hkmn yeni ekli yledir: statistik birimler, lkenin ekonomi, sosyal, demogra, kltr, evre, bilim, teknoloji ve ihtiya duyulan dier alanlardaki resmi istatistikleri retmek zere, Anayasada belirlenen temel haklar ve devler erevesinde, kendilerinden istenen veri veya bilgileri, Bakanln belirleyecei ekil, sre ve standartlarda eksiksiz ve doru olarak cretsiz vermekle ykmldr. Her ne kadar dzenlemenin yeni eklinde kapsam ncekine gre snrlandrlm gibi gzkse de, aslnda hkm yeni ekline eklenen ifade uygulamada ciddi bir deiiklik getirmemektedir. Nitekim hkmde sz edilen alanlar snrlayc olmad gibi, eer yle olsayd da neredeyse her trl veriyi kapsayabilecek genilikte kavramlardr. Bu nedenle istatistiki birimlerden hemen hemen her konuda bilgi istemek olanakldr. Ayrca Anayasada belirlenen temel hak ve zgrlkler, herhangi bir yasada aka belirtilmemi olsa bile, dikkate alnmas zorunlu hkmleri oluturur. Ancak, iyimser bir yorumla, hkmde temel hak ve devlerin hatrlatlmas dolaysyla kiilerin kendilerinden istenen zel bilgileri vermemekte direnmesine yardmc olabilecei sylenebilir. Nitekim benzer yaklamlar dolaysyla, yasann yeni ekli de Anayasa Mahkemesinin nne gitmitir.

109 Gerekten belirtilen hkm 2010 ylnda ...anket kapsamnda bireyleri belli konularda sorulacak sorulara cevap vermeye zorlamak herkesin zel hayatna ve aile hayatna sayg gsterilmesini isteme hakkna sahip olduu; herkesin vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahip olduu ve bu dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayacan; herkesin dnce ve kanaat hrriyetine sahip olduu, her ne sebep ve amala olursa olsun kimsenin dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayacana ilikin Anayasa hkmlerine aykr olduu gerekesi ile itiraz yolu kullanlarak tekrar Anayasa Mahkemesinin nne gtrlmtr. Ancak Anayasa Mahkemesi yapt inceleme sonucunda, bu kez itiraz edilen 5429 sayl statistik Kanununun 8. ve 54/2,a hkmlerinin Anayasaya aykr olmad sonu ve kanaatine ulamtr (AYMK, E. 2010/2, K. 2011/135, k.t. 12 Ekim 2011). Anayasa Mahkemesine gre: (...) tiraz konusu kurallarla istatistiklerin kamu yarar iin nemi dikkate alnarak bireylere mecburi ve cretsiz kamusal bir klfet yklenmitir. Karlatrmal hukukta da baz lkelerde bireylere istatistik amal bilgi verme ykmll getirildii grlmektedir. Modern bir devlette kamu hizmetlerinin planlanmas ve kamu gvenliinin salanabilmesi iin bireylerin kendileriyle ilgili pek ok bilgiyi kamu otoritelerine verme ykmll bulunmaktadr. Bu bilgilerin istatistik amacyla toplanm olmas bilgi toplamay kendiliinden Anayasaya aykr hale getirmez. (...) 5429 sayl Kanunun 54. maddesinin ikinci fkrasnda, istatistiki birimlerin kendilerinden istenen bilgileri geerli bir mazereti olmakszn belirlenen ekil ve srede, eksiksiz ve hatasz olarak verme zorunluluuna uyulmamas idari para cezas yaptrmna balanmtr. Bu durumda dava konusu iki hkm birlikte deerlendirildiinde bireylerin temel haklarnn korunmasnn idari ve adli makamlarn sorumluluuna brakld grlmektedir. dari makamlar bireyin temel haklarn ihlal edecek ekilde bilgi talep etmeme ykmllndedirler. dari makamlarn bu devini yerine getirmemesi halinde istatistiki birimler haklarn yarg makamlar nnde arayabileceklerdir. Bu durumda itiraz konusu kurallarla bireyin haklar ile kamu yarar arasnda makul bir denge kurulduu ve bireyin haklarna lsz bir mdahalaye izin verilmedii anlaldndan Anayasann 2. Maddesindeki hukuk devleti ilkesine aykrlk grlmemitir. statistiki bilgilerin devletin zerine den grevleri en iyi ekilde yerine getirmesinde olduka nemli olduu aktr. Ancak Anayasa Mahkemesinin bu noktada gelitirdii yoruma katlmak mmkn deildir. Nitekim istatistiki bilgiler toplanrken kiilerin temel hak ve zgrlkleri mutlaka dikkate alnmal, dengeli uygulamalar gelitirilmelidir. Kanmzca Mahkemenin inceledii hkmler bu dengeyi bireyin hak ve zgrlkleri aleyhine bozmaktadr. Bu noktada Alman Anayasa Mahkemesinin Nfus Saym kararnda gelitirdii bilgilerin geleceini belirleme hakkn hatrlamak gerekir. te yandan Mahkemenin, kararn verdii srada yrrlkte olan ve kiisel verilerin korunmasn aka anayasal hak

110 durumuna getiren Anayasann 20/son hkmne ilikin tamamen sessiz kalmas da dikkate deerdir. Gerekten Mahkemenin kararnda bu hkmden hi bahsedilmemi, kiisel verilerin korunmas asndan bir yorum da gelitirilmemitir. Nitekim bu hususa yalnzca Anayasa Mahkemesi Bakanvekili Serruh Kaleli ile Mahkeme yesi Erdal Tercann kar oy yazlarnda deindikleri grlmektedir.

4.5. Dijital ada Bireysel zerklik Nasl Srdrlebilir?

Trk hukuk sisteminde yrrlkte bulunan dzenlemeler ve Anayasa Mahkemesinin konuya yaklam incelendiinde kiisel verilerin korunmas alannda aka bir boluun bulunduunu belirtmek gerekir. Bu nedenle TC kimlik numaralarnn, yaratabilecei riskler dikkate alnmadan, adeta snrsz kullanm endie verici niteliktedir. Kiisel verilerin korunmasna dair ilkeler yaama gemeden Trkiye Cumhuriyeti yurttalarnn kamusal otoriteler karsnda, yalnzca saylarla belirlenmi nesnelere dnmeleri tehlikesi mutlaka dikkate alnmaldr. Unutulmamaldr ki, idare hukuku asndan da, idarenin zerine den grevlerin nitelii gerei kanlmaz olan bilgi toplama ve bunlar kullanma srelerinin bireysel haklar koruyacak nitelikte olmas gerekir (Akllolu: 2004). Bu anlamda idare, bu bilgileri kiisel verilerin korunmasnda hakim olan ilkelere uygun bir ekilde ilemelidir. Bu, idarenin kanunilii ilkesinin ve keylikten uzak olmas koulunun da bir gereidir. Ancak bylelikle idari usul hukukunun iki temel amacnn, yani ynetimin tam ve etkin ileyii ile yurttan temel haklarnn korunmas bir arada gerekleebilir. Ayrca unutulmamaldr ki gnmzde devlet ile birey arasndaki ilikide bireyin konumu o devletin ynetim sistemini belirleyen en nemli ltlerden biri olarak kabul edilmektedir. Uygulamaya baktmzda e-devlet projeleri erevesinde kiisel verilerin eitli kurumlarca ilenmesi ve bu bilgilerin nternet ortamnda yer almas, zellikle veri gvenliine ilikin baz sorunlarn grlmesine neden olmutur. Kiisel verilere yalnzca ilgili kiilerin eriimini salamak iin kurum ve kurulular baz nlemler almaya almaktadr. Ancak her kurumun kendi bana belirledii nlemler heden, yani kiisel verilerin korunmasnn, gerekletirilebilmesi iin yeterli deildir. Nitekim bir nternet sitesinde yer alan bilgi, dierindeki verilere eriimin anahtar olabilir. Bu sakncann giderilmesi iin btn kurum ve kurulularn uyacaklar ortak standartlarn belirlenmesi gerekir. Bu standard salayabilecek olan ise konuya ilikin uluslararas metinlerle uyumlu bir kiisel verilerin korunmas yasasnn yrrle girmesidir. Bu noktada ad Kiisel Verilerin Korunmas Kanunu olan herhangi bir dzenlenmenin yeterli olmadnn alt izilmelidir. Ancak gerek anlamyla kiisel verilerin ve bunun sonucunda insan onurunun, bireysel zerkliin, kiilii gelitirme hakknn korunaca bir dzenleme mevcut tehlikeleri bertaraf etmeye yarayabilir. Bylelikle bir yandan kamu hizmetlerinin doru, hzl, etkin, dk

111 maliyetli bir ekilde yurttalara ulatrlmas, dier yandan da yurttalarn temel hak ve zgrlklerinin korunmas olanakl olabilir. ada, demokratik bir devletten beklenen denge de ancak byle salanabilir.

V. Blm: GENEL DEERLENDRME

115

5. Genel Deerlendirme
Grld zere Trkiyede yurttalar gerek MERNS projesi sonucunda gerekse e-devlet kaps uygulamasyla artk saysal olarak bedenlemitir. E-kimlik kart zerindeki parmak izi, damar kesiti vb. gvenlik uygulamalar ile Trkiyede yurtta bio-iktidara ve bio-politikaya tabi klmaktadr. KPS ile olsun, UAVT ile olsun, e-devlet kaps ile olsun verilerin otomatik gncellemesiyle yurtta zerinde bir denetim sistemi oluturulmutur. Veri eletirmesi srekli yaplmakta ve gncellenmektedir. E-devlet uygulamalar, gvenlik, verimlilik, hzllk, eak gibi sylemlere dayanan neoliberal politikalar ile ynetiim olgusundan beslenmekte ve ynetiim olgusu zerinden meru klnan bu uygulamalar dolaymyla yurttan kayt altna alnmas sreklilik arz ederek gereklemektedir. Bu ilemde, iktidar ve bilgi alma sreleri birlikte ilemektedir. Foucaultu izleyerek syleyecek olursak, KPS ve e-devlet kaps ile merkezsizlemi, ancak srekli ileyen veri gzetimi ve denetimi sz konusudur. Bylece MERNSten e-kimlik kartna doru uzanan/gelien yurttan saysal bedenlenii srecinde, yurtta grnmez bir gzn her yerdeki iktidarn dijital gzetim teknolojileri zerinden meru ve doal grmeye, dolaysyla veri gzetimini kanksamaya ve iselletirmeye balamaktadr. Bedenin saysal konumlann, kiisel verilerin gzetimini ve veri eletirmesini teknik-sosyal-siyasal ve ekonomik sorunlar olarak ele alrsak, ivedilikle bu sorunlarn zmne ynelik birtakm politikalarn gelitirilmesi gerei ortaya kmaktadr. Bu alma kapsamnda gelitirilen politika ve zm nerilerimizi aadaki/u ekilde sralayabiliriz: Uluslararas insan haklar standartlarna ilikin farkndaln ve kimlik kaytlarndaki verilerinin kiiye zel hassas veri olarak gizliliinin korunmas hakknn arttrlmas gerei; Kiisel verilerin korunmas konusunda Trkiyede gzetim ve veri eletirmesini denetleyecek bamsz ve zerk bir kurumun oluturulmas gerei; Trkiyede dijital verilerin izlenmesi ve veri gzetimi konusunda bir kamu politikasnn gelitirilmesi ve bu politikada ncelikle yurttalarn veri btnlnn korunmasna vurgu yapmas gerei; Kiisel Verilerin Korunmas Kanununun temel insan haklar temelli kartlmas gerei, Kiisel Verilerin Korunmas Kanununun zarurilii konusunda bata yrtme erki olmak zere, ilgili tm sivil toplum rgtlerini akademik ve disiplinleraras bir erevede bilgilendirme gerei;

