Tarih Dergisi, Say 55 (2012 / 1), stanbul 2013, s.

81-106

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL 1438 TARHL BR MEKTUBU

Altay Tayfun ZCAN
zet Floransa konsili ile ilgili meselelerin gndemde olduu bir srada stanbulda bulunan Katolik rahip Bartholemaeus de Jano, Trklerin Zalimlii zerine balkl bir mektup yazar. Yazar, Sartianolu Albertoya gnderdii bu mektubunda II. Muradn Balkanlardaki faaliyetlerinden genel olarak bahsederek, Trklerin blgedeki durumuna k tutar. Yazar ayn zamanda Trklerin eer durdurulmazlarsa Avrupallarn bana daha byk gaileler aacandan bahisle Trklere kar bir Hal seferi ilan edilmesi lzumuna deinir. Bu arada yazar Trk saldrlar karsnda duyulan umumi korkuyu ve psikolojik durumu da gsterir ifadeler kullanr. Baz satrlarda Tanrya sitemde bulunmaktan ekinmeyen yazar sz Tanry eletiri boyutuna da getirir. Bunun yan sra mektupta Trklerin devirme sisteminden de bahsedilir. lgili satrlarda yazar kk ve gen erkeklerin Mslmanlatrlarak Hristiyanlarla mcadele eder hale geldiklerinden yine sitemle deinerek bu durum karsnda ellerinden hibir ey gelmediini cizane kelimelerle dile getirir. Anahtar Kelimeler: Bartholomaeus de Jano, II. Murad, 1437-1438 Osmanl seferi, Floransa Konsili, Bizans. Abstract BARTHOLOMAEUS DE JANOS LETTER ABOUT TURKS DATED 1438 A Catholic priest Bartholemaeus de Jano, who had been in stanbul during the time in which the issues about consul of Florence was on the agenda, wrote a letter titled On the cruelty of Turks. The author gives information about the activities of Turks in that region by talking, generally, about the activities of Murad II in that letter which he sends to Alberto of Sartiano. He, at the same time, refers to the necessity of the declaration of a crusade because if the Turks would not be stopped they could cause problems for Europeans. In the meantime, he uses expressions which show the fear and psychology felt as a result of the attacks of Turks. The author who does not hesitate to expostulate the God comes to a point that he criticizes the God. Apart from that, the Devshirme System of Turks is also mentioned in the letter. In the lines related to that, he reproachfully mentions that little and young boys are being Islamized and are being grown in a manner that they could struggle against Christians. He states that they had nothing to do with that. Keywords: Bartholemaeus de Jano, Murad II, Ottoman campaign of 14371438, Florance Council, Byzantium.

Yrd. Do. Dr., Dumlupnar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm; altayfun@gmail.com.

ALTAY TAYFUN ZCAN

II. Muradn iktidar Ankara muharebesinin etkilerinin byk oranda silindii ve devletin eski gcne yeniden kavutuu bir dnem olarak dikkati eker. Zamannda Timurlulara boyun een politika takip edilmeye devam edilmise 1 de Karaman Beylii hari tutulacak olunursa dier tm beylikler itaat altna alnm, Balkanlardaki snrlar da Yldrm Bayezid zamanndaki noktaya getirilmiti 2. Bu noktada Selanikin ele geirilmesi, II. Murad dneminde yeniden yakalanan itibarn bir simgesi olarak deerlendirilebilir 3. Nitekim S. Parrynin de ifade ettii gibi Selanikin kaybedilmesi, Osmanllarla tek bir Avrupa devletinin mcadele edemeyeceini gsteriyordu4. Ancak II. Murad bununla yetinmeyerek, genileme politikasn daha cretkr hamlelerle devam ettirdi. Halil nalck, sz konusu faaliyetleri Macaristann Srbistan ve Eflak zerinde hkimiyet kurma politikasna bir kar duru olarak deerlendirmitir 5. II. Murad, 1430da Venedik Cumhuriyeti ile bar anlamas imzalayarak dmanlarndan birisini saf d ettikten sonra Macaristan meselesine daha arlk verdi 6. Daha ok Srbistan ve civar blgelere dzenledii 1437ye kadarki saldrlarla amacna bir lde ulat. Nitekim 1436da Ali Bey komutasnda Tunann te yakasna gnderilen kuvvetler 40 gnlk bir sefer srasnda hibir direnile karlamadan faaliyetlerini srdrmlerdi 7. Muhtemelen bu seferin baaryla neticelenmesinin de etkisiyle II. Murad, Balkanlarda Osmanllar ile Macarlar arasnda gidip gelen gler dengesini kesin olarak kendi lehine sonulandrmaya karar verdi. Asker hazrlklar devam ederken Macar kral Sigismundun lm haberinin gelmesi, Osmanllarn iini phesiz ki kolaylatryordu. Bunun etkileri kendini hemen gstermitir. Nitekim bu
1 2 3

H. Alan, Bozkrdan Cennet Bahesine Timurlular, tken Yay, stanbul 2007, s. 262. H. nalck, II. Murad, A, VIII (stanbul 1979), 603. Selanikin ele geirilmesinin blgedeki tesirleri asndan bk. M. Delilba, Selanik ve Yanyada Osmanl Egemenliinin Kurulmas, Belleten, LI/199 (1987), 75-106; K. M. Setton, Papacy and the Levant, II, Philadelphia 1978, 37. S. Parry, Fifty Years of Failed Plans: Venice, Humanism and the Turks, Dissertation, The City University of New York 2008, s. 126. H. nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev. R. Sezer, YKY Yay, stanbul 2011, s. 26, 27. J. W. Zinkeisen, Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. N. Epeli, Yeditepe Yay, stanbul 2011, s. 428, 432. Zinkeisen, a.g.e., s. 435; N. Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. N. Epeli, Yeditepe Yay, stanbul 2009, s. 367.

82

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

zamana kadar Sigismunda itaat eden Eflak Voyvadas Vlad, efendisinin lm haberini almas zerine hemen II. Muradn huzuruna karak Trklere boyun emitir 8. Bu gelime, Balkanlardaki g dengesinin Trklerin lehine deimeye baladn ak bir ekilde gsteriyordu. Gerekten de II. Murad 1437de balad bu seferi srasnda Vidinin st ksmlarnda yer alan Kamen geidinden Tuna boylarn aarak Severin Kalesini iddetli bir ekilde taciz etmi, Demirkap geidinden ve ardndan da Orsova Kalesi civarndan geerek Mehedia ve Szaszsebes/Mhlstadt kentlerini zapt etmi, Maro Irman takip ederek Eflakn bakenti olan Nagyszeben/Hermannstadta kadar ilerlemeyi baarmtr 9. 1437 ve 1438 seferi, Osmanllarn Balkanlardaki yegne g haline geldiini gstermesi asndan nemlidir. II. Murad dneminde kaleme alnan Gazavatnmelerin zellikle bu dnemde younlamas 10 Trk tarafnn bu baarlardan ziyadesiyle honut olduunu gstermektedir. Bunun yan sra yabanc kaynaklarda da seferin tesirlerini grebilmek mmkndr. Mesela Fransz seyyah Bertrandon de la Broquierein seyahatnamesinde II. Murad, seferin etkisiyle, okuyucuya bir ftih olarak takdim edilmitir 11. Yine 1438 seferinin grg tan olan Macaristanl Georgius da Trklerin gcnden korkuyla bahsetmitir 12. Bu seferin tesirinde kalan bir baka kii de Bartholemaeus de Janodur. II. Muradn seferinin devam ettii yllarda Trklere kar bir g oluturabilmek adna Dou Romal idarecilerce tasarlanan ve Katolik dnyasnda da byk bir heyecan yaratan Katolik ve Ortodoks mezheplerinin birletirilmesi meselesinin stanbul ayanda faaliyet gstermek zere grevlendirilen Bartholemaeus de Jano, din mevzularn yannda siyas durumla da
8 9

10

11

12

Jorga, a.g.e., s. 367. Sefer ile ilgili olarak bk. nalck, II. Murad, s. 607; . Batav, Osmanl Trk-Macar Tarihi Mnasebetlerinde lk Devir (1456ya Kadar), TKAE Yay, Ankara 1991, s. 89; Setton, a.g.e., s. 57. A. Anooshahr, The Gazi Sultans and the Frontiers of Islam, London-New York 2009, s. 143. Bertrandon de la Broquierein Denizar Seyahati, Ed. Ch Schefer, ev. . Arda, Eren Yay, stanbul 2000, s. 239, 249, Macaristanl Gyrgy, Trkler: Trklerin Gelenekleri, Grenekleri ve Hinlikleri zerine nceleme, ev. L. A. zcan, Bilge Kltr Sanat Yay, stanbul 2009, s. 27, 29.

