1

4. MEKANK AYIRMA (Ref. e_makaleleri)

Karmlar bileenlerine ayrma ilemleri iki snfta toplanr. Birincisi difzyonal ilemleridir; bunlar, faz deiiklikleri veya bir fazdan dier bir faza madde tanmasyla ilgilidir. Ktle transferi konusunda bu tip ilemler ayrntl olarak incelenmitir. kinci snftaki ilemler mekanik ayrmalardr; kat tanecikler veya sv damlacklarn ayrlmasnda kullanlan yntemleri kapsar. Mekanik ayrmalar heterojen karmlara uygulanr, homojen karmlar iin bir anlam tamaz. Heterojen ve homojen karmlar arasnda yer alan kolloidal maddeler ( 0.1 mikron) bu ksmda anlatlacak yntemlerle ayrlamaz. Mekanik ayrma teknikleri, tanecikler arasndaki byklk, ekil veya younluk farklarna dayanr; gazlardan katlarn, gazlardan sv damlacklarnn, katlardan katlarn, svlardan katlarn ayrlmas ilemleri deiik ayrma metotlaryla gerekletirilebilir. Tanecik bykl 0.1 mikrondan fazla olmaldr. Mekanik ayrma genel olarak iki grupta toplanr; eleme, szme. zel durumlarda, maddenin elektrik veya magnetik zelliklerinden yararlanlan baka ayrma yntemleri de vardr, ancak burada sadece eleme ve szme konular zerinde durulacaktr.

Eleme
Eleme ilemi, taneciklerin sadece byklne dayanan bir ayrma yntemidir. Endstriyel uygulamada kat tanecikler uygun bir elek zerine konulur, elenir ve alttan alnan "ince"ler ayrlr; ste kalanlar istenilen tane bykl artnamesine uygun olmayan ksmdr. Tek bir elek kullanldnda sadece iki fraksiyon elde edilir. Amaca uygun olarak ou kez bir elek serisi tercih edilir. Eleme "slak" veya "kuru" yaplabilir. Burada kuru eleme ilemi incelenmitir. Endstriyel elekler, metal ubuklar, delikli metal levhalar, rg tel kuma doku veya ipek doku gibi malzemelerden yaplr. Bu amala kullanlan metaller elik, paslanmaz elik, bronz, bakr, nikel ve moneldir. rg eleklerin mesh byklkleri 4 ten 400 meshe kadar deiir.

eksantrik (a) (b)

eksantrik

(c) vibratr

eksantrik vibrratr (d) (e) (f)

ekil-14: eitli elek hareketleri;(a) yatay dzlemde dnme, (b) dikey dzlemde dnme, (c) bir uta dnme, dierinde alkalanma, (d) alkalanma, (e) mekanik titreim, (f) elektriksel titreim.

Elek Tipleri
Eleklerin ounda tanecikler elek aklndan gravite (arlk) etkisiyle derler (baz dizaynlarda fra veya santrifj kuvvetten yararlanlr). Kaba tanecikler daha ar olduklarndan sabit bir yzeyde, byk aklklardan abuka geerler. nce taneciklerin uygun deliklerden geebilmeleri iin eleme yzeyinin alkalanmas gerekir. alkalanma ileminde uygulanan en yaygn yntemler, silindirik bir elein yatay bir eksen etrafnda dndrlmesi veya dz bir elein alkalanmas, dndrlmesi, mekanik veya elektriksel etkilerle titretirilmesidir. ekil-14 te tipik elek hareketleri grlmektedir. Bu tip sistemler eimli sabit bir iskelet iine paralel metal ubuklar yerletirilerek hazrlanr. Birincil krclardan kan malzemeler gibi kaba tanecikler zgarann st ksmndan girer, kalnlar eim boyunca ubuklar zerinde yuvarlanp derken, zgara aralklarndan geebilecek iriliktekiler alta geer ve bir kapta toplanr.

3 Sabit eimli rgl-metal elekler de ayn ekilde alr; bunlar, 1/2-4 in byklndeki taneciklerin ayrlmasnda kullanlr. Dner Elekler Eleklerin ounda nce kaba taneler sonra inceler ayrlr. Bu durum ekil-15 teki dner-dz elekte grlmektedir. Bu tip makinelerde birka donanm bulunur; elekler birbiri zerine yerletirilmi ve bir kasa iine konulmutur. En kaba (geni delikli) elek en stte, en incesi (dar delikli) en alttadr; stten alta doru birka fraksiyonun ayrlabilecei uygun boaltma kanallar vardr. Elenecek karm st elee konulur, taneciklerin deliklere rastlamas iin elekler ve kasa dndrlr. ekil15(a), yatayla 16-300 a yapan, 15(b) yatay bir dner elei gstermektedir. Al eleklerin dnme hz 600-1800 rpm, motor bykl 3 hp dr.
besleme eksantrik st elek

motor (a)

bilya temizleyiciler (b)

alt elek inceler kalnlar

esnek balant

ekil-15: Dner elekler; (a) ar i yapan dikey dnmeli, al, (b) yatay dnmeli, elek tipleri. Titreen Elekler Kk genliklerle titreen eleklerde titreim mekanik veya elektriksel olarak salanr. Mekanik titreimler, yksek hzl eksantriklerden kasaya, kasadan da eleklere geirilir. Elektrik titreimleri ar-i selenoidlerinden alnr; kasaya veya dorudan eleklere geirilir. ekil-16 da dorudan titretirilen bir nite grlmektedir. Titreimli eleklerde ten fazla elek kullanlmaz; dakikada 1800-3600 titreim uygulanr.

ekil-16: Elektrikle titreen bir elek.

Szme (Filtrasyon)
Katlarn svlardan ayrlmas ile ilgili genel sorunlar, katlarn karakterine ve karmda bulunan kat-sv oranna bal olarak, farkl ilemlerle zmlenir. Katnn miktar svya oranla olduka azsa ileme szme (filtrasyon) ad verilir. Sspansiyon durumunda olan katnn yzdesi ykseldike, ilem ya sktrma (presleme) veya santrifjleme ile gerekletirilebilir. Uzaklatrlmas istenilen katnn miktar ok fazla ve kat paracklar da ok kk ise yine santrifje ba vurulur. Szme diye adlandrlan ilem, katlarn svlardan ayrlmasn salayan dier ilemlerden daha fazla nem tar. Konunun karakteristik yan, kullanlan cihazlarn hemen hemen tmnn endstriyel uygulamalara dayanlarak gelitirilmi olmas ve teori ile fazla bir balants bulunmamasdr. Bu blmde nemli szge tiplerinin yapllar aklanacak ve bir ksm szme ileminin genel zellikleri zerinde durulacaktr. Ayrca, santrifj cihazlar ile ilgili aklamalar yaplarak ksaca teorisine deinilecektir. Szme teorisi ilgili olduka fazla matematik bantlar kurulmu olmasna ramen, mevcut teorilerin endstriyel problemlere uygulanmalar hala karmaktr. Bunun balca sebebi, szlmesi istenilen kat paracklarn byklkleri, ekilleri ve zelliklerinin kesinlikle saptanabilme zorluudur; bunlar bir an iin tespit olunsa bile, bir dier partiye ve gnden gne deiir.

