Dengeleme Hesabı II

DENGELEME HESABI-II
DERS NOTLARI
Jeodezik Alarn Dengelenmesi
Do. Dr. Temel BAYRAK
2011 - GMHANE
DENGELEME HESABI-II
DERS NOTLARI
Jeodezik Alarn Dengelenmesi
Bu kitabn her hakk sakldr. Yazarn yazl izni olmakszn kitabn tamam
veya herhangi bir blm hibir ekilde oaltlp yaynlanamaz.

Yazar adresi:
Gmhane niversitesi
Mhendislik Fakltesi
Harita Mhendislii Blm
Balarba Mahallesi
29100 GMHANE
E-mail: tbayrak@gumushane.edu.tr
Tel: +90 456 2337425 6 1230
2011 GMHANE
ISBN: 978-605-61712-1-5
NSZ
Dengeleme Hesab-II ders notu niteliindeki bu kitap Harita Mhendislii Blm
rencilerinin kaynak ihtiyacn gidermek zere hazrlanmtr. Bu kitabn renciler iin bir
ders arac olmas ana ama olarak benimsenmitir. Konular kendiliinden renmeye uygun
bir biimde ele alnm ve kitapta yeterli sayda uygulama verilmeye allmtr.
Kitabn yararl olmasn temenni ederim.

Gmhane 2011
NDEKLER
indekiler
Sayfa No
1.
GR
2.
DOLAYLI LLER DENGELEMES
3.
DORULTU AINDA YNELTME BLNMEYENLERNN
13
NDRGENMES
4.
DORULTU ALARININ DENGELENMES
18
5.
KENAR ALARININ DENGELENMES
30
6.
DORULTU-KENAR ALARININ DENGELENMES
37
7.
NVELMAN ALARININ DENGELENMES
45
8.
TRGONOMETRK NVELMAN ALARININ DENGELENMES
56
8.1.
Dey Alarla Dengeleme
57
8.2.
Ykseklik Farklarna Gre Dengeleme
64
9.
GPS ALARININ DENGELENMES
72
10.
GPS NVELMANI
83
11.
SERBEST ALARIN DENGELENMES
90
12.
MODEL HPOTEZNN TEST ve UYUUMSUZ LLER TEST
101
13.
K BOYUTLU BENZERLK (HELMERT) DNM
105
1. GR
2. DOLAYLI LLER DENGELEMES
Matris formatnda Fonksiyonel Model
v = A x
v1 a1
v a
2 = 2

vn an
b1
c1
b2
c2
bn
cn
dx 1
dy 2

du n
n l says, mi gzlemlerin duyarlklar ve rij =
mij
mi m j
korelasyon katsays olmak zere
korelasyonlu ve duyarlklar (arlklar) farkl olan ller iin genel bir Varyans-Kovaryans
matrisi aadaki gibi kurulabilir.
m12
m12
K = m13

m
1n
m12
m22
m23
m2 n
m13 m1n
m23 m2 n
m32 m3n

m3n mn2
m12 r12 m1 m2 r13 m1 m3
m22 r23 m2 m3
r12 m1 m2
K = r13 m1 m3 r23 m2 m3
m32
r m m r m m r m m
1n 1 n 2 n 2 n 3n 3 n
mij = rij mi m j
r1n m1 mn
r2 n m2 mn
r3n m3 mn
mn2
llerin Q ters arlk matrisi ( s02 : ncl varyans olmak zere)

K = s02 Q
Q =
K
s02
q13 q1n
m12
q23 q2 n
m12
1
q33 q3n = 2 m13
s0

m
qn 3 qnn
1n
q11 q12
q
21 q22
Q = q31 q32

qn1 qn 2
p12
p22
p32
pn 2
p13
p23
p33

pn 3
m23
m2 n
1
llerin arlk matrisi

p11
p
21
1
p = Q = p31

pn1
m12
m22
p = Q
m13 m1n
m23 m2 n
m32 m3n

m3n mn2
(Stokastik Model)
p1n
p2 n
p3n

pnn
Arlklar Farkl ve Korelsyonlu ller iin ama fonksiyonu

1
v Q v = v p v = min
T
Matris formatnda Normal denklemler
A p A x A p = 0
Normal Denklem Katsaylar matrisi
N=A pA
Bilinmeyenler Vektr
Sabit terimler
n= A p
Normal denklemler simetriktir.
Denklem says bilinmeyen says kadardr.
Normal Denklemlerin zm ve Bilinmeyenlerin Hesab

1
x = N n = A p A
T
) (A
1
bilinmeyenler zlm olur.
Bilinmeyenlerin Kesin Deeri

Bilinmeyenlerin yaklak deerlerine normal denklemlerin zmnden elde edilen
dengeleme bilinmeyenleri eklenerek bilinmeyenlerin kesin deerleri elde edilmi olur.
Bilinmeyenlerin kesin deeri = Bilinmeyenlerin yaklak deeri + Dengeleme bilinmeyenleri
x = x0 + dx
x x0 dx
y y dy
= 0 +

u u0 du
y = y0 + dy
u = u0 + du
Dzeltmelerin Hesab
Elde edilen dx, dy, dz, , du dengeleme bilinmeyenleri, dzeltme denklem eitliklerinde
yerine konarak dzeltmelerin saysal deerleri elde edilir.
v = A x
v1 a1
v a
2 = 2

v n a n
b1
b2
c1
c2
bn
cn
dx 1
dy 2

du n
Dzeltmelerin Denetimi
A pv = 0
T
v p v = p v
T
v pv = p n x
T
Dengeli ller
Dzeltmeler llere eklenerek dengeli ller hesaplanr. Bu deerler dorusal olmalar
gerekmeyen ilk dzeltme denklemlerinde yerine konarak aadaki art saladklar
denetlenir. Bu ilem dengeleme ilemlerinin tmnn hesap hatalarndan arndrlm
olduunu gsterir.
= + v
i
i
i
1 1 v1

2 = 2 + v 2

n n vn
Li + vi = i ( x0 + dx, y0 + dy, z0 + dz ,..., u0 + du )
Karesel Ortalama Hata

T
m0 =
v pv
nu
f = n-u fazla l says (serbestlik derecesi)

n: l says
u: bilinmeyen says
Karesel ortalama hata (KOH)
Duyarlklar farkl gzlemlerin ortalama hatas (standart sapmas)
Ortalama hata
Arl p = 1 olan lnn ortalama hatas
Birim arlkl lnn standart sapmas
RMS (Root Mean Square)
Bilinmeyenlerin Ortalama Hatas
qxx
q
1
T
Q xx = A p A = xy
qxz
qxy
q yy
q yz
qxz
q yz
qzz
Bilinmeyenlerin ters arlk matrisi
Bilinmeyenlerin ortalama hatalar

mx = m0 q xx
mz = m0 q zz
m y = m0 q yy
llerin Ortalama Hatas

llerin ters arlk matrisinden
q13 q1n
q23 q2 n
q33 q3n

qn 3 qnn
q11 q12
q
21 q22
Q = q31 q32

qn1 qn 2
llerin arlk matrisinden
p11
p
p = 12
p13
p12
p13
p22
p23
p23
p33
m i = m0 Q
i i
p = Q
m i =
m0
pii
Dengeli llerin Ortalama Hatas

Q = A Q xx A
m = m0 Q
i
Dengeli llerin kovaryans matrisi
Dengeli llerin ortalama hatalar
i i
Dzeltmelerin Ortalama Hatas
Q vv = Q Q
1
Q vv = p Q
Dzeltmelerin kovaryans matrisi
mvi = m0 Q v v
Dzeltmelerin ortalama hatalar
i i
Not: Q vv matrisi kaba hatal ya da uyuumsuz llerin aratrlmasnda kullanlr.

rnek: Aada matris formatnda bir fonksiyonel model verilmitir.
Bu modele ait
Stokastik model iin veriler tabloda verilmitir. ncl karesel ortalama hata s0 = 1.6 mm
olduuna gre, duyarlklar farkl olan bu lleri dolayl ller yntemine gre
dengeleyiniz.
m1 = 0.94 mm
m2 = 0.69 mm
m3 = 0.90 mm
0.9979
1.58
v1 0.0639
v = 0.9902 0.1398 dx 3.26
dy
2
v3 0.9747
0.2232 5.99
Dengeleme kararnn verilmesi

l says n = 3
Bilinmeyen says u = 2
Serbestlik derecesi = fazla l says = f = n u = 1 > 0 dengeleme var.
Stokastik model Arlklar farkl ve korelasyon var
K
m12
= r12 m1 m2
r13 m1 m3
r13 m1 m3
r23 m2 m3
m32
r12 m1 m2
m22
r23 m2 m3
0.94 2 0.8 0.94 0.69 0.8 0.94 0.90
K = 0.8 0.94 0.69

0.69 2 0.8 0.69 0.90
0.8 0.94 0.90 0.8 0.69 0.90
0.90 2
0.8836 0.5189 0.6768

K = 0.5189 0.4761 0.4968
0.6768 0.4968 0.8100
K = s02 Q
Q =
K
m02
rij = 0.8
0.8836 0.5189 0.6768

1
Q = 2 0.5189 0.4761 0.4968
1.6
0.6768 0.4968 0.8100
0.3452 0.2027 0.2644

Q = 0.2027 0.1860 0.1941
0.2644 0.1941 0.3164
a1 j
a2 j
a3 j
e1 j
e2 j
e3 j
0.3452
0.2027
0.2644
-1
-0.5872
-0.7659
-2.8969
0.1860
0.1941
0.0670
0.0388
-0.5872
-1
-0.5800
8.7673
-14.9309
0.3164
0.0914
-0.4254
-0.5800
-1
4.5660
6.3487
-10.9460
-10.0255
6.0669
4.6560
p =
-18.6130
6.3487
-10.9460
10.0255 6.0669 4.6560

p = Q = 6.0669 18.6130 6.3487
4.6560 6.3487 10.9460
1
Normal Denklemlerinin kurulmas ve zm
p
10.0255 6.0669 4.6560
6.0669 18.6130 6.3487
4.6560 6.3487 10.9460
0.0639 0.9902 0.9747

0.9979 0.1398 0.2232
0.8343 24.2240 17.2408

9.8177 10.0771 1.3171
A p
T
0.8343 24.2240 17.2408

9.8177 10.0771 1.3171
0.9979
0.0639
0.9902 0.1398
0.9747
0.2232
1.58
3.26
5.99
40.7380 8.0672
8.0672 10.9118
183.5611
40.4737
n = A p
N = A pA
A p
a1 j
a2 j
e1 j
e2 j
40.7380
8.0672
-1
-0.1980
-0.0245
10.9118
9.3143
-0.1980
-1
0.0213
-0.1074
-0.0288
0.0213
Q xx =
-0.1074
183.5611
T
n = A p =
40.4737
0.0288 0.0213
Q xx = N 1 =
0.1074
0.0213
dx 4.42
x= =
mm
dy 0.44
Bilinmeyenlerin Kesin Deeri
x x0 dx
y = y + dy
0
Dzeltmelerin Hesab v = A x
4.42
x=
0.44
0.9979
0.0639
A = 0.9902 0.1398
0.9747
0.2232
1.42
1.18
1.58
0.16 1.58
4.44 3.26
4.41 5.99
A x
v = A x
Dzeltmelerin Denetimi
v
1.42
1.18
1.58
10.0255 6.0669 4.6560

6.0669 18.6130 6.3487
4.6560 6.3487 10.9460
0.0639 0.9902 0.9747

0.9979 0.1398 0.2232
0.00
AT pv =
0.00
v
1.42
1.18
1.58
10.0255 6.0669 4.6560

6.0669 18.6130 6.3487
4.6560 6.3487 10.9460
vT = [ 1.42 1.18 1.58]
v p v = [8.57]
T
v p v = p v
T
v
1.42
1.18
1.58
10.0255 6.0669 4.6560

6.0669 18.6130 6.3487
4.6560 6.3487 10.9460
T pv = [8.57]
= [1.58 3.26 5.99]

T
v pv = p n x
T
10.0255 6.0669 4.6560

6.0669 18.6130 6.3487
4.6560 6.3487 10.9460
1.58
3.26
5.99
= [1.58 3.26 5.99]
T p =
4.42
x=
0.44
n = [183.5611 40.4737]
T
n x=
T
Dengeli ller
= + v
i
i
i
1 1 v1

2 = 2 + v 2
v
3 3 3

T
m0 =
v pv
nu
8.57
= 2.93 mm
3 2

0.0288 0.0213
Q xx = N 1 =
0.1074
0.0213
Bilinmeyenlerin ters arlk matrisi
mx = m0 qxx = 2.93 0.0288 = 0.50 mm
Bilinmeyenlerin ortalama hatalar
my = m0 q yy = 2.93 0.1074 = 0.96 mm

10.0255 6.0669 4.6560
p = 6.0669 18.6130 6.3487
4.6560 6.3487 10.9460
m 1 =
m0
2.93
=
= 9.28 mm
p1
10.0255
m 2 =
m0
2.93
=
= 12.64 mm
p2
18.6130
m 3 =
m0
2.93
=
= 9.69 mm
p3
10.9460
m i =
10
m0
pi

Q = A Q xx A
Dengeli llerin kovaryans matrisi
Q xx = N
0.0288 0.0213
0.0213
0.1074
0.0639 0.9902 0.9747

0.9979 0.1398 0.2232
0.9979
0.0639
0.9902 0.1398
0.9747
0.2232
0.0077
0.0017
0.1097
0.0077
0.0244 0.0235
0.0234
0.0017 0.0235
Q = A Q xx A
m = m0 Q
i
i i
m = m0 Q = 2.93 0.1097 = 0.97 mm

1
1 1
m = m0 Q
2 2
m = m0 Q
3 3
= 2.93 0.0244 = 0.46 mm
= 2.93 0.0234 = 0.45 mm
Q vv = Q Q
Q vv = p Q
0.0077
0.0017
0.3452 0.2027 0.2644 0.1097
Q vv = 0.2027 0.1860 0.1941 0.0077
0.0244 0.0235
0.2644 0.1941 0.3164 0.0017 0.0235
0.0234
0.2354 0.1950 0.2626

Q vv = 0.1950 0.1616 0.2176
0.2626 0.2176 0.2930
11
mvi = m0 Q v v
i i
mv1 = m0 Q v v = 2.93 0.2354 = 1.42 mm

1 1
mv2 = m0 Q v v = 2.93 0.1616 = 1.18 mm

2 2
mv3 = m0 Q v v = 2.93 0.2930 = 1.58 mm

3 3
12
3. DORULTU AINDA YNELTME BLNMEYENLERNN NDRGENMES

Bir denklem sistemindeki denklemlerin boyutlar bydke, denklemlerin kurulmas ve
zm iin harcanacak zaman denklem boyutlarnn kp ile orantl olarak artar. Bu
nedenle normal denklemler zlmeden nce bilinmeyenlerden bir tanesinin bile yok edilmesi
hatr saylr bir zaman kazanc salar. Bilinmeyenlerin yok edilmesi iin ok farkl yntemler
mevcuttur. Haritaclk uygulamalarnda en yaygn olan Gauss Toplam Denklem Yntemidir.
Bu yntemde art, dzeltme denklemlerinde yok edilecek bilinmeyenin katsays btn
dzeltme denklemlerinde ayn olmaldr. Dorultu alarnda yok edilmek istenen yneltme
bilinmeyenlerinin katsaylar eittir. Ayrca dorultu alarnda genellikle her dorultu iin
arlklar eit olarak alnr. Arlklar eit dzeltme denklemleri aadaki gibi olsun. Burada
z bilinmeyeni yok edelim.
v1 = a1 x + b1 y + cz 1
v2 = a2 x + b2 y + cz 2
vn = an x + bn y + cz n
[v] = [a]x + [b]y + n c z [] = 0
Her iki taraf n ye blelim. Burada n sistemdeki

denklem saysdr.
[a ] x [b] y n c z [] = 0
n
Bu denklemin katsaylarn dzeltme denklemlerinde yerine yazalm.
[a ] [b]
[]
v1 = a1 x + b1 y + (c c )z 1
n
n
n
[]
[a ] [b]
v2 = a2 x + b2 y + (c c )z 2
n
n
n
[]
[a ] [b]
vn = an x + bn y + (c c )z n
n
n
n
13
z bilinmeyeni yok edilmi dzeltme denklemleri

v1 = a1' x + b1' y 1'
v2 = a2' x + b2' y '2
vn = an' x + bn' y 'n
Bu yeni denklem sisteminde aadaki kontroller salanmaldr.
[a ] = 0
'
[b ] = 0
'
[]
' = 0
rnek: Aadaki denklem sistemindeki z bilinmeyenini Gauss Toplam Denklem yntemiyle

yok ediniz ve yeni denklem sistemini v = A x matris gsterimi eklinde yaznz.
v1 = 2 x + y z 1
v2 = x + y z + 2
v3 = x y z 2
v4 = 3 x + 2 y z + 3
[v] = [a]x + [b]y + n c z [] = 0

Burada n = 4 ve c = 1 ( z bilinmeyeninin katsays)
7x + 3y 4z + 2 = 0
Yukardaki denklemi n = 4 e blelim.
7
4
3
2
x y
z =0
4
4
4
4
14
7
3
1
x y+z =0
4
4
2
1.75 x 0.75 y + z 0.5 = 0

v1 = (2 1.75) x + (1 0.75) y + ( 1 + 1) z + ( 1 0.5)
v2 = (1 1.75) x + (1 0.75) y + ( 1 + 1) z + (2 0.5)

v3 = (1 1.75) x + ( 1 0.75) y + ( 1 + 1) z + ( 2 0.5)
v4 = (3 1.75) x + (2 0.75) y + ( 1 + 1) z + (3 0.5)

v1 = 0.25 x + 0.25 y 1.5

v2 = 0.75 x + 0.25 y + 1.5
v3 = 0.75 x 1.75 y 2.5
v4 = 1.25 x + 1.25 y + 2.5

Denklem sistemini v = A x formatnda yazalm.
0.25
v1 0.25
1.5
v 0.75
0.25 x 1.5
2 =
v3 0.75 1.75 y 2.5

1.25
2.5
v 4 1.25
Kontrol
[a ] = 0.25 0.75 0.75 + 1.25 = 0

[b ] = 0.25 + 0.25 1.75 + 1.25 = 0
[ ] = 1.5 + 1.5 2.5 + 2.5 = 0
'
'
'
15
rnek: Aadaki denklem sistemindeki
dz bilinmeyenini Gauss Toplam Denklem
yntemiyle yok ediniz ve yeni denklem sistemini v = A x matris gsterimi eklinde

yaznz.
v1 = dz 10
v2 = dz 20.65 dx21 + 5.12 dy21 + 5
v3 = dz 21.69 dx22 + 1.64 dy22 4
ncelikle bu denklemleri dzenleyelim.

v1 = 0 dx21 + 0 dy21 + 0 dx22 + 0 dy22 dz 10
v2 = 20.65 dx21 + 5.12 dy21 + 0 dx22 + 0 dy22 dz + 5
v3 = 0 dx21 + 0 dy21 21.69 dx22 + 1.64 dy22 dz 4
[v] = [a ] dx21 + [b] dy21 + [c] dx22 + [d ] dy22 + n e dz [] = 0

Burada n = 3 ve e = 1 ( dz bilinmeyeninin katsays)
20.65 dx21 + 5.12 dy21 21.69 dx22 + 1.64 dy22 3 dz 9 = 0
Yukardaki denklemi n = 3 e blelim.
6.88 dx21 1.71 dy21 + 7.23 dx22 0.55 dy22 + dz + 3 = 0
v1 = (0 + 6.88) dx21 + (0 1.71) dy21 + (0 + 7.23) dx22 + (0 0.55) dy22 + (1 + 1) dz + (10 + 3)
v2 = (20.65 + 6.88) dx21 + (5.12 1.71) dy21 + (0 + 7.23) dx22 + (0 0.55) dy22 + (1 + 1) dz + (5 + 3)
v3 = (0 + 6.88) dx21 + (0 1.71) dy21 + (21.69 + 7.23) dx22 + (1.64 0.55) dy22 + (1 + 1) dz + (4 + 3)
v1 = 6.88 dx21 1.71 dy21 + 7.23 dx22 0.55 dy22 7

v2 = 13.77 dx21 + 3.41 dy21 + 7.23 dx22 0.55 dy22 + 8
v3 = 6.88 dx21 1.71 dy21 14.46 dx22 + 1.09 dy22 1
16
Denklem sistemini v = A x formatnda yazalm.

dx
7.23 0.55 21 7
v1 6.88 1.71
dy 21 8
v = 13.77
3
.
41
7
.
23
0
.
55
2
dx

v3 6.88 1.71 14.46
1.09 22 1
dy 22
Kontrol
[a ] = 6.88 13.77 + 6.88 = 0

[b ] = 1.71 + 3.41 1.71 = 0
[c ] = 7.23 + 7.23 14.46 = 0
[b ] = 0.55 0.55 + 1.09 = 0
[ ] = 7 8 + 1 = 0
'
'
'
'
'
17
4. DORULTU ALARININ DENGELENMES
X
Sfr dorultusu
P2 ( x2 , y2 )
z1
r12
t12
r12 + v12
t12
x2 x1
s12
Y
y2 y1
P1 ( x1 , y1 )
t12 : P1 ve P2 noktalar arasndaki semt (P1P2 )
r12 : P1 den P2 ye llen dorultu
z1 : P1 noktasndaki yneltme bilinmeyeni
Fonksiyonel Model: Bu problemde fonksiyonumuz semtin kendisidir. Fonksiyonel modeli

Semt iin yazalm.
y y1
t12 = r12 + v12 + z1 = arctan 2

x2 x1
y y1
r12 + v12 = z1 + arctan 2

x2 x1
Yukardaki fonksiyon dorusal deildir. Dorusallatrma ilemi iin bilinmeyenlerin

yaklak deerlerini seelim ve fonksiyonu Taylor serisine aalm.
z1 = z10 + dz1
x1 = x10 + dx1
x2 = x20 + dx2
y1 = y10 + dy1
y1 = y10 + dy1
18
t
t
t
y 0 y10 t12
dx1 + 12 dy1 + 12 dx2 + 12 dy2 = 0
+
r12 + v12 = dz1 z + arctan 20
0
x2 x1 x1
y2
x2
y1
0
1
0
t12
(1) y20 y10

x20 x10 y20 y10
y 20 y10
0
2
2
0
x x1
x20 x10
x20 x10
= 2
=
=
2
2
2
y20 y10 + x20 x10
y20 y10
y 0 y10
1
+
1 + 20
2
2
0
x20 x10
x20 x10
x2 x1
t12
x1
) (
(
(
)
)
) (
(y y )
(y y )
=
(y y ) + (x x ) (s )
0
2
0
2
0 2
1
0
1
0
2
0
2
0
1
0 2
1
0
12
(x x )
(s )
( )
t
y 0 y 0 1 sin t120
a12 = 12 = 2 0 1 0 =
s12
s12
s120
x1
200
10000
sin t120
a12 =
s120
100
( )
t12
y1
cc
cm
(1) x20 x10

y 20 y10 x20 x10
y 20 y10
0
2
2
0
x x
x20 x10
x20 x10
= 2 1 2 =
=
2
2
y20 y10 + x20 x10
y20 y10
y 0 y10
1
+
1 + 20
2
2
0
x20 x10
x20 x10
x2 x1
birim =
) (
(
(
)
)
) (
(x x )
(y y ) + (x x )
0
2
0
2
0 2
1
( )
t
x0 x0 1
cos t120
b12 = 12 = 2 0 1 0 =
s12
s12
s120
y1
200
10000
cos t120
b12 =
s120
100
( )
birim =
cc
cm
( )
t
sin t 0
a12 = 12 = 0 12
s12
x2
( )
t cos t120
b12 = 12 =
s120
y1
Bu katsaylar aadaki denklemde yerine koyalm ve dzenleyelim.