83

ALTAY TAYFUN ZCAN

ilgilenen bir ahsiyet olarak karmza kmaktadr. 1437-1438 seferinden ziyadesiyle etkilenerek 1438in sonlarnda bu srada talyada bulunan, mektuptaki ifadelerden talyadaki din evresinin nemli ahsiyetlerinden birisi olduu anlalan, Sartianolu Albertoya hitaben De Crudelitate Turcarum (Trklerin Gaddarl zerine) balkl bir mektup kaleme almtr 13. Mektubuna, muhatabnn ruhunu okayacak ifadelerle baladktan sonra konuyu Trklerin son zamanlardaki faaliyetlerine, yani 1437-1438 yl seferine getirir. Mektubun yazlmasndaki ana saikin sz konusu sefer olduu eklinde bir deerlendirme yapmak mmkndr; ancak yazarn II. Murad dnemindeki dier saldrlardan da bahsetmi olmas, mektubun II. Murad zamannda gerekletirilen seferlere kar Hristiyan dnyasnda ortaya kan infialin bir neticesi olduunu gstermektedir. Bununla birlikte yazarn asl amac sadece bir dert yanma veya aclarn paylamak gibi bir nedene dayanmaktan ok bu saldrlar hatrlatp, kar karya kalnan tehlikelere iaret etmek ve bununla Hristiyan dnyasn bir araya getirerek Trklere kar bir Hal seferini gndeme getirmektir. Bir baka ifadeyle, yazarn Trklerin saldrlaryla ilgili bahsettikleri Hal seferi oluturabilmek adna dile getirilmi retorik unsurlardr. Bunu yaparken yazar zellikle de stanbulun Trkler tarafndan ele geirilmesi tehlikesini dile getirir. Zaten 1422de II. Murad tarafndan stanbul kuatldnda ortaya kan umumi korku halinin 14 bu dnemde canlln koruduu sylenebilir. Dahas, mektubun yazld 1438de Trklerin stanbulu kuatacaklarna dair bir dedikodu da yaylm, hatta bu o kadar tedirgin edici bir hale gelmitir ki mparator bizzat Haliin demir zincirlerle kapatlmasn emretmitir 15. te bu ortamdan ziyadesiyle etkilendii anlalan Bartholemaeus de Jano, Katolik dnyasnn 1422deki kuatma srasnda stanbula yardm etmediini de gayet iyi biliyordu. Gerekten de Akdenizin en gl donanmalarndan birisine sahip olan Venedikin ve dier talyan kent devletlerinin stanbul nlerindeki Trk donanmasna kar bir harekt

13

14

15

Venedikteki S. Michael Ktphanesinde 1130 numaral elyazmas J. P. Mignenin u koleksiyonu iinde baslmtr. Patrologiae Gracae, Tomus CLVIII, Parisina 1866, s. 10551068. (Bundan sonra PG). N. Necipolu, Byzantium between the Ottomans and the Latins, Cambridge University Press 2009, s. 187, 188. nalck, II. Murad, s. 607.

84

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

dzenlememi olmalar 16 dikkate deerdir. Oysaki Constantinopolisin Trklerin eline gemesi ihtimali bile Avrupann entelektelleri iin korkuntu. Mesela 1366da Demetrius Cydones, Batdan yardm talep ettii bir konumasnda Trklerin stanbulu almalar durumunda talya ve Rene kadar durdurulamayacaklarn ileri srmtr 17. Yine Yldrm Bayezidin 1396daki stanbul kuatmasyla ilgili bir kaytta kentin Hristiyanln siperi olduu (civitas quae propugnaculum Christianis existis) ve kaybedilmesinin tm Hristiyanlk iin byk bir tehlike olduu (in quando periculo foret universitas constituta) ifade edilmitir 18. Bunun yannda Bartholemaeus de Janonun ifade etmedii; ancak aklnn bir kesinde yer tutan baz politik hedefleri de olmas tabiidir. Zaten iki kilisenin birlemesi abas iin stanbulda grevlendirilmi olan yazar muhtemelen Trklere kar gndeme gelecek Hal seferi ile union meselesinin daha rahat ve salam bir ekilde halledilebileceini dnm olabilir. Bartholemaeus de Janonun Hal seferi arsn dile getirdii srada kimi Avrupal entelekteller arasnda Trklere kar Hal seferi dzenlenmesi hususunda baz ciddi tasarlar da vard. Mesela Bertrandon de la Broquiere, Trklere kar yaplmas olas bir sefer ile ilgili ngrlerini sralam ve bu meselenin hi de tahmin edildii kadar zor olmadn ifade etmitir 19. Yine Dou Roma mparatorunun bir elisi Torzello da bu i iin izlenecek yol hakkndaki grlerini belirtmitir. Hatta ii o kadar ileri gtrmtr ki bir ayda Kudse varlabileceini bile iddia etmitir 20. Bu birbirinden bamsz projelerin e zamanl olarak ortaya kmas, II. Murad zamannda Balkanlardaki Trk ilerleyiinin Avrupay ne denli rahatsz ettiinin ak bir delilidir. Bunun yannda yazarn mektubu, Floransa konsilinin 21 kiliseler aras baz dogmatik
16 17

18

19 20 21

Necipolu, a.g.e., s. 188. I. Sevcenko, Intellectual Repercussions of the Council of Florence, Church History, XXIV/4 (1955), 293. B. Kalman, Hristiyan Birlii ve XV. Asrda Osmanl-Macaristan likileri, Tarih Dergisi, say 28-29 (1974-1975), s. 88. Bertrandon de la Broquierein Denizar Seyahati, s. 270. nalck, II. Murad, s. 607. Bu konsil ile ilgili geni bir literatr vardr. Ancak yazlmas zerinden epey zaman gemesine ramen makale boyutunda en nemli tetkiklerden birisi u incelemedir. D. J. Geanakoplos, The Council of Florence (1438-1439) and the Problem of Union between the Grek and Latin Churches, Church History, XXIV/4 (1955), 324-346.

85

ALTAY TAYFUN ZCAN

meselelerle skt bir ortamda 22 kaleme almas da dikkat ekicidir. Bu hususta kiliseler arasndaki birlemenin nihayete ermesini sabrszlkla beklediini mektubun birka yerinde ifade etmesi nemlidir. Kukusuz ki yazar, bununla Trklere kar alnacak nlemlerin, kilitlenmi dini meselelerden daha nemli olduunu dile getirmeye almtr. Yazar mektubun deiik yerlerinde Hristiyanlarn Trkler karsnda aciz kaldklarndan bahseder. Asker konular bir yana, zellikle din deitirme vakalarna mektubun deiik yerlerinde deinerek zntsn dile getirir. Mektubun bir yerinde Grekya ve Trkiyedeki kentleri, kaleleri veya kylerinde sadece korku ve tehditle deil, ayn zamanda memnuniyet ve itibarla, sann kutsal ad karalanmadan eytann olu Muhammedin ad ba tac ediliyor. Bunlarn zenginliklerle, itibarla ve dnyevi zekyla yaplmasndan arm olabilirsiniz 23 bir baka yerde de (Peki) 50.000 Hristiyan tehdit ve kandrmacalarla say redde mecbur brakyor dememe inanr msnz derken 24 dindalarnn slmiyeti zorlama olmakszn kabul ettiklerine deinir. Bunun yan sra yazar devirme sisteminden de bahsederek dinda olan genlerin slmiyeti kabul ederek Hristiyan dman olmalarna temas eder. Mektubun bir yerinde yazar Hi kimse buna inanr m? diye sorduktan sonra nk bir yl nce esir edilenler, imdi Trk olmular ve Trklerin tm vahiliinden etkilenmilerdir. Ordunun en nemli (snf olarak) yreklilikle ve gle dindar bir hareketle, ki buna inanrlar, yola koyulmakta, inanlarnn gerekliini idrak etmekte ve kendi ana vatanlarn ele geirmekte acele ettiler. Dahas her eyi arzuladlar: ana vatanlarn, annelerini, erkek ve kz kardelerini, dier akrabalarn ele geirmeyi ve gerek a (=slmiyete) tamay diyerek szlanr 25. Mektubun bir baka yerinde ise 10 ila 20 ya arasnda olanlardan seilmi ve talihsiz bir ekilde Sarasin olmu olan genlerin Sultann ordusunda vazifelendirildii ifade edilir 26. Bu son derece ackl ifadeler, devirme sisteminin uyguland dier lkelerde yaratt psikoloji ile benzerdir27.
22 23 24 25 26 27

Bu dnemde Ferrara konsilindeki ana tartma meseleleri hakknda bk. Setton, a.g.e., s. 59. PG, s. 1057. PG, s. 1058. PG, s. 1061. PG, s. 1066. Isidore Glabasn kaydna bk. S. Vryonis, Isidore Glabas and the Turkish Devshirme, Speculum, XXXI/3 (1956), 336, 337.