116 Kimlik kartlar dolaym ile yurttan gzetlenmesi ve denetlenmesi, veri eletirmesi konusunda, zellikle de Trkiyede T.C. kimlik numaras ve e-kimliklerin kullanm pratiklerinin irdelenmesine ilikin akademik ve disiplinleraras kapsaml bilgi retilerek, bu bilginin her trl hak rgt ile paylalmas gerei; Ayrmcla kar ve insan haklar konusunda alan sivil toplum rgtleri ile birlikte EMO gibi yeni iletiim teknolojileri, gzetim ve kiisel verilerin korunmas gibi konularda da almalar yrten toplumsal rgtlemelerin bu konudaki farkndalklarnn arttrlmas, desteklenmesi gerei; Medyay dijital gzetim, veri eletirmesi ile e-devletin mevcut altyapsndaki sorunlar hakknda bilgilendirme ve yurttan kimlik kaytlarnn kiiye zel hassas veri olarak gizliliinin korunmasna ynelik baz hukuksal ve toplumsal zmlerin gelitirilmesi gerei; Trkiyede yurtta dijital bedene indirgeyen ve dijital kimliklenmeye dntren, e-kimlik uygulamasnn disipline edici ve denetleyici ynnn/olaslnn farknda olunmas gerei; E-kimlik ve e-devlet uygulamalarnda merkezi iktidarn gcnn arttrlmas ve yurttan dijital olarak denetlenmesi amacnn baat ama olmaktan karlarak, insan haklarn temel alan e-devlet uygulamasnn ama olmas gerei; E-devlet kaps uygulamasnn dev ve sorumluklarn yerine getiren yurtta yerine; haklarna erien ve kullanabilen yurtta odakl olmas gerei; Bireylerin kendi verilerinin geleceini tayin hakknn (information selfdetermination) salanmas gerei; Peter Shields (2006: 34) iletiim ierii ve iletiim veri trai arasndaki izginin giderek silindiini, devletin gzetim gcnn bireylerin hakkn gaspettiine dikkat ekmitir. Frank Webster da Information Warfare, Surveillance and Human Rights (2003:90-111) adl makalesinde devletlerin bilgi savalarna dntn iddia eder. rnein AWACS (Airbone Warning and Control Systems) uaklar birok lkeyi havadan gzlemlemekte, vurulacak hede tespit etmektedir. Webster, bu enformasyon temelli/beslenen sava tekniklerinin insan haklar ihlali ile olan ilikisine deinmektedir. Bu izlekte devam edersek, veri gzetiminin insan haklar ihlali sorununu ortaya kardn da grmekteyiz. David Lyon da (2007:161-170) ynetiim olgusu tartlrken, insan haklar ve sivil zgrlkler ile dijital gzetimin birlikte tartlmas gerektiini belirtir. Thomas Hammarberg Avrupada nsan Haklar (2012) adl almasnda, bu almann Birinci Blmnde dikkat ektiimiz gvenlilikletirme syleminin insan haklar ihlalini nasl meru kldn tartmaktadr. Hammarberg demokrasileri terre kar sava uygulamalarnda terrizmle terrist yollarla mcadele etmemesi iin uyarmaktadr: Demokrasiler, ciddi insan haklar ihlallerini nleyecek ya da cezalandracak eylemde bulunmamay mazur gstermek zere gizlilik

117 doktrinlerinin kullanlmasn asla kabul etmemelidir. Gvenlik glerinin de hesap vermeleri gerektii herkes tarafndan bilinmelidir ve bu alanda parlemento aratrmalar ve hukuki soruturmalar yaplmaldr. Terre kar sava srasnda yaplan hatalardan karlacak bir ders de, ulusal gvenlik tekilatlarn daha etkili bir biimde demokratik denetim altnda tutma gerei olmutur (2012: 240). Hammarbergin bu uyarsnn Trkiyede yakn zamanlarda kamuoyunun, siyasetin ve yargnn gndemini megul eden MT Bakan ve Bakan Yardmclarnn zel Yetkili Cumhuriyet Savclar tarafndan sank sfat ile ifade vermeye arlmasndan128 sonra yaanan gelimeler anmsanacak olursa, ne kadar nemli olduu ortaya kar. Bu uyarnn yurttalarn kiisel kaytlarnn gizliliinin korunmas konusuna da tanmas gereklidir. Hammarberg bu konuda u ekilde devam etmektedir: Gzetleme teknolojisi nefes kesen bir hzla gelimektedir. Bu trend, terrle ve organize sularla mcadelede kymetli birtakm yeni aralar yaratmasna karn, bireylerin mahremiyet hakkyla ilgili baz temel sorunlara yol amaktadr. Bireyler, zel hayatlarna izinsiz olarak girilmesi ve verilerin uygunsuz ekilde toplanmas, kaydedilmesi, paylalmas ve kullanlmasna kar korunmaldr (2012:250). zellikle gzetim teknolojilerini kullanan siyasi iktidar sahipleri ile emniyet ve istihbarat gleri gizlenecek bir ey yoksa bu tedbirlerden korkulmas gerekmediini kamuoyunda dile getirmektedir. rnein, 28 Ocak 2009 tarihinde gazetecilerin Trkiyede yasad telefon dinleme iddialarn yantlayan Ulatrma Denizcilik ve Haberleme Bakan Binali Yldrm, Yanl, yasal olmayan bir iiniz yoksa dinlenmekten korkmayn. Dinlenmek istemiyorsanz konumayn demitir129 . Bu retorik, Hammarbergin deyiiyle sorumluluu yanl tarafa yklemektedir (250). Ona gre, . . . yeni gzetleme olanaklarnn polis ve gvenlik gleri tarafndan kullanlmas, gelimi bir demokratik ve hukuki denetim gerektirmektedir (251). Kiisel verilerin korunmas devletin yurtta karsnda temel bir sorumluluudur. zellikle yurttan devasa veri tabanlarnda birletirilen ve ilenen kimlik kaytlarnn rk, etnik kken, dini inan, cinsel kimlik ynelimi, siyasi gr, ekonomik konum ve statye gre ayrtrlarak, bu veri snandrmasna dayanlarak biz ve tekiler temelinde ayrmc, dlayc, hatta yok sayc toplumsal-siyasal ve ekonomik politikalarn yaama geirilmesinin nne geilmesi gerekmektedir. Uluslararas ve ulusal gvenliletirme politikalar ile bu politikalarn tehdit, kayg ve olas risklerin bertaraf edilmesi ve suun gereklemeden kontrol eklinde dile getirilen hakim sylemsel pratikler, yurttan dijital olarak kaytlanmasn ve kimliklenmesini denetleme ve dzenleme politikasnn bir arac olarak dijital gzetim teknolojilerini uygulamaya sokmaktadr. Bu uygulamalar, bireylerin ideal ve sorunsuz ve risk tayan ve sorunlu
128 Bu konuda ayrntl bilgi iin baknz: http://t24.com.tr/yazi/25-soruda-mit-krizi/4614, (Eriim tarihi: 19 Mart 2012). 129 http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/473678.asp, (Eriim tarihi: 20 Mart 2012); http://www.milliyet.com.tr/yildirimyasal-olmayan-bir-isiniz-yoksa-dinlenmekten-korkmayin /siyaset/sondakika/28.01.2009/1052784/default.htm, (Eriim tarihi: 20 Mart 2012); http://bianet.org/bianet/ifade-ozgurlugu/112267-dinlenmekten-korkmayin-diyenler, (Eriim tarihi: 20 Mart 2012).

118 olarak ayrlmasna kadar gidebilecek/giden ayrmc, dlayc snandrmalardr. Gerek askeri, emniyet, istihbarat amal, gerekse tketici yaplandrmas, gerekse iverenin iyeri denetimi amacyla gerekletirdii veri gzetimi, veri eletirmesi ve dier tm dijital kaytlamalar son kertede yurttalarn birbirinden farkllklarna gre ayrt eder; farkllklar tektipletirmeye, aynlatrmaya alr. Bundan tr de gndelik yaamn her alannda yaygnlaan dijital gzetim tekniklerinin uygulanmas temel insan haklarndan biri olan zel yaamn gizliliine aykrdr. Mevcut haliyle de e-devlet kaps ile e-kimlik kart uygulamas znde iktidar merkezlidir. Bizim bu almadaki tm saptamalarmz nda ivedi nerimiz, Trkiyede e-devlet kaps ve e-kimlik kart uygulamasnn yurtta odakl olarak sylem ve pratik dzeyinde, karllkllk ilkesi temelinde iletilmesi gereidir. Son olarak, artk dijital olarak konumlanan/konumlandrlan yurttan kiisel kaytlarnn korunmasndaki temel sorumluluun devlet ve dier kaytlayclarda olduunun ve buna ek olarak kiisel verilerin btnln ve korunmasn talep etmenin de temel bir yurttalk hakk130 olduunun altn izelim. Son sz olarak, bu almann hi kukusuz Trkiyede dijital gzetim olgusu zerine kapsaml tartmalar ile farkl gzetim uygulamalar incelemeleri iin bir balang nitelii tamakta olduunu belirtelim. T.C. kimlikten e-Kimlie uzanan izgide Trkiyede yurttan saysal bedenlenii olgusunun irdelenmesinin bu almann brakt yerden devam ettirilmesi, yurttan e-devlet kaps uygulamasnda ounlukla sorumluluk sahibi olarak konumlandran egemen sylemin yurttaa bitii edilgen ve itaatkr roln daha derin tartmalara almas gerekmektedir. Umarz, bu almann zerine dijital gzetim uygulamalarnn temel insan haklar, zel yaamn gizlilii ve insan onuru ile atmas durumu ile Trkiyedeki dier dijital gzetim uygulamalar -askeri ve istihbarat alanlarndan, i yerlerine ve ticari kaytlamalara, veri madencilii olgusuna dein- tartmaya balanr.
130 Thomas Humphrey Marshall, yurttalk kavramn ilk olarak 1949 ylnda yazm olduu Citizenship ve Social Class (Yurttalk ve Toplumsal Snar) makalesinde ele almaktadr. Marshall, yurttaln tarihsel adan farkl eksenin bir araya gelmesiyle olutuunu sylemektedir: Medeni haklar, siyasal haklar ve sosyal haklar (Marshall, 2006: 8). Marshall medeni ve siyasal haklar u ekilde tanmlar: Medeni haklar eksenini oluturan unsurlar bireysel zgrlk, konuma zgrl, dnce ve inan zgrl, mlk edinme ve szleme yapma zgrl ve adalet hakk gibi hak ve zgrlklerdir. Siyasal haklar ekseni ise siyasal karar alma srecine semen ve seilen olarak katlma hakkn ifade eder (Marshall, 2006: 8). Marshall, sosyal haklar ise yle aklar: Sosyal haklar ekseni ile ifade edilen ey ise yaadmz toplumun standartlar lsnde ekonomik refah ve sosyal gvenlik gibi haklara sahip olmaktan, ada bir birey gibi yaayabilme hakkna dein uzanan geni bir haklar dizinidir. Eitim hakk ve sosyal hizmetler bu erevede deerlendirilebilir (2006: 8-9). Marshalln yurttaln bu eksenlerine ilikin tartmasna yakn zamanlarda etnik kimlik/temelli haklar da eklenmitir. Bu almada altn izmek istediimiz husus, kiisel verilerin btnlnn salanmas ve korunmas gereinin, kiinin kendi verilerinin geleceine sahip kma talebinin artk temel bir yurtta hakk olduu konusudur. Trkiyede yurttan sadece devler ve sorumluluklar ekseninde konumlandrlmas, haklar ve zgrlkler ekseninde eyleyiciliinin ve iradesinin sregelen bir ekilde siyasi iktidarlar ve devlet kurum-kurulular tarafndan grmezden gelinmesi, sindirilmesi ve bastrlmas aslnda yurtta haklar tartmasndaki asl ve asli sorundur. Trkiyede yurttan konumuna ilikin bir dier sorun da ynetiim veya iyi ynetiim modeli temelinde de yurttan tketici konumunun altnn izilmesi, neoliberalizmin yurtta sen tkettiin kadar varsna indirgemesi, srekli tketime armasdr.

119

120

Ek-1
Kurumlar Listesi
Adalet Bakanl Babakanlk Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu Cumhurbakanl alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl ay letmeleri Genel Mdrl evre ve ehircilik Bakanl Denizcilik Mstearl Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl Dileri Bakanl Emniyet Genel Mdrl Gelir daresi Bakanl Gmrk ve Ticaret Bakanl ileri Bakanl KUR Ky Emniyeti Genel Mdrl KOSGEB Mahalli dareler Genel Mdrl Maliye Bakanl Merkezi Kayit Kurulusu 121

122 Mill Savunma Bakanl Milli Eitim Bakanl Nfus Vatandalk leri Genel Mdrl PTT Salk Bakanl Sivil Havaclk Genel Mdrl Sosyal Gvenlik Kurumu Tapu ve Kadastro Genel Mdrl TBMM Bakanl T.C. Merkez Bankas Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanl Yksek renim Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Mdrl

Hizmet Listesi
Adalet Bakanl Adalet Bakanl Mahkeme Dava Dosyas Sorgulama UYAP Portali Avukat Girii UYAP Portali Baro Girii UYAP Portali Kurum Girii UYAP Portali Vatanda Girii Babakanlk Babakanlk letiim Merkezi Yeni Bavuru Babakanlk letiim Merkezi Bavuru Sonucu Sorgulama Babakanlk Kamu Hizmet Envanteri Giri Uygulamas Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu IMEI - MSISDN Eleme Sorgulama IMEI Sorgulama Cumhurbakanl Cumhurbakanna Yazn

123 alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Sal ve Gvenlii Ynetim Hizmetleri Yabanclarn alma zinleri Otomasyon Sistemi ay letmeleri Genel Mdrl Budama Destei Sorgulama retici Cari Detay Bilgileri Sorgulama retici Cari Hesap Listesi Sorgulama retici Destekleme Sorgulama retici Sorgulama retici Tanitim Karti Bilgileri Sorgulama retici Yillik Alimlar Sorgulama Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl 3 Gnlk Hava Tahmini Deniz Suyu Scaklklar D Merkezler Hava Tahmini Gnlk Hava Tahmini Dileri Bakanl Akredite Misyonlar Diplomatik Liste Fahri Konsolosluklar Geici gderler Uluslararas Kurulular Yurt Dndaki Temsilciliklerimiz E-Konsolosluk Hizmeti Emniyet Genel Mdrl Emniyet Genel Mdrl e-Pasaport Gnderi Takibi Toplum Destekli Polislik (TDP) Toplum Destekli Polislik Mahalle Polisi Hizmeti