19
0
1
0
2
0 2
1
0
2
0
1
0 2
12
t
t
t
y 0 y10 t12
dx1 + 12 dy1 + 12 dx2 + 12 dy2 = 0
+
r12 + v12 = dz1 z + arctan 20
0
x2 x1 x1
y2
x2
y1
0
1
0
t12
v12 = dz1 + a12 dx1 + b12 dy1 a12 dx2 b12 dy2 + t120 r12 z10 = 0
12 = t120 r12 z10
Olmak zere dorusallatrlm dzeltme denklemi (Fonksiyonel Model) aadaki gibi yazlabilir.
v12 = dz1 + a12 dx1 + b12 dy1 a12 dx2 b12 dy2 12
Stokastik Model: Dorultu lleri korelsyonsuz ller olarak kabul edilir. Ayrca
dorultu llerinin arlklarnn eit olduu da farz edilir.
20
rnek: Aada verilmi ada dorultu llerine ait dzeltme denklemlerini v = A x

formatnda yaznz.
DN
108
NN
Y (m)
X(m)
Kesin Koordinatlar
765.499
8855.329
100
719.689
7969.933
107
342.246
8404.180
108
Yaklak Koordinatlar
21
632.630
8476.102
22
635.211
8426.244
23
638.765
8351.331
BN
100
21
22
23
107
Dorultu
0.00000
36.57040
47.24520
63.26200
106.47780
100
r1
r2
21
108
r3
r4
22
r5
107
23
l says
n=5
Bilinmeyen says
u = 6+1 (3 koordinat ifti ve 1 yneltme bilinmeyeni)
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 5-7<0
Dengeleme yok.
Koordinat bilinmeyenleri: dx21 , dy21 , dx22 , dy 22 , dx23 , dy 23

Bir yneltme bilinmeyeni: dz (108 Noktasnda dorultu gzlemleri yaplm)
21
y 0 y10
t120 = arctan 20
0
x2 x1
s120 =
200
10000
sin t120
a12 =

0
s12
100
( )
DN
108
BN
100
21
22
23
107
(y
0
2
) (
2
y10 + x20 x10
200
10000
cos t120
b12 =

s120
100
( )
z10 =
[t
Dorultu
ri (g)
tik0 (g)
sik0 (m)
tik0 - ri
0.00000
36.57040
47.24520
63.26200
106.47780
47.96968
84.54332
95.21448
111.22866
154.44796
618.610
299.158
293.795
301.192
575.355
47.96968
47.97292
47.96928
47.96666
47.97016
0
ik
r1
n
ik (cc)
0
tik0 - ri - z108
-0.6
31.8
-4.6
-30.8
4.2
aik
bik
cc / cm
cc / cm
7.0412
20.6562
21.6077
20.8088
7.2587
-7.5053
-5.1161
-1.6273
3.7088
8.3511
0
= 47.96974
z108
Dzeltme Denklemlerini aadaki formatta yazalm.

vik = dzi + aik dx1 + bik dyi aik dxk bik dyk ik
v108100
v10821
v10822
v10823
v108107
=
=
=
=
=
dz108
dz108
dz108
dz108
dz108
+ 7.0412 dx108
+ 20.6562 dx108
+ 21.6077 dx108
+ 20.8088 dx108
+ 7.2587 dx108
+
+
7.5053
5.1161
1.6273
3.7088
8.3511
dy108
dy108
dy108
dy108
dy108
7.0412 dx100
20.6562 dx21
21.6077 dx22
20.8088 dx23
7.2587 dx107
+
+
+
7.5053
5.1161
1.6273
3.7088
8.3511
dy100
dy 21
dy 22
dy 23
dy107
0.6
+ 31.8
4.6
30.8
+ 4.2
100, 107 ve 108 numaral noktalar dayanak alnan noktalardr. Bu noktalara ait katsaylar
dzeltme denklemlerinden karalm ve denklemleri yeniden yazalm.
v108100
v10821
v10822
v10823
=
=
=
=
v108107
= dz108
dz108
dz108
dz108
dz108
20.6562
21.6077
20.8088
dx21
dx22
dx23
+ 5.1161
+ 1.6273
3.7088
dy21
dy22
dy23
0.6
+ 31.8
4.6
30.8
4.2
Bu denklemleri bilinmeyenlere gre yeniden dzenleyelim.

v108100
v10821
v10822
v10823
v108107
=
=
=
=
=
Toplam
dz108
1
1
1
1
1
-5
1
dx21
dy21
dx22
dy22
dx23
dy23
0
0
0
0
0
0
0.6
0
0
0
0
20.6562 5.1161
+ 31.8
0
0
0
0
21.6077 1.6273
4.6
0
0
0
0
20.8088 3.7088 30.8
0
0
0
0
0
0
+ 4.2
-20.6562 5.1161 -21.6077 1.6273

4.1312 -1.0232
-20.8088 -3.7088
4.3215 -0.3255
4.1618
22
0.7418
0.00
0.00
n = 5 -n = -5 e blelim
Yneltme bilinmeyeni denklemi

1 dz108 + 4.1312 dx21 1.0232 dy 21 + 4.3215 dx22 0.3255 dy 22 + 4.1618 dx23 + 0.7418 dy 23 = 0
Bu denklem sistemindeki dz108 yneltme bilinmeyeninin katsaylar -1 dir. Bu bilinmeyen

dengeleme hesab ilemine geilmeden nce Gauss Toplam Denklem yntemi ile
indirgenmelidir. Yukardaki dzeltme denklemlerinden dz108 yneltme bilinmeyeninin yok
edilmi halini aaya yazalm.
4.3215
1.0232
4.0929
4.3215
1.0232 17.2861
4.3215
1.0232
4.3215
1.0232
v108100 4.1312

v
10821 16.5250
v10822 = 4.1312

v10823 4.1312
v108107 4.1312
dx21
4.1618
0.7418
0.3255
0.6
dy21
4.1618
0.7418
31.8
0.3255
dx22
1.3019
4.1618
0.7418
4.6
dy22
30.8
0.3255 16.6470 2.9670
dx23
4.1618
0.7418
0.3255
4.2
dy23
rnek: Aada verilmi dorultu an dolayl ller yntemiyle dengeleyiniz.

DN
108
NN
Y (m)
X(m)
Kesin Koordinatlar
719.689
7969.933
107
342.246
8404.180
108
Yaklak Koordinatlar
23
638.765
8351.331
107
23
r1
108
Dorultu
0.00000
43.21580
0.00000
32.24480
0.00000
124.53835
BN
23
107
108
23
107
108
r6
23
r5
r2
r3
r4
107
l says
n=6
Bilinmeyen says
u = 2+3 (1 koordinat ifti ve 3 yneltme bilinmeyeni)
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 6-5>0
Dengeleme var.
23
Koordinat bilinmeyenleri: dx23 , dy 23

yneltme bilinmeyeni: dz23 , dz107 , dz108
(23, 107 ve 108 noktalarnda dorultu gzlemleri yaplm)
y 0 y10
t120 = arctan 20
0
x2 x1
s120 =
200
10000
sin t120
a12 =
0
s12
100
( )
DN
108
23
107
0
2
) (
2
y10 + x20 x10
200
10000
cos t120
b12 =
0
s12
100
( )
Dorultu
ri (g)
BN
(y
0.00000
43.21580
z10 =
[t
0
ik
tik0 (g)
sik0 (m)
tik0 - ri
111.22866
154.44796
301.192
575.355
111.22866
111.23216
r1
n
]
ik (cc)
0
tik0 - ri - z108
-18
18
aik
bik
cc / cm
cc / cm
20.8088
7.2587
3.7088
8.3511
0
z108
= 111.23041
108 numaral noktadaki dorultu gzlemleri iin dzeltme denklemlerini yazalm

v10823
v108107
= dz108
= dz108
+ 20.8088 dx108
+ 7.2587 dx108
+ 3.7088 dy108
+ 8.3511 dy108
20.8088 dx23
7.2587 dx107
3.7088 dy 23
8.3511 dy107
18
+ 18
107 ve 108 numaral noktalar dayanak alnan noktalardr. Bu noktalara ait katsaylar
dzeltme denklemlerinden karalm ve denklemleri bilinmeyenlere gre yeniden yazalm.
v10823
v108107
= dz108
= dz108
Toplam
20.8088 dx23
+
dx23
0
3.7088 dy 23
+
dy 23
0
18
+ 18
-2
- 20.8088
-3.7088
0.00
10.4044
1.8544
0.00
n = 2 -n = -2
ye blelim
108 noktasndaki yneltme bilinmeyeni denklemi

1 dz108 + 10.4044 dx 23 + 1.8544 dy 23 = 0
Dzeltme denklemlerinden dz108 yneltme bilinmeyeninin yok edilmi halini aaya

yazalm.
v10823
v108107
= 10.4044 dx23
= + 10.4044 dx23
1.8544 dy23
+ 1.8544 dy23
18
+ 18
24
DN
107
Dorultu
ri (g)
BN
108
23
0.00000
32.24480
tik0 (g)
sik0 (m)
tik0 - ri
ik (cc)
0
ik
0
107
t - ri - z
354.44796
386.68977
575.355
389.889
354.44796
354.44497
15
-15
aik
bik
cc / cm
cc / cm
-7.2587
-3.3890
-8.3511
-15.9727
0
z107
= 354.44647

v107108
v10723
= dz107
= dz107
7.2587 dx107
3.3890 dx107
8.3511 dy107
15.9727 dy107
+ 7.2587 dx108
+ 3.3890 dx23
8.3511 dy108
+ 15.9727 dy 23
+ 15
15
v107108
v10723
= dz107
= dz107
Toplam
+
0
dx23
+ 3.3890 dx23
+
0
dy23
+ 15.9727 dy23
+ 15
15
-2
3.3890
15.9727
0.00
-1.6945
-7.9863
0.00
n = 2 -n = -2
ye blelim

1 dz107 1.6945 dx23 7.9863 dy 23 = 0
Dzeltme denklemlerinden dz107 yneltme bilinmeyeninin yok edilmi halini aaya

yazalm.
v107108
v10723
= 1.6945 dx23
= + 1.6945 dx23
DN
BN
23
107
108
7.9863 dy 23
+ 7.9863 dy 23
+ 15
15
Dorultu
ri (g)
tik0 (g)
sik0 (m)
tik0 - ri
0.00000
124.53835
186.68977
311.22866
389.889
301.192
186.68977
186.69031
ik (cc)
0
tik0 - ri - z107
-3
3
aik
bik
cc / cm
cc / cm
3.3890
-20.8088
15.9727
-3.7088
0
z107
= 186.69004

v23107
v23108
= dz 23
= dz 23
+ 3.3890 dx23
20.8088 dx23
+ 15.9727 dy 23
3.7088 dy 23
25
3.3890 dx107
+ 20.8088 dx108
15.9727 dy107
+ 3.7088 dy108
3
+ 3
v23107
v23108
= dz 23
= dz 23
Toplam
3.3890 dx23
20.8088 dx23
+ 15.9727 dy 23
3.7088 dy 23
3
+ 3
-2
-17.4189
12.2639
0.00
8.7099
6.1319
0.00
n = 2 -n = -2
ye blelim

1 dz 23 + 8.7099 dx23 + 6.1319 dy 23 = 0
Dzeltme denklemlerinden dz23 yneltme bilinmeyeninin yok edilmi halini aaya yazalm.
v23107
v23108
= + 12.0989 dx23
= 12.0989 dx23
+ 9.8407 dy23
9.8407 dy23
3
+ 3
1.8544 dy23
+ 1.8544 dy23
18
+ 18
Dzeltme denklemleri
v10823
v108107
= 10.4044 dx23
= + 10.4044 dx23
v107108
v10723
= 1.6945 dx23
= + 1.6945 dx23
7.9863 dy 23
+ 7.9863 dy 23
+ 15
15
v23107
v23108
= + 12.0989 dx23
= 12.0989 dx23
+ 9.8407 dy23
9.8407 dy23
3
+ 3
Dzeltme denklemlerini v = A x formatnda yazalm.

v10823 10.4044 1.8544
18
10.4044
v
18
1.8544
108107
v107108 1.6945 7.9863 dx23 15
7.9863 dy 23 15
v10723 1.6945
v23107 12.0989
3
9.8407

3
v23108 12.0989 9.8407
515.0117 303.7773
T
N = A A=
303.7773 328.1201
N = A A=
T
Q xx = N
cm cc
= birimsiz
cc cm
249.1780
T
n= A =
227.1338
n= A =
T
0.0043 0.0040
=
0.0067
0.0040
26
cm
cc = birimi cm
cc
dx 2.0
x = Q xx n = 23 =
dy23 2.5
cm
Bilinmeyenlerin kesin deeri

0
dx23
x23 x23
y = 0 + dy
23 y23 23
x23 8351.331 2.0 8351.311

y = 638.765 + 2.5 = 638.790

23
Dzeltmeler
v = A x =
cc
cm cc = birimi cc
cm
v10823 10.4044 1.8544

18 1.75
10.4044
v
18 1.75
1
.
8544
108107
v107108 1.6945 7.9863 2.0 15 1.75
7.9863 2.5 15 1.75

v10723 1.6945
v23107 12.0989
3 1.75
9.8407

3 1.75
v23108 12.0989 9.8407
Dengeli ller
r1 r1 v108 23
r r v
2 2 108 107
r3 r3 v107 108
= +
r4 r4 v107 23
r5 r5 v23107

r6 r6 v23108
ri = r i + vi
r1 0.00000 1.75 0.000175 0.00000
r 43.21580 1.75 43.215975 43.21615
2

r3 0.00000 1.75 0.000175 0.00000
=
=
+
=

r4 32.24480 1.75 32.244975 32.24515
r5 0.00000 1.75 0.000175 0.00000

r6 124.53835 1.75 124.538525 124.53870
Dengeli dorultu llerinin denetimi

Yneltme bilinmeyeni denklemleri
1 dz108 + 10.4044 dx 23 + 1.8544 dy 23 = 0
1 dz107 1.6945 dx23 7.9863 dy 23 = 0
1 dz 23 + 8.7099 dx23 + 6.1319 dy 23 = 0
Matris gsterimiyle
1.8544
10.4044
dz108
dz = 1.6945 7.9863 dx 23
dy
107
8.7099
dz 23
6.1319 23
27
1.8544
10.4044
15.79
dz108
dz = 1.6945 7.9863 dx 23 = 16.73 cc
dy
107
6.1319 23 32.52
8.7099
dz 23
z102 111.23041 15.79 111.23199

z = 354.44647 + 16.73 = 354.44814

107
z 23 186.69004 32.52 186.69329
z102 z102 dz108

z = z 0 + dz
107 107 107
0
z 23 z 23
dz 23
0
DN
108
107
23
Dengeli dorultulardan semt
BN
23
107
108
23
107
108
ri (g)
vi (cc)
0.00000
43.21580
0.00000
32.24480
0.00000
124.53835
-1.75
1.75
-1.75
1.75
-1.75
1.75
ri = r i + v i
-0.00018
43.21598
-0.00018
32.24498
-0.00018
124.53853
z
111.23199
111.23199
354.44814
354.44814
186.69329
186.69329
tik = ri
z102
111.23181
154.44796
354.44796
386.69312
186.69312
311.23181
Dengeli
Koordinatlardan
Semt
Fark
tik
111.23181
154.44796
354.44796
386.69312
186.69312
311.23181
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00

T
m0 =
v v
12.25
=
= 3.5 cm
nu
65

Q xx = N
0.0043 0.0040
=
0.0067
0.0040
mx = m0 q xx = 3.5 0.0043 = 0.2
cm
m y = m0 q yy = 3.5 0.0067 = 0.3
cm
m i =
m0
pi
Dorultu alarnda arlklar eit olduu iin llerin ortalama hatalar karesel ortalama
hataya eittir.
28

0.1667 0.1667
0.1667
0.3333 0.3333 0.1667
0.3333
0.3333
0.1667 0.1667
0.1667 0.1667
0.1667
0.1667
0.3333 0.3333 0.1667
0.1667
T
Q = A Q xx A =
0
.
1667
0
.
1667
0
.
3333
0
.
3333
0
.
1667
0
.1667
0.1667
0.1667 0.1667
0.1667
0.3333 0.3333
0.1667 0.1667 0.3333

0.3333
0.1667 0.1667
m = m0 Q
i
i i
m = 3.5 0.3333 = 2.02
cm
Q vv = Q Q
Q vv = p Q
1
0
0
1
p= p =
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0.1667 0.1667
0.1667
0.6667 0.3333 0.1667
0.3333
0.6667
0.1667 0.1667
0.1667 0.1667
0.1667
0.1667
0.6667 0.3333 0.1667
0.1667
Q vv =
0
.
1667
0
.
1667
0
.
3333
0
.
6667
0
.
1667
0.1667
0.1667
0.1667 0.1667
0.1667
0.6667 0.3333
0.1667 0.1667 0.3333

0.6667
0.1667 0.1667
mvi = m0 Q v v
i i
mvi = 3.5 0.6667 = 2.86
cm
29
5. KENAR ALARININ DENGELENMES

Kenar alarnda yaplan kenar lleri gnmzde genelde Elektronik Uzaklk lerler
(EU, Total Station) ile llerek elde edilirler.
P2 ( x2 , y2 )
s12
x2 x1
P1 ( x1 , y1 )
y2 y1
Y
Fonksiyonel Model: Bu problemde fonksiyonumuz kenarn kendisidir. Fonksiyonel modeli

kenar iin yazalm.
s12 + vs 12 =
(x2 x1 )2 + ( y2 y1 )2
Yukardaki fonksiyon dorusal deildir. Dorusallatrma ilemi iin bilinmeyenlerin

yaklak deerlerini seelim ve fonksiyonu Taylor serisine aalm.
x1 = x10 + dx1
x2 = x20 + dx2
y1 = y10 + dy1
y 2 = y 20 + dy 2
s12 + vs 12
s
s
s
s
= x x + y y + 12 dx1 + 12 dy1 + 12 dx2 + 12 dy2 = 0
x1
y2
x2
y1
s0
0
2
) (
0 2
1
0
2
0 2
1
12
30
(
)
) + (x x )
(
)
(y y ) + (x x )
2 ( 1) x20 x10
s
a12 = 12 =
x1
2
(y
0
2
0 2
1
0
2
0 2
1
2 ( 1) y20 y10
s
b12 = 12 =
y1
2
0 2
1
0
2
0 2
1
0
2
(x
birimsiz
(y y )
(s )
birimsiz
0
2
x10
s120
0
2
0
1
0 2
12
s12
= a12
x2
s12
= b12
y2
Bu katsaylar aadaki denklemde yerine koyalm ve dzenleyelim.
s12 + vs 12 =
(x
0
2
) + (y
0 2
1
0
2
0 2
1
s
s
s
s
+ 12 dx1 + 12 dy1 + 12 dx2 + 12 dy2 = 0
x1
y1
x2
y2
vs 12 = a12 dx1 + b12 dy1 a12 dx2 b12 dy 2 + s120 s12 = 0