86

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

Mektuptaki ifadeler devirme sistemiyle ilgili ilk bilgilerin verildii kaynaklardan birisi olmakla birlikte 28 Chalkokondylasn malumatlar kadar deerli deildir 29. Yine de mektubun birka yerinde sistemden bahsetmesi meseleye ne kadar nem verdiine iaret ettii gibi yukardaki ifadeleriyle devirilenlerin nasl yeni dinlerine adapte olup eski kltrlerini unuttuklarn gzler nne sermektedir. Bu husus Macaristanl Georgiusun seyahatnamesinde en gzel ekilde kendini gsterir. Nitekim yazar yenieri olmamakla birlikte Trk kltr ve slmiyetten ne kadar etkilendiinden ve bir ara neredeyse Mslman olduundan bahsetmekten ekinmez. Bu husus Yenierilerdeki kltr deiimi balamnda da deerlendirilebilir. Onun devirme sistemine dikkat gstermesinin nedenlerinden birisi muhtemelen II. Murad zamannda devirilen ocuklarn fazlal ile ilgiliydi. Zira II. Murad zamannda, 1402 Ankara muharebesinin etkilerinden tr uzun bir zamandr aksayan devirme sisteminin yeniden tatbik edilmesi ve asker ihtiyacnn da olduka fazla olmasndan tr 30, ocaa alnan ocuklarn saysnn dier dnemlerle kyaslandnda fazla olmas tabiidir. Nitekim II. Murad dneminde Yenieriler devlette o kadar nemli bir yer igal eden bir kurum haline gelmiti ki II. Murad Yenierileri saltanatn direi, vatann bekisi olarak kabul etmitir 31. Bunun yannda mektupta devirilen genler arasndan 3.000 tanesinin de donanmada kullanlmak zere eitildiklerinden bahsedilir 32. Bununla birlikte Bartholemaeusun zikrettii bu genler ancak stanbulun 1453deki kuatlmas srasnda etkin bir rol stleneceklerdir. Bartholemaeus esir edilmi Hristiyanlarn Mslman olmalarna deinirken bir yandan da balarna gelen felaketin nedenleri zerinde de durur. Yazar bu felaketi Hristiyanlarn iledikleri gnahlarla alakalandrr. Mektubun bir yerinde Trklere seslenirken Hey gidi hey, Hristiyanlarn gnahlarndan t28

29

30

31 32

J. A. B. Palmer, Yenierilerin Kkeni, ev. M. z, Stten Osmanlya, der. O. zel-M. z, mge Yay, Ankara 2005, s. 476. Sz konusu bilgiler iin bk. F. Krldkme Mollaolu, Laonikos Chalkokondylesin Kronii ve Deerlendirilmesi (V-VII. Blmler), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2005, s. 62. P. Wittek, Devshirme and Sharia, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XVII/2 (1955), 274; . H. Uzunarl, Devirme, A, III (Ankara 1963), 563. M. lgrel, Yenieri, A, XIII (Ankara 1986), 389. PG, s. 1065.

87

ALTAY TAYFUN ZCAN

r nerelere kadar yaylacaksnz derken 33, bir baka yerde de her gn glendiini fark ettiimiz gnahlarmz azalaca yerde yok olmayacak, adaletin ilahi nefreti kopacak da zaten ok geni bir toprak parasn iine alm ancak son gnlerde idrak ettiimiz ate, topraklarn sonuna kadar yaylacak diye korkuyoruz der 34. Yine ayn psikoloji iinde Trklerin baarsn Tanrnn ltfu ile ilikilendirir 35. Kar karya kaldklar tehlikenin antitezini de dnemine uygun bir ekilde dine daha da sarlmakta grr 36. Yazar mektubun kimi yerinde Tanrya sitemde de bulunur. Mesela bir yerde Ey gidi sen, gkyzne yerlemi olan bunlar dnyor musun? Engellemeye alyor musun? Ey kutsal Bakire (Meryem), ey Tanrnn kutsal azizleri, mit nerede, size inancmz nerede? Aldatldk herhalde ki bizim inancmz yanl mdr? derken 37 Trk saldrlar neticesinde ar bir psikolojik ortamn var olduunu hissettirir. Mektup, daha nce W. L. North tarafndan ngilizceye tercme edilmise de yaynlanmam bir halde Carleton Collegen Tarih Blm sayfasnda yazarn dier baz evirileri ile birlikte konmutur 38. Bu eviri muhtemelen rencilerin kullanm iin hazrlandndan kullanl olmad dikkati eker. Bununla birlikte evirimizde, bu almadan da istifade ettik. Osmanl tarihi ile ilgili almamakla birlikte bir sredir Latince kaynaklar zerine yapm olduumuz incelemeler dolaysyla S. Runcimann bir eserindeki dipnot vesilesiyle 39 haberdar olduumuz metni evirmeye karar verdik. almamzn konuyla ilgili mesai sarf eden aratrmaclara yararl olmasn diliyoruz.

33 34 35 36 37 38

39

PG, s. 1058. PG, s. 1061. PG, s. 1061. PG, s. 1067, 1068. PG, s. 1059. http://apps.carleton.edu/curricular/mars/Translations/primary_sources (eriim tarihi 01.04.2012). S. Runciman, Konstantinopolis Dt, ev. D. Trkmer, Doan Kitap, stanbul 2011, s. 56.

88

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

Mektubun Metni Venedikliler iin dua eden ve efendisi saya sevgiyle bal saygdeer dindar ve fevkalade duac karde Fransisken tarikatndan Sartianolu Albertoya, Saygdeer babam, uzun zamandr sizi grmeyi, sizinle muhabbet etmeyi ve sizinle kucaklamay ok arzu ediyordum, ancak imdiye kadar bu onur bahedilmemitir. Bat lkelerinde dolap duruyorken siz Douya gitmi bulunuyordunuz. Sizi douda ararken ise Batdaki topraklara dnmtnz. Fakat bunlarn tamam, Tanrnn iradesidir diye dndm. nk her zamanki gibi bu yl da sizin vaaznn Venedikte ok faydal olduunu duydum. Bundan tr Tanrnn inayetiyle kiliselerin birlemesi kutlandnda sizin mutat vaaznzn, bilgeliinizin ve rnek hayatnzn buralara ve uzaktaki lkelere uramasn iddetle arzu ediyorum. nk byk bir ruh hasadn, orada rahiplerle birlikte elekten geirebiliriz. Aslnda Grekya ve Asya olarak anlan Apokaliptik metinlerde geen yedi kilisenin yer ald Trkiyede sa dman Trkler hkm srmekteyseler de hali hazrda ok sayda Hristiyan, denizin tesinde yaar ki bunlar bugne kadar Grek dini trenlerine bal olarak idare edilirler. Bunlarn ilki Trabzonun ilerisinde yer alp u srada Kral Aleksandr tarafndan idare edilen Grclerin (topraklarndadr), yani Grcistan kralldr ki (snrlar) dar deildir. Ruslarn ve Ruthenlerin lkesini, Abbachuc olarak andklar Meotide bataklna kadar dingillilerle dolamay kim mmkn klabilir? (nk bu lke ok geni hudutlara sahiptir). Denizin kysndaki erkezya, Vogaria (=?), Mingrillia (=Grcistan) ve Valaya, Patray saymyorum bile, bunlar da Greklerin inancna baldrlar. Ermeniler hakknda sessiz kalyorum, nk yaknda talyaya geldiklerini ve karde Jakobun Papamz sayesinde Katoliklie dndn greceinizi mit ediyorum. (nk onlar Katoliklie) dnmeye son derece hazr ve dier milletlerden daha da istekle baldrlar. Ayn zamanda Latinlere kar dostluk hisleri iindedirler. Burann yukarsnda yer alan Kafkas dalarnda, ayn zamanda randa ve skityada saysz Hristiyan dank haldedir. Burada kardelerimiz, din adamlar olmadan yaarlar. Onlar Tatarlarn yerlekeleri iinde de bulabilirsiniz. Siz ve sizin gibi bir kiilie sahip olanlarn bu lkelere, eer Tanr izin verirse kiliselerin birlii kutlamalaryla balayarak, (gitmelerinin) yararsz olmayacan dnyorum. Fakat hey gidi hey, yukarda sylediklerim iin hibir iyi durum olmad iin alayacak yerde 89

ALTAY TAYFUN ZCAN

niin bu tip eyleri hatrlyorum ki? Hristiyanln adnn douda ve kuzeyde yok olacana bu blgelerin zgrle kavumalar, bizim gibi olmalar ve bir ekilde en yce olana ulamalar iin kalbimin derinliklerinden alamak ve yldzlara kadar haykrmak istediimi sylyorum. Ne yazk ki her geen gn Hristiyanlar kan kaybediyor ve eytan takip edenlerin, gllerin gc ve says artyor. Grekya ve Trkiyedeki kentleri, kaleleri veya kylerinde sadece korku ve tehditle deil, ayn zamanda memnuniyet ve itibarla, sann kutsal ad karalanmadan 40 eytann olu Muhammedin 41 ad ba tac ediliyor. Bunlarn zenginliklerle, itibarla ve dnyevi zekyla yaplmasndan arm olabilirsiniz. fade etmenin tarifi hibir dille mmkn deilse de, gemi hakknda sessiz kalmak eytanca olduundan kendi gzlerimle grdklerime, (yaananlar) biliniz ve benimle birlikte dua ediniz diye ksaca deineceim. Hem eer dindar olmayanlar bulursanz onlar da (bylelikle) gzya dkmek mecburiyetinde brakabilirsiniz. Hatrnza geleceine inanyorum saygdeer baba, Aziz Papa hazretlerimizin bu grevi verip de Venedikten ayrldmz, sizin de Kudsten yola ktnz gnlerde, Macarlarn Trklerin baz gemilerini yok ettikleri, (gemilerin iinde bulunanlarn) ounu da ldrdklerine ilikin baz (sylentiler) yaylmt. Syleyeyim ki bunlarn hepsi dorudur. Fakat daha sonra olanlar duydunuz mu bilmiyorum ama buna fkelenen Trk hkmdar (II Murad) bizzat byk bir orduyla buraya kadar ilerledi. Dediklerine gre 60.000den fazla insan Macaristann komusu Rasiaeden (Srbistan) gtrd. Bu Hristiyanlar imdiye kadar anmsanm mdr, bu phelidir. Buna ardnz m? Ancak bundan daha ok aracanz ve incineceiniz (ey udur ki), 2530 yldr (yaananlar) az bir kayp deildir ve (bunlar) bir utan olarak ele aln. nk (II. Murad) her yl en az 10 veya 15.000, inannz diye az bir rakam veriyorum, insan (topraklarna) srklyor. (Peki) 50.000 Hristiyan tehdit ve kandrmacalarla say redde mecbur brakt desem inanr msnz 42? Bu
40 41 42