124 ASBIS Ara ve Src Bilgi Sistemi (Test Uygulamas) Trak ube Ara Sorgulama Src Belgesi Ceza Puan Sorgulama Src Belgesi ptal Bilgisi Sorgulama Gelir daresi Bakanl e-Vergi Levhas Sorgulama Gmrk ve Ticaret Bakanl Online Tketici ikayet sorgulama Gmrkler Genel Mdrl e-Dileke Tketici Portali - Tketici ikayeti Uygulamas Tketici lemleri Garanti Belgesi Kullanm Klavuzu Sat Sonras Hizmet Yeterlilik Belgesi Tketici Kurulular Sorgulama Tketici Sorunlar Hakem Heyeti Sorgulama ileri Bakanl Kaymakam Adayl Snav Bavurusu ileri Bakanl e-ileri Projesi Evrak Takibi KUR Is gc nsan Gc Planlama Sistemi Giri Uygulamas Kriterlere Gre Ak Sorgulama ve Bavurusu Meslek Kursu Sorgulama Prole Gre Ak Sorgulama ve Bavurusu Trk Meslek Szl KURa Olan Borcu Sorgulama Bavuru Sonucu Sorgulama

125 sizlik denei Bavurusu sizlik denei demesi Ky Emniyeti Genel Mdrl Ky Emniyeti Bor Sorgulama Ky Emniyeti Deniz Ruhsat Bor Sorgulama Ky Emniyeti Hava Ruhsat Bor Sorgulama Ky Emniyeti Kara Ruhsat Bor Sorgulama Ky Emniyeti Amatr Telsiz Snav ve Belge creti Sorgulama Ky Emniyeti Inmarsat Aktivasyon Bor Sorgulama Ky Emniyeti Deniz Haberleme Fatura Sorgulama Ky Emniyeti Donatan Acente Ky Emniyeti Donatan ve Acente Bilgi Dorulama Ky Emniyeti INMARSAT Abonelik lemleri Bavuru ptal Bavurular Listele Numara Tahsis Bavuru Ky Emniyeti Seyir Plan1(SP1) Boaz Gei Sorgula SP1 Bavurumu Gncelle SP1 Bavurumu ptal Et SP1 Bavurumu Sil SP1 Bavurumu Sorgula SP1 Ekle Ky Emniyeti Snav lemleri Ky Emniyeti Amatr Telsizcilik Snav Bavuru Ky Emniyeti Amatr Telsizcilik Snav Durum Sorgulama Ky Emniyeti Amatr Telsizcilik Belge Sonu Sorgulama Ky Emniyeti Telsiz Ruhsat lemleri

126 Deniz Ruhsat Sorgula Ky Emniyeti Yerleim Plan Ky Emniyeti Yerleim Plan KOSGEB letme Durum Sorgulama Maliye Bakanl e-Yolluk Uygulamas Maliye Bakanl e-Bordro Hizmeti Merkezi Kayt Kurulusu Merkezi Kayt Kuruluu Mill Savunma Bakanl ASAL Hizmetleri ASAL Adres Bilgileri Teyidi ve Gncellenmesi ASAL Son Yoklama Bilgi Formu ASAL Celp Dnem Tercihi Yedeklik Yoklama Hizmetleri Sevk Edilecek Eitim Merkezi Personel Seferberlik Hizmetleri Personel Seferberlik Tatbikat Sorgulama Personel Sefer Grev Emri Sorgulama Lojistik Seferberlik Hizmetleri Kara Nakil Aralar iin Lojistik Sefer Grev Emri Sorgulama Deniz Nakil Aralar iin Lojistik Sefer Grev Emri Sorgulama Hava Nakil Aralar iin Lojistik Sefer Grev Emri Sorgulama Makineleri iin Sefer Grev Emri Sorgulama Kara Yolu zel Nakliyat Firmalar Lojistik Seferberlik Sorgulama Deniz Yolu zel Nakliyat Firmalari Lojistik Seferberlik Bilgisi Sorgulama Hava Yolu zel Nakliyat Firmalari Lojistik Seferberlik Bilgisi Sorgulama

127 Mal ve Hizmet (rnler) ile ilgili Firmalar iin Lojistik Seferberlik Bilgisi Sorgulama Salk Tesisleri iin Lojistik Seferberlik Bilgisi Sorgulama Turistik Tesisler iin Lojistik Seferberlik Bilgisi Sorgulama Tersaneler iin Lojistik Seferberlik Bilgisi Sorgulama zel Insaat Firmalari Lojistik Seferberlik Bilgisi Sorgulama Harp Sanayi Firmalari Lojistik Seferberlik Bilgisi Sorgulama MSB Bilgi Edinme Hakk Hizmetleri MSB Gerek Kii Bilgi Edinme Bavurusu MSB Gerek Kii Bilgi Edinme Bavurularn Sorgulama MSB Bilgi Edinme Hakk Hizmetleri MSB Tzel Kii Bilgi Edinme Bavurusu MSB Tzel Kii Bilgi Edinme Bavurularn Sorgulama Dier Kurumsal Hizmetler Dier Kurumsal e-Devlet Hizmetleri Milli Eitim Bakanl Milli Eitim Bakanl renci Bilgi Sistemi MEB Snav Sonu Sorgulama MEB Snav Yeri Sorgulama Nfus Vatandalk leri Genel Mdrl Adres Deiiklii Bildirimi PTT En Yakn PTT PTT Kaytl Gnderi Takibi Salk Bakanl Aile Hekim Bilgisi Sorgulama Organ Nakli Bilgisi Sorgulama Yeil Kart Durum Bilgisi Sorgulama

128 Sivil Havaclk Genel Mdrl Uu Mrettebat Lisans/Rating Mracaat Sosyal Gvenlik Kurumu 4A Hizmetleri 4A Almanya/Bulgaristan Emekli demeleri 4A Banka ve Adres Degisikligi 4A Emekli Aylk Bilgisi 4A Emekli Ayl Kesintileri 4A Emekli deme Bilgileri 4A Emeklilik Kayd 4A Hizmet Dkm 4A Mstahaklk Bilgisi 4A Sigortal Tescil Kayd Tespiti 4B Hizmetleri 4B Banka ve Adres Degisikligi 4B Basamak Bilgisi 4B Bor Durumu 4B Emekli Aylk Bilgisi 4B Emekli Ayl Kesintileri 4B Hak Sahiplii 4B Hizmet Bilgisi 4B Mstahaklk Bilgisi 4B Tescil Kayd 4B deme Dkm 4C Hizmetleri 4C Emeklilik lemleri Evrak Takibi 4C 2022 Sayl Kanun Kapsamnda Evrak Takibi 4C Banka Degisikligi

129 4C Bir Aylik Maas Tercihi 4C Emekli Aylk Bilgisi 4C Emekli Ayl Kesintileri 4C Hak Sahipligi (alan) 4C Hak Sahiplii (Emekli) 4C Mstahaklik Bilgisi 4C Tescil Kayd 4C stee Bal deme Dkm Ortak (4A/4B/4C) Hizmetler 4A/4B/4C Muayene Katlm Pay Sorgulama 4A/4B/4C la Kullanm Sresi Sorgulama SPAS Mstahaklik Sorgulama(Saglik Provizyon Aktivasyon Sistemi) 4A/4B Isgremezlik demesi Grme Diger Hizmetler 4A Hizmet Dkm Barkod Dorulama Hekim Bilgilendirme Sahis deme Durumlari Grntleme Tedavi Bilgileri Sorgulama Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Tapu Bilgileri Sorgulama Tapu Har Sorgulama TBMM Bakanl TBMM nternet zerinden Randevu TBMM e-Dileke Hizmeti T.C. Merkez Bankas Gnlk Dviz Kurlar Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanl Ara Muayene lemleri

130 Ara Muayene Sorgulama Denetim lemleri Ceza Sorgulama Uyar Sorgulama Firma lemleri Firma Sorgulama Tama Kapasitesine Gre Firma Sorgulama Uluslararas Firma Sorgulama Mesleki Yeterlilik lemleri(SRC/ODY/DY) Mesleki Yeterlilik Belgesi Sorgulama Snav Bilgileri Sorgulama Meslek Kurslar Sorgulama Eitim Tamamlama Belgesi(Sertika) Sorgulama Mesleki Yeterlilik Snav Bavuru/Gncelle Snav Bavuru Sorgulama Snav Giri Belgesi Sorgulama Snav Sonu Sorgulama TVTURK TVTURK Mobil Muayene stasyon Bilgisi Sorgulama TVTURK Muayene Durum Sorgulama TVTURK Muayene Randevu Kayt TVTURK Muayene Randevu Listeleme TVTURK Muayene Randevu ptal TVTURK Muayene stasyon Bilgisi Sorgulama Yetki Belgesi lemleri Ara Yetki Belgesi Sorgulama Bavurularm Sorgulama Firma Acente Sorgulama

131 Firma ube Sorgulama Gzergah Sorgulama Tat Yetki Belgesi Sorgulama Yetki Belgesi Basvuru Durum Sorgula Yetki Belgesi Detay Sorgulama Yetki Belgesi Sorgulama Yetki Belgesi Yeterlilik Sorgula Denizcilik Mstearl Booklet Plan ve Dkmantasyon Tetkik ve Onaylar Freeboard Hesaplar ile Plan Tetkik ve Onay creti(sim, sicil liman, numaras vb. deiimi durumlarnda) Freeboard Hesaplar ile Plan Tetkik ve Onay Gemi Denge Ykleme Bilgileri Booklet Onay creti(sim, sicil liman, numaras vb. deiimi durumlarnda Gemi Denge Ykleme Bilgileri Booklet Onay Gemi Yaral Denge ve Ykleme Booklet Onay creti(sim, sicil liman, numaras vb. deiimi durumlarnda) Gemi Yaral Denge ve Ykleme Booklet Onay Yolcu Gemileri Yangn Emniyet Plan - Can Kurtarma Emniyet Plan - Gemi Plan Onay creti (sim, sicil liman, numaras vb. deiimi durumlarnda) Yolcu Gemileri Yangn Emniyet Plan - Can Kurtarma Emniyet Plan Gemi Plan Onay Yk Balama El Kitab, SOPEP, SMPEP Onay creti (sim, sicil liman, numaras vb. deiimi durumlarnda) Yk Balama El Kitab, SOPEP, SMPEP Onay Deniz Ticareti Genel Mdrl Har Kalemleri - Acente lemleri Gemi Acentelii Yetki Belgesi creti Gemi Acentelii ube Yetki Belgesi creti Gemi Acentesi Yetki Belgesi Deiiklii creti Deniz Ticareti Genel Mdrl Har Kalemleri - Dzenli Hat Belgelendirme creti

132 Denize Elverililik Belgesi Dier Denetim cretleri CLC 92 Sertikas Gemilerde Kullanlan Donanm iin Tip Onay Limbo Gzetim lemleri zet Kayt (CSR) Belgesi GMDSS Cihazlarna Kyda Bakm Yetki Belgesi - Belgelendirme Gemi Adam Donatmnda Asgari Emniyet Belgesi Gemi Jurnallerinin Liman darelerinde Tasdiki Gemi Sicilinde Yaplan Kayt Dzeltmeleri Gemi Siciline Atf Yapan Belge Suretleri ile Sicil Kayt Suretleri Gemi Skm Blgesi D, Gemi Skm Yetki Belgesi Gemi Srvey Belgeleri Muayet Belgesi Telsiz - Telgraf Emniyet Belgesi Uluslararas Ykleme Snr Belgesi Yolcu Gemisi Emniyet Belgesi YK Gemisi Telsiz - Telefon Emniyet Belgesi Yk Gemisi Tehizat Emniyet Belgesi Yk Gemisi na Emniyet Belgesi Gemi Tasdiknamesi Gemi na ve Tersaneler Genel Mdrl Har Kalemleri - Tekne mal Alan lemleri Mevcut Tekne mal Alan Organizasyonu ve Yerleim Plan Onay Bedeli Tekne mal Alan Ksmi letme zni Belge Bedeli Tekne mal Alan Organizasyonu ve Yerleim Plan in TDKca Mahallinde nceleme Tekne mal Alan in Yeni Yzer Havuz Bavuru Bedeli Tekne mal Alan letme zni Belge Bedeli

133 Gemi na ve Tersaneler Genel Mdrl Har Kalemleri - Tekne mal ve ekek Alan lemleri Gemi na ve Tersaneler Genel Mdrl Har Kalemleri - Tersane lemleri Mevcut tersane alan organizasyonu ve yerleim plan onay bedeli Tersane ksmi iletme izni belge bedeli Tersane Alan Organizasyonu ve Yerleim Plan (darece Mahilinde ncelenmesi Gerekli Grlen) Tersane Mevcut Yzer Havuzlarla lgili Bavuru Tersane iin TDKca mahallinde inceleme Tersane iletme izni belge bedeli Gemilerde Bulunan Yangn ve Can Kurtarma Tehizat Test Muayene Firmalarnn Kontrol ve Onay Har Mevzuuna Giren lemlerin Terkini Kaytl Gemi lnceye Kadar Bakma Akdi Temliki Kaytl Gemi zerinde Tesis Olunacak potek Kaytl Gemi vaz Karl Temliki veya Tescil Dzenlemesi Kaytl Gemi vaz Karlnda Mukavele le ntifa Hakk Tesisi Kira Mukavelelerinin Gemi Siciline erhi Kondsyon Deerlendirme Srveyi Liman Devleti Kontrol Liman ve Ky Yaplar - Liman ve Ky Tesisleri Geici letmeye / letmeye Alma Srvey Hizmetleri STCW Belgeleri Su Motorsikleti lemleri / Muayet Belgesi Su Alt Motosikleti Kayt Belgesi Verilmesi Su Motosikleti malat Yetki Belgesi Verilmesi Su Motosikleti malat Yetki Belgesi Vizesi Su st Motosikleti (Jet-Ski)Kayt Belgesi Verilmesi Uluslararas Szlemeler Kapsamndaki Muayet Belgeleri