12 = s120 s12
v s 12 = a12 dx1 + b12 dy1 a12 dx2 b12 dy 2 12 = 0
Stokastik Model: Kenar lleri korelsyonsuz ller olarak kabul edilir. nk kenar
lleri iin korelasyon belirlemek olduka zahmetli bir itir. Kenar llerinin arlklar
farkldr. EU iin karesel ortalama hata aadaki forml ile hesaplanr. Her EU iin
yapmc firmalar bu banty vermektedir. Farkl EU ler iin bu bant farkl deerler
alabilir. b ppm ksm, karesel ortalama hatann uzunlua bal olduu ksmdr. ppm
ksmna uzunluun km cinsinden deeri yazlr.
ms0 = (a + b ppm )
ppm = 1.000.000 mm = 1 km
31
rnein bir EU iin karesel ortalama hata bants aadaki formlle verilmi olsun.
Srasyla 1000, 2000 ve 5000 m lik uzaklklar iin karesel ortalama hatalar hesaplayalm.
ms0 = (2 mm + 2 ppm )
1000 m = 1 km
ms1 = (2 mm + 2 1) = 4 mm
2000 m = 2 km
ms 2 = (2 mm + 2 2 ) = 6 mm
5000 m = 5 km
ms3 = (2 mm + 2 5) = 12 mm
Bir s0 ncl karesel ortalama hata ve arln tanmndan yararlanarak arlk matrisini
aadaki ekilde yazabiliriz.
pi =
s02
ms2i
s02
2
ms1
0
p=
s02
ms22
s02
ms2n
rnek: Aada kenar lleri verilmi a dolayl ller yntemine gre dengeleyiniz. Bu
ada kenar lmede kullanlan EU iin ms = (5 mm + 5 ppm ) lik ayar deeri yapmc
firma tarafndan verilmitir. ncl karesel ortalama hata s0 = 30 mm olarak alnacaktr.
NN
Y (m)
X(m)
Kesin Koordinatlar
101 17246.828 12812.718
102 25084.654 12106.522
5230.407
103 24360.602
6447.904
104 16756.594
Yaklak Koordinatlar
23
20058.570
8243.730
DN
23
32
BN
101
102
103
104
Kenar (m)
5364.876
6338.984
5252.410
3758.782
l says
n=4
Bilinmeyen says
u = 2 (Bir koordinat ifti)
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 4-2 = 2 > 0
Dengeleme var
Koordinat bilinmeyenleri: dx23 , dy 23
(y
(x
=
s120 =
a12
0
2
y10 + x20 x10
) (
)
0
2
x10
s120
b12 =
(y y )
(s )
0
2
ik = sik0 sik birimli
0
1
0 2
12
DN
BN
x (m)
y (m)
sik0 (m)
sik
ik (mm)
aik
23
101
102
103
104
4568.988
3862.792
-3013.323
-1795.826
-2811.742
5026.084
4302.032
-3301.976
5364.843
6338.981
5252.389
3758.728
5364.876
6338.984
5252.410
3758.782
-33
-3
-21
-54
-0.8517
-0.6094
0.5737
0.4778
bik
0.5241
-0.7929
-0.8191
0.8785

v s 12 = a12 dx1 + b12 dy1 a12 dx2 b12 dy 2 12 = 0
vs23101
vs23102
vs23103
vs23104
= 0.8517
= 0.6094
= + 0.5737
= + 0.4778
dx23
dx23
dx23
dx23
+ 0.5241
0.7929
0.8191
+ 0.8785
dy 23
dy 23
dy 23
dy 23
+ 0.8517
+ 0.6094
0.5737
0.4778
dx101
dx102
dx103
dx104
0.5241
+ 0.7929
+ 0.8191
0.8785
dy101
dy102
dy103
dy104
33
3
21
54
101, 102, 103 ve 104 numaral noktalar dayanak alnan noktalardr. Bu noktalara ait
katsaylar dzeltme denklemlerinden karalm ve denklemleri yeniden yazalm.
vs23101
vs23102
vs23103
vs23104
= 0.8517
= 0.6094
= + 0.5737
= + 0.4778
dx23
dx23
dx23
dx23
0.5241
0.7929
0.8191
+ 0.8785
dy23
dy23
dy23
dy23
33
3
21
54
Bu denklemleri v = A x formatnda yazalm.

vs23101 0.8517
0.5241
33

v

s23102 = 0.6094 0.7929 dx23 3
vs23103 0.5737 0.8191 dy 23 21

0.8785
54
vs23104 0.4778
33
ms = (5 mm + 5 ppm )
s0 = 30
pi =
s02
ms2i
ms1 = (5 mm + 5 5.364876 ) = 31.82
ms2 = (5 mm + 5 6.338984 ) = 36.69

ms3 = (5 mm + 5 5.252410 ) = 31.26
ms4 = (5 mm + 5 3.758782 ) = 23.79
30 2
31.82 2
0
p=
30 2
36.69 2
30 2
31.26 2
0.89
0
0
0
0 0
0
.
67
0
0
=
0
0
0.92
0
0
0
0
0
1
.
59
2
30
23.79 2
0
1.5587 0.1608
T
N = A pA =
0.1608 2.5089
Q xx = N
26.0000
T
n = A p =
73.5406
0.6458 0.0414
=
0.4012
0.0414
dx 14
x = Q xx n = 23 =
dy23 28
mm

0
dx23
x23 x23
=
+
0
23 y23 dy23
x23 8243.730 14 8243.744

y = 20058.570 + 28 = 20058.598

23
Dzeltmeler v = A x birimi mm
vs23101 0.8517
0.5241
33 29.43

v
s23102 = 0.6094 0.7929 14 3 = 33.74
vs23103 0.5737 0.8191 28 21 35.96

0.8785
54 22.41
vs23104 0.4778
mm
34
si = s i + v s i
Dengeli ller
s1 s1 vs23101
s s v
2 = 2 + s23102
s3 s3 vs23103

s4 s4 vs23104
s1 5364.876 29.43 5364.847

s 6338.984 33.74 6338.950
2 =
+
=
s3 5252.410 35.96 5252.374

s4 3758.782 22.41 3758.760
Dengeli kenar llerinin denetimi

DN
23
23
23
23
BN
101
102
103
104
Dengeli koordinatlardan
(m)
-4568.974
-3862.778
3013.337
1795.840
2811.770
-5026.056
-4302.004
3302.004
Dengeli kenarlardan
si = s i + v s i
(x ) + (y )
si =
(m)
5364.847
6338.950
5252.374
3758.760
5364.847
6338.950
5252.374
3758.760
vs i
(mm)
-29.43
-33.74
-35.96
-22.41
si
5364.876
6338.984
5252.410
3758.782

T
m0 =
v pv
nu
3519.85
= 42.0 mm
42

Q xx = N
0.6458 0.0414
=
0.4012
0.0414
mx = m0 q xx = 42 0.6458 = 33.7
mm
m y = m0 q yy = 42 0.4012 = 26.6

0
0
0
0.89
0
0
.
67
0
0
p=
0
0
0.92
0
0
0
1.59
0
ms1 =
42
= 44.5
0.89
m s2 =
msi =
42
= 51.3
0.67
m0
mm
pi
ms3 =

0.1537 0.5291 0.0574
0.6156
0.1537
0.4521
0.0330 0.4297
T
Q ss = A Q xx A =
0.5291
0.0330
0.5206 0.1163
0.4223
0.0574 0.4297 0.1163
35
42
= 43.7
0.92
ms4 =
(m)
42
= 33.3
1.59
msi = m0 Q s s
i i
ms1 = 42 0.6156 = 32.91
mm
ms2 = 42 0.4521 = 28.21

ms3 = 42 0.5206 = 30.27
ms4 = 42 0.4223 = 27.26

Q vv = Q ss Q ss
Q vv = p ss Q ss
0
0
0
1.1253
0
1.4961
0
0
1
p =
0
0
1.0859
0
0
0
0.6291
0
0.5291
0.5097 0.1537
0.1537
1
.
0441
0
.0330
Q vv =
0.5291 0.0330
0.5653
0
.
0574
0
.
4297
0.1163
mvi = m0 Q v v
0.0574
0.4297
0.1163
0.2067
i i
mv1 = 42 0.5097 = 29.95
mm
mv2 = 42 1.0441 = 42.87

mv3 = 42 0.5653 = 31.54
mv4 = 42 0.2067 = 19.07
36
6. DORULTU-KENAR ALARININ DENGELENMES
rnek: Aada dorultu ve kenar lleri verilmi a dolayl ller yntemine gre
dengeleyiniz. Dorultular iin ncl karesel ortalama hatay
s0 = 10cc olarak alnz.
NN
Y (m)
X(m)
Kesin Koordinatlar
7849.474
164.526
102
7731.373
608.285
103
Yaklak Koordinatlar
107
7969.948
719.676
108
8404.160
342.243
DN
BN
Kenar (m)
ms (mm)
DN
DN
Dorultu
102
103
107
108
107
108
459.192
263.297
575.324
3
5
4
102
108
107
103
0.00000
66.65613
96.81793
md (cc)
10
10
10
l says
n = 6 (3 dorultu ve 3 kenar ls)
Bilinmeyen says
u = 5 (ki koordinat ifti ve bir yneltme bilinmeyeni)
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 6-5 = 1 > 0
Dengeleme var
Bilinmeyenler: dz102 , dx107 , dy107 , dx108 , dy108
y 0 y10
t120 = arctan 20
0
x2 x1
200
10000
sin t120
a12 =
0
100
s12
( )
DN
102
BN
108
107
103
s120 =
(y
0
2
) (
2
y10 + x20 x10
200
10000
cos t120
b12 =
0
100
s12
Dorultu
ri (g)
0.00000
66.65613
96.81793
( )
z10 =
[t
tik0 (g)
sik0 (m)
tik0 - ri
19.73894
86.39556
116.55902
582.460
568.072
459.206
19.73894
19.73943
19.74109
0
z102
= 19.73982
37
0
12
r1
n
ik (cc)
0
tik0 - ri - z102
-8.8
-3.9
12.7
aik
bik
cc / mm
cc / mm
0.3335
1.0952
1.3397
-1.0409
-0.2377
0.3565

vik = dzi + aik dx1 + bik dyi aik dxk bik dyk ik
v102108
v102107
v102103
= dz102
= dz102
= dz102
+ 0.3335 dx102
+ 1.0952 dx102
+ 1.3397 dx102
1.0409 dy102
0.2377 dy102
+ 0.3565 dy102
0.3335 dx108
1.0952 dx107
1.3397 dx103
+ 1.0409 dy108
+ 0.2377 dy107
0.3565 dy103
8.8
3.9
+ 12.7
v102108
v102107
v102103
= dz102
= dz102
= dz102
0.3335
1.0952
dx108
dx107
+ 1.0409
+ 0.2377
dy108
dy107
8.8
3.9
+ 12.7
Bu denklemleri bilinmeyenlere gre yeniden dzenleyelim ve dz102 yneltme bilinmeyeni yok

edelim.
v102108
v102107
v102103
= dz102
= dz102
= dz102
v102108
v102107
v102103
=
=
=
Toplam
0
+
dx107
1.0952 dx107
0
+
dx107
0
+
dy107
+ 0.2377 dy107
0
+
dy107
1
1
dx108
dy108
0.3335 1.0409 8.8

0
0
1.0952 0.2377
3.9
0
0
0
0
12.7
-3
-1.0952 0.2377 -0.3335 1.0409
dz102
1
dx107
0
0.3335 dx108
0
+
dx108
0
+
dx108
dy107
0
0.3651 -0.0792
0.00
n = 3 -n = -3 e blelim
0.1112 -0.3470 0.00

1 dz102 + 0.3651 dx107 0.0792 dy107 + 0.1112 dx108 0.3470 dy108 = 0
dz102 yneltme bilinmeyeni yok edilmi dzeltme denklemleri

v102108
v102107
v102103
+ 1.0409 dy108
0
+
dy108
0
+
dy108
dx107
dy107
dx108
dy108
0.3651 0.0792 0.2223
0.6939 8.8
0.1584
0.1112 0.3470 3.9
= 0.7301
0.3651 0.0792
0.1112 0.3470 12.7
=
=
38
8.8
3.9
+ 12.7
v = A x formatnda dorultular iin dzeltme denklemleri

dx
0.6939 107 8.8
v102108 0.3651 0.0792 0.2223
dy

v
0.1854
0.1112 0.3470 107 3.9
102107 = 0.7301
dx108
v102103 0.3651 0.0792
0.1112 0.3470
12.7
dy108
s120 =
a12 =
(y
(x
0
2
0
2
) (
2
y10 + x20 x10
x10
s120
b12 =
(y y )
(s )
0
2
0 2
12
y (m)
DN
BN
x (m)
102
103
107
103
107
108
-118.101
238.575
434.212
ik = sik0 sik birimli
0
1
443.759
111.391
-377.433
sik0 (m)
sik
ik (mm)
aik
459.206
263.298
575.322
459.192
263.297
575.324
13.7
1.3
-1.7
0.2572
-0.9061
-0.7547
bik
-0.9664
-0.4231
0.6560
Dzeltme denklemlerini aadaki formatta yazalm.
v s 12 = a12 dx1 + b12 dy1 a12 dx2 b12 dy 2 12 = 0

vs102103
vs103107
vs107 108
= + 0.2572 dx102
= 0.9061 dx103
= 0.7547 dx107
0.9664 dy102
0.4231 dy103
+ 0.6560 dy107
0.2572 dx103
+ 0.9061 dx107
+ 0.7547 dx108
+ 0.9664 dy103
+ 0.4231 dy107
0.6560 dy108
+ 13.7
+ 1.3
1.7
vs102103
vs103107
vs107 108
=
= + 0.9061
= 0.7547
dx107
dx107
+ 0.4231
+ 0.6560
dy107
dy107
+ 0.7547
dx108
Bu denklemleri bilinmeyenlere gre yeniden dzenleyelim.

dx107
0
0.9061
dy107
0
0.4321
dx108
0
0
dy108
0
0
13.7
1.3
vs102103
vs103107
=
=
vs107 108
= 0.7547 0.6560 0.7547 0.6560 1.7
Bu denklemleri v = A x formatnda yazalm.

dx
vs102103
0
0
0
0 107 13.7
dy

0
0 107 1.3
vs103107 = 0.9061 0.4321
dx108
v s
107 108 0.7547 0.6560 0.7547 0.6560 dy 1.7

108
39
0.6560
dy108
+ 13.7
+ 1.3
1.7
Fonksiyonel model
Dorultular ve kenarlar iin yazdmz v = A x matrislerini birletirelim.
0.6939
v102108 0.3651 0.0792 0.2223
8.8

v
dx
0.1584
0.1112 0.3470 107 3.9
102107 0.7301
v102103 0.3651 0.0792
0.1112 0.3470 dy107 12.7
0
0
0
0 dx108 13.7
vs102103
0.9661
vs
0.4321
0
0 dy108 1.3
103107
0.6560
0.7547 0.6560
1.7
vs107 108 0.7547
Stokastik Model: Arlk tanmndan yararlanarak
ps1 =
s02 10 2
= 2 = 11.11
3
ms21
s02 102
=
=1
md22 102
p s2 =
s02 10 2
= 2 = 4.00
5
ms22
s02 102
=
=1
md23 102
ps3 =
s02 10 2
= 2 = 6.25
4
ms23
pd1 =
s02 102
=
=1
md21 102
pd 2 =
pd 3 =
p=
s02 102
p= 2 = 2
mi
mi
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
birimsiz
0
0
0
0
1
0
0 11.11
0
0
0
0
0
0
0
0
4.00
0
cc/mm
0
0
0
0
0
6.25
3.4745
7.6438 1.7347 3.6818
1.7347
3
.
4435
3
.
1210
2
.7724
T
N = A pA =
3.6818
3.1210
3.6342 3.3260
3.4122
3.4745 2.7724 3.3260
2.2332
0.1166
0.8078 1.5232
1.5232
4
.
2160
5
.
6451
0.5260
1
Q xx = N =
2.2332 5.6451 10.2535
3.1338
3.1338
2.8016
0.1166 0.5260
40
17.0137
5.7929
T
n = A p =
5.1599
2.1235
dx107 10.8
dy 20.1
x = Q xx n = 107 =
dx108 11.1
dy108 17.1
mm

x107 7969.948 10.8 7969.9372
y 719.676 20.1 719.6961
107 =
+
=
x108 8404.160 11.1 8404.1489
y108 342.243 17.1 342.2601
0
dx107
x107 x107
y 0 dy
y
107 = 107 + 107
0
x108 x108
dx108
y
108 y108 dy108
Dzeltmeler v = A x birimi mm
0.6939
v102108 0.3651 0.0792 0.2223
8.8 0.00

v
0.1584
0.1112 0.3470 10.8 3.9 0.00
102107 0.7301
mm
v102103 0.3651 0.0792
0.1112 0.3470 20.1 12.7 0.00
0
0
0
0 11.1 13.7 13.72
vs102108
0.9661
vs
0.4321
0
0 17.1 1.3 0.00
103107
0.6560
0.7547 0.6560
1.7 0.00
vs107 108 0.7547
Dengeli dorultu lleri

r1 r1 v102108
r = r + v
2 2 102107
r3 r3 v102103
ri = r i + vi
r1 0.00000 0 0.00000
r = 66.65613 + 0 = 66.65613

2
r3 96.81793 0 96.81793
Dengeli dorultu llerinin denetimi

1 dz102 + 0.3651 dx107 0.0792 dy107 + 0.1112 dx108 0.3470 dy108 = 0
Matris gsterimiyle
dz102
dx107
dy
= [0.3651 0.0792 0.1112 0.3470] 107
dx108
dy108
dz102
10.8
20.1
= 12.70 cc
= [0.3651 0.0792 0.1112 0.3470]
11.1
17.1
0
z102 = z102
+ dz102 = 19.74109 + 12.70cc/10.000 = 19.74109
41
DN
Dengeli dorultulardan semt
BN
102
108
107
103
ri (g)
vi (cc)
0.00000
66.65613
96.81793
0.00
0.00
0.00
ri = r i + v i
0.00000
66.65613
96.81793
tik = ri
z102
19.74109
19.74109
19.74109
z102
Dengeli
Koordinatlardan
Semt
19.74109
86.39722
116.55902
tik
19.74109
86.39722
116.55902
Dengeli kenar lleri

si = s i + v s i
s1 s1 vs102108
s = s + v
2 2 s103107
s3 s3 vs107 108
s1 459.192 13.72 459.206

s = 263.297 +
0 = 263.297

2
s3 575.324
0 575.324
Dengeli kenar llerinin denetimi
DN
102
103
107
BN
103
107
108
(m)
(m)
-118.101
238.564
434.212
443.759
111.411
-377.436
Dengeli koordinatlardan
si =
(x ) + (y )
2
459.206
263.297
575.324
m0 =
nu
2092.53
= 45.7 mm
65

2.2332
0.1166
0.8078 1.5232
1.5232
4.2160 5.6451 0.5260
1
Q xx = N =
2.2332 5.6451 10.2535
3.1338
0
.
1166
0
.
5260
3
.
1338
2
.8016
m x107 = m0 q xx107 = 45.7 0.8078 = 41.1
si = s i + v s i
459.206
263.297
575.324

v pv
Dengeli kenarlardan
mm
m y107 = m0 q yy107 = 45.7 4.2160 = 93.9

mx108 = m0 q xx108 = 45.7 10.2535 = 146.5
m y108 = m0 q yy108 = 45.7 2.8016 = 76.6
42
vs i
(mm)
13.72
0.00
0.00
Fark
si
(m)
459.192
263.297
575.324
0.00
0.00
0.00
p=
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
45.7
= 45.7
1
45.7
mr2 =
= 45.7
1
45.7
mr3 =
= 45.7
1
mr1 =
0
0
0
0
1
0
0 11.11
0
0
0
0
0
0
0
0
4.00
0
0
0
0
0
0
6.25
45.7
= 13.7
11.11
45.7
m s2 =
= 22.9
4.00
45.7
ms3 =
= 18.3
6.25
cc
m0
mm
pi
mi =
ms1 =
cm

0.6667 0.3333 0.3333
0.3333
0.6667 0.3333
0.3333 0.3333
0.6667
T
Q = A Q xx A =
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0.16
0
0
0
0
0.25
0
mi = m0 Q
mr1 = 45.7 0.6667 = 37.4
ms1 = 45.7 0.00 = 0.0
cc
cm
mr2 = 45.7 0.6667 = 37.4
ms2 = 45.7 0.25 = 22.9
mr3 = 45.7 0.6667 = 37.4
ms3 = 45.7 0.16 = 18.3
Q vv = Q Q
Q vv = p Q
1
p =
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0 0.09
0
0
0 0.25
0
0
0
0
0
0
0
0
0.16
43
0.3333 0.3333 0.3333

0.3333 0.3333 0.3333
0.3333 0.3333 0.3333

Q vv =
0
0
0
0
0
0
0
0
0
mvi = m0 Q v v
0
0
0
0.09
0
0
0
0
0
0
0.00
0
0
0
0
0
0
0.00
i i
mv1 = 45.7 0.3333 = 26.4
mm
mv2 = 45.7 0.3333 = 26.4

mv3 = 45.7 0.3333 = 26.4
mv4 = 45.7 0.0900 = 13.7
mv5 = 45.7 0.0000 = 0.0
mv6 = 45.7 0.0000 = 0.0
44
7. NVELMAN ALARININ DENGELENMES

Nivelman alar gnmzde en ok uygulamas yaplan ykseklik alardr. Bu alarda
ller nivo ve miralarla yaplr. Geometrik ve hassas nivelman olmak zere iki eit lme
yntemi vardr. Bir nivelman anda bir noktann yksekliini bilmek o adaki dier tm
noktalara ykseklik tamak iin yeterlidir. A zerindeki oklarn yn ykselme ynlerini
gsterir. h gsterimleri iki nokta arasndaki ykseklik farkn temsil eder. i dolu daire
olarak gsterilen noktalar ykseklii deimez alnan noktalardr. i bo olarak gsterilen
noktalar dengeleme ile ykseklii bulunacak noktalardr.
P1 ( x)
h1
h5
B
(H B )
h2
h4
A
(H A )
h3
P2 ( y )
Fonksiyonel Model: Bu problemde fonksiyonumuz iki nokta arasndaki ykseklik farkdr.