Christi nomen sanctissimum non negetur. Metinde Magumet. Trklerin ele geirdikleri esirleri din deitirmek mecburiyetiyle kar karya braktklarna ilikin ciddi hibir bilgi bulunmamaktadr. Dahas eldeki pek ok kayt Trklerin bu konuya pek de dikkat etmediklerini gstermektedir. Mesela ayn yllarda Trklere esir dm Macaristanl Georgiusun De Moribus Turcorum isimli eserinde de Trklerin kendisini din deitirmesi hususunda bir bask altna aldklar ifade edilmez. Bu durumda de Janonun

90

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

lkelerde bir tanecik bile Hristiyan bulunacak olursa hayretim az olmaz. Mesela (II. Murad) sadece Korint ve Geliboludan Trkiyeye geii yaplan esirlerden her yl binlerce duka elde eder 43. Hey gidi hey, Hristiyanlarn gnahlarndan tr nerelere kadar yaylacak ve nereleri ele geireceksiniz, nasl bir klelik ve nasl bir utan iinde (bizi) ayaklar altna alacaksnz? Daha bakalarn niin arkada brakaym ok merhametli baba. Bugnlerde grdmz Hristiyanlarn zerine ken yeni, aslnda yeni de deil allagelmi felaketlerin yayln ve tehlikeleri anlatmay niin bekleyeyim? Ellerim titriyor, gzlerim yalarla doluyor, bunlar yazmaktan kt ve kalem ekiniyor. Sadece bir kent iin deil, , drd, hatta saysz kale ve ky iin gzya dken Peygamber Ieremiah nerede? Diyorum ki byk ve nemli, nfus ve ekonomisi zengin lke bu yln (=1438) Austos ay civarnda artk yok edilmi ve toza karmtr. Bahsini ettiim lke Saxonlar olarak anlan dindar halkn, uzunluu sekiz, eni gn olan lkesi olup Transilvanyada bulunuyordu ki para karl kurtulmu bir karde bana bunlar anlatmtr. Buras bir zamanlar Septemsolia olarak anlrd, ancak imdilerde nasl anldn bilmiyorum. (Eer eski adyla anlmyorsa) Belki yas ve at blgesi (olarak anlyordur) 44. Gece gndz alamak iin kafam suya kim daldracak. (nk) sadece kalenin ve kentlerin duvarlar yok edilmedi, ayn zamanda ok sayda insan buradan srld ve hrsla yenilip yutulsun diye eytanlarn eline verildi ki dediklerine

43

44

devirme sisteminden bahsettiine hibir phe bulunmamaktadr. Bunun yan sra yazarn kulland kandrmacalar tabiri ok ak bir ekilde herhangi bir bask uygulanmadan insanlarn slamiyete getikleri yolunda bir delil olarak telakki edilebilir. B. de la Broquiere, Trk aknlarndan sonra Geliboluya geirilen esir bana 5 ake alndndan bahseder. Bertrandon de la Broquierein Denizar Seyahati, s. 239. Yine Papalk, talyan ve Osmanl kaynaklarnda da Gelibolu ayr bir kle pazar olarak geer. Bu hususta bk. Annales Ecclesiastici, ed. Raynaldus vd, Tomus XXVI (1356-1396), Paris 1880, s. 143; K. Fleet, European and Islamic Trade in the Early Ottoman State, Cambridge 1999, s. 39. Sz konusu dnemde byk felaketlere urayan kentlerin zamanla buna benzer sfatlarla anldklar bilinmektedir. Bunlardan birisi Moollarn pek byk bir kayp vermek kaydyla ele geirdikleri Kozelsk kenti iin sylene gelmitir. Bu konuda bk. A. N. Kurat, Rusya Tarihi, TTK Yay, Ankara 1999, s. 68. Yine aatayn olu Mtgenin ldrlmesi zerine ahalinin tmden katledildii Bamyan kenti de Mobalk yani kt kent olarak anlmtr. Bk. V. V. Bartold, Mool stilasna Kadar Trkistan, ev. H. D. Yldz, TTK Yay, Ankara 1990, s. 468.

91

ALTAY TAYFUN ZCAN

gre (bunlarn says) 30, hatta 40.000e varyordu 45. Ah, bana bu byk ykm Maronis ve Tullinin yazdaki belagatiyle deil de imein sesi ve rzgrlarn rzgrlarnn ykselmesi, dahas Hristiyanlarn ana vatanna umasyla, (ancak) sadece tatan bir kalple deil, ayn zamanda dalar ve vadileri azametli sesiyle korkutarak kim anlatabilir? Miskin Hristiyanlar bunlar duyamaz ve muhtemelen duyduklarna da inanmazlar. (nsanlarn) Trklerin yenildiklerine ilikin duyduklar ve zevkle kabul ettikleri eyler doru deildir. (Nitekim) Bu, onlarn geri ekilmelerinden sonra bu lkelere iki veya defa ordu sevk etmeleriyle de ortaya kmaktadr. Eer (bu dedikodular) doruysa bunlar kltan deil, (ancak) ar iler, salgn hastalk ve alktan lmlerdir. Merak ediyorum, 300.000 kiiden mrekkep ordunun 46 az bir ksmnn (bu ekilde) lmesi ne kadar artc, (kald ki) bunlarn byk bir ksm bildiiniz zere (bir zamanlar) Hristiyand. Bundan tr dereler seller gibi alamak iin nereye dnersiniz? Bu lkelerdeki byk kiliseler, halar, kutsal kadehler, cemaat, (dini) giyim kuam nerede? Kutsal emanetler nerede? Bunlardan ok daha nemlisi, pek ok blgeden (de nemlisi) efendinin kutsal vcudu nerede? Hey gidi hey, ne kadar byk bir utan, ne kadar byk bir kepazelik, ne kadar feci bir maskaralk ve ayaklar altna alnmlk. Efendinin tapnann kaplarn arszca heba eden Kral Baltazara 47 ynelen Tanrnn sonsuz gc nerede? Ak bir ekilde anlalyor ki iaretleri gremiyoruz, ayrca peygamber de yok (=hayatta deil), Tanr da bizim farkmzda deil. Ancak hakl, nk biz de (Tanry) dnmyoruz. Fakat detaylar aktarmamza devam edelim. (II. Murad) Transilvanyada barl bir ekilde onlarn ellerine gemek istemeyip de ldrlenlerin balarndan tane byk da yapt, zafer nianesi olmak zere vcutlaryla da da evreletti. Kurtlar, kpekler ve kular dehet verici bir ekilde (bunlar) yediler. Rahipler, din adamlar, genler ve yallar
45

46

47

Transilvanyadan srlen insanlarn kalabalklndan Helprunal Jodocus, 11 Eyll 1438 tarihli mektubunda da bahseder. Onun verdii bilgilere gre yolda katledilenler hari srlen ahalinin says 80.000i buluyordu. Sz konusu kayt iin bk. Setton, a.g.e., s. 57. Burada verilen rakam sz konusu dedikoduda ifade edilen rakamdr. Nitekim aada yazar Osmanl ordusunun 100.000 kiiden mrekkep olduundan bahseder. 300.000 rakamnn gl bir dedikodu olduunu Georgiusun anlarndan da reniyoruz. Zira esir ediliinden bahsettii satrlarda Georgius, II. Muradn ordusunun 300.000 kiiden olutuunu syler. Macaristanl Gyrgy, a.g.e, s. 27. Yazar burada Apokaliptik metinlerde geen Babil devletinin son hkmdar Belshassardan bahsetmektedir.

92

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

atlarn peinde, demirden zincirlerle yryebildikleri yere kadar gtrld. Arda kalan halk ile ocuklar ve kadnlar ise hayvan srs gibi acmasz ve merhametsizce srld. Bunlardan herhangi birisi, susar veya strap duyar da ilerleyii duraksatrsa, ey nazik sa, hi zaman kaybetmeden meseleyi halletmek iin orackta yaam ikiye paralayarak bitirirler. Daha nce bahsettiim kardein tanklna dayanarak anlattklarndan rendiim kadaryla bylelerinin says o kadar fazladr ki len birisine De produndis sylerken, katledilenlerin okluundan tr buna gc yetemeyerek Inclina ilahisini sylemeye balam. Bunlarn sadece bir yerde deil, daha baka yerlerde de olduunu dnyor. Fakat yirmi gnlk bir zamanda esirleri bir yerden dierine gtryorlar, byk ksmn da Edirneye 48. Burann dndaki alana ok sayda kii mahvolmu halde yerleir, dahas ksmen rm, ksmense kpeklerce kemirilmi (durumda). Burada bulunmayan veya kendi gzleriyle grmeyen iin bunlar inanlmas gtr. Baz ller Latin tccarlarnn fark etmeleri iin (onlarn yaadklar yerlerin yaknlarna?) atlrlar, birisi dindarlndan gmmeye veya ok kt kokudan tr kaldrmaya teebbs ederse, ncelikle deerinden (para) demedike buna izin de verilmez. Eer umutsuzlua dmemilerse (=dinlerini yitirmemilerse) onlar ehit edilmi sayyorum. nk ocuklar, bebekler, genler ve bakireler, adamlar ve kadnlar esir edildiklerinde, srklendiklerinde yksek sesle, keder ve elemle haykrmlardr. Ey gidi sen, gkyzne yerlemi olan bunlar dnyor musun? Engellemeye alyor musun? Ey kutsal Bakire (Meryem), ey Tanrnn kutsal azizleri, mit nerede, size inancmz nerede? nancmz bo ve yanl olduu iin aldatldk m? Azizler, diyorum ki onlar eer ala, susuzlua, zorluklara, acya, klelie ve hatta lme dayanmlarsa (ehittirler). Fakat nasl olur da Hristiyanlk dinini reddetmeyi srdren, byk bir ksm her iki cinsin genlerinden oluup dinini deitirmeye hatta Hristiyanlarn dmanlarnn dinine gemeye hazr olanlar ehitler olarak sayarm? nk (onlar) inanmaya daha yeni balamlardr ve eer bu olmusa hataya srklenmitir. Ey Tanrnn
48

Esir edilenlerin dorudan Edirneye gnderilerek buradaki kle pazarlarnda satldklar iyi bilinmektedir. Nitekim ayn yllarda Osmanllara esir dm olan Macaristanl Georgius da yine Edirnede satlmtr. Bk. Macaristanl Gyrgy, a.g.e., s. 30, 97. Yine Broquiere de yolda karlat on kadar kadnn satlmak zere Edirneye gtrldnden bahseder. Bertrandon de la Broquierein Denizar Seyahati, s. 252.