Filtrelerin Snflandrlmas
ok eitli szme cihazlar vardr, bu nedenle bilinen szge tiplerini kapsamna alacak basit bir snflamann yaplmas zordur. Aadaki snflama, tam olmamakla beraber en nemli szge tiplerini kapsar. 1. Kum filtreleri, (a) ak, (b) basnl 2. Filtrepresler, (a) hcreli, (b) plaka ve ereveli, ykamal (ak boalml tip), ykamasz (kapal boalml tip) 3. Levha yapl filtreler, (a) moore, (b) kelly, (c) sweetland 4. Dner devaml filtreler, (a) silindirik, (b) tabaka yapl, (c) stten beslemeli 5. santrifjl, filtreler

1. Kum Filtreleri
En basit szge tipidir; alt ksm deliklidir ve gevek bir ekilde kumla doldurulmutur, tahtadan yaplr ve bir f eklindedir. Bu tip filtreler uzun zamandan beri kullanlmaktadr. Bugn kum filtreleri, daha belirli ve standart bir ekil almtr. Bunlar zellikle svlar ierisinde bulunan az miktardaki katlarn uzaklatrlmasnda kullanlrlar. Bu gibi durumlarda minimum bir yatrm ve gider karl ok byk hacimde sv szlebilir. ekil-17, buhar kazanlarna verilecek veya benzer amalarla kullanlacak sularn szlmesinde yararlanlan basnl bir kum filtresini gstermektedir. Filtre tanknn dibinde, ya ikinci bir tabana oturtulmu veya ok katl bir yataa salam bir ekilde balanm, ok sayda szme balklar vardr. Balklar pirinten yaplmtr ve yan yzeylerinde dar yarklar bulunur. Szgelerin zerinde birka santimetre ykseklikte, orta byklkte, akl talar veya ta krklar vardr. Bunun zerinde ise, asl filtreyi oluturan kum yer alr. Kum tabakasnn kalnl 0.6-1.2 m arasnda olabilir. Szme ilemi srasnda szlmesi istenilen su, kum yatann su akm tarafndan kartrlmasn nlemek amacyla, kum tabakasnn stndeki bir datma levhasna gnderilir. Su, alt ksmdaki szgeci geerek dipte birikir ve buradan dar alnr. Sv ierisindeki kat paracklar (keltiler), szmeyi yavalatacak ekilde bir tkanmaya sebep olursa, ters ykama yaplarak paracklar kumdan uzaklatrlr; ilem, ykama suyunu szgecin altna gndermek ve bu suyun, aadan yukarya doru ykselmesini ve esas giri borusundan dar kmasn salayarak uygulanr. Bu ekilde ele geen su,

6 bir ie yaramayan atk sudur. Bu tip kum filtreleri sadece, yukarda aklanmas yaplan ters ykama ile kumdan uzaklatrlmalar mmkn olan kat paracklarn (zeltilerin) szlmeleri iin kullanlr. Jelatin yapsnda olan veya kum taneciklerinin etrafn bir tabaka halinde saran ve ters ykama ile uzaklatrlmalar mmkn olmayan kat paracklarn svdan uzaklatrlmalar iin kum filtreler uygun deildir. Basnl kum filtrelerinin boru balantlar standardize edilmitir (ekil-18). Buhar kazanlar iin besleme suyu salayan orta byklkte bir kum filtresinin kapasitesi, 8-16 litre/m2 szme yzeyi alan x dakikadr. ok byk hacimde suyun szlmesi iin, ok sayda basnl kum filtresine gereksinim vardr. Bu nedenle ak veya hzl szen kum filtresi denilen dier bir tip filtre gelitirilmitir. alma ekli genel olarak ekil-17 de gsterildii gibidir; ancak kum, kapal bir ekilde yaplm basnl tank yerine stleri ak ve betondan yaplm tanklar ierisinde bulunur. Bu tip filtreler daha ok ehir sularnn szlmesi iin kullanlr. Ayrca kat fabrikalar ok byk hacimlerde berrak suya ihtiya duyarlar ve bu gibi yerlerde de zerleri ak kum filtrelerinin kullanmlar uygun olur.
szgeten giri szgece bakm ve boaltma kapa

szme balklar

kum

szme giri ykama k szgeten szgece

artk

ekil-17: Basnl kum filtresi.

ekil-18: Basnl kum filtresi boru balantilar.

7 Koagulantlarn (Phtlatrclar) Kullanlmas Uzaklatrlmas istenilen madde miktarnn ok az veya taneciklerin ok ufak olmas gibi durumlarda, kum filtreleri yeterli olmaz. Organik maddelerin bulunduu ilemlerde, kullanlan sudan ileri gelen bakteriyel enfeksiyon meydana gelebilir; bu amala kullanlan sular kum filtrelerinden szlerek bakterilerden kurtarlamaz. Byle bir durumla karlaldnda, szmeden nce, su iine bir koagulantn ilave edilmesi ve bir mddet bekledikten sonra szlmenin yaplmas uygun olur. Koagulant ya demir(3) slfat veya alminyum slfattr. Her iki tuz da suda hidroliz olarak demir ve alminyum hidroksit yumaklar meydana getirirler. Bu yumaklar sspansiyon halinde kat paracklar ve hatta bakterileri absorblar. Oluan ve bir ksm maddeleri absorblayan bu yumaklar, bir kum filtresi ile, szlr.

2. Basnl Szgeler (Filtrepresler)

Filtrelerin en eski standart yapm ekli filtrepreslerdir. Bunlarn binlercesi endstride kullanlmakta olup, ok deiik tipleri vardr; fakat bu deiiklikler, zellikleri zerinde pek az etki yapar. Bu filtrelerin en nemli iki tipi: (a) hcreli filtreler, (b) plaka ve ereveli filtrelerdir. Hcreli Filtreler Filtrepreslerin en basit ve en ucuz tipidir. Hcreyi meydana getiren bir levhann nden grn, ekil-19(a) da verilmitir. ekilde MM dorusu ile gsterilen ksma ait tipik bir kesit yaps, ekil-19(b) de verilmitir. Esas d grn, ekil19(a) daki plaka ve ereveli filtrepres ile ayndr. Dkme demirden yaplm ar ve sabit balk, uygun bir ereveye oturtulmutur ve zerine gerekli boru balantlar bulunur. Bu balktan kan iki yatay ubuk, cihazn dier ucundaki ereveye balanr. Bunlar AA kulplar yardmyla plakalar tarlar. Plakalar genel olarak dkme demirden yaplr; uzunluu 3-90 cm (apraz olarak) ve kalnl 12 mm kadardr. D kenarlar esas plaka gvdesinden 10-25 mm ykseklikte bulunur. Plakalar kare veya daire eklinde olabilir. Her plakann merkezinde bir delik vardr ve beslemenin yaplm olduu balk ile balantldr. Herbir plakann zerine, plakann merkezindeki delik kadar byklkte bir delik alm olan szge bezi geirilir. Szge bezi plaka zerine bilezikler yardm ile balanr; bilezikler birbirlerine ya vidalanrlar veya geme yoluyla kilitlenirler. Bunlar kuma aa doru ekerek gererler ve kuman (yaklak olarak ekil-19(b) de gsterilene benzer) plaka etrafnda ekillenmesini salarlar.

8 Tm plakalar kumala kaplandktan sonra, hemen arkasna ar bir art plaka yerletirilir. Plakalar, bir hidrolik basn cihaz veya ar bir vida yardmyla sklarak biraraya getirilirler. Szge kuma, birbirine komu olan plakalarn kenarlar arasnda, conta vazifesi grr. Szlmesi istenilen madde, bir pompa ile szge balnn merkezindeki kanala gnderilir ve szge bezlerinin arasndaki btn boluklar doldurur.

M bilezikler

besleme kanal bilezik

kulp

kulp

bilezikler (a)

plaka altndaki delik M (b)

ekil-19: (a) Hcreli filtreprese ait bir plakann, (b) plakann MM nin, grn. Madde pompalanmaya devam edildiinde, szge bezini geer ve plakalar zerindeki oluklardan aaya doru akar, plakalarn alt ksmna alm deliklerden geer ve k balantlarna girer. Dar klar genel olarak ak bir olua boalr. Basn altndaki szge bezi, ekil-19(b) de gsterildii gibi, plakalarn yzeyi zerine doru itilir. Ykseltilmi kenarlarn arasnda meydana gelen boluk, szge bezi zerinde toplanan kat paracklarn oluturduu kek tarafndan doldurulur. Kekin kalnl, ykseltilmi kenarlarn ykseklii ile snrlanmtr. Plakalar arasndaki boluu dolduracak kadar kek olutuunda, plakalar sktran vida gevetilir, art plaka, tama ubuklar zerinde geri ekilir ve plakalar yerlerinden karlarak kekten temizlenir.