Bu problemde ykseklii bulunacak noktalar bilinmeyen ( x ve y ) noktalar olarak seilirler.
Fonksiyonel modeli ykseklik farklar iin yazalm ve dzenleyelim.
l + Dzeltme = Bilinmeyenlerin Fonksiyonu
h1 + v1 = H p 1 H A
h1 + v1 = x H A
v1 = x H A h1
h2 + v2 = H p 2 H p1
h2 + v2 = y x
v2 = x + y h2
h3 + v3 = H p 2 H A
h3 + v3 = y H A
v3 = y H A h3
h4 + v4 = H B H p
h4 + v4 = H B y
v4 = y + H B h4
h5 + v5 = H B x
v5 = x + H B h5
h5 + v5 = H B H p1
45
Dengeleme hesab problemlerinde byk deerlerle allmaz. Bunun yerine yaklak

deerler kullanlarak kk deerlerle allr. x ve y bilinmeyenlerini aadaki ekilde
dzenleyelim.
x = x0 + dx
y = y0 + dy
Burada x0 ve y0 yaklak deerler dx ve dy bilinmeyenler olurlar. Bu deerleri yukardaki

denklemlerde yerine koyalm ve dzenleyelim.
v1 = x0 + dx H A h1
v1 = dx + x0 H A h1
v2 = x0 dx + y0 + dy h2
v2 = dx + dy x0 + y0 h2
v3 = y0 + dy H A h3
v3 = dy + y0 H A h3
v4 = y0 dy + H B h4
v4 = dy y0 + H B h4
v5 = x0 dx + H B h5
v5 = dx x0 + H B h5
Bu denklemleri bilinmeyenlere gre dzenleyelim.

v1 = 1 dx + 0 dy + x0 H A h1
1 = x0 H A h1
v2 = 1 dx + 1 dy + y0 x0 h2
2 = y0 x0 h2
v3 = 0 dx + 1 dy + y0 H A h3
3 = y0 H A h3
v4 = 0 dx 1 dy + H B y0 h4
4 = H B y0 h4
v5 = 1 dx + 0 dy + H B x0 h5
5 = H B x0 h5
Yukardaki denklemleri v = A x formatnda yazalm.
1
v1 1 0

v 1 1
2
dx 2
v3 = 0
1 3

dy
v
0
1
4
4

5
v5 1 0
46
Stokastik Model: Nivelmanda arlklar geki uzunluu ile ters orantldr.
pi =
0
0
0
0
1 / s1
0 1/ s
0
0
0
2
pi = 0
0 1 / s3
0
0
0
0 1 / s4
0
0
0
0
0
0 1 / s5
1
si (km)
rnek: Aada verilmi nivelman an dolayl ller yntemiyle dengeleyiniz.
H A = 80.673 m.
P1 ( x)
h1
h2
h5
h6
P2 ( y )
h3
A
(H A )
h4
P3 ( z )
hi
si (km)
1
2
3
4
5
6
43.156
19.218
33.524
57.440
23.962
14.267
0.65
0.80
1.00
1.40
1.50
1.95
l says
n=6
Bilinmeyen says
u=3
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 6-3>0
Dengeleme var.
47
h1 + v1 = H p 1 H A
h1 + v1 = x H A
v1 = x H A h1
h2 + v2 = H p1 H p 2
h2 + v2 = x y
v2 = x y h2
h3 + v3 = H p3 H p 2
h3 + v3 = z y
v3 = z y h3
h4 + v4 = H p 3 H A
h4 + v4 = z H A
v4 = z H A h4
h5 + v5 = H p 2 H A
h5 + v5 = y H A
v5 = y H A h5
h6 + v6 = H p3 H p1
h6 + v6 = z x
v3 = z x h6
Yaklak deerler
x = x0 + dx
y = y0 + dy
x0 = H A + h1
y 0 = H A + h5
z0 = H A + h4
v1 = x H A h1
v2 = x y h2
v3 = z y h3
v4 = z H A h4
v5 = y H A h5
v3 = z x h6
z = z0 + dz
x0 = 80.673 + 43.156 = 123.829 m

y0 = 80.673 + 23.962 = 104.635 m
z0 = 80.673 + 57.440 = 138.115 m
v1 = dx + x0 H A h1
v2 = dx dy + x0 y0 h2
v3 = dy + dz + z0 y0 h3
v4 = dz + z0 H A h4
v5 = dy + y0 H A h5
v3 = dx + dz + z0 x0 h6
v1 = dx
v2 = dx dy 24
v3 = dy + dz 46
v4 = dz
v5 = dy
v3 = dx + dz + 17
v1 = dx + 123.829 80.673 43.156

v2 = dx dy + 123.829 104.635 19.218
v3 = dy + dz + 138.115 104.635 33.524
v4 = dz + 138.115 80.673 57.440
v5 = dy + 104.635 80.673 23.962
v3 = dx + dz + 138.115 123.829 14.267
Yukardaki deerler mm mertebesindedir.
v1 = 1 dx + 0 dy + 0 dz + 0
v2 = 1 dx 1 dy + 0 dz 24
v3 = 0 dx 1 dy + 1 dz 46
v4 = 0 dx + 0 dy + 1 dz + 0
v5 = 0 dx + 1 dy + 0 dz + 0
v3 = 1 dx + 0 dy + 1 dz + 17
48

v1 1 0
v 1 1
2
v3 0 1
=
v4 0 0
v5 0
1

v6 1 0
0
0
24
dx

1 46
dy
1 0
dz
0 0
1
17
0
0
0
0
0
1 / 0.65
0 1 / 0.80
0
0
0
0
0
0 1 / 1.00
0
0
0
pi =
0
0
0 1 / 1.40
0
0
0
0
0
0 1 / 1.50
0
0
0
0
0
0 1 / 1.95
0
0
1.54
0 1.25
0
0
0 1.00
pi =
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0.71
0
0 0.67
0
0
3.30 1.25 0.51

N = A p A = 1.25
2.92 1.00
0.51 1.00
2.23
T
Q xx = N
0
0
0
0
0
0.51
38.72
T
n = A p = 76.00
37.28
0.44 0.26 0.22

= 0.26 0.56 0.31
0.22 0.31 0.64
dx 5.12
x = Q xx n = dy = 20.94
dz 8.52
pi =
mm
49
1
si (km)

x 123.829 5.12 123.834
y = 104.635 + 20.94 = 104.614

z 138.113 8.52 138.122
x x0 dx
y = y + dy
0
z z 0 dz
Dzeltmeler v = A x
v1 1 0
v 1 1
2
v3 0 1
=
v4 0 0
v5 0
1

v6 1 0
0
0 5.12
24 2.06

5.12
46 16.54
1
=
20.94
1
0 8.52
8.52
0 20.94
0
1
17 20.39
hi = hi + v i
Dengeli ller
h1 h1 v1

h2 h2 v2
h h3 v3
3 =
+
h4 h4 v4
h h v
5 5 5
h6 h6 v6
h1 43.156 5.12 43.161

h2 19.218 2.06 19.220
h 33.524 16.54 33.507
3 =
=
+
h4 57.440 8.52 57.449
h 23.962 20.94 23.941
5

h6 14.267 20.39 14.287
Dengeli llerinin denetimi
h1 + v1 = H p 1 H A
43.161 = 43.161
h2 + v2 = H p1 H p 2
19.220 = 19.220
h3 + v3 = H p3 H p 2
33.507 = 33.507
h4 + v4 = H p 3 H A
57.449 = 57.449
h5 + v5 = H p 2 H A
23.941 = 23.941
h6 + v6 = H p3 H p1
14.287 = 14.287

T
m0 =
v pv
nu
876.79
= 17.10 mm
63

Q xx = N
0.44 0.26 0.22

= 0.26 0.56 0.31
0.22 0.31 0.64
50
m x = m0 q xx = 17.10 0.44 = 11.28
mm
m y = m0 q yy = 17.10 0.56 = 12.82

m z = m0 q zz = 17.10 0.64 = 13.67

mh1 = 13.78
mh4 = 20.23
mh2 = 15.29
mh5 = 20.94
mh3 = 17.10
mh6 = 23.87
m i =
m0
mm
pi

0.17 0.04
0.22
0.26 0.22
0.44
0.17
0.47
0.21 0.09 0.30 0.27
0.04
0.21
0.58
0.33 0.25
0.37
T
Q = A Q xx A =
0
.
22
0
.
09
0
.
33
0
.
64
0
.
31
0.42
0.26 0.30 0.25

0.31
0.56
0.05
0.37
0.42
0.05
0.64
0.22 0.27
mh = m0 Q
mh = 11.28
mh = 13.67 mm
mh = 11.78
mh = 12.82
mh = 12.98
mh = 13.67
i i
Q vv = Q Q
Q vv = p Q
0
0
0
0
0
0.65
0 0.80
0
0
0
0
0
0 1.00
0
0
0
p 1 =
0
0
0
1
.
40
0
0
0
0
0
0 1.50
0
0
0
0
0 1.95
0
51
0.04
0.21 0.17
0.17
0
.
33
0.21
0.04 0.21
0.42
Q vv =
0.09 0.33
0.22
0.26
0.30
0.25
0.27 0.37
0.22
0.22 0.26
0.22
0.09
0.30
0.27
0.33
0.25 0.37
0.76 0.31 0.42

0.31
0.94 0.05
0.42 0.05
1.31
mvi = m0 Q v v
mv1 = 7.91
mv 4 = 14.91 mm
mv 2 = 9.75
mv5 = 16.56
mv3 = 11.13
mv6 = 19.57
i i
rnek: Bir yerel sistemde ykseklik koordinat bilinen 102 noktasna dayal olarak 103 ve
108 noktalarnn yksekliini nivelman alarnn dolayl ller dengelemesi yntemi ile
belirleyiniz.
P103 ( x)
Kesin Ykseklik
1034.306
102
Yaklak Ykseklik
1069.816
103
1161.352
108
h1
h3
ller
DN
102
102
103
BN
103
108
108
h (m)
35.510
127.046
91.545
s (m)
581.395
458.715
724.637
P102
h2
P108 ( y )
l says
n=3
Bilinmeyen says
u=2
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 3-2>0
Dengeleme var.
h1 + v1 = H p103 H p102
h1 + v1 = x H p102
v1 = x H p102 h1
h2 + v2 = H p108 H p102
h2 + v2 = y H p102
v2 = y H p102 h2
h3 + v3 = H p108 H p103
h3 + v3 = y x
v3 = y x h3
52
Yaklak deerler
x = x0 + dx
y = y0 + dy
x0 = H p102 + h1
x0 = 1034.306 + 35.510 = 1069.816 m
y0 = H p102 + h2
y0 = 1034.306 + 127.046 = 1161.352 m
v1 = x H p102 h1
v1 = dx + x0 H p102 h1
v2 = y H p102 h2
v2 = dy + y0 H p102 h2
v3 = y x h3
v3 = dy dx + y0 x0 h3
v1 = dx + 1069.816 1034.306 35.510

v2 = dy + 1161.352 1034.306 127.046
v3 = dx dy + 1161.352 1069.816 91.545
v1 = dx
v2 = dy
v3 = dx + dy 0.9
Yukardaki deerler cm mertebesindedir.
v1 = 1 dx + 0 dy 0
v2 = 0 dx + 1 dy 0
v3 = 1 dx + 1 dy 0.9
0
v1 1 0
v = 0 1 dx 0
dy
2
v3 1 1 0.9
0
0
1 /(581.395 / 1000)
pi =
0
1 /(458.715 / 1000)
0
0
0
1 /(724.637 / 1000)
0
0
1.72
pi = 0
2.18 0
0
0 1.38
53
pi =
1
si (km)
rnek: Aada verilmi nivelman an dolayl ller yntemiyle dengelemek iin

fonksiyonel ve stokastik modeli yaznz.
P2
Kesin Ykseklikler
508.081
P1
511.769
P2
502.714
P3
Yaklak Ykseklik
510.815
P4
P3
h2
P1
h3
h1
i
hi (m)
si (m)
1
2
3
2.716
0.934
8.121
210
210
425
P4 ( x)
l says
n=3
Bilinmeyen says
u=1
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 3-2>0
Dengeleme var.
h1 + v1 = H p 4 H p1
h1 + v1 = x H p1
v1 = x H p1 h1
h2 + v2 = H p 2 H p 4
h2 + v2 = H p 2 x
v2 = x + H p 2 h2
h3 + v3 = H p 4 H p3
h3 + v3 = x H p3
v3 = x H p3 h3
v1 = dx + x0 H p1 h1
v2 = dx + H p 2 x0 h2
v3 = dx + x0 H p3 h3
v1 = dx + 510.815 508.081 2.716

v2 = dx + 511.769 510.815 0.934
v3 = dx + 510.815 502.714 8.121
v1 = dx + 1.8
v2 = dx + 2.0
v3 = dx 2.0
Yukardaki deerler cm mertebesindedir. Yukardaki denklemleri v = A x formatnda

yazalm.
1.8
v1 1
v = 1 [dx] 2.0
2
2.0
v3 1
54
0
0
1 /(210 / 1000)
pi =
0
1 /(210 / 1000)
0
0
0
1 /(425 / 1000)
pi =
0
0
4.76
pi = 0
4.76
0
0
0
2.35
55
1
si (km)
8. TRGONOMETRK NVELMAN ALARININ DENGELENMES

Nivelman alar gnmzde en ok uygulamas yaplan ykseklik alardr. Ancak noktalar
arasndaki ykseklik farklarnn fazla ve noktalara ulamn zor olduu arazi artlarnda
nivelman ynteminin uygulanmas zordur ve ekonomik deildir. Bu tr arazi artlarnda
noktalara ykseklik tamada Trigonometrik Nivelman yntemi kullanlr. Trigonometrik
Nivelman yntemi dey a gzlemlerine dayanr. Bu alarda ller gnmzde Elektronik
Uzaklk lerler (Total Station) ve reflektrlerle yaplr. Dey a gzlemlerine ve ykseklik
farklarna gre olmak zere iki eit deerlendirme yntemi vardr. Bir Trigonometrik
Nivelman anda bir noktann yksekliini bilmek o adaki dier tm noktalara ykseklik
tamak iin yeterlidir.
Z 1 2
D1 2
S1 2 cot Z 1 2
t
P2
S1 2
i
P1
Yeryz
H2
H1
Jeoid Deniz Yzeyi

P1, P2
H1 , H 2
i
t
D1 2
S1 2
Z 1 2
: Durulan Nokta, Baklan Nokta

: Durulan ve Baklan noktalarn Ortometrik ykseklikleri
: Durulan noktada alet ykseklii
: Baklan noktada reflektr ykseklii
: Eik uzunluk
: Alet yksekliindeki yatay uzunluk
: Dey a ls
56
8.1. DEY AILARLA DENGELEME

Fonksiyonel modeli ykseklik farklar iin yazalm ve dzenleyelim. Bu modelde l dey
alardr.
H 2 = H 1 + S1 2 cot Z 1 2 + i t +
1 k 2
S1 2
2r
Burada k 0.13 refraksiyon katsays, r = 6373 km yerin yarapdr. K =
1 k
olarak
2r
dnelim ve fonksiyonu yeniden yazalm.

H 2 = H 1 + S1 2 cot Z 1 2 + i t + K S12 2
cot Z 1 2 =
1
S1 2
H 2 H 1 K S12 2 i + t
H 2 H 1 K S122 i + t
Z12 = arc cot
S12
Bu fonksiyon lineer deildir. Dorusal olmayan denklemleri dengeleme ileminde

kullanabilmek iin lineer hale getirmek gereklidir. Bu fonksiyon yaklak deerler
kullanlarak Taylor serisine alr.
H 1 = H 10 + dh1
H 2 = H 20 + dh2

1
sin 2 Z 10 2
sin 2 Z 10 2
H 20 H 10 K S12 2 i + t +
dh1
dh2
Z 1 2 + vZ 1 2 = arc cot
S1 2
S1 2
S1 2
Z10 2
57
vZ 1 2 =
a=
sin 2 Z 10 2
sin 2 Z 10 2
dh1
dh2 + Z 10 2 Z 1 2
S1 2
S1 2
sin 2 Z 10 2
S1 2
b=
sin 2 Z 10 2
S1 2
= Z 10 2 Z 1 2
Yukardaki ksaltmalar kullanarak dzeltme denklemini aadaki gibi yazabiliriz.

vZ12 = a dh1 + b dh2
Stokastik Model: Bu model iin arlklar dey a gzlemlerinden elde edilebilir. Ya da

ayn lmeci, ayn alet, ayn atmosferik artlar dncesiyle tm gzlemlerin eit arlkta
olduu kabul edilebilir.
rnek: Aada verilmi Trigonometrik Nivelman an dolayl ller yntemiyle

dengeleyiniz.
6
NN
Hi
Kesin Ykseklik
1016.253
2
5
6
1117.001
1047.644
1101.859
Yaklak Ykseklikler
5
DN
BN
3
5
6
2
5
6
2
3
Dey A
Alet Ykseklii
Reflektr Ykseklii
Z i j
1.42
1.42
1.42
1.61
1.61
1.61
1.45
1.45
1.75
1.81
1.76
1.90
1.87
1.83
1.88
1.82
102.92374
102.28561
102.51359
97.08010
98.71777
96.35727
97.70589
101.27326
58
S i j
2194.193
1924.510
1875.414
2194.200
1562.956
1495.632
1924.500
1562.961
1
H 20 H 10 K S i2 j i + t
Z i0 j = arc cot
S i j
a=
sin 2 Z 10 2 200
10000
S1 2 100
1 k
1 0.13
=
= 0.0000000683
2 r 2 63700000
K=
DN
BN
S i j
H 0j H i0
K Si2 j
3
5
6
2
5
6
2
3
2194.193
1924.510
1875.414
2194.200
1562.956
1495.632
1924.500
1562.961
-100.748
-69.357
-15.142
100.748
31.391
85.606
69.357
-31.391
0.3288
0.2529
0.2402
0.3288
0.1668
0.1528
0.2529
0.1668
1.42
1.42
1.42
1.61
1.61
1.61
1.45
1.45
1.75
1.81
1.76
1.90
1.87
1.83
1.88
1.82
l says
n=8
Bilinmeyen says
u=3
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 8-3>0
Dzeltme denklemlerini yazalm.
Z i0 j
Z i j
= Z 10 2 Z 1 2 10000
b = a
102.92100
102.28878
102.51060
97.08010
98.71777
96.35728
97.70083
101.27016
102.92374
102.28561
102.51359
97.08010
98.71777
96.35727
97.70589
101.27326
a (cc/cm)
(cc)
2.8953
3.3037
3.3943
2.8953
4.0715
4.2426
3.3037
4.0715
-27.4
31.7
-29.9
0
0
0
-50.6
-31.0
Dengeleme var.
vZ i j = a dhi + b dh j
vZ 23 = 2.8953 dh2 2.8953 dh3 27.4
vZ 25 = 3.3037 dh2 3.3037 dh5 + 31.7

vZ 26 = 3.3943 dh2 3.3943 dh6 29.9
vZ 32 = 2.8953 dh3 2.8953 dh2 + 0.0
vZ 35 = 4.0715 dh3 4.0715 dh5 + 0.0

vZ 36 = 4.2426 dh3 4.2426 dh6 + 0.0
vZ 52 = 3.3037 dh5 3.3037 dh2 50.6
vZ 53 = 4.0715 dh5 4.0715 dh3 31.0
3 Numaral nokta ada sabit alnan noktadr. Bu noktann koordinatlarna dzeltme

getirilmez. Yukardaki denklemlerden 3 numaral noktaya ait katsaylar atalm.
59
vZ 23 = 2.8953 dh2 27.4

vZ 25 = 3.3037 dh2 3.3037 dh5 + 31.7
vZ 26 = 3.3943 dh2 3.3943 dh6 29.9

vZ 32 = 2.8953 dh2 + 0.0
vZ 35 = 4.0715 dh5 + 0.0
vZ 36 = 4.2426 dh6 + 0.0

vZ 52 = 3.3037 dh5 3.3037 dh2 50.6
vZ 53 = 4.0715 dh5 31.0
Bu denklemleri bilinmeyenlere gre yeniden dzenleyelim. Birim (cc: saniye)

vZ 2 3 = 2.8953 dh2 + 0 dh5 + 0 dh6 27.4
vZ 25 = 3.3037 dh2 3.3037 dh5 + 0 dh6 + 31.7

vZ 26 = 3.3943 dh2 + 0 dh5 3.3943 dh6 29.9
vZ 32 = 2.8953 dh2 + 0 dh5 + 0 dh6 + 0.0
vZ 35 = 0 dh2 4.0715 dh5 + 0 dh6 + 0.0

vZ 36 = 0 dh2 + 0 dh5 4.2426 dh6 + 0.0
vZ 52 = 3.3037 dh2 + 3.3037 dh5 + 0 dh6 50.6
vZ 53 = 0 dh2 + 4.0715 dh5 + 0 dh6 31.0