93

ALTAY TAYFUN ZCAN

bilgelii ve ilmi, onun kar konulmaz adaleti ve incelenemez yaam! Of, sadece ismen Hristiyan olan ve Hristiyanm gibi grnenler, bu dnyada ne kadar ok ve de ne kadar kalabalktr. Oysaki ikence karsnda kra gibi eriyerek veya gzelce pimi et karsnda bylenerek sann adn reddeder ve Petr gibi derler ki: Onu tanmyorum. Keke bylesi bir snav, bir deneyim ve bylesi yanan bir frn zerimize gelmeseydi, dalasayd da zamanmzda bu olmasayd, Tanrnn iyi niyeti saklasn49. () Fakat biz ana meseleye dnelim. Bu lkeye yerlemi olan bizim, yukarda ifade ettiimiz tm gerekler ile anlattklarmzdan daha iyi veya kt eyleri bilip renmemizden tr kalplerimiz ne hissetsin? tiraf edeyim ki o kadar ok keder, zihni knt, zerimize ylan onca zntyle uzun zamandr kederden baka azmza bir lokma, gzlerimize uyku uramaz oldu. Biz, en sekin yer olan stanbuldayz ve apelden, yaknndaki Konstantinin sarayn grmek mmkndr. Burada (=apelde) Hierome, Agustinus ve Nicolaus 380 Kalkedon konslnde bulunmu baba ile birlikte yatmaktadr. Buradaki en yksekteki noktadan, kenti rahata izlememiz mmkndr. Bir zamanlar kentin tm muhteem bir gzellikteydi, ancak imdi (bu gzellik) felaketle yok edilmitir. Alamak armaktan daha iyidir. Yine de binalardan cennet bahesi gibi grnr. ehrin iinde ve dnda yer alan grlmedik gzellikteki kilise ve manastrlar byklklerine gre harap edilmilerdir 50. Manastrlar deryas gibi dnecein yerlerin her birinde 200, 300 veya 1000 din adam kalrm, en yce olana syledikleri nefis bir melodiye sahip ilahilerden tr gecenin karanlnda her yerden sanki meleklerin ahengi yanklanrm. Ancak imdi, ne kadar ac ki surlarn zerine al rp trmanmakta, alaca baykuun ve boynuzlu baykuun sesleri yanklanmaktadr. Hakikaten birisi kentin yaknlarnda kurulu olup bir zamanlar gz alc ancak imdi yknt durumundaki kentler Chalcedon (=Kadky), Nicaea (=znik) ve daha pek ouna bakarsa hibir iz gremez ve alamaktan baka are bulamaz. nk dinsizlerin eliyle hepsi yok edilmilerdir. Matem tutmamz ve bunlar zerine kederlenmemizin, zamann az bir vaktini almadn her
49

50

O utinam talis probatio, talis experientia, talis fornax non veniat super nos, si consumptura foret, non probatura, neque in temporibus nostris, savla Domini voluntate. stanbulun sur dndaki blgelerinin iler acs durumu birka yl nce buraya gelen Broquiere tarafndan da gzlemlenmitir. Bertrandon de la Broquierein Denizar Yolculuu, s. 206, 228, 229.

94

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

zaman syleriz. Milletimizin her gn ac ekmesi ktln grmektense lmeyi semek daha iyidir. Eer Hristiyanlar bu blgelerde kalr veya buralar ziyaret ederlerse kendileri yerlememi olduklar iin ksa zamanda byk bir evkle gazaba gelirler, daha da kts bunu zellikle isterler. Ne yazk ki Trklerin a gzllklerinden tr onlarn keselerini doldururlar ve onlar Hristiyanlarn kanyla zenginletirirler. Fakat son zamanlarda gvenilir duyumlarmz aclarmz teselli etmektedir 51. Trklerin byk ordusunun geri dnmesinden sonra onlar bunlardan yirmi bin veya buna yakn saydaki insan sprdler. imdiye kadar gvende gibi olan Macarlar orta Macaristanda Sicullarn (topraklar) denen blgesine kadar istila ettiler ve buradan, sylendiine gre 30.000 insan gtrdler. Bu olaya tank olanlar sadece esirleri deil, ayn zamanda pek ok asilin ve prensin de kesik kafalarn bu ii yapan eflerince 52 mparatorlarnn ayaklarna frlattklarn grdler. Bunlar Eyll aynda gereklemitir. Her yl kere drt kere veya on kere oraya buraya karnca gibi girdikleri, ktklar ve her zaman ele geirdiklerini tadklar gibi o (=II. Murad), bir dier orduyu Ekim aynda hazr etti, ne ktlkler ifa etmitir bunlar anlatlmamtr, ancak Tanrnn ona bahettii Hristiyan topraklarnn tamamn ele geirmitir. Zaferlerin gcnden ve salamlndan o kadar emin, kazanmlarnn evki o kadar gz alcyd ki Hristiyanln tmn ksa zamanda yok edeceklerine hibir kuku duymuyorlard. Soruyorum, grdklerimize ve onun (=II. Murad) da grdne kim inanmaz? Hatta bu ordunun sadece kl ve yayla korunan ifti ve obanlar deil, ayn zamanda her yerdeki yallar ve eski zamanlarda eeklerin stnde tanan (semere benzer) kamburlar 53 srdklerini grdk. Ksa zaman sonra arkalarna veya drt genci boyun ve ellerinden zincirlerle bal olarak Constaninopolis yaknlarna kadar tamay, Venedikliler ve Cenovallarn gz nnde (Trkiyeye) geirmeyi baardlar. Orada hepsini grmek iin her birisini tefti ettiler, yaralarna ve krba izlerine tokat attlar, bylelikle hibir kimse onlara kar kamad 54. Hi kimse buna inanr m? nk bir yl nce esir edilenler, imdi
51

52 53 54

Burada yazar muhtemelen acnn acyla bastrldn ifade etmek suretiyle bir sz oyunu yapyor. Per capitaneum. Passim senes et curvos prae antiquitate asella devectos. Yazarn ikenceye dair verdii bilgiler devirilen ocuklarn dinlerinden dnmelerini merulayan bir nedenle kaleme alnmtr. Ancak burada onlarn tefti edilmeleri,

95

ALTAY TAYFUN ZCAN

Trk olmular ve Trklerin tm vahiliinden etkilenmilerdir. Ordunun en nemli (snf olarak) 55 yreklilikle ve gle dindar bir hareketle, ki buna inanrlar, yola koyulmakta, inanlarnn gerekliini idrak etmekte ve kendi ana vatanlarn ele geirmekte acele ederler. Dahas her eyi arzularlar: ana vatanlarn, annelerini, erkek ve kz kardelerini, dier akrabalarn ele geirmeyi ve gerek a (=slmiyete) tamay. Ne kadar da hayret verici, ey Tanrnn ilahi adaleti, fakat adalet yerini bulmazsa, fkeni ne kadar daha bizden karacaksn? Bizi daha ne kadar unutacaksn ey en yce? Umulur ki snrda olmasn! Gerek, gerek ok sevgili baba, her gn glendiini fark ettiimiz gnahlarmz azalaca yerde yok olmayacak, adaletin ilahi nefreti kopacak da zaten ok geni bir toprak parasn iine alm olan ancak son gnlerde idrak ettiimiz ate, topraklarn sonuna kadar yaylacak diye korkuyoruz. Ne yazk ki iki yz veya bu civarda bir yl Hristiyanlarca yurt tutulmu olan Asyann tamam Antakya ve tesi imdi atele yaklp yklmtr. Orada zorla Trklere boyun emi klelerden 56 baka Hristiyanlarn pek azn bulabilirsiniz. Suriyenin tamam, Kutsal Topraklar, Ermenistan, Arabistan ve skenderiye patriklii makamna kadar Hristiyanlarn byk bir ksmn artk uzun zamandr burada bulabilmek mmkn deildir. Msr, Etyopya, ran ve buralardan daha byk (bir toprak parasn kaplayan) Afrikann tamam hakknda sessiz kalyorum ki buralarda tccarlardan baka tek bir Hristiyan bulabilmek mmkn deildir. Oysaki bir zamanlar buralarn tamam Hristiyanlarn ana vatanyd. Fakat uzun zamandr uykudadr. (Ancak imdi) gnmze dnyorum. 80 veya daha az bir zaman nce Grekyada tek bir Trk bulabilmek mmkn deildi. Onlar buraya Hristiyanlarn bizatihi kendileri tarafndan gtrlmler ve lkenin tamamn doldurmulardr 57. Eer acil bir yardm yaplmazsa buralar da Arabistan veya
devirilmelerinden hemen sonra bakente getirilerek burada umumi bir fizik muayenesinden geirilmeleri ile ilgilidir. Bu tefti ile ilgili bk. Uzunarl, a.g.m., s. 564, 565; V. L. Menage, Devshirme, EI2, VII, Leiden 1991, 211. In exercitu primi. Burada Sclavi kelimesini kullanyor. Aslnda Slavlar iin kullanlan bu kelimenin bu dnemde klelik iin kullanldna ilikin veriler vardr. Bu konuda bk. K. Fleet, The Treaty of 1387 between Murad I and the Genoese, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, LVI/1 (1993), 15. Burada ok ak bir ekilde yazar Orhan Bein olu ehzade Sleymann Bizans mparatorluuna yardm maksadyla Avrupaya ayak basmasndan bahseder. Bununla birlikte onlarn Rumeliye geilerinde kendi imknlarn kullandklar gayet iyi bilinmektedir. Bu konuda bk. Jorga, a.g.e., s. 188.