134 Transitlog Belgesi Trk Bayrakl Gemilere Yaplan Srveyler Trk Boazlarndaki Zorunlu Denetim (Survey) Hizmetleri Trk Uluslararas Gemi Sicil Kayt Harc Ulatrma Bakanl Bayrak ehadetnameleri Uluslararas Szlemeler Gerei Yaplmas Zorunlu Srveyler CAS Uygunluk Belgesi Can Kurtarma Donanmlar Muayene ve Test Sertikas Can Kurtarma Filikalar Muayene ve Test Sertikas Can Kurtarma Sallar Muayene ve Test Sertikas DOC (ISM) irket Uygunluk Belgesi IAPP (Uluslararas Hava Kirliliinin nlemesi Belgesi) IOPP (Uluslararas Petrolle Kirlenmenin nlemesi Belgesi) ISPP (Uluslararas Pis Sular le Deniz Kirlenmesini nleme Belgesi) Kat Yk Tama Uygunluk Belgesi Muayet Belgesi Organik Tutulma nleyici Sistem Kayd Organik Tutulma nleyici Sistem Uygunluk Belgesi Petrol Tankeri Operasyonlarnn Emniyetli Yrtldne Dair Belge RadyoEmniyet-Telsiz Telefon Emniyet Belgesi SMC (ISM) Emniyetli Ynetim Belgesi Tahl Tama Uygunluk Belgesi Tehlikeli Yk Tama Uygunluk Belgesi Uluslararas Ykleme Snr Belgesi Yangn Sndrme Sistemleri Muayene ve Test Sertikas Yolcu Gemisi Emniyet Belgesi Yk Gemisi Tehizat Emniyet Belgesi Yk Gemisi na Emniyet Belgesi

135 Yerinde Skm Srveyi Yeterlilik Belgesi Yola Elverililik Belgesi - Liman k Belgesi Yllk Tonaj Harc lme Belgesi tvsiz Yakt Alm Defteri / Gemi Hareket Kayt Jurnali Gemi Hareket Kayt Jurnali tvsiz Yakt Alm Defteri zel Tekne Belgesi creti zel Yat Kayt Belgesi Gn ve Daha Fazla Demirde Kalma creti evre ve ehircilik Bakanl Yap Kooperatieri Giri Uygulamas Yksek renim Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Mdrl Kredi Yurtlar Kurumu Burs Basvurusu Sorgulama Kredi Yurtlar Kurumu Katki Kredisi Sorgulama Kredi Yurtlar Kurumu Kredi Geri deme Sorgulama Kredi Yurtlar Kurumu Kredi Numarasi Sorgulama Kredi Yurtlar Kurumu Yeniden Yapilandirma Kredi Geri deme Sorgulama Kredi Yurtlar Kurumu Yurt Basvurusu Sorgulama Kredi Yurtlar Kurumu grenim Kredisi Sorgulama Mahalli dareler Genel Mdrl Yerel Bilgi Giri Uygulamas Son eriim: 2 Mays 2012

136

Ek-2: VPN ve BitTorrent

VPN Nedir? VPN (Virtual Private Network - Sanal zel A) alara gvenli bir ekilde uzaktan eriimde kullanlan bir teknolojidir. Sanal bir a uzants yarattndan uzaktan balanan makine konuk gibi deil, aa ziksel olarak balym gibi grnr. Gnmzde rma ve kurumlar tarafndan yaygn olarak kullanlan VPN, alanlarn nerede olursa olsun gvenli bir ekilde kurumlarnn bilgisayar alarna balanmalarn salar. VPN zerinden bir bilgisayar ana balandnzda bilgisayarnza nternete girdii IP adresinin dnda baka bir IP adresi verilir.

VPN balants

VPN kullanlmasnn nedenleri arasnda: - Gvenli veri transferi ve bunun ifreli gereklemesi - Gerek IP adresinizi gizlemek - Baka bir IP adresi almak (r. baka bir lkeden) - Proksi ve ltreleri ama - Engellenmi sitelere eriim Engellenmi ieriklere eriim (r. BBC iPlayer gibi)

137

138

VPN alma ekli

VPN Nasl alr? Kullanc VPN balantsn ap kullanc ad ve ifresini girdikten hemen sonra VPN balants gerekletirilir. rnein kullanc ose VPN zerinden balandnda dosya ve dier kaynaklara eriebilir. VPN zerinden transferi yaplan veriler ifreli olarak gnderilirler. BitTorrent Nedir? BitTorrent nternet zerinden dosya paylam yazlmna ve ayn teknii kullanan dosya takas sistemine verilen isimdir. Dier eten ee paylam programlarndan fark; sabit olmayan bamsz sunucu tanmlama dosyalar sayesinde sabit bir sunucuya ihtiya olmakszn paylama devam etmesidir. BitTorrentin bir baka zelliiyse dosya indirebilmeniz iin, indirilmesine izin vermeniz gerekir. Yani bakalaryla ne kadar ok dosya paylarsanz o kadar hzl indirme yapabilirsiniz. te yandan nternet bant geniliini daha verimli kullanabilmek iin BitTorrent indireceiniz dosyalarn deiik paralarn ayn anda farkl bilgisayarlardan indirir. rnein kimi Linux iletim sistemi datmlar yeni kardklar iletim sistemi srmlerinin datmn BitTorrent zerinden gerekletirmektedir. Adm adm BitTorrent u ekilde alr: Bir web sayfasnda bir dosya balantsna tklyorsunuz. BitTorrent istemci yazlm bir trackerla balantya geip BitTorrent altran ve istenilen dosyann tamamn (seed bilgisayarlar) ya da dosyann bir parasn bulunduran (bunlar da bu dosyay indirme aamasndaki bilgisayalar olabilir) bilgisayarlar bulur. Tracker swarmu belirler. Bu dosyann tamamna ya da bir ksmna sahip alma ya da gnderme aamasndaki bal bilgisayarlardr.

139

BitTorrent alma ekli

Tracker istemci yazlmn swarmda bulunan dier bilgisayarlarla istenilen dosyann paralarnn dei tokuunun yaplmasn salar. Bilgisayarnn dosyann deiik paralarn ayn anda alr. Eer dosyann tamamn indirdikten sonra BitTorrent yazlmn altrmaya devam ederseniz, dierleri .torrent dosyalarn bilgisayarnzdan alabilirler. Bu da sizin gelecekteki dosya indirmeleriniz daha hzl olacaktr.

140

Ek-3: nternette Anonimliinizi ve Gvenliinizi Korumann Yollar

E-posta okuduunuzda ya da Facebook sayfanz gncellediinizde, ya da banka hesabnz kontrol ettiinizde birok noktada sizin nternet trainiz kaydedilir. Tor kullanarak trainizi anonim hale getirebilir ve HTTPS kullanarak da veri alveriinizi ifreleyebilirsiniz. Bu yolla iyi bir dzeyde korunma salarsnz. Ancak bu aralar kullanarak snrl bir korunma salarsnz. nk nternet Servis Salaycnz ve ziyaret ettiiniz siteler hala sizin hakknzda bir takm bilgilere sahip olabilir. Gvenliiniz ve anonimliinizi kimi devletlerin dinlemesine kar korumak greceli olarak daha zordur. nternet servis salayclarnn kontrol edildii lkelerdeki nternet kullanclar hangi tr dinlemelere maruz kalabileceklerinin farknda olmallar. Aada Torun alma prensibi ve TOR ve HTTPS kullanarak ne tr bir korunmaya sahip olabileceiniz emalarla anlatlmaktadr. Tor Nedir ve Nasl almaktadr? Tor (The onion router ya da soan ynlendirici) evrimii anonimliinizi korumay amalayan zgr bir yazlmdr. Bunun iin datk anonim bir a mantyla alr. nternet zerinde size tam olmasa da byk lde bir anonimlik salar. lk aamada bilgisayarnza kurmu olduunuz Tor yazlm bir dizin sunucusundan Tor noktalarnn listesini indirir.

Bir web sayfas ya da e-posta sunucusu gibi bir sunucuya erimek istediinizde Tor a zerinde balanlmak istenilen sunucuya giden zel bir yol oluturur. Bunun iin zerinden geilen her bir tor noktas verinin yalnzca hangi noktadan geldiini ve hangi noktaya gideceini bilir. Bu balantlarn her biri ifrelidir. 141

142

Yani zerinden geilen herhangi bir nokta verinin geecei btn yolu bilemez. Bu yolla hatt dinleyen biri balantnn hangi noktalar arasnda kurulduunu belirleyemez. Verimlilik iin Tor yazlm belli bir sre ayn yoldan giderken daha sonraki balantlar yeni bir yoldan kurulur.

Kaynak: https://www.torproject.org/about/overview.html.en HTTPS Everywhere HTTPS Everywhere eklentisi Tor Projesi ve Electronic Frontier Foundationn ortak bir almasdr. nternette birok web sitesi https zerinden ifreli haberlemeye kstl destek vermektedir ve ntanml olarak ifrelenmemi olarak http zerinden haberlemeyi kurar ya da ifreli olsalar bile ifrelenmemi sitelere balant vermektedir. HTTPS Everywhere eklentisi bu sorunlar yamayarak btn

143

yaplan balantlara https zerinden istekte bulunur. HTTPS ve Torun salad nternetteki anonimlik ve gvenlii aadaki emalarda grebilirsiniz.

Kullanlmadklar zaman

Baka ne yaplabilir? Bunlarn yannda daha fazla korunma iin webde gezinirken web tarayacnza ekleyebileceiniz eklentileri ve destekledikleri web tarayclar aada verilmitir. Abine (korunma paketi) (Firefox | Chrome) Adblock Plus (reklamlar engeller) (Firefox | Chrome)

144

Yalnzca Tor kullanldnda

AdBlock (reklamlar engeller) (Safari | Chrome) AdSweep (reklamlar engeller) (Opera | Chrome) Beef Taco (reklam amal sizi izleyen erezleri engeller) (Firefox) Disconnect (belli bal sitelerin sizi izlemesini engeller) (Chrome | Firefox | Safari) Ghostery (nc taraarn izlemesini engeller) (IE | Safari | Chrome | Firefox) RequestPolicy (nc taraarn izlemesini dzenler) (Firefox) RefControl (siteye ne gnderildiini dzenler) (Firefox) BetterPrivacy (Flash erezlerini engeller) (Firefox | Others) NoScript (JavaScriptleri engeller) (Firefox) ScriptNo (JavaScriptleri engeller) (Chrome) NotScripts (JavaScriptleri engeller) (Opera) Webde arama yaparken kullanc bilgilerinizi kaydetmeyecek bir arama motoru kullanmanz nerilir. Buna bir rnek DuckDuckGo sitesi (http://www.duckduckgo.com). Kaynak: http://donttrack.us/

145

Yalnzca HTTPS kullanldnda

Hem HTTPS, hem de TOR kullanldnda

146

Ek-4: Veri Koruma rgtleri

State Watch (http://www.statewatch.org) Int. Campaign Aganst Mass Surveillance (http://www.i-cams.org) Electronic Privacy Information Center (http://www.epic.org) Sanal Veri Koruma Osi (http://www.datenshutz.de) European Digital Rights (http://www.edri.org)

147

148

Kaynaka
Kitap ve Makaleler Abe, K. (2004). Everyday Policing in Japan: Surveillance, media, Government and Public Opinion, International Sociology, 19, s.215-231. Abe, K. (2006). Technologies of Surveillance, Theory Culture Society, 23, s.265-267. Abe, K. (2009). The Myth of Media Interactivity. Technology, Communications and Surveillance in Japan, Theory Culture Society, 26, s.73-88. Arifolu, A. (2004). E-Dnm: Yol Haritas, Trkiye, Dnya, Ankara: Sas Biliim Yaynlar. Ayman-Gler, B. (2003). Ynetiim, Tm ktidar Sermayeye, Praksis Dergisi, 9, s. 93-116. Ball, K. ve Webster, F. (2003). Intensication of Surveillance, K. Ball ve F. Webster (der.), Intenstication Surveillance iinde, London: Pluto, s.1-15. Baker, U. (2001). F-tipi, Mernis ve nternet: Hapishanenin i ve D, Birikim, 142-143, s.17-22. Baruh, L. (2007). Read at Your Own Risk: Shrinkage of Privacy and Interactive Media, New Media & Society, 9(2), s.187-211. Baruh, L. ve Soysal, L. (2009). Public Intimacy and the New Face(book) of Surveillance: Role of Social Media in Reshaping of Contemporary Surveillance, T.Dumova ve R. Fiordo (der.), Handbook of Research and Colloboration Software: Concepts and Trends iinde, Heshey: PA. IGI Global, s.392-463. Bauman, Z. (2005). Bireysellemi Toplum, ev. Yavuz Alogan, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bauman, Z. (2006). Kreselleme, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar.

149

150 Baumann, Z. (2000). Postmodernlik ve Honutsuzluklar, ev. smail Trkmen, stanbul: Ayrnt. Bayne, S, (2004) Smoothness and Striation in Digital Learning Spaces E-Learning, C.1, S.2, s. 302-316. Bayramolu, S. (2005). Ynetiim Zihniyeti, Trkiyede st Kurullar ve Siyasal ktidarn Dnm, stanbul: letiim Yaynlar. Bayramolu, S. (2002), Kresellemenin Yeni Siyasal ktidar Modeli: Ynetiim, Praksis Dergisi, Ankara, S.7, s.85-116 Beck, U. (2011). Risk Toplumu: Baka Bir Modernlie Doru, ev. Kazm zdoan ve Blent Doan, stanbul: thaki Yaynlar. Bennett, C. J.(1992), Regulating Privacy, Data Protection and Public Policyin Europe and the United States, Cornell University Press. Bentham, J. (2008). Panoptikon ya da Gzetim-Evi, ev. Zeynep zarslan, B. oban ve Z. zarslan (der.). Panoptikon: Gzn ktidar iinde, stanbul: Su Yaynlar. Bereano, P. (2000). Washington, Public Health, Vol. 17 Fall, s. 19-21, http://www.doh.wa.gov/sboh/Goals/Past/Genetics/2002_02-25/docs/ Tab05-BereanoArticle.pdf, (Eriim tarihi: 15 Temmuz 2011). Best, K. (2010). Living in the Control Society: Surveillance, Users and Digital Screen Technologies, International Journal of Cultural Studies, 13(1), s.5-24. Bildirici, F. (1998) Gizli Kulaklar lkesi. stanbul: letisim. Binark, M., (2005). nterneti veya Bilgisayar Dolayml letiim Ortamn ncelemek steyen Bir Aratrmacnn Sorular ve Sorunlar, M. Binark ve B. Klbay (der.) nternet, Toplum, Kltr iinde, Ankara:Epos yaynlar iinde, 177-190. Bozok, N. (2011). Biyoiktidara zg Bir zne(l)leme Pratii Olarak Popler Salkl Yaam Sylemi, Toplum ve Bilim, S.122, s.37-52. Bygrave, L. (2002). Data Protection Law, Kluwer Law International, Hollanda 2002. Castells, M. (2005). Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr. Birinci Cilt: A Toplumunun Ykselii. ev. Ebru Kl. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Clarke, R. (1988). Information Technology and Dataveillance, Communications of the ACM, 31 (5), s.498-512. Conti, J.P. (2011). Is Seeing Deceiving?, Engineering and Technology Magazine, Volume 6, Issue 3., s.70-71. Creifelds, C. vd. (1997). Rechtswrterbuch, Mnih: Beck.

151 avlin-Bozbeyolu, A. (2011). Trkiyenin Biyometrik Elektronik Kimlik Kart Sistemi", Toplum ve Bilim, S.122. syf. 53-74. elebi, A. (2002). Risk ve Olumsallk: Sosyal Teori ve Sosyal Felsefe likisini Anlamaya Ynelik ki Anahtar Kavram, SBF Dergisi, 56 (1), s.23-52. oban, B. (2008). Gzn ktidar zerine, B. oban ve Z. zarslan (der.), Panoptikon: Gzn ktidar iinde, stanbul: Su Yaynlar. omu, T. (2011). Yeni Medyada Nefret Sylemi. stanbul: Kalkedon Yaynlar. Dandeker, C. (1990). Surveillance, Power, and Modernity, Cambridge: Polity Press. De Mul, J. (2008). Siberuzayda Macera Dolu Bir Yolculuk, ev. Ali zdamar, stanbul: Kitap Yaynevi. Deleuze, G., (2006), Denetim Toplumlar zerine Ek, Mzakereler, ev. nci Uysal, stanbul: Norgunk Yaynclk. Diken, B. (2011). Nihilizm, ev. Aylin Onacak, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Dolgun, U. (2008). eaf Hapishane Yahut Gzetim Toplumu, Ankara: tken Yayncklk. Dyson, E. (2008). Reection on Privacy 2.0, Scientic American, s.50-55. Early, L. (1993) Science, Technology and Human Rights: The Role of Data Protection, Human Rights in the Twenty-rst Century, A Global Challenge, C.2, (Haz.). Katleen E. Mahoney, Paul Mahoney, Maritus Nijho Publishers, syf. 801-815. Ekici, G. (2007). Kamu Kurumlarnn E-Devlet Uygulamalarnda Vatanda Bilgilerinin Gvenlii ve Korunmas. Hacettepe niversitesi SBE. Yaynlanmam Y.Lisans Tezi. EMO. (2009). E-Gzalt Raporu, Ankara: EMO. EPIC, (2006). Privacy and Human Rights Report. Esen, S., Gnen, L. (2008). Religious Information on Identity Cards: a Turkish Debate, Journal of Law and Religion, C. 23, s.2. Foucault, M. (2000). Hapishanenin Douu, ev. Mehmet Ali Klbay, Ankara: mge. Foucault, M. (2001). Ders zetleri 1970-1982, ev. Selahattin Hilav, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Foucault, M. (2007). ktidarn Gz, Seme Yazlar, ev. Ik Ergden, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Gambetti, Z. (2007). Lin Giriimleri, Neo-liberalizm ve Gvenlik Devleti, Toplum ve Bilim, No. 109, s. 7-34 Gambetti, Z. (2008). Foucaultda Disiplin Toplumu-Gvenlik Toplumu Ayrm,

152 Mesele, No. 20, s. 43-46. Gandy, O.H. (2003). Data Mining and Surveillance in the Post 9-11 Environment, K. Ball ve F. Webster (der.), Intenstication Surveillance iinde. London: Pluto, s.26-41. Gandy, O. (1965). The Panoptic Sort: A Political Economy of Personal Information, Colo.: Westview Press. Ganser, D. (2005). NATOs Secret Armies: Operation GLADIO and Terrorism in Western Europe. New York: Routledge. Garland, D. (2001). The Culture of Control: Crime and Social Order in Contemporary Society, Chicago: Chicago University Press. Giddens, A. (2008). Ulus Devlet ve iddet, stanbul: Kalkedon. Gola, P., Schomerus, R. (2007). Bundesdatenschutzgesetz Kommentar, Mnih: Beck Gney, A. (2006). Bob Jessopda Ynetiim Kavram: Stratejik likisel Devlet Biiminden Ynetiim Biimine, Memleket Siyaset Ynetim 1, s. 153171. Gnindi, E. (2012). Elektronik Gzetleme Byk Biraderin irketlemesi, Sendika.org, http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=43118, (Eriim tarihi: 1 Mart 2012). Gzelsar, S. (2003). Neoliberal politikalar ve Ynetiim Modeli, Amme daresi Dergisi, C.36, S.2, s. 17-34. Hammarberg, T. (2012) Avrupada nsan Haklar. (ev.) Aysen Ekmeki. stanbul: letiim Yaynlar. Hardt, M., Negri, A. (2008). mparatorluk, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Holland, E.W. (2005). izofreniden Toplumsal Denetime, iinde Deleuzede Toplum ve Denetim, Ali Akay (der.), ev. Bar Baaran, stanbul: Balam Yaynlar, s.73-84. Holland, P. (TARH EKLENECEK). Case-Study. Drug Testing in the Australian Mining Industry, Surveillance and Society, s.204209. nceolu, Y. (2012). Nefret Sylemi ve/veya Nefret Suu. stanbul: Ayrnt. nsel, A. (2005). Neoliberalizm: Hegemonyann Yeni Dili, stanbul: Birikim Yaynlar. Kabolu, .., (2002). zgrlkler Hukuku, nsan Haklarnn Hukuksal Yaps, mge, Ankara: mge Yaynevi. Karakaya-Polat, R. (2011). nternet ve Yurttalk Kavramn Dnm, 16. nternet Konferans sunum metni, http://inet-tr.org.tr/inetconf16/bildiri/ 96.doc, (Eriim tarihi: 10 Ocak 2012).

153 Karakehya, H. (2009). Gzetim ve Sula Mcadele: Gzetimin Tarihsel Geliimi ile Yakn Dnemde Gerekletirilen Hukuki Dzenleme ve Uygulamalar Balamnda Bir Deerlendirme, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C.58 S.2, s.319-357. Kesim-Gven, S. (2011). Gzetimin Toplumsal Meruiyeti, Hseyin Kse (der.), Medya Mahrem iinde, s.173-198. Kesim-Gven, S. (2007). Gzetim Toplumu ve Toplumsal Meruiyet, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi. Krldo, M., Ukan, ., Fidaner, I.B. (2011). Derin Paket zleme: Mahremiyet ve letiim Haklar hlalleri, XVI. Trkiyede nternet Konferans, zmirde sunulan bildiri. Kubilay, M.A., Adaler, O. ve Karademir, A. (2010). Trkiyenin E-Kimlik Yolculuu, UEKAE Dergisi, 2(4): s.6-25. Kuma, E., Birgren, B. (2010). E-Devlet Kaps Projesi Bilgi Gvenligi ve Risk Ynetimi: Trkiye Uygulamas, Biliim Teknolojileri Dergisi, C.3, S.2, s.29-36., http://www.aid.sakarya.edu.tr/uploads/Pdf_2008_1_56.pdf, (Eriim tarihi: 5 Ocak 2012). Kzeci, E. (2011). Anayasal Bir Hak: Kiisel Verilerin Korunmas, Biliim, Y. 38, S. 128, s.142-149. Kzeci, E. (2011a). Devlet Gzetimine Kar Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kalkan, Baheehir niversitesi-Kazanc Hakemli Hukuk Dergisi, C.7, S. 81-82, s.7-61. Kzeci, E. (2010). Kiisel Verilerin Korunmas, Ankara: Turhan Kitabevi. Lyon, D. (1997). Elektronik Gz, ev. Dilek Hattatolu, stanbul:Sarmal Yaynlar. Lyon, D. (2003). Surveillance after September 11, 2001, K. Ball ve F. Webster (der.), Intenstication Surveillance iinde, London: Pluto, 16-25. Lyon, D. (2003). Surveillance as Social Sorting:Computer Codes and Mobile Bodies, David Lyon (der.), Surveillance and Social Sorting: Privacy, Risk and Digital Discrimination iinde. New York: Routledge. s.13-30. Lyon, D. (2006a). "9/11 Synopticon and Scopophilia: Watching and Being Watched", K. Haggerty and R. Ericson (der.), The New Politics of Surveillance and Visibility iinde, Toronto: University of Toronto Press. Lyon, D. (2006b). Gzetlenen Toplum, ev. Gzde Soykan. stanbul: Kalkedon Yaynclk. Lyon, D. (2007a). Surveillance, Security and Social Sorting: Emerging Research Priorities, International Criminal Justice Review 17, s. 161-170, http://icj.sagepub.com/content/17/3/161, (Eriim tarihi: 28 ubat 2011).

154 Lyon, D. (2007b). Surveillance Studies An Overview, Cambridge: Polity Press. Lyon, D. (2010). ID Surveillance, Cambridge: Polity Press. Lyon, L. ve Zureik, E. (2009). Surveillance, Privacy, and the New Technology, L.A. Lievrouw ve S. Livingstone (der.), New Media Volume IV: Social Institutions, Structures, Arrangements iinde. London: Sage, s.256-269. Mansifeld, N. (2006). znellik: Freuddan Harawaye Kendilik Kuramlar, ev. Hsamettin etinkaya ve Rahmi Durmaz. zmir: Ara-lk. Marquis, G. (2003). Private Security and Surveillance: From the Dossier Society to Database Networks, David Lyon (der.), Surveillance and Social Sorting: Privacy, Risk and Digital Discrimination iinde. New York: Routledge, s.226-246. Marshall, T.H. (2006). "Yurttaslk ve Toplumsal Snar" iinde T.Humphrey Marshall ve Tom Bottomore (der.)., Yurttaslk ve Toplumsal Snar, ev. Ayhan Kaya, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Marx, G.T. (1985). The Surveillance Society: The Threat of 1984-Style Techniques, The Futurist, s.21-26. Mattelart, A. (2010). The Globalization of Surveillance, Cambridge: Polity Press. Mattelart, A. (2012) Gzetimin Kresellemesi: Gvenliletirme Dzeninin Kkeni. (ev.) Onur Gayretli ve Su Elif Karacan. stanbul:Kalkedon. McCahill, M. and Norris, C. (2002). Urbaneye: CCTV in London, YAYINEV. Mnchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch (2001) C.1 (m.1-240), (Haz.) K. Rebmann, F.J. Scker, R. Rixecker, 4. bask, Beck. Nunes, M., (2006). Cyberspaces of Everyday Life, Minneapolis: University of Minesota Press. Olgun, C. K. (2007). Michel Foucaultnun ktidar Kavramna Giri, Sosyoloji Notlar, S.1, s.9-14. Orwell, G. (1989). Bin Dokuz Yz Seksen Drt, ev. Nuran Akgren, stanbul: Can Yaynlar. zkazan, A. (2007). Biyo-politik ada Su ve Cezalandrma: Denetim Toplumunda Neo-liberal Ynetimsellik, Toplum ve Bilim, 108, s.15-51. zmen, L.A. (2010). Trk Nfus Hizmetleri Sistemi ve Mernis Projesi, Gazi niversitesi SBE. Yaynlanmam Y.Lisans Tezi. Poggi, G. (2002). Modern Devletin Geliimi, ev. ule Kurat, Binnaz Toprak, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Rebmann, K, Scker, F.J., Rixecker, R. (2001). nchener Kommentar zum Brgerlichen Gesetzbuch, C.1 (m.1-240), Mnih: Beck. Scott, J. (2008). Devlet Gibi Grmek, ev. Nil Erdoan, stanbul: Versus Kitap

155 Yaynlar. Schaar, P. (2009). Das Ende der Privatspre, Der Weg in die berwachungsgesellschaft, Mnih: Goldmann. Shapiro, M. (2005). Every Move You Make: Bodies, Surveillance and Media, Social Text 83, 23(2), s.21-34. Shields, P. (2006). Electronic Networks, Enhanced State Surveillance and the Ironies of Control, Journal of Creative Communications, 1 (1), s.19-38. Simitis, S. (1984). Die informationelle Selbsbestimmung-Grundbedingung einer verfassungkonformen Informationsordnung, NJW, Heft 8, s.398-405. Singel, R. (2009). You Deleted Your Cookies? Think Again, Wired Magazine, http://www.wired.com/epicenter/2009/08/you-deleted-yourcookies-think-again/ (Eriim Tarihi: 25 Temmuz 2011). Stalder, F. ve Lyon, D. (2002). ID Cards and Social Classication, D. Lyon (der.), Surveillance as Social Sorting: Privacy, Risk, and Digital Discrimination iinde, London ve New York: Routledge, s.77-93. imek, O. (2008). Anayasa Hukukunda Kiisel Verilerin Korunmas, stanbul: Beta. Tekergl, M. (2010). yerinde Elektronik Gzetim Uygulamalar, Kadir Has niversitesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Topal, . (2005). Global Citizens and Local Powers: Surveillance in Turkey, Social Text 83, 23(2), s.85-93. Toprak, A. vd. (2009). Toplumsal Paylam A Facebook: Grlyorum yleyse Varm!, stanbul: Kalkedon Yaynlar. Trenli, N. (2004). "Enformasyon Toplumu ve Kreselleme Srecinde Trkiye". Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Ukan, . (2003a). E-devlet, E-demokrasi ve Trkiye, stanbul: Literatr Yaynclk. Ukan, . (2003b). E-Devlet, E-Demokrasi ve E-Ynetiim Modeli: Bir lkesel ncelik Olarak Bilgiye Eriim zgrl, Stradigma Dergisi, s.5, http://www.stradigma.com/turkce/haziran2003/makale_09.html. (Eriim tarihi: 15 Aralk 2011). Ukan, . (2009). Trkiyede Bilgi ve letiim Teknolojiler Politika Yapm Srecinin Zaaar: Ynetiim Fobisi, ICEGOV-Uluslar aras E Devlet ve E Ynetiim Konferans, 12-13 Mart 2009, Ankarada sunulan bildiri. Ukan, . (2011). 22 Austos: Trkiye nternetinin Kara Delii, http://www. gennaration.com.tr/yazarlar/22-agustos-turkiye-internetinin-kara-deligi/, (Eriim Tarihi: 1 Mart 2012). Webster, F. (2004). The Information Society Reader, London: Routledge.

156 Webster, F. (2003). Information Warfare, Surveillance and Human Rights, K. Ball ve F. Webster (der.), Intenstication Surveillance iinde, London: Pluto, s.90-111. Werret, S. (2008). Potemkin ve Panoptikon: Samuel Bentham ve On Sekizinci Yzyl Rusyasnda Mutlakiyeti Mimari, B. oban ve Z. zarslan (der.), Panoptikon: Gzn ktidar iinde, stanbul: Su Yaynlar. Whitaker, R. (1999). The End of Privacy, New York: The New Press. Wohlgemuth, H.H., Gerlo, J. (2005). Datenschutzrecht, Eine Einfhrung mit praktischen Fllen, Mnih: Luchterhand. Yosunta, . (2008). Sahte Kimlik, Beykent niversitesi SBE. Yaynlanmam Y.Lisans Tezi. Zamyatin, Y. (2011). Biz, ev. Algan Sezgintredi, stanbul: Versus Kitap Yaynlar. Zureik, E. ve Hindle, K. (2004). Governance, Security, and Technology: The Case of Biometrics. Studies in Political Economy, Vol. 73, Spring/Summer, s. 113-137. Haber, Ke Yazs, Rapor, vs. Akllolu, T. (2004). dari Usul ve Kiisel Verilerin Korunmas, 11 Austos, http://www.idare.gen.tr/akillioglu-idariusul.htm. (Erisim tarihi: 6 Nisan 2012). American Management Association (2008). The Latest on Workplace Monitoring and Surveillance, (13 Mart), http://www.amanet.org/training/arti cles/The-Latest-on-Workplace-Monitoring-and-Surveillance.aspx, (Eriim tarihi: 27 Temmuz 2011). Anda, . (2012). Derin Google kiisel bilgi avnda!, Milliyet Gazetesi, (30 Ocak), http://teknoloji.milliyet.com.tr/derin-google-kisisel-bilgi-avinda/internet/haberdetay/30.01.2012/1495550/default.htm, (Eriim tarihi: 26 ubat 2012). AVAAZ.org (2012). nternet gizliliinin sonu, https://secure.avaaz.org/tr/stop_ cispa_corporate_global/?cl=1744899201&v=13751, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Freedom of Expression on the Internet, http://www.osce.org/fom/80723, (Eriim tarihi: 1 Mart 2012). Baker, J., European Parliament agrees to send airline passenger data to US, Computer World UK, 19 Nisan 2012, http://www.computerworlduk.com /news/public-sector/3352378/european-parliament-agrees-to-sendairline-passenger-data-to-us/, (Eriim tarihi: 21 Nisan 2012). Bamford, J. (2012). The NSA Is Building the Countrys Biggest Spy Center

157 (Watch What You Say), Wired Magazine, 15 March 2012, http://www.w ired.com/threatlevel/2012/03/_nsadatacenter/all/1, (Eriim tarihi: 22 Nisan 2012). BiaNet Bamsz letiim A (2009). Babakana DTP ve DSPden ki Ayr "Dinleme" nergesi, (19 Kasm 2009), http://bianet.org/bianet/ifadeozgurlugu/118386-basbakana-dtp-, (Eriim tarihi: 1 ubat 2012). BiaNet - Bamsz letiim A, "ABD Yolcusu Kalmasn, Bilgileri Gitti Bile", (20 Nisan 2012), http://www.bianet.org/bianet/dunya/137738-abdyolcusu-kalmasin-bilgileri-gitti-bile, (Eriim tarihi: 21 Nisan 2012). Boone, J. (2012). CISPA: The internet nds a new enemy, GlobalPost, 9 Nisan 2012, http://www.globalpost.com/dispatches/globalpost-blogs/the-gri d/cispa-the-internet-nds-new-enemy-sopa, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). Chan, A. (2010). GCreep: Google Engineer Stalked Teens, Spied on Chats (Updated), (14 Eyll) http://gawker.com/5637234/, (Eriim tarihi: 27 ubat 2012). Cyber Intelligence Sharing and Protection Act, Wikipedia, https://en.wikipedia .org/wiki/Cyber_Intelligence_Sharing_and_Protection_Act, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). Cumhuriyet Gazetesi (2010). MOBESEli Kent Says Artyor, (11 Austos), http://www.cumhuriyet.com.tr/?im=yhs&hn=164932. (Eriim tarihi: 1 ubat 2012). Eaton, K. (2011). Googles Eric Schmidt Reveals NFC Smartphone Plans: Its All About Advertising, (16 ubat), http://www.fastcompany.com/1728241 /eric-schmidt-gives-away-googles-nfc-smartphone-plans-its-all-aboutadvertising, (Eriim tarihi: 23 Temmuz 2011). Electronic Frontier Foundation (2012). Cybersecurity Bill FAQ: The Disturbing Privacy Dangers in CISPA and How To Stop It, https://www.e.org/ deeplinks/2012/04/cybersecurity-bill-faq-disturbing-privacy-dangerscispa-and-how-you-stop-it, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). Electronic Frontier Foundation (2012). Stop Cyber Spying, https://cyberspying.ef f.org/, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012). Federal Bureau of Investigation (2010). Statement for the Record of Donald M. Kerr, Assistant Director Laboratory, Division on Internet and Data Interception Capabilities Developed, (24 Temmuz), http://web.archive.org/w eb/20010308191403/, (Eriim tarihi: 15 Temmuz 2011). Federal Trade Commission (2010). Protecting Consumer Privacy in an Era of Rapid Change, A Proposed Framework for Businesses and Policymakers, (Aralk), http://www.ftc.gov/os/2010/12/101201privacyreport.pdf, (Eriim tarihi: 20 Temmuz 2011).

158 Fox News (2005). FBI Ditches Carnivore Surveillance System, (18 Ocak), http://www.foxnews.com/story/0,2933,144809,00.html, (Eriim tarihi: 15 Temmuz 2011). Geiger, H. (2011). NFC Phones Raise Opportunities, Privacy and Security Issues, Center for Democracy & Technology, (11 Nisan), http://www.cdt. org/blogs/harley-geiger/nfc-phones-raise-opportunities-privacy-and-se curity-issues (Eriim tarihi: 20 Temmuz 2011). Google Policies & Principles, http://www.google.com/policies/, (Eriim tarihi: 26 ubat 2012). Google Transparency Report, www.google.com/transparencyreport, (Eriim tarihi: 26 ubat 2012). Habertrk (2011). ODA TV iddianamesi, http://im.haberturk.com/images/ot hers/2011/09/10/odatv_iddianame.doc, (Eriim tarihi: 1 ubat 2012). ILO (1993). Workers privacy Part II: Monitoring and surveillance in the workplace, Conditions of work digest, Volume 12 Number, Geneva, http://www.ilo.org/public/libdoc/ilo/P/09921/09921(12).pdf, (Eriim tarihi: 27 Temmuz 2011). ILO (1997). Protection of workers personal data, http://www.ilo.org/safework /normative/codes/langen/docNameWCMS_107797/index.htm (Eriim tarihi: 27 Temmuz 2011). ILO Haber Blteni (2007). Equality at work - Just a family medical history: genetic testing before getting a job?, (9 Mays), http://www.ilo.org/global/ about-the-ilo/press-and-media-centre/news/langen/WCMS_082589 (Eriim Tarihi: 26 Temmuz 2011. Kincaid, J. (2010). This Is The Second Time A Google Engineer Has Been Fired For Accessing User Data, TechCrunch, (14 Eyll), http://techcrunch.co m/2010/09/14/google-engineer-red-security/, (Eriim tarihi: 27 ubat 2012). Koba, U. (2012). Takip Altndasnz, OdaTV, 20 Nisan 2012, http://www.odatv .com/n.php?n=takip-altindasiniz-2004121200, (Eriim tarihi: 22 Nisan 2012). Milli stihbarat Tekilat, Merak edilenler, http://www.mit.gov.tr/me_diger. html, (Eriim tarihi: 31 Ocak 2012). New Rules on Use of Cookies to Store and Access Your Data, 26 Mays 2011, http://www.direct.gov.uk/en/Nl1/Newsroom/DG_197239, (Eriim Tarihi: 23 Temmuz 2011). Milliyet Gazetesi (2011). CHPli Acar Babakan Erdoana dinlemeleri sordu, (15 Eyll) http://siyaset.milliyet.com.tr/chp-li-acar-basbakan-erdogana-dinlemeleri-sordu/siyaset/siyasetdetay/15.09.2011/1438856/default

159 .htm (Eriim tarihi: 31 Ocak 2012). National Human Genome Research Institute and the Department of Health and Human Services (HHS) (2009). GINA The Genetic Information Nondiscrimination Act of 2008, 6 Nisan 2009, http://www.genome.gov/ Pages/PolicyEthics/GeneticDiscrimination/GINAInfoDoc.pdf, (Eriim Tarihi: 20 Temmuz 2011). NTVMSNBC (2009).Erdoan: Ben de dinlendim, telekulak irkin, 16 Kasm 2009, http://www.ntvmsnbc.com/id/25021648/, (Eriim tarihi: 1 ubat 2012). Oce of the Privacy Commisioner of Canada (2010). Report on the 2010 Oce of the Privacy Commissioner of Canadas Consultations on Online Tracking, Proling and Targeting, and Cloud Computing, Mays 2011, http://www.priv.gc.ca/resource/consultations/report_201105_e.cfm, (Eriim tarihi: 20 Temmuz 2011). Pileici, V. (2011). Privacy watchdog sets sights on Google - Report raises concerns about how Internet giants track, prole and target us, The Montreal Gazette, (19 Temmuz), http://www.montrealgazette.com/ technology/Privacy+watchdog+sets+sights+Google/5125124/story. html, (Eriim tarihi: 19 Temmuz 2011). Privacy International (2007). PHR2006-Privacy Topics-Workplace Privacy, 18 Aralk, https://www.privacyinternational.org/article/phr2006-privacytopics-workplace-privacy Eriim tarihi: 26 Temmuz 2011). Privacy International (2012). Whos Who, https://www.privacyinternational .org/big-brother-incorporated/countries, (Eriim tarihi: 1 Mart 2012). Radikal Gazetesi (2012). Tartma yaratan konuma iin aklama geldi, 21 Nisan 2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3 &ArticleID=1085636&CategoryID=78, (Eriim tarihi: 21 Nisan 2012) Rawnsley, A. (2011). Pentagon Wants a Social Media Propaganda Machine, Wired Magazine, http://www.wired.com/dangerroom/2011/07/darpawants-social-media-sensor-for-propaganda-ops/#more-51990, (Eriim Tarihi: 25 Temmuz 2011). Salk Bakanl Salk-NET Portal (2012). Salk NET Nedir?, http://www. sagliknet.saglik.gov.tr/portal_pages/notlogin/sagliknetnedir/sagliknet nedir.htm, (Eriim tarihi: 31 Ocak 2012). Sol Portal (2012). Telefonlar MT kriterlerine gre dinleniyorsa, lke ihanetten geilmiyor!, 27 Ocak 2012, http://haber.sol.org.tr/devlet-vesiyaset/telefo nlar-mit-kriterlerine-gore-dinleniyorsa-ulke-ihanetten-gecilmiyor-haberi, (Eriim tarihi: 1 ubat 2012). The Guardian (2010). CCTV aimed at Muslim areas in Birmingham to be dismantled, 25 Ekim 2010, http://www.guardian.co.uk/uk/2010/oct/25/

160 birmingham-cctv-muslim-areas-surveillance, (Eriim tarihi: 15 Temmuz 2011). The Guardian (2010)China demands ID from all buyers of mobile phone numbers, Pekin, 1 Eyll 2010, http://www.guardian.co.uk/world/2010/sep/ 01/china-mobile-phone-number-identity, (Eriim tarihi: 15 Temmuz 2011). The Guardian (2010). Unmanned drones may be used in police surveillance, 24 Eyll 2010, http://www.guardian.co.uk/uk/2010/sep/24/policeunmanned-surveillance-drones, (Eriim tarihi: 15 Temmuz 2011) Trkiye Byk Millet Meclisi, Yazl Soru nergesi Bilgileri, http://www.tbmm. gov.tr/develop/owa/yazili_sozlu_soru_sd.onerge_bilgileri?kanunlar_si ra_no=94764, (Eriim tarihi: 31 Ocak 2012). Waugh, R. (2012). EU says Google should halt its upcoming privacy changes that share user details across search, Gmail and YouTube, Daily Mail, (3 ubat), http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article2095962/EU-says-Google-halt-upcoming-privacy-changes.html, (Eriim tarihi: 26 ubat 2012). Wong, P. (2010). Conversations About the Internet #5: Anonymous Facebook Employee, The Rumpus, 11 Ocak 2010, http://therumpus.net/2010/01 /conversations-about-the-internet-5-anonymous-facebook-employee/?fu ll=yes, (Eriim tarihi: 27 ubat 2012). Zeyrek, D., Milletvekilini dinleme yasad, Radikal Gazetesi, 19 Nisan 2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&Art icleID=1085386&CategoryID=78, (Eriim tarihi: 20 Nisan 2012) Zetter, K. (2010). Google Hack Attack Was Ultra Sophisticated, New Details Show, Wired Magazine, 14 Ocak 2010, http://www.wired.com/threatle vel/2010/01/operation-aurora/, (Eriim tarihi: 27 ubat 2012). Zetter, K., (2010). Google Hackers Targeted Source Code of More Than 30 Companies, 13 Ocak 2010, http://www.wired.com/threatlevel/2010/01/go ogle-hack-attack/, (Eriim tarihi: 27 ubat 2012).

nternet Adresleri AKP, Adalet ve Kalknma Partisi (2012), http://www.akparti.org.tr/site/haber ler/basbakanerdoganin-hukumet-programini-sunus-konusmasinin-tam-m etni/10899, (Eriim tarihi: 2 Mart 2012) BTK, Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu, (2012). Elektronik imza, http://www .btk.gov.tr, (Eriim tarihi: 04.03.2012). CNIL, Commission Nationale Informatique et Liberts, (2012). La CNIL, http://www.cnil.fr, (Eriim tarihi:04:03:2012).

161 Edevlet kaps, (2012). Trkiye Cumhuriyeti Vatanda Kimlik Dorulama Sistemi, http://www.turkiye.gov.tr, (Eriim tarihi 04.03.2012). Elektronik kimlik dorulama sitemi, http://www.ekds.gov.tr, (Eriim tarihi: 8 Temmuz 2011). Electronic Privacy Information Center, http://epic.org/privacy/airtravel/proling. html, (Eriim tarihi: 10 Temmuz 2011). Google tracks you. We dont. An illustrated guide, http://donttrack.us/, (Eriim tarihi: 10 Nisan 2012) Nfus ve vatandalk ileri genel mdrl, http://www.nvi.gov.tr, (Eriim tarihi: 8 Temmuz 2011 ve 28 ubat 2012). Oce of the Privacy Commisioner of Canada, http://www.priv.gc.ca, (Eriim tarihi: 8 Temmuz 2011). Tor Project, https://www.torproject.org/about/overview.html.en, (Eriim tarihi: 10 Nisan 2012) Turkcell letiim Hizmetleri A.., http://www.turkcell.com.tr, (Eriim tarihi: 8 Temmuz 2011). Trkiye Cumhuriyeti Resmi Gazete, 5070 sayl elektronik imza kanununu, 23/01/2004, s. 25355. Ulusal Bilgi Gvenlii kaps, http://www.bilgiguvenligi.gov.tr, (Eriim tarihi: 8 Temmuz 2011).

163

164

zet
Bu kitabn amac modern devletin yeni iletiim teknolojileri yoluyla toplumsal yaam ve yurttalar artan oranda nasl denetlediini ve kontrol ettiini ortaya koymaktr. alma, dijital gzetim olgusunu ve yurttan saysal bedenleniin nasl gerekletiini gstermek iin, Trkiyedeki T.C. kimlik numarasnn sanal uzamda kullanmnn topografyasn karmtr. Bu erevede, E-devlet kaps uygulamas ve T. C. Kimlik numaras zerinden ilem yapan dier potansiyel kaytlayclar (nternet siteleri, siyasi partiler, vb.) incelenmitir. Bylelikle, T.C. kimlik numarasnn sanal uzamdaki kullanm alanlar, potansiyel kaytlayclar, kurum ve kurulular arasndaki paylam gsterilmitir. Ayn zamanda, Trkiyede yurttan saysal bedenleniinin sanal topografyas ortaya konulmutur. Neoliberalizmin ynetim anlay olan ynetiim uzants olan e-devlet modeli bilgi toplanmas ve ilenmesi zerine kuruludur. Bu nedenle devlet srekli olarak, bilgiye ulamak amacyla gzetim yapmaktadr. Modern devlet, e-devlet sistemi gibi yeni uygulamalarla yurttalar artan oranda gzetler ve denetlerken, yurttalar da yeni iletiim teknolojilerini yoluyla iktidar talep etmeden birbirilerini gzetlemeye balamtr. Bylece gzetim tm topluma yaylmtr. Artk yurttalar kiisel bilgilerini (kimlik bilgileri, ekonomik bilgileri, salk ve sigorta bilgileri, tketim alkanlklar bilgileri, istihdam bilgileri, vb.) farkl ilemler iin verip gnll olarak kaytlanmaya katkda bulunmaktadrlar. Bu bilgiler dorultusunda yurttalar hem ticari hem de kamuya ait veri tabanlarnda numaralar ya da kodlar olarak saklanp ilenmekte; bylece saysal bedenlere dnmektedirler. Dijital gzetim teknolojilerinin n plana kt alanlar, askeri istihbarat alanlar, devlet ynetimi, nufs saym ve su kontrol, i gzetimi ve denetimi alanlar ve tketim ve tketici yaplandrlmas alanlardr. E- devlet uygulamasna geen toplumlarda belirtilen alanlardan elde edilen kiilere ait verilerin eletirildii ve artan oranda kurumlar arasnda paylald gzlemlenmektedir. 1980lerde neoliberal politikalarla birlikte ortaya kan ve niceliksel olarak giderek artan ticari kaytlayclar ve veri tabanlar da bu paylam ana dahildir. Farkl alandaki bilgiler, tek bir at altnda toplanmasa da, devlet veri eletirmesi yoluyla gerektiinde bu bilgileri topluca deerlendirecek teknik imkanlara sahiptir. Trkiye Cumhuriyetinde yurttalarnn kaytlanmas iin en kapsaml alma, MERNS projesi kri ile 1972de balam ve 2002 ylnda uygulamaya gemitir. Bu

165

166 kapsamda, 2000 ylna gelindiinde 120 milyonun stnde kiiye T. C. Kimlik numaras verilmitir ve bu bilgi nfus czdanlarnda yer almaya balamtr. Bu aamadan sonra, Nfus ve Vatandalk leri (NV) tarafndan, kamu kurum ve kurulularnn ve dier tzel kiilerin gereksinim duyduu kii bilgilerine elektronik ortamda hzl bir biimde eriim salanmas amacyla Kimlik Paylam Sistemi (KPS) projesi yaama geirilmitir. MERNS dolaym ile KPS de toplanan veriler, e-devlet kaps ile e-kimlik kart uygulamalar, Trkiyede yurttan doumdan lme, gndelik yaamn her alannda dijital olarak kaytland, snandrlabileceini ortaya koymaktadr. Bu kaytlamalarn yaratt en byk sorun, T.C. kimlik numaras merkezi bir anahtar haline gelirken ve pek ok ilem bu numara zerinden entegre halde yaplrken, bu numarann kiisel veri olarak korunmamasdr. Kiilerin eitli ilemler yaparken T.C. Kimlik numaralarn kullanmas, onlarn kimliklerini dorudan belirlenebilir hale getirmektedir. Bu nedenle, kimlik numarasyla yaplan tm ilemlerde kiisel veri olumaktadr. Kiisel verilerin korunmasna ynelik hem ulusal hem de uluslar aras belirli standartlar vardr. Ancak, her ne kadar bu konudaki almalar devam etse de, Trkiyede bu standartlara uygun bir yasal erevenin bulunmad gzlemlenmektedir. Yasal erevenin olmamas, Trkiye Cumhuriyeti yurttalarnn kamusal otoriteler karsnda, yalnzca saylarla belirlenmi nesnelere dnmelerine yol amaktadr. Bu kiilerin insanlk onurlarn zedelemektedir. Ayn zamanda, srekli gzetlendiini ve kontrol edildiini dnen yurttalarn kamusal yaama zgr ekilde katlmas ve kamusal haklarn kullanmasn kstlayabilmektedir. Sonu olarak, E-devlet uygulamalar, gvenlik, verimlilik, hzllk, eak gibi sylemlere dayanan neoliberal politikalardan beslenmektedir. Ynetiim olgusu zerinden meruiyeti salanmaya allan bu uygulamalarla, yurttalar artan oranda kayt altna alnmaktadr. Trkiyede yurttalar gerek MERNS projesi sonucunda gerekse e-devlet kaps uygulamasyla artk saysal olarak bedenlemitir. KPS ve e-devlet kaps ile merkezsizlemi, ancak srekli ileyen veri gzetimi ve denetimi sz konusudur. Bylece, yurtta grnmez bir gzn her yerdeki iktidarn meru ve doal grmeye bamaktadr. Bu veri gzetiminin de kanksanmas ve iselletirmesine neden olmaktadr. Bunlardan yola karak bu almann temel nerileri unlardr: Trkiyede kiisel verilerin korunmasn salayacak insan haklarna dayal bir politikann ve yasal erevenin oluturulmas; kiisel verilerin gzetimi ve kullanmnn farkl boyutlarn ele alan akademik almalarn yaplmas ve sivil toplumun konuyla ilgili farknda l arttrmas. almann, en temel nerisi de Trkiyede e-devlet kaps ve e-kimlik kart uygulamasnn yurtta odakl olarak karllk ilkesi esasna dayal olarak yrtlmesidir.

167

168

Abstract
Digital Surveillance in Turkey: Digital Personication of Citizens in Turkey from ID Numbers to E- IDs

The aim of this book is to demonstrate how modern state increasingly monitor and control citizens by means of new information and communication technologies (ICTs). This work infers topography of uses of Turkish ID Number in virtual environment in order to show how digital surveillance and digital personication of citizens are carried out. In this context, e-Government Gateway application and the other potential registering bodies (i.e. websites and political parties) were examined. In doing so, area of uses of Turkish ID Number in virtual environment, potential registering bodies and its sharing between dierent institutions and/or organisations are displayed. At the same time, they virtual topography of digital personication of citizens in Turkey is illustrated. E government- the extension of governance which is the administrative mentality of neoliberalism- depends on gathering, storing and processing information. State, therefore, continuously monitors in order to obtain information. While modern state is increasingly monitoring and controlling citizens, citizens have started to watch each other by using ICTs without any demand by political power. In this way, surveillance permeates the society as a whole. Nowadays, citizens voluntarily contribute to the registering of information through submitting their personal information (identity information, nancial information, health and insurance information, consumer behaviour, employment information) for dierent transactions. Based on this sort of information, citizens are stored in the form of codes and processed in both public and commercial databases. Thus, citizens are transformed to digital persons. The areas where digital surveillance technologies come to the fore are (1) military and intelligence; (2) state administration, census and crime control; (3) workplace; and (4) consumption and structuring of consumers. In societies where e-government applications are implemented, it is observed the personal information obtained from these four areas is linked with each other and increasingly shared between institutions. Commercial registering bodies and databases, which has been founded following the neoliberal polices in 1980s and increased in number, also take part in this 169

170 network to share information. Although information stored in dierent elds has not been brought under a single framework, the state has technical capacity to link all the information in all these elds through matching data (assemblage). The most exclusive eort for the registration of citizens in Turkey has started with the MERNS (Central Civil Registration System) project in 1972. MERNS was brought into service in 2000. In this framework, over 120 million citizens were given Turkish ID numbers and the inclusion of these ID numbers in the ID Cards has become obligatory. After the introduction of MERNS, the project for the Identity Information System (KPS) was initiated. This aimed at enabling both public and private institutions and organisations to access the information they needed swiftly in the electronic environment. The data gathered in KPS through MERNS and the e-government gateway and e-identity applications indicate that citizens in Turkey are digitally registered from birth till death, including many aspects of their daily lives. These also reveal the fact that they could be easily categorised. While Turkish ID number is becoming the central key that enables many transactions in an integrated way, it raises an important issue: this number is not protected as a personal data. When individuals use of Turkish ID numbers in transactions, their identity can be straightforwardly determined. Therefore, in all transactions where Turkish ID Number is employed, personal data is created. There some national and international standards for the protection of personal data. Although some work has been undertaken in this eld in Turkey, there is a lack of legal framework which complies with international standards. As a result of the absence of legal framework, citizens are being transformed into objects, labelled by numbers, before public authorities. The objectication impairs the dignity of citizens. Furthermore, this could create an impediment to citizens free participation in public life and their enjoyment of civil and political rights since they would think that they are continuously watched and controlled. In conclusion, e-government applications are nourished by the main elements of neoliberal discourse such as security, eciency, rapidity and transparency. These applications, which try to provide their legitimacy through governance, are increasingly registering citizens. Citizens in Turkey have been digitally personied by both MERNS and e-Government gateway applications. KPS and e-government gateway provides a decentred but continuously operating data surveillance and control. In this way, citizens have started to naturalise and legitimise the omnipotent power of an invisible eye. Citizens, thus, take data surveillance as granted and internalize it. In the light of these, main recommendations of this work are as follows: (1) A legal framework and policies for Protection of Personal Data should be developed and implemented immediately. (2) Academic works should be conducted on dierent dimensions on data surveillance and use of personal data. (3) Non-governmental organisations should raise awareness of data surveillance and its consequences. One of the most important suggestions of this work is the implementation of e-government and e-identity applications in a citizen oriented way, based on the principle of reciprocity.

zgemiler
Selma Arslanta-Tokta 2005 ylnda Ankara niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blmnden mezun oldu. Lisansst derecesini, 2009 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi Medya ve Kltrel almalar Yksek Lisans Programnda yazm olduu The Unionization (Problems) Concieved By Journalists in The Post-1980 Mediascape in Turkey (1980 Sonras Trkiye Medya Ortamnda Gazetecilerin Sendika Algs) balkl tez almas ile ald. Ayn yl Ankara niversitesi letiim Fakltesinde Radyo Televizyon Sinema Ana Bilim Dalnda doktora programna balad. Trkiyede Bilim Haberlerinin Grnrl ve Temsili ( 1993-2007) balkl TBTAK projesinde bursiyer olarak alt. letiim eitimi ve gazetecilik mesleinin deiimine ilikin makalelerinin yan sra ulusal ve uluslararas konferanslarda birok bildirisi bulunmaktadr. Medyann ekonomi politii, medya politikalar, yeni medya, medya endstrisinde emek sreleri, ve sosyal politika temel ilgi alanlar arasnda yer almaktadr. Lisans mezuniyetinin ardndan televizyon program, belgesel ve kitap almalarnda stlenmi olduu eitli grevlerin yan sra halen Ankara niversitesi letiim Fakltesi Radyo Televizyon Sinema Blmnde aratrma grevlisi olarak almaktadr. Mutlu Binark 1989 ylnda Ankara niversitesi B.Y.Y.O. RTS. Blmnden mezun oldu. Lisansst almalarn Ankara niversitesi S.B.Ede gerekletirdi. 1999 ylnda letiim Bilimleri alannda doktora derecesi, 2003 ylnda letiim Bilimleri doenti nvann ald. Tokyo niversitesinde doktora, Aarhus niversitesi ve Syd-dansk niversitesinde doktora sonras almalarn srdrmek iin burslu konuk aratrmac olarak bulundu. Halen Bakent niversitesi letiim Fakltesinde retim yesi olarak almalarna devam etmektedir. alma alanlarn iletiim sosyolojisi, kltrleraras iletiim, eletirel medya okuryazarl, toplumsal cinsiyet ve popler kltr metinleri, ile yeni iletiim teknolojileri oluturmaktadr. Yaynlanm baz almalar arasnda Kadn ve Popler Kltr (S.rvan ile der. ve ev.) (1995); Tketim Toplumu Balamnda rtnme Pratii ve Moda (B.Klbay ile) (2000); "Consumer Culture, Islam and the Politics of Lifestyle: Fashion for Veiling in Contemporary Turkey" European Journal of Communication (2002); Media Monkeys: Intertextuality, Fandom and Big Brot171

172 her in Turkey Big Brother International: Formats, Critics and Publics iinde (B. Klbay ile) (2004); nternet, Toplum, Kltr (B.Klbay ile birlikte der.) (2005); Kltrleraras letiim almalarnn Trkiye Haritas Kltr ve letiim (2006); Zaman ve Uzam inde Haydarpaa Gar: Grsel ve Szl Tanklk (2007) (.Kocabyk ve G.ulha ile birlikte); Yeni Medya almalar (der.) (2007); Eletirel Medya Okuryazarl (Mine Gencel-Bek ile birlikte) (2007); Kltr Endstrisi Olarak Dijital Oyun (Gnseli Bayraktutan-Stc ile birlikte) (2008); Dijital Oyun Rehberi:Oyun Tasarm, Oyuncu ve Trler (Gnseli Bayraktutan-Stc ve Ik Bar Fidaner ile birlikte derleme) (2009); Toplumsal Paylam A Facebook: Grlyorum yleyse Varm! (2009, A.Toprak, A.Yldrm, E.Aygl, S.Breki ve T.omu ile birlikte) Yeni Medyada Nefret Sylemi (2010), STler iin Biliim Rehberi (K.Lker ile) (2011) saylabilir. Kltr ve letiim dergisinin Yayn Kurulu yesidir. TBTAK-SOBAG adna Haziran 2007-Aralk 2008 tarihleri arasnda Trkiyede Dijital Oyun Kltr adl projeyi yrtt. Bu proje TBTAK tarafndan Nisan 2011 de sosyal bilimler alannda baar yks olarak seilen projeler arasnda yer ald. Halen yeni medyada nefret sylemi ve yeni medya okuryazarl ile yeni medya etik ilkeler zerine almalarna devam etmektedir. Alternatif Biliim Dernei kurucu yesidir. www.yenimedya.wordpress.com ve www.dijitaloyunkulturu.wordpress.com bloglarnn yazardr. Ergin afak Dikmen Bilkent niversitesi Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi letiim ve Tasarm Blmnden 2006 ylnda mezun oldu. Lisansst derecesini, Anhalt niversitesi (Almanya) Tasarm Blm, Btnleik Tasarm Yksek Lisans Programnda Grsel Yanlg ve Tasarm Alannda Kullanm balkl tez almasyla 2008 ylnda ald. Ayn yl Anhalt niversitesi yerletirme sergisinde, Double Layer Video Project canlandrma lmi; 3. Uluslararas Cinema & Design (stanbul) sergisinde Grmek in Yakla canlandrma lmi sergilendi. 2008 ylnda Bilkent niversitesi Elektromanyetik Aratrma Merkezinde grak tasarm ve animasyon uzman olarak alt. 2009 ylnda Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstitsnde doktora programna balad. Halen Ankara niversitesi, letiim Fakltesinde uzman olarak alyor. lgi alanlar; yeni medya, medya estetii, canlandrma, dijital oyunlar. Ik Bar Fidaner 1983 te Ankarada dodu. Amiga ile balayan oyun gelitirme istei onu bilgisayar programclna yneltti. Lisans ve yksek lisans eitimini, Yz modelleme, canlandrma ve Hareketli grntde nesne izleme konulu tez almalar ile Boazii niversitesi Bilgisayar Mhendislii blmnde tamamlad. Halen ayn blmde Bayesci istatistiksel yntemler ve biyoinformatik uygulamalar konusundaki doktora tezi zerine almaktadr. Alternatif Biliim Dernei yesidir. Dijital Oyun Rehberi derlemesi (Mutlu Binark ve Gnseli-Bayraktutan Stc ile) 2009 da, Cesur Yeni Medya zgr e-derlemesi (Alternatif Biliim ile) 2011de yaynlanmtr.

173 Elif Kzeci 2001 ylnda Bakent niversitesi Hukuk Fakltesinden mezun oldu. Lisansst derecesini 2004 ylnda nternette Basn zgrl balkl tezi ile Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnden ald. Ayn niversitede gerekletirdii doktora almalar 2010 ylnda neticelendi ve Kiisel Verilerin Korunmas balkl tezi ile doktor nvann ald. 2011 ylnda Baheehir niversitesi Hukuk Fakltesinde yardmc doent doktor olarak atand. Halen ayn fakltede almalarn srdrmektedir. Balca ilgi alanlarn; devlet kuram, insan haklar ve biliim hukuku oluturmaktadr. nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri (Turhan Yaynlar, 4.Bask Ankara 2001; Ahmet Mumcu ile birlikte) ve Kiisel Verilerin Korunmas (Turhan Yaynlar, Ankara 2010) balkl yaynlanm iki kitab bulunmaktadr. Devlet Gzetimine Kar Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kalkan, (Baheehir niversitesi Hukuk Fakltesi-Kazanc Hakemli Hukuk Dergisi, Y.2011, C.7, S.81-82; s. 7-61); Anayasal Bir Hak: Kiisel Verilerin Korunmas (Biliim, 2011 ubat ay, Y. 38, S. 128, s. 142-149); Beyaz Perdede Kara Bir Dnemin Glgesi: Modernite ve Holokostu Sinema Araclyla Anlamak (Trkiye Barolar Birlii Dergisi, 2010 yl Temmuz-Austos Says); Gender Equality in the Constitution of the Republic of Turkey, (Ankara Bar Review, V. 1, I. 2 June 2008, s. 18-27); AHSnin 10. Maddesi Inda Nefret erikli ve Irk Nitelikli Dnce Aklamalar, (Trkiye Barolar Birlii Dergisi, Y. 20, S. 71, s. 174-200) balkl yaynlanm makaleleri ve eitli ulusal ve uluslararas sempozyumlarda sunulmu bildirileri bulunmaktadr. AHSnin 10. maddesi Inda Nefret erikli ve Irk Nitelikli Dnce Aklamalar balkl makalesi ile Aybay Hukuk Aratrmalar Vakfnn dzenledii KAPAN-SAVCI nsan Haklar nceleme Yarmasnda 2005 ylnda birincilik dl kazanmtr. Baheehir niversitesi Hukuk Fakltesi-Kazanc Hakemli Hukuk Dergisi yayn kurulu yesidir. Alkm zaygen Orta Dou Teknik niversitesi Fizik Blmnden 2001 ylnda mezun oldu. Lisansst derecesini, 2006 ylnda ankaya niversitesi Fen Bilimleri Enstits Bilgisayar Mhendislii blmnde "Phylogenetic Supertree Construction Using Constraint Programming" (Kst Programlama Kullanarak Speraa Oluturulmas) balkl tez almasyla ald. 1997-2000 yllar arasnda TBTAK Bilim ve Teknik Dergisinde aratrmac-gazeteci ve sistem yneticisi olarak alt. Daha sonra Bilimsel ve Teknik Aratrma Vakf (BTAV) ve TRTnin ortaklaa hazrlad 124 blmlk Bilim ve Yaam program ve 13 blmlk Trk bilim adamlarnn hayatn anlatan Ikla Yazlm ykler programnda aratrmac ve yazar olarak alt. 2009 ylnda bir yllna Singapurda bir yazlm rmasnda mhendis olarak alt. Halen Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi letme Blm Saysal Yntemler Anabilim dalnda retim grevlisi ve Ankara niversitesi Uzaktan Eitim Merkezinde sistem yneticisi olarak almakta ve Ankara niversitesi letiim Fakltesinde doktora almalarna devam etmektedir.