0
0
vZ 23 2.8953
27.4
vZ 3.3037 3.3037
31.7
0
2 5
vZ 26 3.3943
29.9
0 3.3943

dh2
0
0
0
vZ 3 2 = 2.8953
dh5
vZ 35
0 4.0715
0
0

dh6
0
0 4.2426
0
vZ 36
vZ 3.3037
50.6
3.3037
0
5 2
0
4.0715
0
31.10
vZ 53
50.1154 21.8287
T
N = A A = 21.8287
54.9834
11.5215
0.0000
11.5215
0.0000
29.5212
91.32
n = A = 398.06
101.30
T
60
Q xx = N
0.0271 0.0107 0.0106

= 0.0107 0.0225 0.0042
0.0106 0.0042 0.0380
dh2 0.74
x = Q xx n = dh5 = 7.53 cm
dh6 3.14

0
H 2 H 2 dh2
H = H 0 + dh
5 5 5
0
H 6 H 6 dh6
H 2 1117.001 0.74 1117.0084

H = 1047.644 + 7.53 = 1047.7193

5
H 6 1101.859 3.14 1101.8276
Dzeltmeler v = A x Birim (cc: saniye)

0
0
vZ 23 2.8953
27.4 25.24
vZ 3.3037 3.3037
31.7 9.28
2 5

vZ 26 3.3943
29.9 16.70
0 3.3943

0.74
0
0
0 2.13
vZ 32 = 2.8953
=
7.53
vZ 35
0 4.0715
0
0 30.66

3.14
0
0 4.2426
0 13.36
vZ 36
vZ 3.3037
50.6 28.14
3.3037
0
5 2

0
4.0715
0
vZ 53
31.10 0.30
Dengeli ller
Z 23 Z 23 vZ 23

Z 25 Z 25 vZ 25
Z Z 26 vZ 26
2 6

Z 32 = Z 32 + vZ 3 2
Z Z vZ
3 5 3 5 3 5
Z 36 Z 36 vZ 36
Z Z vZ
5 2 5 2 5 2
Z 53 Z 53 vZ 53
Z i j = Z i j + vZ i j
Z 23 102.92374 25.24 102.92121

Z 25 102.28561 9.28 102.28653
Z 26 100.51359 16.70 100.51192

Z 3 2 = 97.08010 + 2.13 = 97.07988
Z 98.71777 30.66 98.71470
3 5

Z 36 96.35727 13.36 96.35861
Z 97.70589 28.14 97.70308
5 2

Z 53 101.27326 0.30 101.27323

Dengeli llerden hesaplanan dengeli dey alar ve dengeli koordinatlardan hesaplanan
dengeli dey alar iin aadaki kontrol yaplr.
61
Z i j = Z i j + vZ i j = Z i j = arc cot
H j H i K S i2 j i + t
S i j
102.92121 102.92121
102.28653 102.28653
100.51192 100.51192
97.07988 = 97.07988
98.71470 98.71470
96.35861 96.35861
97.70308 97.70308
101.27323 101.27323

T
m0 =
v v
2917.60
=
= 24.16 cc
83
nu

Q xx = N
0.0271 0.0107 0.0106

= 0.0107 0.0225 0.0042
0.0106 0.0042 0.0380
m H 2 = m0 q xx = 24.16 0.0271 = 3.97
cm
m H 5 = m0 q yy = 24.16 0.0225 = 3.62
m H 6 = m0 q zz = 24.16 0.0380 = 4.71
m i =
m0
cc
pi
Arllar eit alnd iin llerin ortalama hatas karesel ortalama hataya eittir.
0.23
0.16
0.16
0.23
T
Q = A Q xx A =
0.13
0.13
0.16
0.13
0.16
0.31
0.11
0.16
0.16
0.09
0.31
0.16
0.16 0.23 0.13 0.13 0.16

0.13
0.11 0.16
0.16 0.09 0.31 0.16
0.51 0.16 0.09
0.40 0.11
0.09
0.16
0.23
0.13
0.13
0.16 0.13
0.09
0.13
0.37
0.07 0.16 0.37
0.40
0.13
0.07
0.68
0.09 0.07
0.11
0.16 0.16
0.09
0.31
0.16
0.09 0.13 0.37 0.07

0.16
0.37
62
mZ = m0 Q
mZ = 11.51
mZ = 14.74 cc
mZ = 13.36
mZ = 19.98
mZ = 17.19
mZ = 13.36
mZ = 11.51
mZ = 14.74
i i
Q vv = Q Q
Q vv = p Q
p 1
1
0
0
=
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0.77
0.16
0.16
0.23
Q vv =
0.13
0.13
0.16
0.13
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0.16
0.16 0.23
0.69
0.11 0.16
0.11
0.49 0.16
0.16 0.16
0.77
0.16 0.09
0.13
0.09
0.40
0.13
0.31 0.11
0.16
0.16
0.09 0.13
0.13 0.13 0.16

0.16 0.09 0.31
0.09
0.40 0.11
0.13
0.13
0.16
0.63
0.07 0.16
0.07
0.32
0.09
0.16
0.09
0.69
0.37 0.07
0.16
mvi = m0 Q v v
mv1 = 21.24
mv5 = 19.14 mm
mv 2 = 20.13
mv6 = 13.58
mv3 = 16.97
mv7 = 20.13
mv 4 = 21.24
mv8 = 19.14
i i
63
0.13
0.16
0.09
0.13
0.37
0.07
0.16
0.63
8.2. YKSEKLK FARKLARINA GRE DENGELEME

Fonksiyonel modeli ykseklik farklar iin yazalm ve dzenleyelim.
H 2 = H 1 + S1 2 cot Z 1 2 + i t +
H 2 H1 = S1 2 cot Z1 2 + i t +
1 k 2
S1 2
2r
1 k 2
S1 2
2r
H 1 2 = H 2 H 1
Bu yntemde yukardaki eitlikten hesaplanan ykseklik farklar l olarak ele alnr ve
problem nivelman alarnn dengelenmesi gibi zlr.
H 1 2 + vH 1 2 = H 2 H 1
H 1 = H 10 + dh1
H 2 = H 20 + dh2
H 1 2 + vH 1 2 = H 20 + dh2 H 10 dh1
vH 1 2 = dh1 + dh2 + H 20 H 10 H 1 2
= H 20 H 10 H 1 2
Dzeltme denklemleri (Fonksiyonel Model)

vH 1 2 = dh1 + dh2
64
Stokastik Model: Ykseklik farklar ile zm yaplan Trigonometrik Nivelmanda arlklar

geki uzunluunun karesi ile ters orantldr.
pi =
1
s (km)
2
i
rnek: Aada verilmi Trigonometrik Nivelman an ykseklik farklarna gre dolayl

ller yntemiyle dengeleyiniz.
6
NN
Hi
Kesin Ykseklik
1016.253
2
5
6
1117.001
1047.644
1101.859
Yaklak Ykseklikler
x
y
5
DN
BN
3
5
6
2
5
6
2
3
Dey A
Alet Ykseklii
Reflektr Ykseklii
Z i j
1.42
1.42
1.42
1.61
1.61
1.61
1.45
1.45
1.75
1.81
1.76
1.90
1.87
1.83
1.88
1.82
102.92374
102.28561
102.51359
97.08010
98.71777
96.35727
97.70589
101.27326
l says
n=8
Bilinmeyen says
u=3
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 8-3>0
Dengeleme var.
65
S i j
2194.193
1924.510
1875.414
2194.200
1562.956
1495.632
1924.500
1562.961

H 23 + vH 23 = H 3 H 2
H 23 + vH 23 = H 3 x
H 25 + vH 25 = H 5 H 2
H 25 + vH 25 = y x
H 26 + vH 26 = H 6 H 2
H 26 + vH 26 = z x
H 32 + vH 32 = H 2 H 3
H 32 + vH 32 = x H 3
H 35 + vH 35 = H 5 H 3
H 35 + vH 35 = y H 3
H 36 + vH 36 = H 6 H 3
H 36 + vH 36 = z H 3
H 52 + vH 52 = H 2 H 5
H 52 + vH 52 = x y
H 53 + vH 53 = H 3 H 5
H 53 + vH 53 = H 3 y
x = x0 + dx
y = y0 + dy
z = z0 + dz
vH 23 = H 3 x H 23
vH 23 = H 3 x0 dx H 23
vH 25 = y x H 25
vH 25 = y0 + dy x0 dx H 25
vH 26 = z x H 26
vH 26 = z0 + dz x0 dx H 26
vH 32 = x H 3 H 32
vH 32 = x0 + dx H 3 H 32
vH 35 = y H 3 H 35
vH 35 = y0 + dy H 3 H 35
vH 36 = z H 3 H 36
vH 36 = z0 + dz H 3 H 36
vH 52 = x y H 52
vH 52 = x0 + dx y0 dy H 52
vH 53 = H 3 y H 53
vH 53 = H 3 y0 dy H 53
vH 23 = dx + H 3 x0 H 23
1 = H 3 x0 H 23
vH 25 = dx + dy + y0 x0 H 25
2 = y0 x0 H 25
vH 26 = dx + dz + z0 x0 H 26
3 = z0 x0 H 26
vH 32 = dx + x0 H 3 H 32
4 = x0 H 3 H 32
vH 35 = dy + y0 H 3 H 35
5 = y0 H 3 H 35
vH 36 = dz + z0 H 3 H 36
6 = z0 H 3 H 36
vH 52 = dx dy + x0 y0 H 52
7 = x0 y0 H 52
vH 53 = dy + H 3 y0 H 53
8 = H 3 y0 H 53
66
Ykseklik farklar H ij = S12 cot Z12 + i t +
K=
1 k
1 0.13
=
= 0.0000000683
2 r 2 63700000
DN
BN
S i j
Z i j
3
5
6
2
5
6
2
3
2194.193
1924.510
1875.414
2194.200
1562.956
1495.632
1924.500
1562.961
102.92374
102.28561
102.51359
97.08010
98.71777
96.35727
97.70589
101.27326
1 k 2
S12 yardmyla hesaplanr.
2r
S1 2 cot Z1 2
-100.841
-69.124
-15.130
100.709
31.484
85.673
69.381
-31.264
K Si2 j
H 0j H i0
H i j
(cm)
1.42
1.42
1.42
1.61
1.61
1.61
1.45
1.45
1.75
1.81
1.76
1.90
1.87
1.83
1.88
1.82
0.3288
0.2529
0.2402
0.3288
0.1668
0.1528
0.2529
0.1668
-100.748
-69.357
-15.142
100.748
31.391
85.606
69.357
-31.391
-100.843
-69.261
-15.230
100.748
31.391
85.606
69.204
-31.467
9.4
-9.6
8.8
0
0
0
15.3
7.6
vH 23 = dx + 9.4
vH 23 = 1 dx + 0 dy + 0 dz + 9.4
vH 25 = dx + dy 9.6
vH 25 = 1 dx + 1 dy + 0 dz 9.6
vH 26 = dx + dz + 8.8
vH 26 = 1 dx + 0 dy + 1 dz + 8.8
vH 32 = dx + 0.0
vH 32 = 1 dx + 0 dy + 0 dz + 0.0
vH 35 = dy + 0.0
vH 35 = 0 dx + 1 dy + 0 dz + 0.0
vH 36 = dz + 0.0
vH 36 = 0 dx + 0 dy + 1 dz + 0.0
vH 52 = dx dy + 15.3
vH 52 = 1 dx 1 dy + 0 dz + 15.3
vH 53 = dy + 7.6
vH 53 = 0 dx 1 dy + 0 dz + 7.6

vH 23 1 0
vH 1
1
2 5
vH 26 1 0

vH 3 2 = 1 0
vH 35 0
1

0
vH 36 0
vH 1 1
5 2

vH 53 0 1
0
9.5
9.6
8.8
1
dx
0
0
dy
0
0
dz
1
0
15.3
0
0
7.6
67
5 2
N = A A = 2
4
1
0
Q xx = N
6.66
n = A = 32.52
8.80
1
0
2
0.2857 0.1429 0.1429

= 0.1429 0.3214 0.0714
0.1429 0.0714 0.5714
dx 1.49
x = Q xx n = dy = 8.87 cm
dz 3.65

x x0 dx
y = y + dy
0
z z0 dz
x 1117.001 1.49 1117.0159

y = 1047.644 + 8.87 = 1047.7327

z 1101.859 3.65 1101.8225
Dzeltmeler v = A x
vH 23 1 0
vH 1
1
2 5
vH 26 1 0

vH 3 2 = 1 0
vH 35 0
1

0
vH 36 0
vH 1 1
5 2

vH 53 0 1
0
9.5 7.97
9.6 2.22
8.8 3.66
1

1.49
0
0 1.49
=
8.87
0
0 8.87

3.65
1
0 3.66
15.3 7.93
0
0
7.6 1.27
Dengeli ller
H i j = H i j + vH i j
H 23 H 23 vH 23

H 25 H 25 vH 25
H H 26 vH 26
2 6

H 3 2 = H 3 2 + vH 3 2
H H vH
3 5
3 5 3 5
H 36 H 36 vH 36
H H vH
5 2
5 2 5 2
H 53 H 53 vH 53
H 2 3 100.843 7.97 100.763

H 2 5 69.261 2.22 69.283
H 2 6 15.230 3.66 15.193

H 3 2 = 100.748 + 1.49 = 100.763
H 31.391 8.87 31.480
35

H 3 6 85.606 3.66 85.569
H 69.204 7.93 69.283
5 2
H 5 3 31.467 1.27 31.480
68

Dengeli llerden hesaplanan dengeli dey alar ve dengeli koordinatlardan hesaplanan
dengeli dey alar iin aadaki kontrol yaplr.
H i j = H i j + vH i j = H j H i
100.763 100.763
69.283 69.283
15.193 15.193
100.763 = 100.763
31.480 31.480
85.569 85.569
69.283 69.283
31.480 31.480

T
m0 =
v v
240.58
=
= 6.94 cm
83
nu
Q xx = N
0.2857 0.1429 0.1429

= 0.1429 0.3214 0.0714
0.1429 0.0714 0.5714
m x = m0 q xx = 6.94 0.2857 = 3.71
cm
m y = m0 q yy = 6.94 0.3214 = 3.93
m z = m0 q zz = 6.94 0.5714 = 5.24
m i =
m0
cm
pi
Arllar eit alnd iin llerin ortalama hatas karesel ortalama hataya eittir.
69

0.29
0.14
0.14
0.29
T
Q = A Q xx A =
0.14
0.14
0.14
0.14
mH
i j
mH
2 3
mH
2 5
mH
26
mH
3 2
0.14
0.32
0.07
0.14
0.18
0.07
0.32
0.18
0.14 0.29 0.14 0.14 0.14

0.14
0.07 0.14
0.18 0.07 0.32 0.18
0.57 0.14 0.07
0.43 0.07
0.07
0.14
0.29
0.14
0.14
0.14 0.14
0.07
0.14
0.32
0.07 0.18 0.32
0.43
0.14
0.07
0.57
0.07 0.07
0.07
0.14 0.18
0.07
0.32
0.18
0.07 0.14 0.32 0.07

0.18
0.32
= m0 Q Dengeli llerin ortalama hatalar

i i
= 3.71
mH
3 5
= 3.93
mH
3 6
= 5.24
mH
5 2
= 3.71
mH
53
= 3.93 cm
= 5.24
= 3.93
= 3.93
Q vv = Q Q
Q vv = p Q
0
0
0
0
0
0
0 0 0 0 0 1 0
0 0 0 0 0 0 1
p 1
1
0
0
=
0
0
0
Q vv
0.71
0.14
0.14
0.29
=
0.14
0.14
0.14
0.14
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0.14
0.14 0.29 0.14 0.14 0.14
0.68
0.07 0.14
0.18 0.07 0.32
0.07
0.43 0.14 0.07
0.14 0.14
0.71
0.14
0.18 0.07
0.14
0.68
0.43 0.07
0.14
0.14
0.07 0.18
0.07
0.43
0.32 0.07
0.43
0.07
0.07
0.68
0.07 0.14 0.32 0.07
0.18
0.18
0.14
0.07
0.14 0.18
70
0.14
0.18
0.07
0.14
0.32
0.07
0.18
0.68
mvi = m0 Q v v
mv1 = 5.86
mv5 = 5.71 cm
mv 2 = 5.71
mv6 = 4.54
mv3 = 4.54
mv7 = 5.71
mv 4 = 5.86
mv8 = 5.71
i i
71
9. GPS ALARININ DENGELENMES

GPS alar 3 boyutlu konum alardr. Bu alarn koordinat sistemi yer merkezlidir
(Jeosantrik). Bu alarda ller GPS alclar ile yaplr. Bir GPS anda bir noktann X, Y, Z
Kartezyen koordinatlarn bilmek o adaki dier tm noktalara koordinat tamak iin
yeterlidir. GPS alarnda yksek doruluk elde etmek iin bal konum belirlenir (bazlar
belirlenir). Bir baz belirlemek demek o bazdaki X , Y ve Z koordinat farklarn
belirlemek demektir.
P2 ( X 2 , Y2 , Z 2 )
Z12 = Z 2 Z1
( X 1 , Y1 , Z1 ) P1
Y
X 12 = X 2 X 1
Y12 = Y2 Y1
Fonksiyonel Model: Bu problemde fonksiyonumuz iki nokta arasndaki llen baza ait
koordinat farklardr. Fonksiyonel modeli koordinat farklar iin yazalm ve dzenleyelim.
X 12 + Vx12 = X 2 X 1
Vx12 = X 2 X 1 X 12
Y12 + Vy12 = Y2 Y1
Vy12 = Y2 Y1 Y12
Z12 + Vz12 = Z 2 Z1
Vz12 = Z 2 Z1 Z12
72

deerler kullanlarak kk deerlerle allr. X , Y ve Z bilinmeyenlerini aadaki
ekilde dzenleyelim.
X = X 0 + dX
Y = Y 0 + dY
Z = Z 0 + dZ
Burada X 0 , Y 0 ve Z 0 yaklak deerler; dX , dY ve dZ bilinmeyenler olurlar. Bu deerleri

yukardaki denklemlerde yerine koyalm ve dzenleyelim.
Vx12 = X 20 + dX 2 X 10 dX 1 X 12
Vx12 = dX 1 + dX 2 + X 20 X 10 X 12
Vy12 = Y20 + dY2 Y10 dY1 Y12
Vy12 = dY1 + dY2 + Y20 Y10 Y12
Vz12 = Z 20 + dZ 2 Z10 dZ1 Z12
Vz12 = dZ1 + dZ 2 + Z 20 Z10 Z12
Denklemleri bilinmeyenlere gre dzenleyelim.