55 56

57

96

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

Msr gibi bir ekilde etkilenebilir. Diyorum ki bu kadar geni, kalabalk bir lkeyi, imdiye kadarki en anl kentlerin zarafetini hie evirdiler, yerleimcilerini tahliye ettiler ki orada Byk skender imparatorluk etmi, Atinallar, Korintliler, Spartallar, Selanikliler, Philippenlilerin imdi kederle baklan kentleri var olmutur. imdi soruyorum, ksa zaman nce kalabalk bir nfusa sahip olup, kk krallklar olmayan Dalmaya, Hrvatistan, Bosna, Srbistan, Bulgaristan, Albanya, Valaya lkeleri nerede? Macaristana geliyorum ki burada denilene gre son zamanlarda 300.000den fazla insan, inanrsanz 600.000 insan, srlmtr. Tanrnn mahkemesinin adaleti neticesinde yaylan atein Hristiyanlarn topraklar(nn tamamn) iine almasnn mmkn olabileceine, (bundan ziyadesiyle) korkuyorum (ama), inanmyor musunuz? Zavall Hristiyanlar imdi ne yapyor? Onlarn prensleri? Kilisenin obanlar? Gzlerine uyku girmiyor mu yoksa Hristiyanln azar azar yok edilmesini bekleyerek uyuuk bir hale mi gelmilerdir? Mzraklar ve danslaryla oynuyorlar veya daha dorusu kendilerini yok ediyorlar. Bu arada da Trk, sann adn yok ediyor, bunun yerine de yemin ettii zere kendi Tanrsn koyuyor. Gnn birinde Macaristandaki kentlerin tm de Muhammedi ycelten arklar 58 icra edecek. Hey gidi hey, pek de uzun olmayan bir zaman ncesine kadar am dolaylarndaki bilinmeyen dalarda ikamet eden imdiye kadar ayn ekilde kaldklar haliyle kaba, bilgisiz, vahi, edebiyattan ve bilimden yoksun obanlarn haricinde dnyada Trk diye anlan bir ey bilinmiyordu 59. Ancak imdi altndan kyafetlenmi ve sslenmi, kral ve imparatorlar idare ediyorlar. Kendi elleriyle almaktansa, efendiymiesine altndan yaplma kilimlerinde ve yumuak yastklarnda uzanyor ve yaslanyor, imdi kle olan (bir zamanlarn) tm asilleri ve zavall Hristiyanlar onlarn yaam tarzlarnn irkinliine ve kirliliine hizmet ediyor. Aralarndaki nemsiz kimseler bunlardan sekiz veya on, nemlileri ise 30 veya 100 tanesine sahiptir. En fakirleri ise Hristiyanl terk etmi iki veya ucuz kleye sahiptir. Sahtekrca aalanan Hristiyanlarn dediklerine gre (Trkler) bask ve krba sayesinde zalimce davranrlar.
58

59

Burada ezan kastetmektedir. Zira dier baz kaynaklarda da ezan buna benzer ifadelerle tasvir edilmitir. Bu hususun dile getirilmesi yazarn tarih kitaplaryla pek az har neir olduuna iaret etmektedir. Zira Grek yazn bir tarafa Latince olarak da Trk tarihi ile ilgili pek ok eser vard.

97

ALTAY TAYFUN ZCAN

Bu kadar ktle urayanlar bunlardan bahsedeceklerine, yardm edebilecek durumdayken bunu yerine getirselerdi 60. Zamanmz kayboluyor, merhametli baba, eer burada grdmz Hristiyanlarn iine dtkleri zarar ve ziyan ile utanc hakkyla dile getirmek istersem, 1000 ayr ksma ayrlan Hristiyanlar laykyla betimleyebileceime inanmam. Mthi bir retorik ustas olan Josephus ve Homer ayaa kalksn, daha nce yaptklar gibi sadece tek bir kentin deil, 10u, 100 hatta 1000, 3000, 4000 hatta 30.000, 40.000 kralln eer yapabiliyorlarsa yok edildiklerini ve mahvedildiklerini hikye etsinler. Ayn ekilde onlarla birlikte Jeremiah da ayaa kalksn ve i ekerek alasn ve desin ki: Hristiyanlarn bereketli halk nasl olurda yalnz bana oturur? Nasl olur da halklarn dul kadn efendisi gibi olur? Nasl olur da blgelerin prensleri vergi tahakkm altna girer? Geceleyin alar, gzya enesine kadar der de onun sevdiklerinden hibirisi onu teselli etmez. Arkadalarnn hepsi ona tepeden bakar ve daha da kts onun dman olurlar. Sionun yollar acldr, nk hacca gitmeye gelenlerden hibirisi burada bulunmaz. 30-40 krallk dememe aryor musun? Ltfen arma, nk Trklerin buralarda yaptklarn, Tatarlar da daha tedeki topraklarda yaparlar. Says zorla hesap edilecek kadar ok, gz nnde tutulmayan dier diyarlarda olduu gibi her gn Rusyada da eitli ktlkler yaparlar. Constantinopolise Tanadan (=Azak), Moncastrodan (Akkerman) ve Kefeden hayvan srs gibi satlan klelerle dolu 30dan fazla geminin gelmedii yl yoktur. Bu klelerin yzde onu bunlar (=Tana ve Kefeliler) tarafndan yakalanr. zellikle sadece bu yl Tanada satlmak iin getirilen kle says o kadar fazlayd ki bunlar grenlerden rendiim kadaryla drt, alt, en ok on florine bunlardan binlerce genci satn almak mmknd. Fakat kalabalklarndan ve alklarndan tr (bunlar satn almay) reddederler 61. Fakat anl Hristiyanln bilgeliinden
60

61

Quibus eos oppobriis, quo derisu, quibus injuriis et verberibus tyrannizent, narrent hi, qui sentiunt, dicant Christiani. Utinam talia probarent, qui tanti sunt causa mali, neque cum possent subvenire procurant. talyan kent devletleri ile Kefe arasnda kle ticaretine ilikin bk. N. di Cosmo, Mongols and Merchants on the Black Sea Frontier, in the Thirteenth and Forteenth Centuries: Convergences and Conflicts, Mongols Turks and Others, ed. R. Amitai-M. Biran, Brill Publishing, Leiden-Boston 2005, s. 398.

98

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

memnun ve mutlu olabilirsiniz (!), biliniz ki: Kahire ve skenderiyeden 62 ve dier dou lkelerinden Sarasin tccarlar Sultan her ne zaman emrederse her sene Kefeye, Tanaya ve Moncastruma ve Hristiyanlarn dier topraklarna gelir ve burada Hristiyanlardan Hristiyanlar byk paralar karlnda satn alrlar. Ardndan da bunlar kendilerinde olmadndan Hristiyanlarn gemileriyle lkelerine gtrrler. Bylelikle bu yolla sadece klelere sahip olmakla kalmaz, ayn zamanda onlar byk bir keyif duyarak Mslman 63 yapar ve ardndan da Hristiyanlarn can dman haline getirirler 64. Ey gidi ilahi adalet, elbette alacak ey Hristiyanlarn bunu desteklemeleridir. Fakat her geen gn (ilahi) sr iler 65. Sayn baba, pek de nemsiz olmayan daha baka artc eyleri iitmeyi bekleyin. Dendiine gre Trkler silaha sahip deildirler, eer bu imknsz eye inanrsanz, Hristiyanlarn tm lkelerini yama edeceklerdir. Ne yazk ki talyadan gelen Latin, Venedikli ve Cenoval ile dier tccarlar doru veya yanl iyilikleri ve iyi niyetlerinden tr, sadece demir deil ayn zamanda elikle azna kadar dolmu kalyonlarn ve gemilerini o kadar sk tarlar ki Geliboluda, Perada ve Edirnedeki gibi iyi fiyata ve bol miktardaki demirin talyann hibir kentinde bulunduuna inanmam. Eer geldiimiz gemilerde bulunanlar kendi gzlerimle grmediysem yalancym. Fakat nasl kendilerini temize karrlar? Trklere deil de Yahudilere ve Greklere satar, bunlar da bir sre sonra bu mallar kendi elleriyle (Trklere) sunarlar. Ve bylelikle Hristiyanlarn kalplerine sapladklar keskin kllar yaparlar. Ey gidi Tanrnn efkati, daha ne kadar gecikeceksin? ntikam zamann nereye kadar erteleyeceksin? Venediklilerin, Cenovallarn ve talyann dier kentlerinin dtkleri
62 63 64

65

Cayro Alexandria. Metinde Sarasin. Kpak ve erkez kkenli esirlerin Kefe ve Azakta satldktan sonra Msra getiriliyorlar ve burada ribatlarda eitim grdkten sonra Memluk ordusunda hizmet ediyorlard. Sultanlar da bunlar arasndan ya da onlarn oullar arasndan kyordu. Bunlar arasnda Baybars ve Berkuk gibi nemli sultanlar zikredilebilir. Latin yazarlar da bu mevzuyu gayet iyi biliyorlard. Nitekim Memluk topraklarnda uzun yllar yaam olan Mignanelli de Berkuk ile ilgili hazrlad bir almasnda Berkukun erkez asll olup Kefede satldktan sonra Msra getirildiini gayet iyi biliyordu. W. J. Fischer, Ascensus Barcoch (I) A Latin Biography of the Memluk Sultan Barquq of Egypt (D.1399) Written by B. de Mignanelli in 1416, Arabica, VI/1 (1959), 64. Sed quotidie mysterium operatur.

99

ALTAY TAYFUN ZCAN

duruma ok aryorsundur! Elbette (Hristiyanlarn) tamamen yok edilmemeleri artcdr. Bugnlerde bu kentten 40 eee yklenmi eliin Edirneye (gnderildiini) grdk ki Trkler Hristiyanlarla utan verici bir ekilde yle dalga geerler: Krlnz grn zavalllar. Ne yazk ki siz bize hepinizi katletmemiz iin silahlar sunuyorsunuz Nasl dnyorsunuz sevgili dinda? Bu ykm dua ettiin kentte neden duyurmuyorsun? Fakat ne yaptn kesinlikle biliyorum. Alyorsun ama (bize) kulak vermiyorsun. Tanrnn kabahati adaletle kamlayan krbac yaknda. Fakat imdilik sizi Tatarlara dndryoruz. Bu yln Austos aynda Trk (=II. Murad) Macaristan tarumar ettiinde ok konuulduu zere (Macaristanda) yeni bir mparator seildi. Fakat henz bunun doru olup olmadn tetkik edemedim, nk grmedim 66. Bilginiz dhilindedir ki (II. Murad) Macaristan krall iin Polonyallarla savarken onlar da kendisine balad ve saysz insan ldrd, elbette bunlarn Hristiyan olduunu biliniz. Ardndan da Polonyann komular olan Tatarlar, Hristiyan ahalinin savala ele geirildiklerini grnce Polonyay istila ettiler. Burada ne yaptklarn anlatmaya kelimeler yetmez. Eer oralara gelenler varsa onlara kendiniz sorunuz. Dinsiz halklara kar prensliin o kadar gl kaleleri, o kadar ok sayda danman, o kadar ordu Hey gidi yardm edilmesi lzm gelen ve yardm edilebilecek, ancak bunlarn yaplmad, ne de bir tavsiyenin gnderilmedii zavall insanlar. ounluun adna, kardeleri, mektuplar ve 30 adet yazy, onlara kar bir ordu hazr edildiinde Aralk ayndan nce imparator ve dklere gnderdim. Bunlar ald ve okudular, fakat umursamad ve dikkate almadlar. Tanrnn borazan, rahip Jakobumuz Kral ve prensin gzleri nnde haykrm, adaletsizliklerini yzlerine arpmtr: Ne yazk, zavalllar, lkeniz yabanclar tarafndan yamalanyor, kadnlarnz gzlerinizin nnde aalanyor, kardeleriniz ve oullarnz zincire vuruluyor, ancak yine de umursamyorsunuz. Onlar bu gibi szleri duyduka glyor ve hissizlie brnyorlar. Dahas, efendimiz Papa hazretleri, ordu hazr ederler diye ilahi hediyelerini dinsizlere gnderiyor. Ne zaman, ne zaman Hristiyanlarn kederi sona erdirilecek. Buna ne kadar bir zaman var. lmeden nce kendi gzlerimle grebilecek miyim? Umudum var, ancak ok zayf ve ok uzak, hatta mit d.
66

Burada Sigismundun lmnden sonra Macar tahtna geen Avusturya dk II. Albertten bahsediyor.

100

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

Bir zamanlar Mslmanlar spanyann dna sren anl Frank krall nerede? ngilizlerin byk gc nerede? Bunlarn ikisi birbirlerini mahvetmilerdir. Dinsizlerin korkulu ryas Aragon kral nerede? Hristiyanln dier gl prenslikleri nerede? Almanlar Macarlardan ve Bohemyallardan nefret ederler. Macarlar Polonyallarla savar. Kilisenin obanlar obanlardan ayrlmtr, baronlar baronlarla, kentliler kentlilerle mcadele ederek birbirlerini mahvetmektedirler. () 67 Bir sonraki sene iin Trkten ok korkan kent iin dua edilmesi ve dierlerine de tavsiye edilmesi ok memnuniyet vericidir. Korkmak yerindedir, nk 3.000 veya daha fazla Hristiyan gencini denizlere adapte etti, onlar iyi birer kreki yapt ve kalyonlar da zaman kaybetmeksizin savaa hazrlad. Eer, Tanr saklasn kenti ele geirirse, ne yazk ki, geriye kalan Hristiyanlara bundan sonra hem denizden hem de karadan saldrabilir. Oysaki eli imdilerde sadece zarar ziyana ulayor. Kalpten yakarmzn nedeni eer kuatma gerekleirse, Tanrnn (yle bir durumda kente) yardm etmesi iindir. (II. Murad) talyadaki kentlerden, zellikle de i taraflarda gvenlikli Venedikten gelebilecek yardmdan rker. (Onun) Yaam boyunca olduu gibi imdi de bu ie giriebileceine inanlmaz. Daha nce sylenilenler bunu kantlamaktadr. 30.000 mzrakl asker ve bu kadar da ekili ve ayn zamanda palal hemen hazr edilmelidir. Bu konuda sen ne dnyorsun? Ayrca (II. Murad) asla yemez ve adamlaryla nadiren konuur, nk i ekerek sylyorum ki (kent) tamamen (Trklerin snrlarnn) ortasna alnmtr. ok talihsiz bir ekilde denizde stnl kolaylkla elde edebilmesi mmkndr. Hibir nemi yoksa da unu da ilave et ki, mparatorluuna bal says 100.000den fazla tm ky, kent ve kalelerden daha nce hi yapmad zere yakn bir zamanda Hristiyan olanlarnn onda birini 10 yandan 20 yana kadar olanlar arasndan kendi zel kleleri ve muhafzlar olarak el koydu ve talihsiz bir ekilde Mslman yapt 68. Daha nce kehanet ortaya kt ekilde, imdi kanlmaz olarak ya kendisi Hristiyanlar yok edecek veyahut Hristiyanlar tarafndan yok edilecektir. Ben bunlarn ilkinden ziyadesiyle korkuyorum. Tanr dierine rza gstersin.
67

68

lerleyen paragrafta birka satrda yazar dnyann sonunun geldiinden ve tehlikeye kar birlik olunmasndan bahseder. Burada verilen rakam hem Osmanl hem de dier yabanc kaynaklarn verdii bilgilerle uyumludur. Menage, a.g.m., s. 211.

101

ALTAY TAYFUN ZCAN

nk midimiz krlm deildir. Dier taraftan Mslmanlar ve Trk halklar arasnda bir dedikodu yaylmtr ki buna gre onlarn mahvolu zaman ok yakndr. Khinlerinin dediklerinin zerinden de bir sre gemitir. Fakat bizde imdiye kadar ge kalm bir huyumuz olan onlarn sadakalar ve fakirlere kar sorumluluk hisleri imdiye kadar (onlarn ykmn) geciktirmitir. Hey gidi ok dindar Hristiyan dkleri imdi nerede? Gl ve dindar Gottofred (=Godfrey), Boxon (=Bohemond), Balduinus (=Baldwin) ve dier arda kalan anlar sonsuza kadar srecek olan prensler nerede? sann kabrini dizsizlerin elinden kurtaranlar nerede? Daha geriye dnlrse ebedi ve kutsal an kuaklar boyunca hibir zaman yok olmayacak ve unutulmayacak Frank kral asil Carolus (=Byk Karl) nerede? Ki o, gc ve ordusuyla ve hatta byk yetenek ve dindarlyla sann incinmesinin intikamn alm, dini ile detini bat ve douda yaymtr 69. O kadar ki, o ve onlarn imdiye kadar devam eden anndan tr Frank ad, barbarlara korkun grnm, Hristiyanlarn batdaki topraklarndan dounun tamamna kadar Frank ad yanklanmtr 70. te bu yzden, Hristiyan krallar ve prensleri hemen ayaa kalkn, nk zaman gelmitir. te rnek, ite eref, ite sorumluluk. Drt adalettir, dindir, inantr. Ne yazk ki saya ba kaldran dman halklar gzle grnr hale gelmitir. Korkanlara gl, cesurlara korkak. Niin zaman harcyorsunuz? Sadece paganlara kar direnerek deil, ayn zamanda sann adn yayarak cesur olun. Yok edin ve zafer kazanmay dnmeksizin harpten zevk aln. Soruyorum Byk skender bu kadar an nasl kazanmtr, Afrikal Hannibal veya
69

70

Ortaa Avrupa tarihinin en nemli simalarndan olan Byk Karln talya ve spanyada Mslmanlarla mcadeleleri olmusa da Douya doru bir sefere giriememitir. Buna mukabil, Mslmanlarla mcadelelerinden tr bir Hal kahraman olarak ortaya km ve Hal seferlerine ilikin arlarda veya edebi eserlerde nemli bir edebi kiilik olarak kendini gstermitir. M. Gabriele, An Empire of Memory: The Legend of Charlamagne, the Franks and Jarusalem before the First Crusade, Oxford UP 2011, s. 41 vd. Onun bir mite dnmesiyle ilgili u almada yer alan bir iirde bu hususu ak ekilde grebilmek mmkndr. J. A. Stuckey, Charlemagne: The Making of an Image, Dissertation Phil.D., University of Florida 2006, s. 64, 65. Frenk ekliyle bugn dahi Avrupallar iin kullanm devam eden bu kelime Trke de dhil Mslman halklarn dillerine muhtemelen Bizansllar yoluyla girmi olmaldr. Frank krall ile Araplar arasnda ilikiler varsa da bu temas sz konusu adn genellemesinde pek de yeterli grnmyor. Bunun yan sra kelime daha ok Orta ve Bat Avrupallar iin kullanlagelmitir. Mesela spanyollar veya Slavlar iin bu kelime kullanlmamtr. Bu konuda geni bilgi iin bk. B. Lewis, Ifrandj, EI2, III (Leiden 1986), 1044-1046.

