Nkleer Fizik II - 1.

Radyoaktif
Bozunum
Bahar 2011
Do.Dr. Ahmet BOZKURT - Harran
ni. 1
Do.Dr. Ahmet BOZKURT
Harran ni., Fen-Edebiyat Fak., Fizik Bl., anlurfa
Email: bozkurt@harran.edu.tr
Web: http://fef.harran.edu.tr/~bozkurt/dersler/
Nkleer Fizik II
Blm 1. Radyoaktif Bozunum
1.1 Temel Bozunum Denklemleri
Kararsz ekirdekler, , veya mas yaparak baka
ekirdeklere bozunabilirler.
Kendiliinden gerekleen bu dnmlere radyoaktif bozunum
ad verilir.
oklukla, istatistiksel bir sre olarak tanmlanr.
Bir ortamda ok sayda radyoaktif ekirdek varsa, herhangi bir
anda hang ekirdein bozunacan tam olarak syleyemeyiz.
Her ekirdek iin sabit bir bozunum olasl () vardr.
Herhangi bir anda ortamda N tane radyoaktif ekirdek varsa,
bir dt zaman aralnda ekirdek saysndaki deiim:
Negatif iaret, ekirdek saysnn azalacan syler.
Balangta (t=0) ortamda N
0
adet radyoaktif ekirdek varsa,
bir t annda ortamda N(t) adet ekirdek mevcut olacaktr.
Nkleer Fizik II - 1. Radyoaktif
Bozunum
Bahar 2011
Do.Dr. Ahmet BOZKURT - Harran
ni. 2
Diferansiyel denklem zldnde:
Aktivite: birim zamandaki bozunum says.
Radyoaktivitenin birimi [bozunma/zaman], SI brim sisteminde Becquerel
(Bq)dur.
Eski birimi Curie (Ci) olarak adlandrlr:
Radyoaktif bir nmunedeki ekirdeklerinin yarsnn bozunmas iin geen
sreye yar-mr ya da yarlanma sresi ad verilir.
Ortalama mr:
1 Becquerel (Bq) = 1 bozunum/sn
1 Curie (Ci) = 3.7*10
10
Bq
= 3.7*10
10
bozunum/sn
Radyoaktif bir ekirdek (ana) bozunduunda yokolmaz,
sadece daha kararl yeni bir ekirdee (kz) dnr.
Ana ekirdek ile rn ekirdein B, Z, A, J, , vs. Deerleri
genellikle farkldr.
rn ekirdein kendisi de kararsz olabilir.
Ana (
1
) Kz (
2
) Torun (
3
) ...
Herhangi bir t annda,
ekirdek 2nin deiim hz = 2nin retim hz 2nin bozunum hz
Bu denklemi dzenler ve N
1
iin N
1
(t)=N
1
0
e
- 1t
yazarsak,
ve elde ettiimiz diferansiyel denklemin in her iki tarafn e
- 2t
ile
arparsak,
1.2 Radyoaktif Denge
Nkleer Fizik II - 1. Radyoaktif
Bozunum
Bahar 2011
Do.Dr. Ahmet BOZKURT - Harran
ni. 3
Bu diferansiyel denklemin integralini alrsak,
Benzer bir denklemi aktivite iin de yazabiliriz.
Birinci terim: 1lerin
bozunumundan dolay
2lerin saysndaki art
kinci terim: Balangta mevcut
olan 2lerin bozunumundan
dolay 2lerin saysndaki azal
Balangta (t=0) ortamda hi rn
ekirdek (2) olmad durumda, 2lerin
aktivitesinin maksimum olduu
zaman bulabiliriz.
)
`