Vx12 = 1 dX 1 + 0 dY1 + 0 dZ1 + 1 dX 2 + 0 dY2 + 0 dZ 2 + X 20 X 10 X 12
Vy12 = 0 dX 1 1 dY1 + 0 dZ1 + 0 dX 2 + 1 dY2 + 0 dZ 2 + Y20 Y10 Y12
Vx12 = 0 dX 1 + 0 dY1 1 dZ1 + 0 dX 2 + 0 dY2 + 1 dZ 2 + Z 20 Z10 Z12
1 = X 20 X 10 X 12
2 = Y20 Y10 Y12
3 = Z 20 Z10 Z12
Olmak zere yukardaki denklemleri v = A x formatnda yazalm.
dX 1
dY
1
Vx
1
0
0
1
0
0
1

12
dZ
1

Vy = 0 1 0 0 1 0
dX 2
12
Vz12 0 0 1 0 0 1 2 3
dY2
dZ 2
73
Stokastik Model: Bir GPS anda belirlenen bir baza ait varyans-kovaryans matrisinin
duyarlklar farkl ve korelsyonludur.
K12
m2X1 2
= mX1 2Y12
mX Z
12 12
K12
m2X1 2
= rX12Y12 mX12 mY12

rX Z mX mZ
1 2
1 2
12 12
mX1 2Z1 2
mY12Z12
m2Z12
mX1 2Y1 2
m2Y12
mY12Z12
Q12 =
K12 = m02 Q12
rX1 2Z12 mX12 mZ12
rY12Z12 mY12 mZ12

m2Z12
rX1 2Y1 2 mX1 2 mY1 2

m2Y12
rY12Z12 mY12 mZ12
K12
m02
p12 = Q112
Arlk matrisi
rnek: Aada verilmi GPS an dolayl ller yntemiyle dengeleyiniz. Birim lnn
ortalama hatasn m0 = 2 cm olarak alnz.
NN
4
7
11
X (m)
Y (m)
Z (m)
Kesin Koordinatlar
3710709.539 3084028.627 4157648.644
3710479.640 3084171.030 4157677.581
Yaklak Koordinatlar
3710442.600 3084257.800 4157623.100
DN
DN
X (m)
Y (m)
Z (m)
mX (cm)
mY (cm)
mZ (cm)
229.897
-142.404
-28.937
1.2
2.4
1.3
11
266.878
-229.233
25.473
2.3
1.5
1.0
l says
n = 2 baz x 3 (koordinat fark) = 6
Bilinmeyen says
u = 3 (11 numaral noktann koordinatlar)
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 6-3>0
Dengeleme var.
74
rXY =
rXZ =
rYZ =
0.2
0.4
0.3
X 74 + Vx74 = X 4 X 7
Vx74 = X 4 X 7 X 74
Y74 + Vy74 = Y4 Y7
Vy74 = Y4 Y7 Y74
Z 74 + Vz74 = Z 4 Z 7
Vz74 = Z 4 Z 7 Z 74
X 114 + Vx114 = X 4 X 11
Vx114 = X 4 X 11 X 114
Y114 + Vy114 = Y4 Y11
Vy114 = Y4 Y11 Y114
Z114 + Vz114 = Z 4 Z11
Vz114 = Z 4 Z11 Z114
Yaklak deerler
X 4 = X 40 + dX 4
Y4 = Y40 + dY4
Z 4 = Z 40 + dZ 4
X 7 = X 70 + dX 7
Y7 = Y70 + dY7
Z 7 = Z 70 + dZ 7
X 11 = X 110 + dX 11
Y11 = Y110 + dY11
Z11 = Z110 + dZ11
Yaklak deerleri yukardaki denklemlerde yerine koyalm ve dzenleyelim.

Vx74 = X 40 + dX 4 X 70 dX 7 X 74
Vx74 = dX 4 dX 7 + X 40 X 70 X 74
Vy74 = Y40 + dY4 Y70 dY7 Y74
Vy74 = dY4 dY7 + Y40 Y70 Y74
Vz74 = Z 40 + dZ 4 Z 70 dZ 7 Z 74
Vz74 = dZ 4 dZ 7 + Z 40 Z 70 Z 74
Vx114 = X 40 + dX 4 X 110 dX 11 X 114
Vx114 = dX 4 dX 11 + X 40 X 110 X 114
Vy114 = Y40 + dY4 Y110 dY11 Y114
Vy114 = dY4 dY11 + Y40 Y110 Y114
Vz114 = Z 40 + dZ 4 Z110 dZ11 Z114
Vz114 = dZ 4 dZ11 + Z 40 Z110 Z114
1 = X 40 X 70 X 74 = 0.2 cm
2 = Y40 Y70 Y74 = 0.1

3 = Z 40 Z 70 Z 74 = 0.0
4 = X 40 X 110 X 114 = 6.1

5 = Y40 Y110 Y114 = 6.0
6 = Z 40 Z110 Z114 = 7.1
75
4 ve 7 numaral noktalar sabit noktalardr. Bu noktalara herhangi bir dzeltme getirilmez. Bu

noktalara ait dX 4 , dY4 , dZ 4 ve dX 7 , dY7 , dZ 7 bilinmeyenlerini dzeltme denklemlerinden
atalm ve dzenleyelim.
Vx74 = 0.2
Vx74 = 0 dX 11 + 0 dY11 + 0 dZ11 + 0.2
Vy74 = 0.1
Vy74 = 0 dX 11 + 0 dY11 + 0 dZ11 + 0.1
Vz74 = 0.0
Vz74 = 0 dX 11 + 0 dY11 + 0 dZ11 + 0.0
Vx114 = dX 11 + 6.1
Vx114 = dX 11 + 0 dY11 + 0 dZ11 + 6.1
Vy114 = dY11 + 6.0
Vy114 = 0 dX 11 dY11 + 0 dZ11 + 6.0
Vz114 = dZ11 + 7.1
Vz114 = 0 dX 11 + 0 dY11 dZ11 + 7.1
Yukardaki denklemleri v = A x formatnda (Fonksiyonel Model) yazalm.

0.2
Vx74 0 0 0
Vy 0 0 0
74
dX 11 0.1
Vz74 0 0 0
0.1
=
dY11
Vx114 1 0 0 dZ 6.1
Vy114 0 1 0 11 6.0

7.1
Vz114 0 0 1
Stokastik Model
K 74
m2X 74
= rX 74Y74 mX 74 mY74
rX Z mX mZ
74
74
74 74
K 74
1.2 2 0.2 1.2 2.4 0.4 1.2 1.3
2.4 2 0.3 2.4 1.3

= 0.2 1.2 2.4
0.4 1.2 1.3 0.3 2.4 1.3
1.32
K 74
1.44 0.58 0.62

= 0.58 5.76 0.94
0.62 0.94 1.69
rX 74Y74 mX 74 mY74
m2Y74
rY74Z74 mY74 mZ74
76
rX 74Z74 mX 74 mZ74
rY74Z74 mY74 mZ74

m2Z74
K114
5.29 0.69 0.92

= 0.69 2.25 0.45
0.92 0.45 1.00
0
0
0
1.44 0.58 0.62
0.58 5.76 0.94
0
0
0
0.62 0.94 1.69

0
0
0
K =
0
0
0
5
.
29
0
.
69
0
.
92
0
0
0 0.69 2.25 0.45
0
0 0.92 0.45 1.00
0
Baz saysnn ok fazla olduu GPS alarnda bu ekilde oluturulan stokastik modelin tersini
almak bilgisayar kullanarak bile ok zordur. Bu nedenle bazlarn kendi ierisinde tersini
alarak arlklar hesaplanr. Kegen bir blok matrisin tersi, bloklarn ayr ayr terslerine
eittir. Aadaki formllerden yararlanarak her baz iin arlklar hesaplanr.
K 74 = m02 Q74
Q74 =
K 74
m02
p74 = Q714
Q74
0.36 0.14 0.16

1.44 0.58 0.62
= 0.58 5.76 0.94 : 2 2 = 0.14 1.44 0.23
0.16 0.23 0.42
0.62 0.94 1.69
P74
3.33 0.15 1.15

0.77 0.37
= 0.15
1.15 0.37
3.00
P114
0.91 0.12 0.78

1.97 0.77
= 0.12
0.78 0.77
5.07
77
Arlk matrisi
0
0
0
3.33 0.15 1.15
0.15
0
.
77
0
.
37
0
0
0
1.15 0.37
3.00
0
0
0
P=
0
0
0
0.91 0.12 0.78
0
0
0 0.12
1.97 0.77
0
0
0 0.78 0.77
5.07
0.91 0.12 0.78

N = A p A = 0.12
1.97 0.77
0.78 0.77
5.07
T
Q xx = N
0.74
n = A p = 5.58
26.57
T
1.32 0.17 0.23

= 0.17 0.56 0.11
0.23 0.11 0.25
dx11 6.1
x = Q xx n = dy11 = 6.0
dz11 7.1
cm

0
X 11 X 11 dX 11
Y = Y 0 + dY
11 11 11
0
Z11 Z11 dZ11
dX 11 3710442.600 6.1 3710442.661

dY = 3084257.800 + 6.0 = 3084257.860

11
dZ11 4157623.100 7.1 4157623.171
Dzeltmeler v = A x
0.2 0.2
Vx74 0 0 0

Vy 0 0 0
74
6.1 0.1 0.1
Vz74 0 0 0 0.1 0.0
=
=
6.0
Vx114 1 0 0 7.1 6.1 0.0
Vy114 0 1 0
6.0 0.0

7.1 0.0
Vz114 0 0 1
Dengeli ller
X 7 4 X 7 4 Vx7 4

Y7 4 Y7 4 Vy7 4
Z Z 7 4 Vz 7 4
74 =
+
X 114 X 114 Vx114
Y Y Vy
114 114 114
Z114 Z114 Vz114
X 7 4 229.897 0.2 229.899

Y7 4 142.404 0.1 142.403
Z 7 4 28.937 0.0 28.937
=
+ =
X 114 266.878 0.0 266.878
Y 229.233 0.0 229.233
114

Z114 25.473 0.0 25.473
78

X 74 + Vx74 X 4 X 7
Y + Vy Y Y
74
4 7
74
Z 74 + Vz74 Z 4 Z 7
X 114 + Vx114 X 4 X 11
Y114 + Vy114 Y4 Y11
Z114 + Vz114 Z 4 Z11
229.899 229.899
142.403 142.403
28.937 28.937
266.878 266.878
229.233 229.233
25.473 25.473

T
m0 =
v pv
nu
0.14
= 0.21 cm
63

Q xx = N
1.32 0.17 0.23

= 0.17 0.56 0.11
0.23 0.11 0.25
m x = m0 q xx = 0.21 1.32 = 0.24
cm
m y = m0 q yy = 0.21 0.56 = 0.16

m z = m0 q zz = 0.21 0.25 = 0.11
m i =
mX 74 = 0.12
mX114 = 0.22
mY74 = 0.24
mY114 = 0.15
mZ74 = 0.12
mZ114 = 0.09
m0
cm
pi

0
0
0
T
Q = A Q xx A =
0
0
0
0
0
0 0 1.32 0.17 0.23

0 0 0.17 0.56 0.11
0 0 0.23 0.11 0.25

0 0
0 0
0 0
0
0
0
0
0
0
79
= m0 Q
=0
mX
mY
=0
mY
= 0.16
mZ
=0
mZ
= 0.11
mX
i j
mX
74
74
74
i i
11 4
11 4
11 4
= 0.24
Q vv = Q Q
Q vv = p Q
0
0
0
0.36 0.14 0.16
0.14 1.44 0.23
0
0
0
0.16 0.23 0.42

0
0
0
p 1 =
0
0 1.32 0.17 0.23
0
0
0
0 0.17 0.56 0.11
0
0 0.23 0.11 0.25
0
0.36 0.14 0.16

0.14 1.44 0.23
0.16 0.23 0.42

Q vv =
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
mvi j = m0 Q v v
mv74 = 0.13
mv114 = 0 cm
mv74 = 0.25
mv114 = 0
mv74 = 0.14
mv114 = 0
i i
80
rnek: ekildeki GPS nirengi anda;

a) 101-102 bazna ait dzeltme denklemlerini v = A x formatnda yaznz.
b) Birim lnn ortalama hatasn m0 = 2 cm alarak baz vektrne ilikin varyanskovaryans matrisini oluturunuz. rXY = rXZ = rYZ = 0.5
P301
P302
NN
101
102
P101
P102
X (m)
Y (m)
Z (m)
Yaklak Koordinatlar
3710479.640 3084171.030 4157677.581
3710709.539 3084028.627 4157648.644
DN
101
DN
DN
102
DN
101
102
X (m)
229.897
mX (cm)
2
Y (m)
-142.404
mY (cm)
4
Z (m)
-28.937
mZ (cm)
3

X 101102 + Vx101102 = X 102 X 101
Vx101102 = X 102 X 101 X 101102
Y101102 + Vy101102 = Y102 Y101
Vy101102 = Y102 Y101 Y101102
Z101102 + Vz101102 = Z102 Z101
Vz101102 = Z102 Z101 Z101102

deerler kullanlarak kk deerlerle allr. X , Y ve Z bilinmeyenlerini aadaki
ekilde dzenleyelim.
X = X 0 + dX
Y = Y 0 + dY
Z = Z 0 + dZ
Burada X 0 , Y 0 ve Z 0 yaklak deerler; dX , dY ve dZ bilinmeyenler olurlar. Bu deerleri

yukardaki denklemlerde yerine koyalm ve dzenleyelim.
0
0
Vx101102 = X 102
+ dX 102 X 101
dX 101 X 101102
0
0
Vy101102 = Y102
+ dY102 Y101
dY101 Y101102
0
0
Vz101102 = Z102
+ dZ102 Z101
dZ101 Z101102
81
0
0
Vx101102 = dX 101 + dX 102 + X 102
X 101
X 101102
0
0
Vy101102 = dY101 + dY102 + Y102
Y101
Y101102
0
0
Vz101102 = dZ101 + dZ102 + Z102
Z101
Z101102
Denklemleri bilinmeyenlere gre dzenleyelim.

0
0
Vx101102 = 1 dX 101 + 0 dY101 + 0 dZ101 + 1 dX 102 + 0 dY102 + 0 dZ102 + X 102
X 101
X 101102
0
0
Y101
Y101102
Vy101102 = 0 dX 101 1 dY101 + 0 dZ101 + 0 dX 102 + 1 dY102 + 0 dZ102 + Y102
0
0
Vx101102 = 0 dX 101 + 0 dY101 1 dZ101 + 0 dX 102 + 0 dY102 + 1 dZ102 + Z102
Z101
Z101102
0
0
1 = X 102
X 101
X 101102 = 709.539 479.640 229.897 = 0.2
0
0
2 = Y102
Y101
Y101102 = 4028.627 4171.030 (142.404) = 0.1
0
0
3 = Z102
Z101
Z101102 = 648.644 677.581 (28.937) = 0.0
Olmak zere yukardaki denklemleri v = A x formatnda yazalm.
dX 101
dY
101
0.2
Vx101102 1 0 0 1 0 0
= 0 1 0 0 1 0 dZ101 0.1
Vy
dX
101102
Vz101102 0 0 1 0 0 1 102 0.0
dY102
dZ102
K12
m2X101102
K101102
rX101102Y101102 mX101102 mY101102

m2Y101102
2 2 0.5 2 4 0.5 2 3
4 2 0.5 4 3
= 0.5 2 4
0.5 2 3 0.5 4 3
32
rX101102Z101102 mX101102 mZ101102
rY101102Z101102 mY101102 mZ101102

m2Z101102
K101102
82
4 4 3
= 4 16 6
3 6 9
10. GPS NVELMANI

Gnmzde ykseklik belirlemede arlkl olarak nivelman lleri kullanlmaktadr. Ancak
nivelman llerini yapmak zor ve zahmetli bir itir. GPS nivelman yntemi ekonomik ve
zaman kazandran bir yntem olmas nedeniyle nivelman llerine alternatif bir konuma
gelmitir.
Haritaclk uygulamalarnda amaca ulama adna birok ykseklik tanm yaplmtr.

Uygulamada geometrik anlam nedeniyle Ortometrik Ykseklik (H) tercih edilmektedir.
Ortometrik ykseklik ortalama deniz yzeyi ile akan Jeoidten yzeydeki noktaya olan
dey mesafedir. GPS ten elde edilen ykseklikler (h) ise referans Elipsoidinden yzeydeki
noktaya olan mesafedir. Bu ykseklik geometrik olarak bize bir anlam ifade etmez. Ancak biz
GPS ten bu ykseklik bilgisini alrz. ki ykseklik sistemi arasndaki geoid ondlasyonu (N)
(dalgalanma) kadar bir fark vardr. ki sistem arasndaki bu fark belirlenebilirse elipsoid
ykseklikleri ortometrik yksekliklere dntrlebilir. Bu balamda belirli bir alanda yeterli
sayda ortometrik ykseklii bilinen nokta varsa bu noktalarda GPS ten elde edilen elipsoid
ykseklikleri bir model yardmyla ortometrik yksekliklere dntrlebilir. Yukardaki
ekil bu dnm ilikisini aka gstermektedir.
ki ykseklik sistemi arasndaki dnm iin birok enterpolasyon yntemi tanmlanmtr.
Polinomlarla enterpolasyon en ok tercih edilenidir. Genelde ift deikenli analitik bir yzey
fonksiyonu bu i iin yeterli grlmektedir.
83
n. dereceden ift deikenli ( x, y : bamsz deikenler) jeoid ondlasyonu iin bir

polinomun genel ifadesi aadaki gibi yazlabilir.
N = aij x i y j
Derece
0
Bu fonksiyonu dereceye gre aalm.

N = aij x i y j
N = a00 x y
0
N = a10 x1 y 0
N = a01 x 0 y1
N = a20 x 2 y 0
N = a11 x1 y1
N = a02 x 0 y 2
N = a30 x 3 y 0
N = a21 x 2 y1
N = a12 x1 y 2
N = a03 x 0 y 3
N = a00
N = a10 x
N = a01 y
N = a20 x 2
N = a11 x y
N = a02 y 2
N = a30 x 3
N = a21 x 2 y
N = a12 x y 2
N = a03 y 3
Analitik Yzey Fonksiyonunu 2. Derece iin yazalm.