9 Hcreli filtrelerin ok deiik tipleri vardr. Besleme, merkezdeki kanal yerine bir yan kanal yolu ile yaplabilir. Boalma balantlar ak bir oluk yerine kapal bir boruya verilebilir. Bu deiikliklerin hibiri alma ilkelerini etkilemez. Kekin szge bezi zerinden tamamen alnmas olduka zordur ve en nemli konu, szge bezlerinde meydana gelen anmann fazla olmasdr. Plaka ve ereveli Basnl Szgeler Filtrepreslerin ok kullanl ve geni bir kullanm alanna sahip olan ekli, plaka ve ereveli (bazan yz-yze plaka da denir) filtrepreslerdir (ekil-20a). Plaka ve ereveli szge, kenarlar biraz ykseltilmi plakalar ve ileri bo erevelerden oluur; malzemeler, hcreli filtrelerdekine benzer yapda biraraya getirilmilerdir. Bu tip bir filtrepresin kuruluu srasnda her plakann yz szge bezi ile kaplanr, fakat ereveler kaplanmaz. Szge bezleri zerine de, plaka ve erevelerdeki balantlara uygun delikler bulunur; plaka ve ereveler bir araya getirildiklerinde, bu delikler bir utan dier uca uzanan kapal kanallar olutururlar ve sabit balktaki kanala balanrlar. Ak olarak grnen kanal sadece erevenin ierisine aktr, plaka zerinde byle bir delik yoktur. Plakalarn alt ksmnda, plaka yzeylerini k musluklarna balayan delikler bulunur. Szntnn filtre dna k ekil-20(b) de ayrntl bir ekilde gsterilmitir. Szlmesi istenilen madde besleme kanal yoluyla filtreye pompalandnda nce btn ereveleri doldurur. Besleme pompas madde gndermeye devam eder ve basn artarsa sznt szge bezini geer ve plakalarn yzeyinden aaya doru akarak, boalma musluklaryla dar atlr. Filtrepres ereveleri dolduu zaman plaka ve ereveler birbirlerinden ayrlr ve hcreli filtreler ksmnda akland gibi temizleme yaplr. Bu ekildeki bir filtrepresde ykama yaplamaz; erevelerden uzaklatrlan kalntda bir miktar daha sznt vardr. Bu sznt istenilen veya istenilmeyen bir madde olabilir. ekil-20(c) de grlen ak boalm dzeni en ok karlalan szme tipidir. Herbir plaka, gzle grlebilir bir miktardaki sznty toplama oluuna boaltr. Bu nedenle, bir szge bezi delinecek veya sznt bulank akacak olursa, cihazn btnn almadan alkoymakszn, sadece plakaya ait musluk kapatlabilir. Szntnn scak veya uucu olmas, veya baka nedenlerden dolay bu tip szmenin uygun olmad koullarda, szntleri toplamak iin sisteme besleme kanalna benzer bir kanal eklenir. Bu ekildeki bir kanal ekil-20(d) de gsterilmektedir. Bu durumda sznt bulank akacak olursa, bunun hangi plakadan

10 geldiini renmek mmkn deildir; bu, ancak cihazn alp, tek tek plakalarn kontrol edilmesi ile anlalabilir.

giri

(a) B B

C C ak boaltm yapan klar

B nden grn balk ereve plaka

(b)

C - C kesitinin ayrntlar

besleme kanal

D (d) (c)

D - D kesiti

ekil-20: eveli szge; (a) szgecin yandan grn, (b) plaka ve erevelerin nden grn, (c) b deki BB kesitinin ayrntlar, (d) kapal boalml klarn ayrntlar.

11 Ykamal Basnl Filtreler Plaka ve ereveli filtrepreslerin hcreli filtrepreslere olan esas stnl, keltilerin ykanabilmesidir. Ykama yapabilen plaka ve ereveli bir filtrepres ekil-21a da, EE ile gsterilen kesiti ekil-21b de grlmektedir. ekil-21a da kanallarla olan balantlar ynnden birbirinden farkl yapda iki plaka vardr. Bu iki cins plakay ve ereveyi tanyabilmek iin, plakalarn da gelen yan kenarlarna dme eklinde kntlar konur. Filtrepresler 1-2-3-2-1-2-3- v.s., srasn izleyecek ekilde dzenlenir. Farkl kanallarn sabit balk ile ayr ayr balantlar vardr. ekil-21b, yukarda aklamas yaplan ekilde hazrlanm bir filtrepresi gstermektedir. Szme esnasnda ykama kanal, filtrepresin balnda bulunan bir valf yardm ile kapatlr. Szme ilemi, ykama yapmayan, plaka ve ereveli filtrepreslerde olduu gibi yrr. Pratik ynden limit deere ulat ve iyice skm bir kek meydana geldii zaman, besleme akm balantlar ile btn dmeli plaka k musluklar kapatlr ve ykama kanalna su gnderilir. Ykama kanalnn, dmeli plakalarn her iki yz ile balantlar vardr. Bu nedenle su, plaka ile btn bu plakalarn yzeyini rten szge bezi arasna girer ve dmeli plaka k musluu kapatld iin, sadece kek ierisinden geip, bir dmeli plaka yzeyi zerinde yukardan aaya doru akar ve bu plakann ak braklan musluundan dar kar. ekil-20c ve 21b yi karlatrdmz zaman ykama suyunun, kekin tm kalnln getiini grrz. Halbuki szme esnasnda sznt, sadece kek kalnlnn yarsn geer. Kekin meydana getirdii bu ilave diren, suyun dmeli plakalar yzeyinde dzgn bir ekilde dalmasna ve keki dzenli gemesini salar. Bununla beraber ykama ilemi, ykama suyunun girdii ke civarnda daha iyi, dier kelerde ise daha zayftr. Bunun bir sonucu olarak pek ok filtrepreslerde iki ykama kanal bulunur; bunlar, birbirlerine kar kelere yerletirilmilerdir. Filtrepres nce bir, sonra dier ykama kanal yolu ile ykanr. Ykama yapabilen plaka ve ereveli filtrepres ayn zamanda kapal boalml ise, iki ayr boalm kanalna sahip olmaldr. Bylece dmeli plakalar ykama srasnda kapatlabilirler. Bu ekildeki bir plaka-ereve ls ekil-22 de grlmektedir. Filtrepreslerde ayn zamanda soutma veya stma yapan kanallar da bulunabilir. Filtrepres yapmclarnn rettikleri cihazlar birbirlerinden olduka farkl ayrntlara sahiptir. Btn bu farkllklar yap ynndendir, ancak alma ilkeleri hemen hemen ayndr.

12

dme

besleme kanal

dme

ykama kanal

dme

E Bir dmeli plaka

E ki dmeli plaka (a)

E dmeli plaka

iki dmeli ereve dmeli plaka

iki dmeli ereve bir dmeli dmeli plaka plaka

iki dmeli ereve bir dmeli plaka ykama suyu giri kanal

iki dmeli ereve

k musluklarnn durumu:

ak kapal ak kapal ak (b)

ekil-21: Bir ykamal filtrepresin, (a) ykama srasnda plaka ve erevelerinin durumu, (b) E E kesitinin ayrntlar.