=

2 1
0
1
1 2
2 1
3
2 1
1 1
) (


t t
e e
N t N
zel durumlar
rn ekirdek (2) kararl ise:
t
1/2
(Ana) t
1/2
(Kz) durumunda:
Denge olumaz. Geici denge Kalc denge
Nkleer Fizik II - 1. Radyoaktif
Bozunum
Bahar 2011
Do.Dr. Ahmet BOZKURT - Harran
ni. 4
Radyoaktif bozunum denklemi bir zincirleme bozunuma uygulandnda,
Bateman denklemleri elde edilir.
Balangta, N
2
0
= N
3
0
= ... = N
n
0
olduu varsaylrsa:
rnek: 1 Ci aktiviteli
222
Rn kaynan yar-mr, 3.82 gndr. 4 saat
sonunda bu ekirdein kzlarnn (
218
Po,
214
Pb,
214
Bi ve
214
Po ) aktivitelerini
Bateman denklemlerini kullanarak hesaplaynz.
KRANE DEK
BAINTI DAHA
ANLAILIR
1.3 Dallanma Oranlar
Baz ekirdekler birden fazla yolla bozunurlar.
Birbiriyle yaran her bir modun farkl bir bozunum sabiti olduunu
dnerek, byle ekirdekler iin toplam bozunum sabiti hesaplanr.
Toplam yar-mr bulmak iin:
Bu modlarn her birinin gerekleme skln dallanma oran ile belirleriz.
Bu durumlardan her birinin dzey enerjilerindeki belirsizlik (E= )
Enerjideki toplam belirsizlii verir. Heisenberg belirsizlik ilkesi ile
birlikte dnldnde, her bir modun ortalama mr bulunur.
Gamma = hcizgi / tau
Nkleer Fizik II - 1. Radyoaktif
Bozunum
Bahar 2011
Do.Dr. Ahmet BOZKURT - Harran
ni. 5
rnek:
64
Cu ekirdein yar-mr 12.7 saattir. Bu ekirdein %61 sklkla elektron
yakalams, %39 sklkla
-
yapt biliniyor. Her iki bozunum modu iin
ksmi yar-mrleri ve elektron yakalamas modu iin ksmi dzey
geniliini () bulunuz.
1.4 Doal Radyoaktivite
Dnyada doal olarak varolan yaklak 70 radyonklit (radyoaktif
ekirdek) vardr.
Bunlarn ou ar elementlerin doal bozunum zincirlerinden kaynaklanr.
Hafif elementlerin de baz radyoaktif izotoplar vardr:
3
H,
14
C,
40
K gibi.
Bitki, hayvan, hava, su, toprak, ..., her yerde.
Normal bir insan vcudunda: 4400 Bq
40
K, 3600 Bq
14
C
Normal bir beslenme diyetinde: 1pCi/gn
238
U,
226
Ra,
210
Po
Soluduumuz hava 0.15 pCi/L
222
Rn ierir.
tiimiz su 10 pCi/L
3
H ierir.
Dnyann i s dengesinin byk ksm uranyum, toryum ve potasyumun
radyoaktif bozunumundan karlanr.
Doal radyoaktiviteyi farkl ekirdek grubu oluturur:
Primordial: elementlerin oluumundan beri var olan ekirdeklerdir.
40
K
(t
1/2
:1.277e9 y),
87
Rb (t
1/2
: 47.5e9 y),
238
U (t
1/2
: 4.467e9 y),
235
U (t
1/2
: 0.704e9
y) ve
232
Th (t
1/2
: 14.05e9 y).
Kosmojenic: ksa yar-mrl, kozmik nlarn madde ile etkileimi sonucu
oluur.
Antropojenik: insan kaynakl (nkleer silah denemeleri, reaktrler, vs.)
Nkleer Fizik II - 1. Radyoaktif
Bozunum
Bahar 2011
Do.Dr. Ahmet BOZKURT - Harran
ni. 6
Doal olarak oluan 3 tane bozunum serisi vardr:
Uranium serisinde (A=4n+2),
238
U ekirdei kararl
206
Pbye 14 admda
bozunur.
Aktinyum serisinde (A=4n+3),
235
U ekirdei kararl
207
Pbye 11 ara
bozunumla dnr.
Toryum serisinde (A=4n),
232
Th ekrdei kararl
208
Pbye 10 admda
bozunur.
Bu serilerde ana ekirdeklerin yar-mrleri dier seri elemanlarna
kyasla ok uzun olduundan, sabit denge szkonusudur. Yani zincirdeki
her yenin aktivitesi, dengede birbirine eittir.
Bir dier bozunum serisi de neptnyum (4n+1) serisidir. Dnyada yoktur,
nk bu serinin en uzun mrl yesi
237
Npun yar-mr sadece 2.1e6
yldr.
Uranyum serisinin iki nemli eleman:
226
Ra (t
1/2
: 1600 y) ve kz
222
Rn
(t
1/2
: 3.8 gn). Maruz kaldmz doal radyasyon dozunun byk ksmndan
(~2mSv/y) sorumludur. Radyum, kayalar ve toprakta ve dolaysyla su,
gda ve inan dokusunda mevcuttur. Gaz halinde olduklarndan lmleri de
zordur.
226
Ra, alfa bozarak
222
Rna dnr. Evlerdeki radyasyonun
kayna bu ekirdektir. Asal gazdr, vcutta tuzaklanmaz. Ancak ksa
mrl rnleri solunduklarnda akcierlerde tutulur. Akcier
kanserlerinin %6-12sinin sebebidir.
Nkleer Fizik II - 1. Radyoaktif
Bozunum
Bahar 2011
Do.Dr. Ahmet BOZKURT - Harran
ni. 7
Kozmojenik ekirdekler, birincil ve ikincil kozmik radyasyonlarn
stratosferdeki ekirdekler ile etkileimleri socucunda retilirler.
En nemlileri:
3
H (trityum),
14
C,
7
Be. Ayrca:
10
Be,
22
Na,
32
P,
35
S,
39
Cl
Normal yaylm yoluyla troposfere ve oradan da yamur suyu ile
yeryzne doru hareket ederler.
Biyokre ile dengede olan bir organizma ldnde, denge bozulacak (alm
yok) ve bu ekirdeklerin zgl aktivitesi azalacaktr.
Bu zellik, byle ekirdeklerin ya tayininde kullanlmasn salar.