N = a00 + a10 x + a01 y + a20 x 2 + a11 x y + a02 y 2
Yukardaki Analitik Yzey Fonksiyonunu 2. derece bir polinomdur. Bu polinom almnda

a00 , a10 , a01 , a20 , a11 , a02 polinom katsaylardr. Bu fonksiyonda f ( x, y ) = 0 artn salayan x
ve y deikeninin deerinin bulunmas polinomun zm anlamna gelir.
Yukardaki fonksiyonu u tane dayanak noktas iin yazalm ( i = 1,2,3, , u )
N i = a00 + a10 xi + a01 yi + a20 xi2 + a11 xi yi + a02 yi2
84
N1 = a00 + a10 x1 + a01 y1 + a20 x12 + a11 x1 y1 + a02 y12

N 2 = a00 + a10 x2 + a01 y2 + a20 x22 + a11 x2 y2 + a02 y22
N 3 = a00 + a10 x3 + a01 y3 + a20 x32 + a11 x3 y3 + a02 y32
N 4 = a00 + a10 x4 + a01 y4 + a20 x42 + a11 x4 y4 + a02 y42
Haritaclkta kullanlan koordinatlar byk deerlerdir. Koordinatlar bu halleriyle matris

hesabnda kullanlamaz. Bunun yerine koordinatlarn normlandrlm deerleri kullanlr.
x=
x1 + x2 + x3 + + xu
u
ortalama x koordinat
y=
y1 + y2 + y3 + + yu
u
ortalama y koordinat
Normlandrlm (kltlm) koordinatlar
xi =
x xi
1000
yi =
y yi
1000
x1 =
x x1
1000
x2 =
x x2
1000
x3 =
x x3
1000
x4 =
x x4
1000
y1 =
y y1
1000
y2 =
y y2
1000
y3 =
y y3
1000
y4 =
y y4
1000
N1 = a00 + a10 x1 + a01 y1 + a20 x12 + a11 x1 y1 + a02 y12

N 2 = a00 + a10 x2 + a01 y2 + a20 x22 + a11 x2 y2 + a02 y22
N 3 = a00 + a10 x3 + a01 y3 + a20 x32 + a11 x3 y3 + a02 y32
N 4 = a00 + a10 x4 + a01 y4 + a20 x42 + a11 x4 y4 + a02 y42
85
Bu denklem sistemini dzenlersek

a00 + a10 x1 + a01 y1 + a20 x12 + a11 x1 y1 + a02 y12 N1 = 0
a00 + a10 x2 + a01 y2 + a20 x22 + a11 x2 y2 + a02 y22 N 2 = 0
a00 + a10 x3 + a01 y3 + a20 x32 + a11 x3 y3 + a02 y32 N 3 = 0
a00 + a10 x4 + a01 y4 + a20 x42 + a11 x4 y4 + a02 y42 N 4 = 0
Denklem sisteminin matris gsterimi A x = 0 eklinde
1
1
Bu
x1
x2
x3
x4
y1
y2
y3
y4
x1 2
x22
x32
x42
x1 y1
x2 y2
x3 y3
x4 y4
denklem
lineer
a00
y1 2 N1
a10
y22 N 2
a01
y32 N 3 = 0
a20
y42 N 4
a11

a02
bir
denklem
sistemidir.
Lineer
a00 + a10 xi + a01 yi + a20 xi2 + a11 xi yi + a02 yi2 N i = 0
denklem
artn
sistemi
salayan
zlerek
ve
deikeninin deerinin bulunmas polinomun zm anlamna gelir.
rnek: Aadaki tabloda noktalarn koordinatlar, ortometrik ykseklikleri ve jeoid

ykseklikleri verilmektedir. N = a00 + a10 x + a01 y eklindeki 1. derece polinom yardmyla
P5 noktasnn ortometrik yksekliini hesaplaynz.
NN
P1
P2
P3
P4
P5
Saa
y
9121.569
4139.007
1965.772
5985.901
6321.854
Yukar
h
H
N=h-H
x
(m)
(m)
(m)
1060.477 1223.48 1188.61 34.87
749.228 986.84 952.23 34.61
7055.988 929.37 894.80 34.57
9645.566 888.53 853.82 34.71
4938.485 1008.75
?
?
86
zm: Bu problemde verilen 4 nokta iin N = a00 + a10 x + a01 y eitlii yazlr.
l says
n=4
Bilinmeyen says
u=3
Serbestlik Derecesi
f = n-u = 4-3>0
Dengeleme var.
N1 = a00 + a10 x1 + a01 y1

N 2 = a00 + a10 x2 + a01 y2
N 3 = a00 + a10 x3 + a01 y3
N 4 = a00 + a10 x4 + a01 y4
x=
x1 + x 2 + x3 + x 4
= 4627.815
4
ortalama x koordinat
y=
y1 + y 2 + y 3 + y 4
= 5303.062
4
ortalama y koordinat
x1 =
x x1
= 3.5673
1000
x 2 =
x x2
= 3.8786
1000
x3 =
x x3
= 2.4282
1000
x 4 =
x x4
= 5.0178
1000
y1 =
y y1
= 3.8185
1000
y 2 =
y y2
= 1.1641
1000
y 3 =
y y3
= 3.3373
1000
y 4 =
y y4
= 0.6828
1000
N1 = a00 + a10 x1 + a01 y1
34.87 = a 00 + a10 3.5673 + a 01 (3.8185)
N 2 = a00 + a10 x2 + a01 y2
34.61 = a 00 + a10 3.8786 + a 01 1.1641
N 3 = a00 + a10 x3 + a01 y3
34.57 = a 00 + a10 (2.4282) + a 01 3.3373
N 4 = a00 + a10 x4 + a01 y4
34.71 = a 00 + a10 (5.0178) + a 01 (0.6828)
87
a 00 + 3.5673 a10 3.8185 a 01 34.87 = 0

a 00 + 3.8786 a10 + 1.1641 a 01 34.61 = 0
a 00 2.4282 a10 + 3.3373 a 01 34.57 = 0
a 00 5.0178 a10 0.6828 a 01 34.71 = 0
Denklem sisteminin matris gsterimi A x = 0 eklinde
3.5673 3.8185
34.87
1
a 00
1
3.8786
1.1641 34.61
=0
a10
1 2.4282
3.3373 34.57
a 01
1
5
.
0178
0
.
6828
34.71
0
0
4
N = AT A = 0
58.8432 13.7842
0 13.7842
27.5398
138.76
n = A = 0.52
1.19
T
Q xx = N
0
0
0.25
= 0 0.0193 0.0096
0 0.0096 0.0411
a00 34.69
x = N n = a10 = 0.0014
a01 0.0441
1
v = A x = 0
3.5673 3.8185
v1 1
34.87 0.02
34.69
v 1
3.8786
1.1641
34.61 0.02
2 =
=
0.0014
v3 1 2.4282
34.57 0.02
3.3373

0.0441
34.71 0.02
v4 1 5.0178 0.6828
88
Yeni noktann ykseklii
x5 =
x x5
= 0.3107
1000
y5 =
y y5
= 1.0188
1000
N 5 = a00 + a10 x5 + a01 y5
[N 5 ] = [1
x5
a00
y5 ] a10
a01
[N 5 ] = [34.74]
34.69
[N 5 ] = [1 0.3107 1.0188] 0.0014
0.0441
H5 = h5 N5 = 1008.75 34.74 = 974.01 m
m0 =
v v
0.0017
=
= 0.041 m
nu
43
Aklama: Bu deer ynetmelie gre 5 cm yi geemez.

Qxx = N
0
0
0.25
= 0 0.0193 0.0096
0 0.0096 0.0411
ma00 = m0 q xx = 0.041 0.2500 = 0.020 m

ma10 = m0 q yy = 0.041 0.0193 = 0.006
ma01 = m0 q zz = 0.041 0.0411 = 0.008
89
11. SERBEST ALARIN DENGELENMES

Dorultu alarnda dorultular, kenar alarnda uzunluklar, dorultu-kenar alarnda hem
dorultular ve hem de uzunluklar, nivelman alarnda ykseklik farklar, trigonometrik
nivelman alarnda dey alar ya da ykseklik farklar (dey alardan hesaplanr), GPS
alarnda boyutlu koordinat farklar (kod, faz ve zaman llerinden) llr. Bu ller
ilgili jeodezik an belirli bir koordinat sisteminde yeri, yn ve lei konusunda hibir bilgi
iermezler. Bu ller yardmyla oluturulan jeodezik alara SERBEST alar denir.
Bir jeodezik an tanml bir koordinat sistemindeki yeri, lei ve yn konusunda bilgi
veren parametrelere DATUM parametreleri denir.
a) Bir nivelman veya trigonometrik nivelman ann bir koordinat sisteminde
tanml olabilmesi iin en az bir noktasnn ykseklik koordinat o koordinat
sisteminde bilinmesi gerekir.
b) Bir dorultu ann bir koordinat sisteminde tanml olabilmesi iin en az iki
noktasnn koordinatlar bilinmelidir.
c) Bir dorultu-kenar ann bir koordinat sisteminde tanml olabilmesi iin en az
bir noktasnn koordinatlar bilinmelidir ve en az bir dorultusunun yn
bilinmelidir.
d) Bir GPS ann bir koordinat sisteminde tanml olabilmesi iin en az bir
noktasnn X, Y ve Z koordinatlar o koordinat sisteminde bilinmesi gerekir.
An Tr
Datum parametre Tr
An Tanmlayclar
Nivelman
1 teleme
1 noktann ykseklii
Trigonometrik
1 teleme
1 noktann ykseklii
Dorultu
2 teleme 1 dnklk 1 lek
2 noktann (x, y) koordinat
Dorultu-Kenar
2 teleme 1 dnklk
1 noktann (x, y) koordinat ve bir dorultunun yn
GPS A
3 teleme
1 noktann (x, y, z) koordinatlar
d: datum parametre says (datum defekt)
Bir a dengelemesinde adaki baz noktalara dayal olarak (zorlamasz dengeleme)

koordinatlar hesaplanan yeni noktalarn koordinatlar ve koordinatlarn doruluklar,
koordinat deimez alnan noktalardan etkilenir. nk bu ada yaplan llere ait hatalar
sadece yeni noktalarn koordinatlarna datlr. Sabit alnan noktalardan uzaklatka biriken
90
hatalar yeni noktalarn konum hatalarn bytr. Bu balamda noktalarn konum doruluu
datum seimine bal olarak deiir. Bu durumdan etkilenmemek iin alar serbest a
dengelemesi (tm iz minimum yntemine gre dengeleme) ile dengelenir. Bu yntemde bir
ada yaplan tm llerden meydana gelen hatalar tm nokta koordinatlarna datlr.
Serbest a dengelemesi yntemi zellikle deformasyon aratrma almalarnda kullanlr.
Deformasyon izleme amacyla oluturulan jeodezik alarda noktalarn koordinatlar ve
koordinatlarn doruluklar deformasyon analizinde kullanlan giri deerlerdir. Deformasyon
analizi ve yorumu asndan bu deerlerin serbest a dengelemesiyle elde edilmi olunmas
tercih edilmektedir.
Serbest a dengelemesinde tm noktalar bilinmeyen noktalar olarak ele alnr. Bu nedenle
normal denklem katsaylar matrisinin determinant sfr olur. Yani bu matris singler bir
matristir.
Fonksiyonel Model
Stokastik Model
v = A x
p = Q
Arlklar Farkl ve Korelsyonlu ller iin ama fonksiyonu

1
v Q v = v p v = min
T
A p A x A p = 0
Matris formatnda Normal denklemler
Normal Denklem Katsaylar matrisi
N=A pA
Bilinmeyenler Vektr
Sabit terimler
n = A p
91
{ } = min ve
Determinant sfr olan normal denklem katsaylar matrisinin iz N
x T x = min
artlarn salamak zere moore-penrose tersi aadaki gibi hesaplanr.

+
N = N + GG
T 1
GG
Normal denklemlerin zm ve bilinmeyenlerin hesab aadaki gibi yaplr.

+
x = N n
Yukardaki zm aadaki eitlikleri salar.

G x = 0,
T
AG = 0 ,
G n = 0,
N G = 0
Burada G matrisi an datumunu belirler. p adaki nokta says olmak zere baz alar iin
G matrisleri aadaki gibidir.

Nivelman ve Trigonometrik nivelman alarnda G matrisinin boyutu ( p , 1) kadardr.
1
T
G =
p
1
p
p (1, p )
GPS alarnda G matrisinin boyutu ( 3 p , 3).
T
G =
1
p
0
0
0
1
p
0
0
0
1
p
1
p
0
0
0
1
p
0
.....
.....
.....
1
p
92
0
1
p
0
1
p (3,3 p )
Dorultu alarnda G matrisinin boyutu ( 2 p , 4) kadardr.
G=
1
p
0
1
p
0
y1"
x1"
y "p
x "p
x1"
"
y1
x "p
y "p
(2 p , 4 )
Dorultu-Kenar alarnda G matrisinin boyutu ( 2 p , 3) kadardr.
G=
1
p
0
1
p
0
0
1
p
0
1
p
y1"
"
x1
y "p
x "p
(2 p ,3 )
Dorultu ve Dorultu kenar alarnda xi" ve yi" normlandrlm koordinatlardr.

Normlandrma ileminin amac G matrisinin kondsyonunun bozulmamasn salamaktr.
Bir ada xi ve y i koordinatlar olmak zere koordinatlarn aritmetik ortalamas yani arlk
merkezinin koordinatlar aadaki gibi hesaplanr.
xg =
[xi ]
p
yg =
[ yi ]
p
93
Koordinat eksenlerinin balangcnn arlk sistemine kaydrlm koordinatlar aadaki gibi

hesaplanr.
xi' = xi x g
y i' = y i y g
Normlandrma eleman
c=
(x ) + (y )
' 2
i
' 2
i
Normlandrlm koordinatlar
xi" = c xi'
y i" = c y i'
94
rnek: Aada verilmi nivelman an dolayl ller yntemiyle serbest olarak

dengeleyiniz.
P1 ( x)
h1
h2
h5
h6
P2 ( y )
h3
P4 (k )
h4
P3 ( z )
hi
si (km)
1
2
3
4
5
6
43.156
19.218
33.524
57.440
23.962
14.267
0.65
0.80
1.00
1.40
1.50
1.95
pi
H i (m)
Yaklak Ykseklikler
1
123.829
2
104.635
3
138.115
4
80.673
l says
n=6
Bilinmeyen says
u=3
Datum defekt
d=1
Serbestlik Derecesi
f = n-u+d = 6-3+1>0 Dengeleme var.
h1 + v1 = H p H p4
h1 + v1 = x k
v1 = x k h1
h2 + v2 = H p1 H p 2
h2 + v2 = x y
v2 = x y h2
h3 + v3 = H p3 H p 2
h3 + v3 = z y
v3 = z y h3
h4 + v4 = H p 3 H p4
h4 + v 4 = z k
v 4 = z k h4
h5 + v5 = H p2 H p4
h5 + v5 = y k
v5 = y k h5
h6 + v6 = H p3 H p1
h6 + v6 = z x
v3 = z x h6
95
Yaklak deerler
x = x0 + dx
y = y0 + dy
x0 = 123.829 m,
v1 = x k h1
v2 = x y h2
v3 = z y h3
v 4 = z k h4
v5 = y k h5
v3 = z x h6
z = z0 + dz
y0 = 104.635 m
k = k 0 + dk
z0 = 138.115 m,
k 0 = 80.673 m
v1 = dx dk + x0 k 0 h1
v2 = dx dy + x0 y0 h2
v3 = dy + dz + z0 y0 h3
v4 = dz dk + z0 k 0 h4
v5 = dy dk + y0 k0 h5
v3 = dx + dz + z0 x0 h6
v1 = dx dk + 123.829 80.673 43.156

v2 = dx dy + 123.829 104.635 19.218
v3 = dy + dz + 138.115 104.635 33.524
v4 = dz dk + 138.115 80.673 57.440
v5 = dy dk + 104.635 80.673 23.962
v3 = dx + dz + 138.115 123.829 14.267
v1 = dx dk
v2 = dx dy 24
v3 = dy + dz 46
v4 = dz dk
v5 = dy dk
v3 = dx + dz + 17
Yukardaki deerler mm mertebesindedir.
v1 = 1 dx + 0 dy + 0 dz 1 dk + 0
v2 = 1 dx 1 dy + 0 dz + 0 dk 24
v3 = 0 dx 1 dy + 1 dz + 0 dk 46
v4 = 0 dx + 0 dy + 1 dz 1 dk + 0
v5 = 0 dx + 1 dy + 0 dz 1 dk + 0
v3 = 1 dx + 0 dy + 1 dz + 0 dk + 17
v1 1 0 0 1
0
v 1 1 0
0 dx 24
2
v3 0 1 1 0 dy 46
=
0
0
1
1
4

dz 0

v5 0
1 0 1 dk 0

17
v6 1 0 1 0
96
0
0
0
0
0
1 / 0.65
0
1
/
0
.
80
0
0
0
0
0
0 1 / 1.00
0
0
0
pi =
0
0
0 1 / 1.40
0
0
0
0
0
0 1 / 1.50
0
0
0
0
0
0 1 / 1.95
0
0
1.54
0 1.25
0
0
0 1.00
pi =
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
3.30 1.25 0.51 1.54

1.25
2.92 1.00 0.67
T
N = A pA =
0.51 1.00
2.23 0.71
2.92
1.54 0.67 0.71
1 /
1/
G=
1 /
1 /
0.25
0.25
T
GG =
0.25
0.25
p 0.5

p 0.5
=
p 0.5

p 0.5
0.25
0.25
0.25
0.25
38.72
76.00
T
n = A p =
37.28
0.00
0.25
0.25
0.25
0.25
0.25
0.25
0.25
0.25
3.55 1.00 0.26 1.29

1.00
3.17 0.75 0.42
T
N + GG =
0.26 0.75
2.48 0.46
3.17
1.29 0.42 0.46
(N + GG )
T 1
0.43
0.20
=
0.15
0.22
0.20
0.45
0.19
0.17
0.15
0.19
0.51
0.16
0.22
0.17
0.16
0.45
0.18 0.05 0.10 0.03

0.05
0.20 0.06 0.08
+
T 1
T
GG =
Q xx = N = N + GG
0.10 0.06
0.26 0.09
0.20
0.03 0.08 0.09
1
si (km)
0
0
0
0
0
0.51
0.71
0
0 0.67
0
pi =
97
dx 6.95
dy 19.12
x = Q xx n = =
dz 10.34

dk 1.83
mm

x 123.829 6.95 123.836
y 104.635 19.12 104.616
=
+
=
z 138.113 10.34 138.123

k 80.673 1.83 80.675
x x0 dx
y y dy
= 0 +
z z 0 dz

k k 0 dk
Dzeltmeler v = A x
v1 1 0 0 1
0 5.12
v 1 1 0
0 6.95 24 2.06
2
v3 0 1 1 0 19.12 46 16.54
0 1 1 10.34 0 8.52
v 4 0
v5 0
1 0 1 1.83 0 20.94

17 20.39
v6 1 0 1 0
Dengeli ller
h1 h1 v1

h2 h2 v2
h h3 v3
3 =
+
h4 h4 v4
h h v
5 5 5
h6 h6 v6
hi = hi + v i
h1 43.156 5.12 43.161

h2 19.218 2.06 19.220
h 33.524 16.54 33.507
3 =
=
+
h4 57.440 8.52 57.449
h 23.962 20.94 23.941
5

h6 14.267 20.39 14.287
h1 + v1 = H p H p4
43.161 = 43.161
h2 + v2 = H p1 H p 2
19.220 = 19.220
h3 + v3 = H p3 H p 2
33.507 = 33.507
h4 + v4 = H p 3 H p4
57.449 = 57.449
h5 + v5 = H p2 H p4
23.941 = 23.941
h6 + v6 = H p3 H p1
14.287 = 14.287
98

T
m0 =
v pv
nu + d
876.79
= 14.81 mm
6 3 +1

0.18 0.05 0.10 0.03
0.05
0.20 0.06 0.08
+
T 1
T
GG =
Q xx = N = N + GG
0.10 0.06
0.26 0.09
0.20
0.03 0.08 0.09
m x = m0 q xx = 14.81 0.18 = 6.27
mm
m y = m0 q yy = 14.81 0.20 = 6.54

m z = m0 q zz = 14.81 0.26 = 7.49
m z = m0 q zz = 14.81 0.20 = 6.64

mh1 = 11.94
mh4 = 17.52
mh2 = 13.24
mh5 = 18.13
mh3 = 14.81
mh6 = 20.67
m i =
m0
mm
pi

0.17 0.04
0.22
0.26 0.22
0.44
0.17
0
.
47
0
.
21
0
.
09
0.30 0.27
0.04
0.21
0.58
0.33 0.25
0.37
T
Q = A Q xx A =
0.33
0.64
0.31
0.42
0.22 0.09
0.26 0.30 0.25
0.31
0.56
0.05
0
.
22
0
.
27
0
.
37
0
.
42
0
.
05
0
.64
mh = m0 Q
mh = 9.77
mh = 11.84 mm
mh = 10.20
mh = 11.10
mh = 11.24
mh = 11.84
i i
99
Q vv = Q Q
Q vv = p Q
0
0
0
0
0
0.65
0 0.80
0
0
0
0
0
0 1.00
0
0
0
p 1 =
0
0 1.40
0
0
0
0
0
0
0 1.50
0
0
0
0
0 1.95
0
0.04
0.21 0.17
0.17
0
.
33
0.21
0.04 0.21
0.42
Q vv =
0.09 0.33
0.22
0.26
0.30
0.25
0.27 0.37
0.22
0.22 0.26
0.22
0.09
0.30
0.27
0.33
0.25 0.37
0.76 0.31 0.42

0.31
0.94 0.05
0.42 0.05
1.31
mvi = m0 Q v v
mv1 = 6.85
mv 4 = 12.91 mm
mv 2 = 8.44
mv5 = 14.34
mv3 = 9.64
mv6 = 16.95
i i
100
12. MODEL HPOTEZNN TEST ve UYUUMSUZ LLER TEST