102

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

Scipiolar ve hatta Caesar? Hi kuku yok ki sadece askeri ana sahip deillerdi, ayn zamanda kendi halklarnn dndaki topraklara (doru ileri) atlmlard. Fakat hey gidi hey, ne kadar ac ki idare srmek konusunda hevesli prenslerimiz, ne inancn mahvolmasna ne de zerimize ynelen tehlikeye kar her hangi bir ey hissetmez. Birbirlerini iireceklerine meydana insinler ve anlarn barbar halklara retsinler. Fakat eer halklarn din, zgrlk ve an iin silahlanmaya davet etmezlerse, bu barbar halklar altn ve gm ile deerli talardan zengin olurlarken kalplerine bir sknt uramayacana phe yok. Aslnda onlar kadnlardan daha fazla ipekliler giyer, ayaklarna kadar inciler ve mcevherle donanr ve dahas, sadece kupalar ve tablalar deil, ayn zamanda yaz masalar ve kutular gmten, atlarnn yular ve eerleri de altnla donanmtr. Daha da rktc olan duyun ki, pek ou gurur iinde sann su sayd bir ekilde Hristiyan tapnaklarndaki altndan kutsal kadehleri kullanarak ierler. Niin duruyoruz ki? te aradnz (burada). Fakat niin bu kadar zaman ve sz harcyoruz? Oysaki Tanrdan baka hibir kimse onlarn gzlerini aydnlatamaz ve kalplerini sarsamaz, (zira) tm bo tevikler insana zgdr. Bundan tr ey babalarm ve din kardelerim kulanz buna veriniz, yalvaryorum. Tanrya yakararak, titreyerek i ekerek ok kutsal dualara ara vererek kentlere ve kalelere gidiniz ve halka sesleniniz, halk bir araya getiriniz, kklerin ve ayn zamanda byklerin kalplerine ilham veriniz. Gnahlarn yok olmas iin dualarla almaya devam etsinler ve almalarn dindarlkla srdrsnler. nk gvenilir ve merhametli Tanr, insanlarn gnahlarndan tr nefreti yayar. yi almalarla (bu fke) hafifletilebilir. Dindarlarn gzleri de ayn zamanda Hristiyan halklara merhamet iin bundan tezi yok dikkat kesilsin, kalpleri sevgiyle dolsun tasn, ayn zamanda prensler de kiliseyle bir btn olma durumunu ve bar sunsun. Tm ktlklerin mucidi ve kkrtcs, sann tm kiliselerine kargaa tohumlar eken eytan (bylelikle) Tartaryaya (=cehenneme 71) ekildiinde Kiliseye bal olanlar memnun olur, bu gne kadar sa ve Hristiyanlarla dalga geen ve alay eden dinsizleri utandrr ve dize getirirler. Sevgili baba, eer, kutsal birlik kurulursa din kardeleri gvenle, yani demeye altm o ki rahat bir ekilde denizi geebilirler. Bylelikle sizin gzleminiz sayesinde pek ok toprak ebedi baaklarla dolar taar. Bundan tr,
71

Buradaki kelime oyununun kkeni iin bk. P. Jackson, Medieval Christendoms Encounter with the Alien, Historical Research, 74 (2001), s. 353.

103

ALTAY TAYFUN ZCAN

sevgili baba, sizin gizemli kalbinizi bildiim kadar kendimden emin olarak sizi davet ediyorum. min. Constantinopolisten 12 Aralk 1438. Saygyla Fransisken Tarikatndan deersiz Bartholomaeus de Jano.

Kaynaka Alan, H., Bozkrdan Cennet Bahesine Timurlular, tken Yay, stanbul 2007. Annales Ecclesiastici, ed. Raynaldus vd, Tomus XXVI (1356-1396), Parisiis 1880. Anooshahr, A., The Gazi Sultans and the Frontiers of Islam, LondonNew York 2009. Bartold, V. V.; Mool stilasna Kadar Trkistan, ev. H. D. Yldz, TTK Yay, Ankara 1990. Batav, ., Osmanl Trk-Macar Tarihi Mnasebetlerinde lk Devir (1456ya Kadar), TKAE Yay, Ankara 1991. Bertrandon de la Broquierein Denizar Seyahati, Ed. Ch Schefer, ev. . Arda, Eren Yay, stanbul 2000. Cosmo, N. Di, Mongols and Merchants on the Black Sea Frontier, in the Thirteenth and Forteenth Centuries: Convergences and Conflicts, Mongols Turks and Others, ed. R. Amitai-M. Biran, Brill Publishing, Leiden-Boston 2005, s. 391-424. Delilba, M., Selanik ve Yanyada Osmanl Egemenliinin Kurulmas, Belleten, LI/199 (1987), 75-106. Fischer, W. J., Ascensus Barcoch (I) A Latin Biography of the Memluk Sultan Barquq of Egypt (D.1399) Written by B. de Mignanelli in 1416, Arabica, VI/1 (1959), 57-74. Fleet, K., The Treaty of 1387 between Murad I and the Genoese, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, LVI/1 (1993), 13-33. 104

BARTHOLOMAEUS DE JANONUN TRKLERLE LGL BR MEKTUBU

______________, European and Islamic Trade in the Early Ottoman State, Cambridge UP 1999. Gabriele, M., An Empire of Memory: The Legend of Charlamagne, the Franks and Jarusalem before the First Crusade, Oxford UP 2011. Geanakoplos, D. J., The Council of Florence (1438-1439) and the Problem of Union between the Grek and Latin Churches, Church History, XXIV/4 (1955), 324-346. lgrel, M., Yenieri, slam Ansiklopedisi,, XIII (1986), 385-395. nalck, H., Murad II., slam Ansiklopedisi, VIII (1979), 598-615. ______________, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev. R. Sezer, YKY Yay, stanbul 2011. Jackson, P., Medieval Christendoms Encounter with the Alien, Historical Research, 74 (2001), s. 347-369. Jorga, N., Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. N. Epeli, Yeditepe Yay., stanbul 2009. Kalman, B., Hristiyan Birlii ve XV. Asrda Osmanl-Macaristan likileri, Tarih Dergisi, say 28-29 (1974-1975), s. 83-112. Kurat, A.N., Rusya Tarihi, TTK Yay, Ankara 1999. Lewis, B., Ifrandj, Encyclopaedia of Islam 2, III (1986), 1044-1046. Macaristanl Gyrgy, Trkler: Trklerin Gelenekleri, Grenekleri ve Hinlikleri zerine nceleme, ev. L. A. zcan, Bilge Kltr Sanat Yay, stanbul 2009. Menage, V. L., Devshirme, Encyclopaedia of Islam 2, II (1991), 210213. Mollaolu, F. Krldkme, Laonikos Chalkokondylesin Kronii ve Deerlendirilmesi (V-VII. Blmler), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2005. Necipolu, G., Byzantium Between the Ottomans and the Latins, Cambridge University Press 2009. Palmer, J. A. B., Yenierilerin Kkeni, ev. M. z, Stten Osmanlya, der. O. zel-M. z, mge Yay, Ankara 2005, s. 475-516. Parry, S., Fifty Years of Failed Plans: Venice, Humanism and the Turks, Dissertation Phil.D., The City University of New York 2008. Patrologiae Gracae, Tomus CLVIII, Parisina 1866. 105

ALTAY TAYFUN ZCAN

Runciman, S., Konstantinopolis Dt, ev. D. Trkmer, Doan Kitap, stanbul 2011. Setton, K. M., Papacy and the Levant, II, Philadelphia 1978. Sevcenko, I., Intellectual Repercussions of the Council of Florence, Church History, XXIV/4 (1955), 291-323. Stuckey, J. A., Charlemagne: The Making of an Image, Dissertation Phil.D., University of Florida 2006. Uzunarl, . H., Devirme, slam Ansiklopedisi, III (1963), 563-565. Vryonis, S., Isidore Glabas and the Turkish Devshirme, Speculum, XXXI/3 (1956), 433-443. Wittek, P.; Devshirme and Sharia, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XVII/2 (1955), 271-278. Zinkeisen, J. W.; Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. N. Epeli, Yeditepe Yay, stanbul 2011.

106