13
sznt k sznt veya ykama suyu k

ykama suyu girii

besleme akm k

ekil-22: Kapal boalml bir plaka ve ereveli filtrepresde ykama ilemi. Filtrepreslerin Yapldklar Malzemeler Filtrepresler ounlukla dkme demirden, veya dkm yaplabilen herhangi bir metalden olabilir; dkme demir daha ekonomik bir malzemedir. Dkme demiri andran svlarn szlmesi halinde plaka ereveler kurun veya lastikle kaplanarak kullanlabilir. Tmyle tahtadan yaplm filtrepresler de vardr. Tahtann arplmas veya ekmesi nedeniyle bu tip filtrepreslerin bakmlarnn ok iyi yaplmas gerekir. Szge bezi yapmnda kullanlan malzeme, bir cins pamuklu dokumadr. nce dokunmu pamuklu kumatan, kaba ve kaln dokunmu bir yz tyl pamuklu kumaa ve hatta uval bezine kadar deiik dokumalar kullanlabilir. Szge bezinin ince olmas istenilen bir zelliktir, fakat basncn bezi yrtacak kadar yksek olduu yerlerde, zeri ince pamuklu kuma kaplanm uval bezi veya jt kullanlr. Baz yalarn szlmesinde, pamuklu kuma yerine szge kad uygundur. Fakat kat en ufak basnlara bile dayanamadndan, salam yapl bir dokuma ile desteklenmelidir. ok ince tellerden rtlm metalik szge bezleri yaplmsa da, uygulamas olduka azdr; bunlar, daha ok levha yapsndaki filtrelerde kullanlrlar. Yeni bulunan naylon, vinlon ve fiberglas gibi sentetik ipliklerden yaplan szge bezleri, pamua oranla kimyasal etkilere daha dayankldrlar. zel amalar iin ok sayda szge bezi tipi gelitirilmitir. En yaygn kullanm alan olan filtrepresler dkme demirdendir.

3. Levha Yapl Filtreler

Filtrepresler deiik szme ilemlerine iyi bir ekilde uygulanabiliyorsa da fazla kat madde ieren byk miktarlardaki svlarn szlmelerinde ekonomik deildir.

14 Ayrca filtrepreslerde yaplan ykama ilemi srasnda kek ierisinde kanal olutuundan, az miktarda suyla yeterli bir ykama salanamaz. Bu ksmda aklamalar yaplacak olan filtre tipleri, ilk nce metalurji endstrisinde gelitirilmitir ve yukardaki tiplerden daha az iilik ister. Ancak bunlarn ilk yatrm giderleri daha yksektir ve genel olarak kark bir yapya sahiptirler. Bu tip filtrelerin yapm, filtre levhalarnn gelitirilmesi ile mmkn olabilmitir. Filtre Levhalarnn Yaps Bir filtre levhasnn yaps ve balantlar ekil-23 de gsterilmitir. Filtre levhasnn ekirdek ksm, yuvarlak veya dikdrtgen kesitli, kalnl fazla, geni delikli ve ift kvrml kaba bir tel elektir. Bunun zerine, ounlukla destekleme amac ile daha ince dokunmu ikinci bir tel elek konulur, fakat bu durumda bile szme iin yeterli bir yap elde edilemez. Bunlarn d kenarlar boyunca yer alan, U eklinde bir kesite sahip ve hafif metalden yaplm bir kenarlk, kaba ve ince elekleri birbirine balar. Balama ksmna, szntnn uzaklatrlmas ve filtre levhasnn aslmasn salayan bir nipel tutturulmutur. Filtre tabakas zerine bir szge bezi geirilmitir; bu bez, tabaka kenarlarna sk bir ekilde dikilmitir ve nipel evresini saran bir yakalkla tutturulmutur. Telden rlm szge bezi, modern filtrelerde ok kullanlr. Basit bir ekilde rlm tel szge bezleriyle ok ince bir yap elde edilemez. ok ince rlenlerin ise yeterli dayanklla sahip olmadklar grlr. Metalik filtreler, gevek bir ekilde bklm standart tellerden mmkn olduu kadar sk bir ekilde rlr. Telden yaplm szge bezleri, sk bir tabaka meydana getirilecek ekilde dikilemediklerinden, yukarda aklanan U kesitli bir balayc kullanlr. Metalik szge bezleri ekil-23(b) de grlen evresel kelepelerle gvenli hale getirilir. Her filtre levhas iin bir gzetleme penceresi ve bir valf bulunur. Szntnn bulank getii grld an valf kapatlr. Bu durum ve filtre levhasnn gvenlik altna alnmas, ekil-23(c) de grld gibi yaplr. Szge gvdesi zerine oturtulmu yakalk (bilezik) ierisinden geen nipel, balk somunuyla sktrlr. Filtre kabuunun i ksm ile nipel aras ve nipelle balk somunu aras, contalar yardm ile sk bir ekilde balanr. Nipel ve boalm borusu arasna valflar ve gzetleme cam konulmutur. Gzetleme cam, salmastra kutular (szdrmazlk kutular) arasnda yer alr. st valftan, alt boaltma valfna uzanan bir balant vardr.

15

boaltma nipeli balanma eriti kaba dokunmu tel elek ince dokunmu tel elek szme ortam vana

szdrmazlk kutusu balk somunu boaltma nipeli

gzleme cam vana

(a)

(b)

(c)

filtre erevesine oturan bilezik (yakalk)

ekil-23: (a), (b) Filtre levhalarnn yaplarn, (c) levhalarn balantlarn, gsteren ematik diyagramlar.

vin hareket yolu vakum ve sktrlm hava tanklarna hortum balants vin (kreyn)

szge levhalar

szme tank

dili tayc

ekil-24: Moore filtresinin ematik grnm.

16 Moore Filtresi Moore filtresi, orijinal bir levhal filtredir; siyanr prosesi uygulanm maden filizlerinin szlmeleri iin gelitirilmitir. Filtre levhalar dikdrtgen eklinde ve 3x4,5 m boylarndadr. Bu filtre levhalarndan birka tanesi (100 kadar) bir ereveye aslr ve boaltm balantlarnn hepsi, genel bir boaltm borusuna balanr. Bunlarn hepsine birden, filtre sepeti ad verilir ve hareketli bir vince (kreyne) asl durumda bulunur (ekil-24). Szlmesi istenilen madde, dikdrtgen tanklarn ilk srasna pompalanr. Filtre sepeti bu tank ierisine daldrlr; sepet boalm borusu, boalm balna bir boru ile balanarak filtre levhalarna emme uygulanr. stenilen kalnlkta kek olutuu zaman sepetin tm ve kek (emmeyi kesmeksizin) tanktan karlr ve ierisinde ykama zeltisi bulunan ikinci bir tanka doldurulur. Bir veya birka ykama (deriik zelti, seyreltik zelti ve su) yaplabilir. Her ykama iin, sepet tanktan karlr ve dier tanka daldrlr. Son olarak, sepetinin i ksmna basnl hava verilir. Bylece kek, filtre sepetinden uzaklatrlm olur. Filtre levhas su ile iyice ykanr ve kek suyla tanktan alnr. Bu filtrelerin deitirilmi bir ekline Butters filtresi ad verilir; tek bir tank ve sabit bir sepet kullanlr; yukarda aklamalar yaplan ilemlerin tm bu tank iinde yaplr. Uzun yllar Moore filtresi eski bir tip olarak dnlmse de, son yllarda hem zeltinin ve hem de katnn ok fazla olduu hallerde en ucuz szme metodu olduu grlmtr. Kelly Filtresi Levhal filtrelerin dier bir eklinde levhalar, basnl bir tank ierisindedir ve levha boalm borusu tankn ba ksmndan dar alnr. Levhalar tank aksna (miline) dey ve paraleldir. Balk ksm tanka, abuk alr bir cihazla balanr; bu cihaz levhalarn tutulduu bir ereveyi tar. Tank hemen hemen yatay bir ekilde yerletirilir ve bir ucunda, tortunun toplanmas iin bir ukurluk vardr. Kristal-ana zeltisi karm veya ykama suyu tanka istenilen ekilde pompalanr. Kek birikip ykandktan sonra, balk ksm serbest bir duruma getirilir ve tortu ukuru zerindeki filtre levhas katlanarak kaldrlr. Kekin filtre levhasndan uzaklatrlarak tortu ukuruna dklmesi basnl hava ile yaplr. Arlk denkletirilmesi, filtre levhas ve kek arl denk arlktan fazla olacak, fakat filtre levhas arlndan kek arln kardmz zaman elde edilen arlktan az olacak ekilde yaplr.

17 Bir zamanlar Kelly filtreleri baarl olmusa da, bugn daha kullanl filtreler bulunduundan fazla kullanlmamaktadr. Sweetland Filtresi Sweetland filtresi levhal basnl filtrelerin gelitirilmi bir tipidir. Bu filtreyi gsteren ematik diyagramlar ekil-25(a) ve 25(b) de grlmektedir. Cihaz, esas olarak yatay bir silindirden meydana gelir; silindirin st yars sabittir, alt yar bir yanndan menteeli ve alabilir yapdadr. Filtre levhalar daire eklindedir ve aprazlama dizilmilerdir. Bu, belirli bir filtre iin fabrika deposunda sadece bir bykle sahip filtre levhalarnn bulundurulmas demektir. Oysa, Kelly filtrelerinde farkl byklklerde filtre levhalarnn bulundurulma zorunluluu vardr. Filtre levhalar filtre gvdesinin st yarsna asldr. Szlmesi istenilen karm, filtrenin alt ksmnda yer alan besleme kanalna pompalanr ve delikli bir levha (datma plakas) yardm ile datm yaplr. Sznt, filtre levhalarnn yan yzeylerinden i ksma geer.
boaltm gzleme cam kilitleme kam filtre levhalar kaplamann menteeli yars besleme kanal

sznt gzleme cam

filtre k balantlar

kaplamann sabit st yars

besleme kanal (a)

datma plakas

(b)

ekil-25: Sweetland filtresinin, (a) nden grn, (b) kesiti. Her filtre levhas sznty, zerinde bir gzetleme penceresi bulunan bir boruyla genel boalm borusuna gnderir. Sznty tayan ana boru filtre gvdesinin st ksmnda ve ona balanmadan yer alabilir. Bu durumda gzetleme camlar yataydr ve kontrolleri kolaydr. Szme ilemi tamamlandnda szntnn getii yollardan ykama suyu gnderilir. ekil-25(b) nin sandaki eksantrik (salgl kasnak) gevetilerek filtre boaltlr. Bunun iin silindirin alt yars alr ve ekil25(b) nin sol st kesinde bulunan kanalla su pompalanarak, kek filtre levhala-

18 rndan uzaklatrlr. Ykama bal, dililer ve el ark ile dndrlebilir ve nozuldan kan su jeti, filtre levhasnn tmn iyi bir ekilde ykar. Kekin filtre levhalarndan uzaklatrlmas, filtre alt yars almadan da yaplabilir. Kekin ykama suyu yardm ile filtre levhalarndan uzaklatrlmas, ekilde gsterilen kanal (k) yoluyla yaplr. Sweetland filtreleri birim zemin yzeyinde byk szme alanna sahiptirler, ykama randmanlar iyidir, iletme giderleri dktr ve filtrenin kullanlmayan alan olduka azdr.

4. Dner Devaml Filtreler

imdiye kadar anlatlan szme cihazlar sreksiz alrlar; bu durum filtre iin bir dezavantajdr. Yaklak olarak 1906 ylnda ilk dner devaml filtre olan Oliver filtresi yaplmtr. Daha sonra Oliver filtresinin prensiplerini kullanp, sadece yapl eklinde ufak deiiklikler yaparak, birbirinden farkl dner silindirik filtreler gelitirilmitir. Dner silindirli filtrelerden baka, dner devaml filtreler de vardr, fakat kullanm alanlar dner silindirli filtrelerden daha azdr. Bunlarn bir tipinde yatay bir aft zerinde, aft eksenine dik filtre levhalar bulunur. aft dnerken filtre levhalar szlecek zelti ierisine dalar, kar, kuruyuncaya kadar emilir ve zerindeki kekten kurtarlr. Dier bir tipte, alt ksm byk radyal filtre levhalarndan yaplm, ap byk dner bir yatay disk bulunur. Szlecek karm bir noktada bu plaka zerine dklr, szlr, ykanr ve kek kazyclar yardm ile uzaklatrlr. Dner silindirli filtreler, dner devaml filtrelerin en nemli tipidir. Dner silindirli bir filtre (ekil-26), levha eklindeki bir metalden yaplm bir silindirdir; silindirin ap 3.0-4,5 m, uzunluu 3.0-6 m arasndadr ve bir silindir yata tarafndan tanr. Szlecek sv bir tank ierisinde bulundurulur. Silindirin yzeyi, silindir eksenine paralel ve silindir gvdesine kaynaklanm bantlarla ksmlara ayrlmtr. Bantlar arasna, szge bezini filtre yzeyinden uzak tutmak iin, bir cins yap tipi konulmutur. ekil-26 de bu i oluklu metalden dar bantlarla yaplr. Bunlarn zerine, tel elekten veya zerinde yarklar bulunan bir metalden bir levha (F) yerletirilir ve balanr. Bunlar szge bezi ile rtlr ve szge bezi spiral bir tel ile sarlr. Szge bezi ayrma bantlarnn oyuklar iine kalafatlanabilir. Her blmde yer alan bir veya birka boru, silindir yatann bir ucunu kapayan plaka zerindeki deliklere balanmtr; kapak plakas deitirilebilir bir koruma levhas ile desteklenmitir. K ve L delikleri ayndr.

19
yarkl levhalar veya seyrek dokunmu tel elek

sarg teli szge bezi silindir

ayrma band

sarg teli

silindir oluklu sac aralayclar szge bezi

mil yataklar kartrc yata

sznt borular

pskrtcler kartrc hareket kartrc yata manivelas mil yata silindir motoru silindir

pskrtcler silindir kazyc bak

vakum balants

kartrc hareket ubuu kartrc hareket kolu kartrc aft kartrc

sonsuz dili

kartrc motoru ve hz azaltma dilisi

sznt tank

sznt tank

ekil-26: Bir dner silindirli filtrenin ematik grnm.

Sabit olan valf plakas (M) ile, sznt toplaycs (ksmi vakum altnda olan) arasnda balantlar vardr. Sabit plaka zerinde ayn zamanda basnl hava iin de balantlar bulunur. Silindir ok yava, 1 rpm den daha az hzla bir motor tarafndan dndrlr. Motor sonsuz aft (hz azaltc ve deitirici bir takm cihazlar yardm ile) ve aft da, sonsuz dili yardmyla silindiri hareket ettirir. Yataklar zerinde bulunan millere aslm bir kartrc, motor ve hz azaltma dzeni, aft, kranklar, hareket ubuu ve keli krank manivelasyla sallanma hareketi kazanr. Silindir dnmeye balar ve dnerken bir blm szlecek sv iine dalar. Valf plakas ile ilikisi bulunan ve deitirilebilir plakadan geen o blme ait boru, vakuma balanr. Bylelikle kek oluur ve sznt, vakum balndan geerek, sznt toplayclarna gider. Su pskrtcler keki ykar. Valflar, sznt ve y-

20 kama suyu, ayr ayr toplanacak veya bir akm halinde birletirilecek ekilde yaplmtr. Ykama tamamlandktan sonra, keke, vakuma uygulanr ve bu ksma ait boru (J), valf plakas zerindeki basnl hava borusuna balanr; hava flenerek kek, szge bezinden ayrlr ve sonra kazyc bak ile szge bezinden uzaklatrlr.
ykama
ilk sudan kurtarma

ikinci sudan kurtarma fleme

valf yuvalar hava sabit levha ykama sznt k suyu k

kek oluumu

ekil-27: Dner silindirli filtre valfinin ematik grnm.

ekil-28: Dner silindirli filtrenin bir dolanmn gsteren ematik diyagram.

Valfn yaps ekil-27 de ematik olarak gsterilmitir. Valf taban veya koruma levhas silindire baldr, onunla birlikte dner ve deitirilebilir zelliktedir. Farkl ksmlara balanm olan borular, bu valf tabanna alrlar. Valf tabanndaki her delik, silindirin bir ksmna aittir. Sabit plaka, valf tabanna sk bir ekilde bastrlmtr ve silindirle birlikte dnmez. Bu plakann sznt veya ykama suyu klar iin balantlar vardr. Balantlar sznt toplayclarna, onlar da emmeyi salayan vakum pompasna balanmtr. Sabit plaka evresindeki bir kanal, valf taban zerindeki delikli plaka ile birbirlerine uygun gelecek ekilde birletirilmitir. Bu kanal, ekilde iki ksma blnm olarak gsterilmitir; ksmlardan biri sznt kna, dieri ykama suyu kna baldr. ki ksm arasndaki blme, sk bir ekilde birbirlerine uyan takozlardan yaplmtr; takozlarn durumu sznt ve ykama suyu arasndaki ayrm dzenlemek amacyla deitirilebilir. Basnl hava, sabit plakann bir yzeyinde bulunan, kk fleme deliine balanr. Valf taban dndke filtrenin

21 eitli ksmlar ile balantya giren borular pepee, nce sznt kanalnn altna, sonra ykama kanalnn altna ve en sonra da fleme kanalnn altna girerler. Sznt ve ykama suyu ayr ayr toplanabilir, fakat birletirilmeleri daha uygundur. ekil-28 dner silindirli filtrenin bir ksmna ait dn ematik olarak gstermektedir. Szntnn uzaklatrlma periyodu srasnda kekten, olduka fazla miktarda sznt emilir. Ykama suyu, bir veya birka sra ykama nozulundan verilebilir; bu nedenle, ykama ksm ekil-28 de gsterilenden daha geni olabilir. Ykama suyunun uzaklatrlma devresi yeteri kadar uzun tutularak, (rnein tuz iin) iinden olduka fazla miktarda hava geirilir. fleme periyodu ksa tutulur ve ou kez hava yerine su buhar verilir. Hava szme ortamnn (bez veya levha) soumasna ve oluan kristallerin (szntnn soumas ve buharlamas nedeniyle), filtre yzeyine yapmasna yol aar. Dner silindirli filtrelerin bir ksmnda, zellikle yapkan kek ile alanlarda, tel tel boaltma yntemi uygulanr. Filtre, ok sayda sonsuz banttan olumutur ve bantlar arasnda 12 mm aklk bulunur; bantlar, szge bezinin zerinden ve filtre silindirin etrafndan geerler. Sonsuz bantlar kazyc baa yaklatklar zaman, ufak apa sahip ayr bir silindir yardmyla, esas filtre silindirinden ayrlrlar. Bantlara yapan kek, bu borularla birlikte filtre silindirini terk eder ve bantlar kk silindir zerinden geerken, kek paralanr. Bantlar, kazyc ban hemen altndaki bir yerde bulunan ikinci bir ufak silindir zerinden geer ve bu, maddeyi ana silindir yzeyi zerine gnderir. Tel tel boaltma uyguland zaman, kazyc bak kullanlmaz. Baz hallerde bantlardan kurtulan kek, bir tnel kurutucu iinden geen bir tama bandna boaltrlar. Tel tel boaltmann uyguland birok durumlarda, filtreye, silindir evresinin drtte biri veya daha fazlasn kaplayan ve kek zerinde yryen ksa ve sonsuz bir bant eklenir. Bant, filtre silindiri zerindeki ufak silindirler zerinden geerek, dolanmn tamamlar. Yay ile gerilmi ufak silindirler yardmyla kek zerine bir basn yaplr ve bant keke yaptrlr; bylece kekin skmas ve sudan daha iyi temizlenmesi salanr. Dner devaml filtreler her trl szme ilemini yapabilecek ekilde gelitirilmilerdir. 3-6 mm kalnlkta kek meydana getirebilecek, ok ufak taneli veya jelatin yapsndaki keltilerin szlmesinden, 10 cm kalnlkta kek meydana getiren tuz keltilerinin szlmesine kadar uzanan geni bir kullanlma alanna sahiptirler.

22 zelti scak olduunda filtrenin altrlmas her ne kadar zorsa da, kaynama scakl yaknnda bulunan zeltileri bile bunlara szmek mmkndr. Tuz gibi gzenekli yapdaki kekler durumunda az bir basn dyle byk hacimlerde hava kek iinden geirilir. ok byk kl valflar kullanlr; valf disklerinin aplar, filtre silindirin ap ile karlatrlabilecek kadar byktr. Filtre silindirinin altndaki tankta bulunan svdaki kat paracklar kelme eilimi gsterirler ve bundan dolay, bu tip filtrelerin pek ounda zeltileri sspansiyon halinde tutmak iin uygun bir kartrc kullanlr. Ar maddeler durumunda mekanik kartrclarn yerine, keltinin kartrlmas sznt jeti ile salanr. stten Beslemeli Filtreler Kaba yapl kristalize maddelerle granl yapsndaki keltiler, standart dner silindirli vakum filtresinde szlemezler; nk bu koullarda silindirin alt ksmnda kek oluumu ok zorlar. Bu gibi maddeler iin stten beslemeli filtreler (ekil-29) kullanlr. Filtre silindiri(A), ekil-26 da aklanana benzer bir szme yzeyine sahiptir. Sznt blmleri, evre etrafnda toplanm derinlii az blmler olmak yerine, filtre silindirin btnn dolduran blmler halindedir. Filtre silindirin tm, ekil-26 deki bantlar(D) yerine, merkezden evreye doru uzanan blmelerle, kama ekilli ksmlara ayrlmtr. Kama ekilli bu blmelerin her birinin alt ksmnda bir k delii(C) bulunur. stten beslemeli filtrelerde valf plakas yoktur; her delik sznty, dnme srasnda boaltma kabna gnderilir. Boaltma kabnda toplanan sznt depolama tankna akar. Barometrik szdrmazlk salamak amacyla filtrenin altndaki sznt depolama tanknn yeterli uzaklkta bulunmas gerekir. Hava pskrtlm zerrecikler, ilk srama tutucusuna teetsel bir giri borusu ile geer ve gerekirse ikinci bir zerrecik tutucusu konulur. Bu cihaz, damlack tutucularna benzer bir yapdadr. Buradan geen hava bir flece(H) girer ve hava susturucusu yoluyla dar atlr. Boru iinde tanabilir durumda olan szlecek madde, besleme kapsndan cihaza girer ve filtre silindiri yzeyine yaylr; meydana gelen kek yeterli bir gzeneklie sahip olduundan, szme ilemi ksa bir zamanda tamamlanr. Sonra L pskrtcsnden pskrtlen su ile hafif bir ykama ilemi yaplr ve kek tekrar kurutulur. Filtre silindirinin tm, metalden bir koruyucu iindedir. fle tarafndan meydana getirilen emme, N balantlar yoluyla bu koruyucu iinden scak hava

23 akmnn gemesini salar. Hava uygun bir stcda (dorudan doruya gaz veya sv bir yaktla) birka yz dereceye kadar stlabilir. Kurumu kristallerin d tabakas P kazycs ile ve geri kalan ksmlar Q kazycs ile filtre yzeyinden alnr. R nozulundan pskrtlen sznt jeti, szge yzeyini olduu kadar yzeye yapp kalan kristalleri de ykar. Her iki kazycnn filtre yzeyinden ald kristaller filtre alt ksmna der, vidal bir konveyr ile tanr ve T borusuyla cihaz dna atlr.

susturucu

fle besleme kaps ikinci srama tutucusu L L R Q B silindir sznt klar boaltma kab silindir kaplamas ilk kazma ba sznt k borular konveyr Ilk srama tutucusu

boaltma kab besleme kaps silindir kaplamas

scak hava girii

L: ykama suyu pskrtcleri, R: szge bezi temizleme pskrtcleri, Q: son kazma ba, B: silindir blmleri

rn k nemli rn k

ekil-29: stten beslemeli bir filtrenin ematik diyagram.

24

5. Santrifjl Filtreler
Gzenekli (porz), kek oluturulabilen katlar svlardan santrifjl szme yoluyla ayrlabilirler. Kat-sv karm (slury), delikli duvarlar olan ve dnen bir sepete beslenir. Delikli duvar metal veya kanavie tipte bir bezle kaplanmtr. Santrifj kuvvetlerin yaratt basn svnn szme ortamndan gemesini salar; kat ksm bez veya gzenekli metal zerinde kalr. Besleme kesildiinde sepet ksa bir sre daha dner ve kat ksmda kalan svnn byk ksm filtreden geer; bylece bir filtre press veya vakumlu filtreden daha kuru bir kek elde edilir. Bundan sonra kekin sl anlamda kurutulma ilemi yapldnda nemli derecede enerji tasarrufu salanm olur. Santrifj filtreler. (a) asl ve sreksiz, (b) otomatik ksa-sreli ve sreksiz, (c) otomatik srekli konveyer tipte olmak zere balca grupta toplanabilir. Asl tipte cihazlarda szme ortam kanavie dokulu veya yn kapl metaldir. Otomatik sistemlerde ince metal elekler kullanlrken, konveyr santrifjlerde szme ortam, delikli olan sepet duvardr. Asl Tip Sreksiz Santrifjler Endstride kullanlan stten asl bir santrifj cihaz ekil-30 da grlmektedir. Delikli sepet 30-48 in apnda, 18-30 in derinliinde, dnme hz 600-1800 rpm aralnda olabilir. Dndrme aft, dorudan sepete balanmtr. Sepet duvar filtre ortam ile kapldr. Besleme karm ekilde grlen utan verilir. Sznt filtre ortamndan geer ve boaltma borusuyla dar karlr. Sepetin iinde kalan kat ksm 2-6 in kalnlndadr. Katdan ykama svs geirilerek kalan sv ksmn da alnmas salanr. Sonra kekin mmkn olduu kadar kurutulmas iin daha yksek dnme hzlar uygulanr. lem bitince motor bir fren sistemiyle durdurulur. Sepet 30-50 rpm gibi ok dk bir hzla dnerken, bir bak yardmyla kat ksm filtre ortamndan ayrlr, sepet iinde toplanr ve dar alnr. Filtre bezi temizlenerek yeni bir szme ilemine hazrlanr. stten asma sepetli santrifjler eker rafinasyonunda ok kullanlr. Herbir yk iin 2-3 dakika gibi ksa sreli bir alma yeterlidir. Saatteki szme kapasitesi 5 ton dolayndadr. eker endstrisi dndaki uygulamalarda 10-30 dakikalk alma periyotlar ve 700-4000 lb kat/saat kapasiteler de kullanlmaktadr.

25

motor

besleme girii ykama girii kasa sv k ayarlanabilir bak kat k kat kek

delikli duvar valf levhas

ekil-30: stten asma sepetli bir santrifjn ematik grnm.

snrlayc dme delikli sepet bak

yk kaldrc kontrol silindiri

kat k kristalleri datc sv k

besleme spab

yk kaldrc hidrolik pompa

ekil-31: Otomatik kesikli bir santrifjn ematik diyagram.

26 Otomatik Sreksiz (kesikli) Santrifjler ekil-31 de ksa-sreli, kesikli ve otomatik bir santrifj grlmektedir. Byle bir makinede sepet, yatay bir eksen etrafnda sabit hzla dner Besleme karm, ykama svs ve elek alkalama svs, belirli zaman aralklaryla sepete srayla verilir. Periyodik olarak ykselen bir bak, toplanan keki keserek boaltma oluuna gnderir. alma sras sreleri bir zaman ayarlayc ve selenoidli valfla salanr. stenildiinde bu sreler artrlp azaltlabilir. Sepet, 20-42 in apndadr. Bu santrifjler serbest-akl kristallerin szlmesinde yksek verimlidirler. 150 mesh den ince ince taneler ieren karmlarn szlmesinde uygun deillerdir. Kaba kristaller durumunda alma sreleri 35-90 saniye kadar ksadr; bu nedenle srekli retim tesislerinde kullanlabilirler. Ayrlan kat ksmn miktar az olacandan, ykama ve temizleme iin gereken sv da fazla olmaz. Bu tip sistemlerde kesici ban kristalleri bozma veya paralama olasl fazladr. Srekli Santrifjler Kaba kristallerin srekli santrifj ilemiyle ayrld pistonlu konveyr (tayc) tip bir santrifj ekil-32 de grlmektedir.

kasa sepet pistonlu itici

besleme hunisi

besleme ykama svs

hareket makaras

ykama nozulu

kat k

ekil-32: Pistonlu-konveyr (tamal) tip srekli bir santrifj.

27 Santrifj sepeti deliklidir ve dner; besleme dner bir huniden yaplr. Byle bir huni kullanlmasnn amac, beslemeyi kesmeden hzlandrmaktr. Besleme karm, sepetin dnd eksendeki sabit bir borudan huninin kk ucuna verilir, buradan byk uca kadar giderken ak hz artar ve sepete girer. Sepet duvar ynl bir metal yzeyle kapldr. Oluan kek 1-3 in kalnlndadr. Bu tabakann filtre yzeyinden ayrlmas pistonlu bir iticiyle salanr. tici darbeler uygulayarak kristallerin szme yzeyinden ayrlp sepete dmesini salar. Sepetteki kat ksm toplaycya akar.

Szme lemi
Endstride karlalan szlecek maddeler tanecik (granl) yapsnda, bastrlamaz halde, kolaylkla szlebilen veya yapma karakteri gsteren cinste, bastrlabilen kolloidler halinde, szge bezini veya filtre levhasn tkayacak tipte ve daha farkl durumlarda olabilir. Szlecek maddenin (bulama, hamur veya sspansiyon) en nemli zellii yapsdr. rnein, tanecik yapsnda, serbest veya kolloidal yapda, veya youn tipte olabilir. Baryum slfat veya kalsiyum karbonat keltilerinin szlmeleri, demir(3) hidroksitin szlmesinden farkldr. Szlecek maddelerin ikinci nemli zellii de, bastrlp bastrlmamasdr. Szlmesi istenilen madde bastrlamayacak karakterde ise, kekin gsterecei diren basnca nemli derecede bal olmayacaktr. Oysa madde bastrlabilir bir karakterde olursa, birim kalnlkta kekin gsterecei diren, basn arttka hzla artar. Genel olarak, tanecik yapsndaki keltiler hemen hemen bastrlamaz bir karakter gsterirler. Basncn Etkisi Genel olarak szge bezinin kendisi, nadiren de olsa, gerek bir szme ortamdr. Szge bezlerinin ve kelti paracklarnn fotomikrografik (mikroskopla bytlm eylerin fotorafn ekmek) incelenmesi, keltilerdeki ortalama parack byklnn szge bezlerinin ortalama gzenek byklnden olduka kk olduunu gstermitir. Gerek szme ortam, szgecin yzeyi zerine oturan ilk kelti taneciklerinin meydana getirmi olduklar tabakadr. Bu sebeple, ilk tabakann meydana gelmesi szme ileminin gvenlii ynnden byk nem tar. Basn altnda alan levhal filtreler (filtrepresler), ok saydaki yntemlerden biriyle altrlabilirler. Bunlarn iinde en basit olan, szme ileminin balangcnda uygulanan basncn, ilemin sonuna kadar sabit tutulduu durumdur. Yntemin dezavantajlar vardr. Bunlardan birincisi, balang basncnn yksek ol-

28 mas halinde szge bezi veya levhas tarafndan tutulan kelti paracklarnn gzenekleri sk bir ekilde tkamas ve szme ileminin geri kalan ksmnda dk bir sznt debisine yol amasdr. kinci dezavantaj, kelti paracklarnn homojen bir yap ve byklk gstermemeleri (kristal ve kolloidal yapda paracklarn bir arada bulunmalar) halidir; bu durumda yksek basn, keltinin kolloidal ksmn, kristal ksm tarafndan oluturulan ilk kelti tabakas arasndaki boluklar doldurmaya zorlar ve sznt debisinin nemli derecede azalmasna sebep olur. Dier taraftan balangtaki basn dk tutulacak olursa, kelmi tanecikler tarafndan szge ortam zerinde meydana getirilen ilk tabaka gevek yapl ve gzenekli (porz) olur, yksek bir sznt debisi elde edilir. Bu durumda kelti tabakas, szge bezinin veya levhasnn deliklerini doldurmaz ve oluan kekin szge bezinden temiz bir ekilde ve kolaylkla alnmas mmkn olur. Balang basncnn dk olmas, filtreden geecek ilk szntnn bir miktar bulank olmasna yol aar. Ancak bulanklk ok ksa srer, buna karlk yksek bir szme debisi ve dolaysyla byk bir szme kapasitesi elde edilir. Dier bir yntem dk basnla balayp, kek tarafndan gittike arttrlan dirence kar devaml basn arttrarak, hemen hemen sabit bir sznt debisi elde etmek ve szme ileminin sonunda maksimum basnca erimektir. Bu metodun gl, maksimum basnca szme ileminin sonunda ulalmas ve bu nedenle, szme ileminin byk bir ksmnda maksimum kapasitenin altnda bir kapasiteyle allmasdr. Bugn yaygn olan ve sabit basnta szme ileminin glklerini kaldran dier bir yntem u ekildedir: szmenin ilk ksmnda sabit sznt debisi elde edilecek ekilde basn uygulanr; szge bezi kek tarafndan iyice rtlp, sznt berrak bir ekilde gemeye balaynca, basn maksimum deerine ykseltilir ve szme bu sabit basn altnda tamamlanr. Szme ileminin sabit basnta veya sabit debide yaplmasnn relatif stnl, keltinin tanecik veya kolloidal yapda veya bunlarn bir karm halinde olmasna baldr. Tamamen bastrlabilir zellikte olan maddelerin szlmesinde, basncn arttrlmasyla akm debisinin de artmas, mutlak olarak doru deildir. Dk basnlardaki almalarda, basncn biraz arttrlmasyla sznt debisi azalr. Basncn arttrlmasna devam edilecek olursa bu iki faktr, birbirlerine eit olma eilimi gsterir ve belirli bir optimum basnta sznt debisi azalr. Aka grld gibi, szme ilemi optimum basncn altndaki bir basnta yaplmaldr.

29 Filtre Yardmc Maddeleri Szme srasnda glkler gsteren maddeler iin, ok sayda filtre yardmc maddeleri kullanlr. Filtre yardmc maddeleri sert yapl, ok ince tlm, salam kat paracklardr ve bastrlamaz bir zellie sahiptirler. Bugn iin endstride kullanlan en nemli filtre yardmc maddeleri kizelgur veya diatome topradr. Bunlar denizlerde yaayan ve diatomlar diye adlandrlan ok ufak organizmalarn silisli iskeletlerinden olumulardr; iskeletler hemen hemen saf silisyum dioksittir, ok ufak tanecikler halindedir, son derece kompleks bir yap gsterirler ve kolloidlerin absorblanmasn salayan ok geni yzeylere sahiptirler. Topraktan yumuak kayalar halinde karlr ve filtre yardmc maddesi olarak kullanlmak amacyla toz haline getirilirler. Bir ksm diatomlu topraklar, kolloidleri absorblama glerini arttrmak amacyla zel ilemlere tabi tutulurlar. ok byk absorblama yzeyine ve salam bir yapya sahip olmalar nedeniyle olduka etkili bir filtre yardmc maddesidir. Ayrca, tanecik yaps ve bastrlamaz zellie sahip bir maddenin bastrlabilir bir madde (bulama, kelti veya amur yaps gsteren) ierisine katlmasyla da faydal sonular alnr. (ktrlm kalsiyum karbonat veya bir kristalize kelti kullanlabilir). Filtre yardmc maddeleri ynteme gre kullanlabilirler. Birincisi, filtre yzeyinin bu maddelerle nceden kaplanmas veya szlecek madde filtreye pompalanmadan nce, filtre yzeyinde bu maddelerin ince bir tabakasn meydana getirmektir. Bu ekildeki bir n ilem, szlecek maddede bulunan kolloid paracklarnn szge bezinin veya filtre levhasnn gzenekleri ierisine girmesini ve dolaysyla szge direncini ykselmesini nler, szme sonunda kekin uzaklatrlmasn kolaylatrr. Szme ilemi, szge bezi veya filtre levhasndan daha ok bu filtre yardmc maddesi tarafndan yaplr. Bu metod daha ok, szme, madde retiminin son ilemi olduu yerlerde, bir kek meydana getiremeyecek kadar az olan bulanklklar gidermek amacyla uygulanr. kinci yntemde filtre, yardmc maddesi, belirli bir yzde orannda, szlecek maddeyle iyi bir ekilde kartrdktan sonra, filtreye pompalanr. Filtre yardmc maddelerinin varl, filtre yzeyine oturacak keltinin geirgenliini arttrr, bastrlabilmesini azaltr ve szme ilemi srasnda kek direncinin artmasn nler.

30 Filtre yardmc maddelerinin kullanlndaki nc metot, nceden zel olarak bu yardmc maddelerle rtlm filtrelerin kullanlmasdr. Bu metot, daha ok vakum altnda alan, dner silindirik filtrelerde uygulanr. Filtre yardmc maddesi ve sudan oluan bir karm, filtre zerinde 5 cm veya daha fazla kalnlkta bir tabaka meydana gelinceye kadar, filtreye pompalanr. Bundan sonra szlmesi istenilen madde filtreye beslenir. Kazyc bak iyi bir ekilde ayarlanarak, kelen maddenin hepsini ve filtre yardmc maddesinin ok ince bir tabakasn (her dnte 0.01-0.005 mm) kazyarak filtreden alr. Kazyc bak otomatik mikrometreye sahiptir ve filtre yardmc maddesine ait olan tabaka tkeninceye kadar ilerlemesine devam eder. Bundan sonra szme ilemi durdurulur, yeniden bir filtre yardmc tabakas meydana getirilmesi ilemi yaplr. Byle bir ilem iin bir saatlik bir alma yeterli olduu halde, tabakann dayanma sresi bir gn ile birka hafta arasnda deiir. Bu yntem, bir tabaka oluturamayan, fakat filtre yzeyinden uzaklatrlmak istenilen, jelatin yapsnda veya yapkan keltilerin szlmesi iin kullanlr. Filtre yardmc maddelerinin zellikleri bu yntemin kullann snrlar; yntem, sadece kekin gereksiz olduu durumlar iin uygundur. Filtre yardmc maddesinden keltinin ayrlmas, ancak kimyasal yntemlerle yaplabilir.