Dengeleme hesabnn Matematik Modeli llerle bilinmeyenler arasndaki Geometrik
(Fonksiyonel model) ve Fiziksel (Stokastik Model) ilikileri yanstr. Model hipotezinin
testi ile matematik modelin uygunluu, modelin oluturulmasnda kullanlan llerin
duyarlklar ve aralarndaki korelsyonlar denetlenir.
Dengelemeden nce llerden yararlanarak gen kapanmalarndan (genlerin i alar
toplam 200g), lup kapanmalarndan (nivelmanda gidi-dn llerinden, GPSte bir
gende koordinat farklarnn toplamnn sfr olmas) vs. bir ncl karesel ortalama hata
( s0 ) elde edilebilir. Dengeleme hesab sonras bir soncul karesel ortalama hata ( m0 ) hata
elde ederiz.
Bu deerler kullanlarak bir SIFIR ve bir de SEENEK hipotezi kurulur.
{ } { }
Sfr hipotezi
{ } { }
Seenek hipotezi
H 0 : E m02 = E s02
H s : E m02 E s02
Sfr hipotezinde soncul ortalama hatann umulan (beklenen) deerinin ncl ortalama hata ile
ayn olaca varsaylr. Bu durumda kurulan dengeleme modeli geerlidir.
Sfr hipotezinde soncul ortalama hatann umulan (beklenen) deerinin ncl ortalama hata ile
ayn olmad durumlarda kurulan dengeleme modeli geerli deildir.
Geersizliin nedenleri;
a) llerde kaba hata (uyuumsuz l) olabilir.
b) Fonksiyonel model yanl kurulmu olabilir.
c) Stokastik model yanl kurulmu olabilir.
101
rnek: Bir nivelman anda gidi-dn llerinden birim lnn ortalama hatas
s0 = 2.36 cm ve llerin serbestlik derecesi f s = 10 olarak hesaplanmtr. Nivelman
ann dengelenmesi sonucunda soncul ortalama hata m0 = 6.67 cm ve dengelemenin
serbestlik derecesi
f m = 2 olarak hesaplanmtr. Bu a iin matematik modelin doru
kurulup kurulmadn test ediniz.
zm: ncelikle model hipotezinin testi iin bir test bykl hesaplarz. Test bykl
hesabnda ortalama hatalardan byk olan blmde st ksma yazarz.
olduu iin
m0 > s0
T=
m0 ste yazlr.
m02 6.67 2
=
= 7.98
m02 2.36 2
q=F
f m , f s ,1
=F
2 ,10 ,1
0.05
2
Test bykl
Snr deer
= F2,10, 0.975 = 5.46
Excelde
q = FTERS (0,025;2;10) = 5.46
Matlabda
q = finv(0.975,2,10) = 5.46
T >q
olduu iin
H0
hipotezi geersizdir.
Hs
hipotezi geerlidir.
Bu durumda yukarda belirtilen irdelemeler yaplr.
102
Bir dengeleme hesab ileminde kurulan matematik model geerli deilse llerin biri ya da
bir ka kaba hatal olabilir. Kaba hatal llerin tespiti uyuumsuz ller testi ile yaplr.
Uyuumsuz ller testini yapabilmek iin dengeleme ilemi sonucunda llere ait
dzeltmelere v ve dzeltmelerin ters arlk matrisine Q vv ihtiya vardr. Bu deerlerden
yararlanarak bir test bykl ve bir de snr deer hesaplarz. Dzeltme deerlerinin negatif
iaretli olabilecei dncesiyle dzeltme deerlerinin mutlak deeri kullanlr.
T=
Test bykl
m0 Q vv
q=t
f m ,1
Snr deer
rnek: Bir nivelman ann dengelenmesi sonucunda soncul ortalama hata m0 = 6.67 cm
ve dengelemenin serbestlik derecesi
f m = 2 olarak hesaplanmtr. Bu a iin kurulan
matematik modelin geersiz olduu grlmtr. Bu adaki llere ait dzeltmeler ve

dzeltmelerin ters arlk matrisi aada verilmitir. Bu ada uyuumsuz l olup
olmadn aratrnz.
4.52
v = 0.70
10.58
T1 =
T2 =
T1 =
4.52
6.67 1.2254
0.70
6.67 1.6044
10.58
6.67 0.0465
0.0593
1.2254 0.5041
Q vv = 0.5041
1.6044 0.8629
0.0593 0.8629
0.0465
= 0.61
= 0.08
q=t
f m ,1
= t 2, 0.975 = 4.30
Excelde
= 7.35
T1 < q uyuumlu
103
q = TTERS (0,05;2) = 4.30
T2 < q uyuumlu
T3 > q uyuumSUZ
Yorum: Bu durumda nc l dengeleme ileminden atlr ya da l bizim iin nemli
ise (atlma durumunda an ekli bozuluyorsa) yeniden llr. ller arasnda birden fazla
uyuumsuz l olabilir. Bu durumda dzeltme deeri en byk olan l dengeleme
ilemine alnmaz ya da yeniden llr. Dengeleme tekrarlanr. Model hipotezi testi
tekrarlanr. Model hipotezi hala geersiz ise baka uyuumsuz llerin varl aratrlr.
Uyuumsuz l kalmayncaya kadar dengeleme ilemi tekrar edilir.
104
12. K BOYUTLU BENZERLK (HELMERT) DNM

Bir koordinat sistemindeki noktalarn dier bir koordinat sistemindeki karlklarnn
bulunmas ilemine koordinat dnm denir. Sistemlerin birbirlerine gre karlklarnn
bulunmas iin bir sistemin dierine gre kaydrlmas. dndrlmesi ve belli oranlarda
kltlmesi ya da byltlmesi gerekir. Bu ilem iki sistemde de ortak noktalarn
bulunmasn
gerektirir.
Benzerlik
dnmnde
iki
sistemdeki
geometrik
ekiller
benzerdirler. Ancak ekiller belli bir oranda ya klr ya da byrler. ekillerdeki alar bir
deiime uramazlar.
x sin
y sin
x cos
Xp
X0
y cos
Y0
Yp
( x . y ) sistemindeki bir P noktasnn ( X . Y ) sistemindeki koordinatlarn yazalm.

X p = X 0 y sin + x cos
Y p = Y0 + x sin + y cos
a = cos
b = sin
105
a 2 = 2 cos 2
b 2 = 2 sin 2
a 2 + b 2 = 2 cos 2 + 2 sin 2
a 2 + b 2 = 2 (cos 2 + sin 2 )
cos 2 + sin 2 = 1
2 = a 2 + b 2
= a2 + b2
lek katsays
b sin
=
a coc
tan =
b
a
= arctan
b
a
Dnklk as
Yukardaki denklemleri dzenleyelim.

X p = X0 b y + a x
Y p = Y0 + b x + a y
Burada X 0 . Y0 . a ve b bilinmeyenlerdir. Drt bilinmeyenin zm iin her iki sistemde en

az iki ortak noktann koordinatlar bilinmelidir. Bu durumda direk zm yaplabilir. Ancak
dengelemeli zm iin ikiden fazla nokta gereklidir. Benzerlik dnm probleminde X p
ve Y p koordinatlar l gibi dnlr. Dzeltmeler bu koordinatlara getirilir.
X p + VX p = X 0 b y + a x
Y p + VY p = Y0 + b x + a y
106
VX p = X 0 b y + a x X p
VY p = Y0 + b x + a y Y p
Bu denklemleri dzenleyelim.
VX p = 1 X 0 + 0 Y0 + x a y b X p
VY p = 0 X 0 + 1 Y0 + y a + x b Y p
Bu denklemleri matris formatnda yazalm.

X0
VX p 1 0 x y Y0 X p

VY =
x a Y p
p 0 1 y

b
Fonksiyonel Model
rnek: ED50 koordinat sistemindeki nokta koordinatlar tabloda verilen her iki sistemdeki
ortak noktalar yardmyla ITRF96 koordinat sistemine dntrlmek isteniyor. Benzerlik
dnmn uygulaynz ve dnm parametrelerini hesaplaynz. Uyuumsuz koordinat
(l) olup olmadn belirleyiniz. Yeni noktalarn ITRF96 da ki koordinatlarn
hesaplaynz.
ED50 ( m )
NN
8
9
10
12
Yukar ( x )
54481.227
54278.188
55203.664
54734.544
Saa ( y )
56219.662
53056.137
52952.417
53754.865
16
17
18
54350.343
55800.011
54315.160
56110.555
53012.938
53205.945
ITRF96 ( m )
Yukar ( X )
40727.970
40498.206
41423.028
40960.581
zm:
l says
n = 4 nokta x 2 = 8
Bilinmeyen says u = 4
Serbestlik derecesi f = 8 - 4 = 4
107
Saa ( Y )
62084.098
58921.596
58810.095
59616.631
Her nokta (koordinat ifti) iin aa eitlikleri yazalm.

VX p = X 0 b y + a x X p
VY p = Y0 + b x + a y Y p
VX 8 = X 0 b y8 + a x8 X 8
VY8 = Y0 + b x8 + a y8 Y8
VX 9 = X 0 b y9 + a x9 X 9
VY9 = Y0 + b x9 + a y9 Y9
VX 10 = X 0 b y10 + a x10 X 10
VY10 = Y0 + b x10 + a y10 Y10
VX 12 = X 0 b y12 + a x12 X 12
VY12 = Y0 + b x12 + a y12 Y12
VX 8 = 1 X 0 + 0 Y0 + x8 a y8 b X 8
VY8 = 0 X 0 + 1 Y0 + y8 a + x8 b Y8
VX 9 = 1 X 0 + 0 Y0 + x9 a y9 b X 9
VY9 = 0 X 0 + 1 Y0 + y9 a + x9 b Y9
VX 10 = 1 X 0 + 0 Y0 + x10 a y10 b X 10
VY10 = 0 X 0 + 1 Y0 + y10 a + x10 b Y10
VX 12 = 1 X 0 + 0 Y0 + x12 a y12 b X 12
VY12 = 0 X 0 + 1 Y0 + y12 a + x12 b Y12
y8
X8
Y
x8
8
y9 X 0 X 9
x9 Y0 Y9

y10 a X 10

x10 b Y10
X
y12
12
x12
Y12
VX 8 1
VY 0
8
VX 9 1

VY9 = 0
VX 10 1

VY10 0
VX 1
12
VY12 0
0
1
0
1
0
1
0
1
VX 8 1
VY 0
8
VX 9 1

VY9 = 0
VX 10 1

VY10 0
VX 1
12
VY12 0
0 54481.227 56219.662
40727.970
62084.098
1 56219.662
54481.227
0 54278.188 53056.137 X 0 40498.206
1 53056.137
54278.188 Y0 58921.596
0 55203.664 52952.417 a 41423.028

1 52952.417
55203.664 b 58810.095
40960.581
0 54734.544 53754.865
1 53754.865
54734.544
59616.631
x8
y8
x9
y9
x10
y10
x12
y12
4
0
218697..623
215983.081
0
4
215983.081
218697..623
T
N = A A=
218697..623 215983.081 23626788659.969
0
0 23626788659.969
215983.081 218697..623
108
163609.785
239432.420
T
n= A =
21881060560.514
4256526110.794
Q xx = N
0
0.00724
0.00734
792.49805
0 792.49805
0.00724
0.00734
=
0.00734 0.00724 0.0000001342
0
0 0.0000001342
0.00724 0.00734
X 0 14238.6155
Y
6311.5841
x = Q xx n = 0 =
a 1.000212805

b 0.0084269763
lek katsays
= a 2 + b 2 = 1.000248303
Dnklk as
= arctan = 0 g .5364
b
a
Dzeltmeler v = A x
VX 8 1
VY 0
8
VX 9 1

VY9 = 0
VX 10 1

VY10 0
VX 1
12
VY12 0
0
1
0
1
0
1
0
1
54481.227
56219.662
54278.188
53056.137
55203.664
52952.417
54734.544
53754.865
[ v ] = 0.00
kontrol
56219.662
40727.970 0.0029
62084.098 0.0001
54481.227
53056.137 14238.6155 40498.206 0.0199
54278.188
6311.5841 58921.596 0.0147
=
52952.417 1.000212805 41423.028 0.0032

55203.664 0.0084269763 58810.095 0.0253
40960.581 0.0138
53754.865
54734.544
59616.631 0.0107
Dntrlm Koordinatlar ve Dzeltmeleri

ITRF96 ( m )
NN
8
9
10
12
Yukar ( X )
40727.970
40498.206
41423.028
40960.581
Saa ( Y )
62084.098
58921.596
58810.095
59616.631
VX i
(m)
-0.0029
0.0199
-0.0032
-0.0138
VYi
ITRF96
(m)
Yukar ( X )
-0.0001 40727.967
0.0147 40498.226
-0.0253 41423.025
0.0107 40960.567
109
Saa ( Y )
62084.098
58921.611
58810.070
59616.642

X 8 + VX 8 1
Y + VY 0
8
8
X 9 + VX 9 1

Y9 + VY9 0
X 10 + VX 10 1

Y10 + VY10 0
X + VX 1
12

12
Y12 + VY12 0
x8
1
0
1
0
1
0
1
y8
x9
y9
x10
y10
x12
y12
y8
0
0
x8

y 9 X 0 0

x9 Y0 0
y10 a 0

x10 b 0
0
y12

x12
0

T
m0 =
v v
0.0016
=
= 0.02 m
nu
84
Bilinmeyenlerin Ortalama Hatas (Duyarlk)

Q xx = N
0
0.00724
0.00734
792.49805
0 792.49805
0.00724
0.00734
=
0.00734 0.00724 0.0000001342
0
0 0.0000001342
0.00724 0.00734
m X 0 = m0 q xx = 0.02 792.49805 = 0.56 m

mY0 = m0 q yy = 0.02 792.49805 = 0.56
ma = m0 q aa = 0.02 0.0000001342 = 0.00000728

mb = m0 qbb = 0.02 0.0000001342 = 0.00000728
Gven Hesab
r i = ( I A Q xx A ) ii
T
0.081
0.081
0.610
0.610
ri =
0.566
0.566
0.742
0.742
110
Yorum: Btn llerin gvenirlii 0.50 nin zerindedir. Bu durum ortak noktalarn helmert
dnm iin uygun bir dalma sahip olduunu gstermektedir.
Q vv = I A Q xx A
Q vv
0.000
0.020 0.1413
0.075
0.081
0.000
0
.
081
0
.
143
0
.
020
0.131
0.020
0.143
0.610
0.000 0.353
0.1413
0.020
0.000
0.610
0.122
=
0.075 0.131 0.353
0.122
0.566
0.075 0.122 0.353

0.000
0.131
0.177 0.012 0.277
0.020 0.288
0.009
0.012 0.177 0.020 0.277
Uyuumsuz l testi
T=
NN
8
9
10
12
v
m0 Q vv
VX i
-0.0029
0.0199
-0.0032
-0.0138
0.177
0.012
0.277
0.020
0.288
0.009
0.742
0.000
TX
VYi
-0.0001
0.0147
-0.0253
0.0107
q=t
TY
0.01
0.95
1.69
0.63
2.78
f m ,1
Snr deer
Yeni noktalarn koordinatlarnn hesaplanmas

X 16 = X 0 b y16 + a x16
Y16 = Y0 + b x16 + a y16
X 17 = X 0 b y17 + a x17
Y17 = Y0 + b x17 + a y17
X 18 = X 0 b y18 + a x18
Y18 = Y0 + b x18 + a y18
ED50 ( m )
NN
16
17
18
0.012
0.177
0.020
0.277
0.009
0.288
0.000
0.742
Yorum: Btn dzeltmeler uyuumludur.
Test bykl
0.52
1.28
0.21
0.81
0.131
0.075
0.122
0.353
0.000
0.566
0.009
0.288
ITRF96 ( m )
Yukar ( x )
Saa ( y )
Yukar ( X )
Saa ( Y )
54350.343
55800.011
54315.160
56110.555
53012.938
53205.945
40596.136
42020.009
40536.468
61976.071
58865.578
59071.139
111
fm = 4
KAYNAKLAR
1.
Abbas BARIKANER, Bayram TURGUT, Mevlt GLL, Dengeleme Hesab

Problemleri ve zmleri, Express Yaynlar, Konya, 1995.
2.
Aslan Dilaver, Dengeleme Hesab Ders Notlar (Yaynlanmam).
3.
Bruce Raymond HARVEY, Practical Least Squares and Statistics for Surveyors,
Monograph 13, School of Surveying and Spatial nformation Systems, ISBN 0-73342339-6, 1993
4.
Charle D. Ghilani, Paul R. Wolf, Adjustments Computations: Spatial Data Analysis,

John Wiley and Sons Inc., ISBN 13 978 -0-471-69728, 2006.
5.
Ergn ZTRK, Dengeleme Hesab, Cilt I, K.T.. Mhendislik Mimarlk Fakltesi,

K.T.. Basmevi, Genel Yayn No: 119, Faklte Yayn No: 38, Trabzon, 1991.
6.
Ergn ZTRK, Muzaffer ERBET, Dengeleme Hesab, Cilt II, K.T..

Mhendislik Mimarlk Fakltesi, K.T.. Basmevi, Genel Yayn No: 144, Faklte
Yayn No: 40, Trabzon, 1995.
7.
Ergn ZTRK, Muzaffer ERBET, Dengeleme Hesab, Cilt III, K.T..

Mhendislik Mimarlk Fakltesi, K.T.. Basmevi, Genel Yayn No: 144, Faklte
Yayn No: 40, Trabzon, 1992.
8.
Hseyin DEMREL, Dengeleme Hesab, Y.T.. naat Fakltesi, niversite Yayn No:
YT.N.DK-05.0735, Yldz Teknik niversitesi Basm-Yaym Merkezi, stanbul,
2005.
9.
brahim Yksel, MATLAAB le Mhendislik Sistemlerinin Analizi ve zm, Nobel

Yayn Datm, Yayn No: 672, Teknik Yaynlar Dizi No: 43, ISBN 975-591-656-3,
Ankara, 2004.
10. Mualla YALINKAYA, Dengeleme Hesab Ders Notlar (Yaynlanmam).

11. Sebahattin BEKTA, Endirek ve Koullu llerle Dengeleme Hesab, Ondokuz Mays
niversitesi Yaynlar, Yayn No: 118, ISBN 975-7636-54-1, Samsun, 2003.
12. Sebahattin BEKTA, Mhendisler
rnekleriyle, Samsun, 1998.
in
Saysal
zmleme
Basic
Program
13. Wolf, P. R., Ghilani, C. D., 1997, Ghilani: Adjustment Computation : Statistics and
Least Squares in Surveying and GIS, John Wiley and Sons, Inc., ISBN 0-471-16833-5.
TEMEL BAYRAK
zgemi
1968 ylnda Trabzonda dodu. lk, Orta ve Lise renimini Trabzonda tamamlad. 1992 ylnda
Lisans renimini KT Harita blmnde tamamlad. 1993 ylnda N AMF de asistan olarak
greve balad. 1996 ylnda Harita Yksek Mhendisi, 2003 ylnda Doktora unvann ald. 2005
ylnda askerlik grevini HGK da tamamlad. 2009 ylnda Doentlik unvann ald. 2010 ylndan
itibaren Gmhane niversitesi MF Harita Mhendislii Blmnde Lisans ve Yksek Lisans
programlarnda eitim-retim etkinliini (Dengeleme Hesab, statistik, saysal zmleme,
Jeodezi, , GNSS, Deformasyon izleme, Heyelan izleme) srdrmektedir. Evli ve ocuk babasdr.
ISBN: 978-605-61712-1-5

Dengeleme Hesabı II

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dengeleme Hesabı II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DENGELEME HESABI-II

Do. Dr. Temel BAYRAK

Do. Dr. Temel BAYRAK

DOLAYLI LLER DENGELEMES

DORULTU AINDA YNELTME BLNMEYENLERNN

DORULTU ALARININ DENGELENMES

KENAR ALARININ DENGELENMES

DORULTU-KENAR ALARININ DENGELENMES

NVELMAN ALARININ DENGELENMES

TRGONOMETRK NVELMAN ALARININ DENGELENMES

Dey Alarla Dengeleme

Ykseklik Farklarna Gre Dengeleme

GPS ALARININ DENGELENMES

SERBEST ALARIN DENGELENMES

MODEL HPOTEZNN TEST ve UYUUMSUZ LLER TEST

K BOYUTLU BENZERLK (HELMERT) DNM

n l says, mi gzlemlerin duyarlklar ve rij =

korelasyon katsays olmak zere

m12 r12 m1 m2 r13 m1 m3

llerin Q ters arlk matrisi ( s02 : ncl varyans olmak zere)

llerin arlk matrisi

Arlklar Farkl ve Korelsyonlu ller iin ama fonksiyonu

Matris formatnda Normal denklemler

Normal Denklem Katsaylar matrisi

Normal denklemler simetriktir.

Denklem says bilinmeyen says kadardr.

Normal Denklemlerin zm ve Bilinmeyenlerin Hesab

bilinmeyenler zlm olur.

Bilinmeyenlerin Kesin Deeri

Li + vi = i ( x0 + dx, y0 + dy, z0 + dz ,..., u0 + du )

Karesel Ortalama Hata

f = n-u fazla l says (serbestlik derecesi)

Bilinmeyenlerin ters arlk matrisi

Bilinmeyenlerin ortalama hatalar

llerin Ortalama Hatas

llerin arlk matrisinden

Dengeli llerin Ortalama Hatas

Dengeli llerin kovaryans matrisi

Dengeli llerin ortalama hatalar

Dzeltmelerin Ortalama Hatas

Dzeltmelerin kovaryans matrisi

Dzeltmelerin kovaryans matrisi

Dzeltmelerin ortalama hatalar

Not: Q vv matrisi kaba hatal ya da uyuumsuz llerin aratrlmasnda kullanlr.

Dengeleme kararnn verilmesi

0.94 2 0.8 0.94 0.69 0.8 0.94 0.90

K = 0.8 0.94 0.69

0.8836 0.5189 0.6768

0.8836 0.5189 0.6768

0.3452 0.2027 0.2644

10.0255 6.0669 4.6560

Normal Denklemlerinin kurulmas ve zm

4.6560 6.3487 10.9460

0.0639 0.9902 0.9747

0.8343 24.2240 17.2408

0.8343 24.2240 17.2408

Bilinmeyenlerin Kesin Deeri

10.0255 6.0669 4.6560

4.6560 6.3487 10.9460

0.0639 0.9902 0.9747

10.0255 6.0669 4.6560

4.6560 6.3487 10.9460

vT = [ 1.42 1.18 1.58]