14
C (t
1/2
: 5730 yl), atmosferin st katmanlarnda kozmik nlar
tarafndan srekli olarak retilir.
n (yava) +
14
N
14
C + p
14
N(n,p)
14
C

14
C, beta yaycdr (Emax: 158 keV), oksijen ile reaksiyona girer ve sonuta
canl organizmalarda kararl karbon ile (
12
C) yer deitirir.
Kozmik ak sabit ise,
14
C ekirdeinin canllara aktarlmasn salayan yersel
sreler sabitse, ve atmosferdeki kararl karbon miktarnda nemli
deiiklikler yoksa, tm canl organizmalarda sabit bir
14
C dzeyi mevcut olur.
Her 10
12
tane
12
Cye karlk, yaklak 1 tane
14
C ekirdei vardr. 227Bq/ kg C
Organizma ldnde, karbon atomlarn radyokarbon ile deitirme srec sona
erer ve bnyesindeki radyokarbon ierii azalr.
Eski bir cismin zgl aktivitesi llerek, ya belirlenebilir.
Trityum, l fisyon ve ntronla tetiklenmi
6
Li ve
10
B reaksiyonlar
tarafndan retilir.
ok dk enerjili bir beta yaycdr, yar-mr 12.33 yldr.
Doal yoldan retilen kresel trityum stou 9.6*10
17
Bqdur.
Suya kolayca karr, atmosferden yamur ve kar ile ayrlr.
Stratosferde 2-3 yl kadar kalr. Troposfere ulatktan 1-2 ay sonra ayrlr.
Akarsu kaynaklarnda doal konsantrasyon 10 pCi/L civarndadr.
1950li yllarn nkleer silah testleri, atmosfere 14C ile birlikte byk
miktarlarda trityum brakt. Troposferdeki miktar 100 kat kadar artt.
Nkleer reaktrlerin operasyonu srasnda da, 14C ile birlikte atmosfere
trityum yaylm olur. Yzey sularnn u anki trityum dzeyi doal dzeyin 10
kat kadardr.
Antropojenik radyonklitler, insan aktiviteleri sonucunda oluur.
Fisyon rnleri, trityum ve 14C gibi
Nkleer silah testleri, nkleer reaktr kazalar
Nkleer Fizik II - 1. Radyoaktif
Bozunum
Bahar 2011
Do.Dr. Ahmet BOZKURT - Harran
ni. 8
1.5 Radyoaktif Ya Tayini
Ana ekirdein (P) kz ekirdee (D) bozunmas srecinde toplam
ekirdek says sabittir.
D/P oran llerek nmunenin ya bulunur.
rnein, bir kaya buluntusunda 206Pb ile 238U nklitlerinin oran 0.60
olarak llyorsa, bu kayan ya: