TOPRAK KAYNAKLARI VE KULLANIMI Koray Haktanr1 Cemil Cangir2 etin Arcak3 Sevin Arcak4 ZET lkemiz jeolojik yap,jeomorfolojik

deikenler, iklim zellikleri, vejetasyon eitlilii bakmndan nemli bir eitlilie sahip olduundan, yeryznde yaygn bulunan btn Byk Toprak Gruplarn kapsamaktadr. Araziler topraklarn tarm bakmndan ilenmeye kar gstermi olduklar snrlayc zelliklerine gre hi sorun gstermeyen I.snf araziler ile bitkisel retime olanak vermeyen VIII . snf arasnda 8 snfa ayrlmaktadr. Tanmlanan bu sekiz snfn ilk drt grubu tarmsal ilemeye uygun, dierleri ise orman ve doal ayrlar ile doal yaam iin uygun ve devaml bitki rts altnda bulundurulmas gereken alanlar ile eitli sorunlara sahip alanlar kapsamna alr. lkemizde toprak ynetimi bakmndan snrlar belirlenmi ulusal bir politika yoktur. Toprak kaynaklar en ok ve en kolay istismara urayan kaynaklarn banda gelmektedir. Detayl toprak etdleri tamamlanamadndan Detayl Toprak Haritalar oluturulamamtr. Bu nedenle yalnzca tarmsal adan deil, toprak kaynaklarnn her trl kullanmnn planlanmas bakmndan ncelikle elde olmas gereken veri taban yoksun olduu iin lke baznda salkl Arazi Kullanm Planlarnn yaplmas glemektedir. Bu durum topraklarn yeteneklerine gre kullanlmas bakmndan da olumsuzluklar getirdiinden, arazi degradasyonu ve toprak kayplar dier alanlarn kullanmnda istismara yol amakta ve en nemli doal kaynamz olan toprak varlklar gelecee arzedilemez ekilde kullanlmaktadr. 1. GR Yeryzndeki karasal ekosistemin tayc unsuru topraktr. Topran retim potansiyeli korunmakszn ne doal nede agro-ekosistemlerin varlklarn srdrebilmesi olas deildir.Gelimi ve gelimekte olan bir ok lkede toprak sistemlerinin degradasyonu nedeniyle, artan girdilere karn verim azalmas dikkat ekicidir.amzn son eyreindeki gstergeler dikkate alndnda,doal kaynak kullanm,tarmsal ve endstriyel retim ekillerinin srdrlebilirlii hala ciddi boyutlarda tartma konusudur.
1) Prof.Dr., A..Ziraat Fakltesi, Toprak Blm - Ankara 2) Prof.Dr., T.. Ziraat Fakltesi, Toprak Blm Tekirda 3) Do.Dr., A.. Ziraat Fakltesi, Toprak Blm Ankara 4) Ky Hizmetleri Genel Mdrl - Ankara

203

Dnya ekonomisi yzyln banda , bir yl iinde oluturulan retimi yaklak iki haftada gerekletirilebilir duruma gelmitir.Kresel boyuttaki veriler ekonomik byme srecinin allm eklini korumas durumunda, bask altndaki doal sistemlerin biyosfer sorunlar oluturacak dzeyde zedelenerek yaam tehdit eder konuma gelecei ifade edilmektedir. Yer yznde fotosentez sonucu oluan birincil retimin % 40 kadarnn insan gereksinimleri ve faaliyetleri iin dorudan veya dolayl olarak kullanld ve geriye kalan biyolojik retimin dnya ekosferindeki binlerce tr canl tarafndan kullanld varsaylmaktadr. Nfus art ve tketim alkanlklarndaki deiimler nedeniyle 21.yyn ilk eyrei sonrasnda insanln birincil retimden almak zorunda kalaca payn 2 kat art gsterebilecei olasl ok yksektir. Bu durum,dnya biyosferindeki dngsel geri kazanm srelerini byk lde kstlayacaktr. Doksanl yllarn balarnda ortalama bir yaklamla dnyada birey bana 2670 kalorilik besin retilmesine ve bunun beslenme bakmndan yeterli bir dzey olduu belirtilmesine karn ok saydaki gelimekte olan lke insannn alk ve yetersiz beslenmeye bal lmleri aklamaktan uzak kalmaktadr. Dnya Gda Konseyinin saptamalarna gre, 1980lerden itibaren toplam gda retimindeki artlara ramen gelimekte olan lkelerde fert bana srekli bir ak olmas dndrcdr. Dnya leinde ilenen arazi alan art ortalama % 4.8 olmakla birlikte, gelimi lkelerde bu orann % 0.3 gibi ok dk,gelimekte olan lkelerde ise ok yksek (% 9 ) oluu dikkat ekicidir. Geen 0nbe yl iinde GOde fert bana tarm arazisi azal % 40 dzeylerinde gereklemitir. Bu eilimler dnyada olduu gibi lkemizde de ilenen alanlarn marjinal araziler zerinde yaygnlamasna neden olmaktadr. Topraklarda oluan nitelik bozulmas, verimsizleme, erozyon v.d nedenler yoluyla topran ktlemesi arazi degradasyonu olarak tanmlanmaktadr. Uluslararas Toprak Referens ve Enformasyon Merkezi (ISRIC) kresel toprak degradasyonu deerlendirmeleri projesi (GLASOD) erevesinde, YERYZ KARASAL ALANLARININ % 15inin insan aktivitesi sonucu eitli dzeylerde tahrip olduunu ortaya koymaktadr. 2. TRKYENN ARAZ POTANSYEL Trkiye ok eitlilik arzeden jeolojik yap, iklim, bitkisel rt ve toporafi koullar sebebi ile dnya yznde yaygn bulunan byk toprak gruplarnn ounu kapsamaktadr. Bu, eitli iklim koullar ile birlikte lkede, birou kalite rn olan rnlerin yetitirilmesine olanak salamaktadr.

204

Araziler, toprak ilemeye kar gsterdikleri snrlayc zelliklerine gre, hi sorun gstermeyen I. snf araziler ile bitkisel retime imkn vermeyen VIII. snf arasnda sekiz snfa ayrlmaktadr. Bu 8 arazi snfndan ilk drt grubu toprak ilemeye uygun, son drt grubu ise orman ve mera gibi devaml bitki rts altnda bulundurulmak zorunda olan gruplar oluturmaktadr. 1950li yllardan sonra artan mekanizasyon ve nfus sebebiyle daha nceleri kuralna uygun olarak ilenen I-IV. snf araziler yannda mera ve ormanlardan alan araziler de kltr altna alnmaya balanmtr. Bylelikle 1934 ylnda 11.677.000 hektar olan tarm arazisi, 1955te % 100 art ile ve salksz bir ekilde 22.808.000 hektara km ve tarm arazilerindeki alanlar gnmze kadar art gstererek 28.053.607 hektara ykselmitir. Bu gelimelere bal olarak 1954 ylnda 44.329.000 ha. olan ayr mera arazisi, 1990li yllarda 21.505.168 hektara inmitir. Bu durum birka olumsuzluu beraberinde getirmitir. rnein meralarn daralmas ve hayvanclkta gelime abalar sonucu meralarda yaylan hayvan younluu greceli olarak katna km, ar otlatma sonucu meralardaki ot verimi ve kalitesi derken 26 civarnda bulunan ayr bitkisi trnn 5-6 tre indii belirlenmitir. Meralardan tarla olarak alan meyilli alanlarda tedbir alnmakszn yaplan tarm, erozyon artna ve verim azalmasna sebep olmutur. Trkiyede ilenmekte olan 28.053.607 hektarlk alann 4.825.442 hektar I. snf arazi olup, bu araziler tarmsal retimi kstlayacak herhangi bir olumsuz faktr bulunmadndan asgari zenli bir toprak ynetimi ile retkenliklerini uzun yllar srdrebilirler. I. snf arazilerin 1.586.720 hektarnda nadasl, 944.965 hektarnda nadassz kuru tarm yaplmaktadr. Sulanmakta olan I. snf arazi toplam 1.715.478 hektardr. lkede toplam 5.086.087 hektar olan birinci snf araziden, ilenmekte olan 4.825.442 hektar karldnda, geriye kalan 260.645 hektar arazinin 54.669 hektar ayr, 94.482 hektar mera, 7.708 hektar orman, 5.404 hektar fundalk, 80.709 hektar yerleim yerleri, 17.673 hektar fabrika, yol, havalan v.b. uygun biimde kullanlmayan veya yok edilmi arazi kapsamna girmektedir. 162.263 hektar tutarnda ayr-mera ve fundalk alanla kapl birinci snf arazilerin tarma almas ile 300 bin ton dolaynda buday veya edeeri rn elde edilmesi mmkn olacaktr. kinci snf araziler ilemeye kar hafif snrlamalar gsteren alanlar olup, 6.772.873 hektar yzlmndedir. Bunun 6.040.590 hektarlk blm ilenmekte ve geri kalan ilemeye uygun olan 732.283 hektarlk blmn 444.477 hektar ayr ve mera, 13.112 hektar orman ve fundalk, 108.996 hektar yerleim, sanayi ve asker alanlar eklinde ama d olarak kullanlmaktadr. Bu arazilerin yerleim ve sanayi alan olarak kullanlmak suretiyle elden km olan ksmn dndaki alann byk blmnn ilemeli tarma dntrlmesi gerekmektedir.

205

III. snf arazi varl toplam ise 7.282.763 hektar olup bunun 6.036.224 hektar ilenmektedir. Geriye kalan 1.246.539 hektar arazinin 737.300 hektar ayr-mera, 420.315 hektar orman ve fundalk, 88.924 hektar yerleim sanayi ve asker alanlar halinde bulunmaktadr. Bu blmdeki arazilerden yerleim ve dier sanayi v.s. alanlar dnda kalanlarn en ksa zamanda toprak korumal tarla tarmna aktarlmas iin planlar hazrlanmal ve uygulamaya geilmelidir. ok zorunlu olmadka III. snf arazilerde endstri ve yerleime izin verilmemelidir. IV. snf araziler ilenebilir alanlar iinde en fazla soruna sahiptir. 7.425.045 hektar tutarndaki bu alanlarn 4.877.061 hektar ilenmekte, fakat tedbir alnmad iin erozyon kayplar ok fazla olmaktadr. Bu arazilerin 2.547.984 hektarlk blm ilenebilir olduu halde, bunun 1.641.382 hektarlk ksm ayr-mera, 846.063 hektar ise orman ve funda arazisi olarak kullanlmaktadr.Bu arazilerin yaklak 2,5 milyon hektarlk blmnn, tedbir alnmak koulu ile ksmen veya tamamen ilenmesi, 2020 ylna kadar gerekletirilmelidir. Toprak zellikleri bakmndan yetersiz, erozyon riski tayan, slaklk ve iklim koullar nedeni ile ilenmeye uygun olmayan V. VI. VII. snf arazilerin toplam 46.790.036 hektardr. Bu araziler, devaml bitki rts altnda bulundurulmalar halinde dahi, V. snftan balayarak VII. snfa doru gittike artan sorunlara sahiptir. Bu koullara ramen bu tr arazilerin 6.274.190 hektarnda ilemeli tarm uygulanmaktadr. ok iddetli erozyon grlen bu alanlardaki topraklar hzla elden kmakta ve yerlerinde blgeye has mera veya orman bitkilerinin dahi yetitirilememektedir. Yaklak 6 milyon hektar tutarndaki ilenen bu arazinin tamamnn 2020 ylna kadar, mera ve ormana dntrlmesi iin planlar yaplmal ve uygulamaya gidilmelidir. Ky Hizmetleri Genel Mdrlnce yaplan etdlere gre imdiki arazi kullanma durumu ayrntl olarak izelge-1de verilmitir. Arazi kullanmada en byk sorun retim planlamasnn bir fonksiyonu olarak arazilerin kabiliyet snflarna uygun kullanlmamasdr. Herhangi bir tarmsal retim kayna olmayan al ve fundalar, VI. ve VIII. snf arazilerde olmas gereken ormanlk alanlar, VI. snf arazide yer almas gereken meralar esas tarm yaplmas gereken I. snf arazilerde bulunmaktadr. Buna karlk kuru ve sulu tarm alanlarnn bir blm ise V. ve VIII. snf araziler zerinde yer almaktadr. Bu dengesiz durum, tarmsal girdilerin bilinli bir ekilde uygulanmasn engellemekte, erozyon kayplarn arttrmaktadr.

206

izelge 1. imdiki Arazi Kullanma Durumu Kullanma ekli Kuru Tarm Sulu Tarm Yetersiz Sulu Tarm Ba-Bahe ve zel rnler ayr Otlak Orman al-Funda Tarm D Dier Araziler Su Yzeyleri I-IV. Snf ha. 16.284.000 3.488.144 722.734 1.284.439 384.361 2.587.949 1.004.330 453.970 356.841 V-VI l. Snf ha. 4.971.248 104.243 39.539 1.159.160 262.330 18.270.528 14.180.549 7.589.126 213.313* 3.060.788** 1.158.109 Toplam ha. 21.255.248 3.592.387 762.273 2.443.599 646.691 20.858.477 15.184.879 8.043.096 894.153 3.060.789 1.158.109 Genel Toplam %si 27.3 4.6 1.0 3.1 0.8 26.8 19.5 10.3 1.2 3.9 1.5

* 323.999 dahil (VIII. Snf) ** (VIII. Snf dahil)

Trkiye geneline bakldnda bnye bakmndan en yaygn alan tnl topraklar (16 566 568 ha) kapsamaktadr. Bunu sras ile killi tnl (13 599 421 ha), killi topraklar .(1 556 953 ha), kumlu topraklar (1 074 367ha) ve ar killi topraklar (16 229 ha) izlemektedir. Bu bnyedeki topraklarn oransal dalm yukarda belirtilen sraya gre % 50.49, % 41.44, % 4.74, % 3.27 ve % 0.05' dir. Tepkime nitelikleri bakmndan Trkiye geneline bakldnda, kaplad alan bakmndan topraklarn en fazla hafif alkali nitelikte olduu grlr ( 20 345 796 ha). Bunu ntr topraklar (9 769 980 ha), hafif asit topraklar (1 760 134 ha), orta asit topraklar (540 491 ha) , kuvvetli alkali topraklar (256 366 ha) ve kuvvetli asit topraklar (113 773 ha) izlemektedir. Bu topraklarn oransal dalm yine ayn sraya gre % 62, % 29.86, % 5.36, .% 1.65, % 0.78 ve % 0.35'dir. Trkiye geneline bakldnda Trkiye topraklarnn organik madde kapsamnn genelde az olduu grlr. Organik madde kapsam az olanlar en fazla alan kaplamaktadr (14 366 661 ha). Bunu sras ile organik madde kapsam orta olan topraklar (7 4.23 594 ha), ok az olan topraklar (7 043 549 ha), iyi olan topraklar (2 485 103 ha) ve yksek olan topraklar izlemektedir (1 494 632 ha). Oransal dalm ise ayn sraya gre yledir: % 43.78, %22.62, %21.47, %7.57 ve % 4.55. Trkiye geneline baktmz zaman en fazla alann kireli topraklar tarafndan kaplandn grmekteyiz ( 8 247 811 ha), bunu sras ile az kireli topraklar (7 574 583 ha), kireli topraklar ( 6 004 142 ha), ok fazla kireli topraklar ( 5
207

123 361 ha) ve fazla kireli topraklar (5 463 641 ha) izlemektedir . Bu alanlarn oransal dalm ise gene ayn sra ile `% 25.14, %23:08, %18.30, %16.83 ve %16.65 eklindedir. Trkiye topraklarnn en byk ksm arzu edildii ekilde tuzsuzdur (31 339 661 ha), bunu sras i!e hafif tuzlu topraklar (1 163 222 ha), orta tuzlu topraklar (219 491 ha) ve ok tuzlu topraklar (34 509 ha.) izler. Bu alanlarn oransal dalm da ayn sra ile % 95.51, %3.54, %0.67, %0.28 eklindedir. Trkiye topraklarnn ok byk bir ksmnn potasyum kapsam yksektir .(28 671 285 ha.) Bunu potasyum kapsam yeterli (1 915 307 ha), orta (1 362 205 ha) ve az ( 864 742 ha) olan topraklar izlemektedir. potasyum kapsam yksek , yeter, orta, az olan topraklarn Trkiye genelindeki dalm ise sras ile % 87.38, % 5.84, % 4.15, % 2.64 eklindedir. Trkiye genelinde fosfor kapsam ok az olan topraklar en fazla alan kaplarlar ( 9 686 339 ha). Bunu sras ile fosfor kapsam az (9 359 908 ha), orta (5 572 504 ha), ok yksek (5 139 574 ha), yksek (3 055 217 ha) olan topraklar izlemektedir. Fosfor kapsam ok az, az, orta, ok yksek, yksek olan topraklarn Trkiye genelindeki oransal dalm ayn sra ile % 29.52, %28.52, %16,98, %15.66, %9.31 eklindedir 3.TRKYEDE TOPRAK SORUNLARI 3.1Topraklarn Tarm D Amalarla Kullanm ve Kirlenmesi 3.1.1. Mevcut durum Trkiyede, Cumhuriyetin ilk yllarndan beri srdrlen kalknma abalarna paralel olarak, zellikle 1950lerden itibaren sanayileme, nfus art ve hzl bir ehirleme grlmektedir. Belirtilen bu hzl gelimelere kr etme amac da katldnda sanayi blgeleri, yerleim alanlar, yollar ve turistik blgeler iin gerekli grlen tarm arazileri kaybolmaktadr. Verimli tarm arazilerinin ama d kullanlmasn etkileyen en nemli faktrlerden biri de izlenen politikalar ve kanun boluklardr. Bir sektrdeki vergi, fiyat ve benzeri tevik unsurlar dier sektrlerle henkli olarak dzenlenmezse gelimeler dier sektrlerin aleyhine olabilmektedir. Gnmzde evre ve tarm alanlarnn korunmasna ynelik ok sayda hukuk dzenleme bulunmaktadr. Bu dzenlemeler farkl kurulularn yetki alanlarna girmekte. 1982 Anayasasnda, 2872 sayl evre Kanununda, 3202 sayl Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn Tekilt ve Grevleri Hakkndaki Kanunda, 3083 sayl Sulama Alanlarnda Arazi Dzenlemesine Dair Tarm
208

Reformu Kanununda, 3194 sayl mar Kanununda, 1580 sayl Belediyeler Kanununda, 2965 sayl Toplu Konut Kanununda yer almaktadr. Bunca hkmn bir arada uygulanamamas, uygulayc kurulularn koordinasyon iinde almamalar sonucu tarm topraklarnn, tarm d amalarla kullanlmasna frsat verilmi olmaktadr. Tarm arazisi gnmzde ok eitli amalarla kullanlr hale gelmi olup, bunlar ieriklerine gre u drt blm halinde incelemek mmkndr: a. Konut alanlar Sanayileme, nfusun hzla artmas ve kyden ehre gn balamas, yeni yerleim alanlarna olan ihtiyac arttrmtr. Bunun sonucu olarak ehirlerde plansz ve kontrolsuz yaplamalar olmu ve ehir evrelerindeki tarm arazilerine doru yaylmalar balamtr. ehirlerin etrafndaki ba, bahe ve tarla arazileri byk bir hzla yeni yerleim blgelerine dnmtr. Arazi kullanm amalarna gre uzun dnemli bir planlama yaplmadan yerletirilmesi, yaplan planlarn uygulamadaki geersizlii son deiikliklerle ehir imar planlarnn yapmnda yetkili mercilerin deimesi ve kontrol yetersizlii, tarm arazilerinin kaybn hzlandrmaktadr. Yerleim alanlar civarndaki tarm arazilerinin arsaya dnmesi ile deerinde meydana gelen ni art karsnda, bu arazilerin tarmsal amal kullanmnn devamn salamak glemektedir. ehirlerin gelime ynleri, arsa taleplerinden nce belirlenerek gerekli planlamalar yaplmad iin tarm arazileri, emlk komisyoncularnn istekleri ynnde ve bu deer artna bal olarak kolaylkla tarm d kullanma kaymaktadr. Tarm topraklar zerinde gelien baz il merkezlerinin tarm d brakt alanlar konusunda elde edilebilen baz istatistik veriler izelge 2 de gsterilmitir. 1985 yl nfus saymna gre il ve ile merkezleri nfusu 26.8 milyon olup nfusun % 53n tekil etmekteydi. Bu rakamn 1990 ylnda 32 milyonu bulaca tahmin edilmekteydi. Son nfus saym verilerine gre krsal alanda yaayan nfusun % 41.5 dzeylerine geriledii anlalmaktadr. Buna gre ehir nfusundaki art, 1965-1969 yllarnda o zamanki Toprak-Su Genel Mdrlnce hesaplanan 569 bin hektarlk yerleim alannn, 1990l yllarda 1 milyon hektar amasna sebep olaca dnlmekteydi.Bu konudaki lmler ok gncel olmamakla birlikte yerleim alanlarnn btn arazi snflar iindeki toplam deeri 726441 ha. olarak hesaplanmaktadr. Bu deerin iine turistik alan, sanayii, askeri ve hava alanlar dahil deildir. Gerekli nlemler alnamad iin tarm arazilerinin tarm d kontrolsz kullanm gemite olduu gibi srmektedir.

209

izelge 2. Baz l Merkezlerinde Yerleim Alan Olarak Kullanlan Verimli Topraklar (1998) (I.-IV.Snflar) L ADANA ADIYAMAN AFYON ARI AMASYA ANKARA ANTALYA ARTVN AYDIN BALIKESR BLECK BNGL BTLS BOLU BURDUR BURSA ANAKKALE ANKIRI ORUM DENZL DYARBAKIR EDRNE ELAZI ERZNCAN ERZURUM ESKEHR GAZANTEP GRESUN GMHANE HAKKAR HATAY EL STANBUL SPARTA KapladAlan (ha.) 22823 3370 15986 945 3 4225 53209 10033 237 6 8716 21070 4363 2975 3111 7086 4581 11413 11848 6445 12903 10215 4107 10763 9155 8359 20723 16371 8195 2935 4009 1214 13717 14808 57778 7194 L ZMR KARS KASTAMONU KAYSER KIRKLAREL KIREHIR KOCAEL KONYA KTAHYA MALATYA MANSA KAHRAMANMARA MARDN MUGLA MUS NEVEHR NDE ORDU RZE SAKARYA SAMSUN SRT SNOP SVAS TEKRDA TOKAT TRABZON TUNCEL ANLIURFA UAK VAN YOZGAT ZONGULDAK KapladAlan (ha.) 17344 26566 7380 15568 7342 7180 11102 52080 10055 10832 13528 8265 4583 5758 4752 5609 14750 2166 2363 12013 5389 1659 1283 5036 10061 5796 4263 2037 8974 2647 9610 10209 10919

b. Sanayi alanlar Yerleim ve evre kirlenmesi konularnda disiplin getirilmesi, ar ehirleme ve nfus problemlerinin zmlenmesi ve dier baz amalarla, organize sanayi blgeleri kurulmas yoluna gidilmitir. Trkiyede ilk olarak Bursa Organize Sanayi Blgesi 1966 ylnda tamamlanarak sanayicilerin hizmetine alm, 1967 ylndan itibaren de 63 ilde organize sanayi blgesi kurulmas iin Bakanlar Kurulu Kararnamesi kartlmtr. Her il ve ilede bir kk sanayi sitesinin kurulmas zorunluluu aktr. Ancak her ilde bir organize sanayi blgesinin kurulmas ynndeki kararn yanll ise getiimiz yllardaki uygulamalarla grlmtr. Nitekim baz organize sanayi blgelerine sanayicilerin ekilmesi mmkn olmamtr. nk kurulan sanayi blgelerine yaplan yatrm masraflarnn sanayiciye yansmas, sanayiciyi daha kolay ve ucuz bir ekilde elde ettii tarm arazilerine ynlendirmektedir.Ulam, enerji v.b alt yap tesislerine olan yaknlk ve hafriyat kolaylklar gibi
210

nedenlerle sanayinin tercihi tarm arazileri zerinde younlamaktadr. Bylece sanayici, kendisinin zel mlkiyetindeki veya satn ald tarm arazisini tahrip etmektedir. te yandan organize sanayi blgelerinin yerleim alanlarn da evresine toplad bir gerektir. Organize sanayi blgelerinin oluturulmasndan vazgeilemeyeceine gre bu blgelerin ok gerekli ve en uygun yrelerde toplanmas ve buralarn evresinde gecekondu nleme blgelerinin de kurulmas gerekmektedir. Sanayi ve Ticaret Bakanlnn 1987 yl sonu kaytlarna gre organize ve kk sanayi siteleri iin tahsis edilen toplam 17.999 hektar arazinin yaklak % 62sine tekabl eden 11.196 hektar arazi, I-IV. snf tarma elverili topraklar zerindedir. KHGMnn son verilerine gre sanayi alanlarnn toplam miktar 27.168 ha.olup bunun 20.191 ha yani % 74.3 I,II,III ve IV. snf araziler zerinde kurulu bulunmaktadr.Mutlak korunmas gereken I ve II. snf topraklarn kapsad miktar ise 13.219 hadr. Bu rakamlara, 3194 sayl mar Kanunu gerei imar plan iinde olan yerlerde belediyelerce, imar planlar dndaki yerlerde valiliklerce sanayiye tahsis edilen tarm arazileri dahil deildir. Bu alanlarn Sanayi ve Ticaret Bakanl denetimi altnda olan yerlerden ok daha fazla bir yekn tuttuu bilinmektedir. Bu gibi yaplamalarn n izinsiz tesis edilip daha sonra baz artlarla ve mill servetin heba olmamas gibi gerekelerle, yklmas gerekirken ruhsat verilip enerji balanarak iletmeye almalar halen devam etmektedir. Bu yanl tutumun srp gitmesi ve af niteliindeki zaman zaman salanan kolaylklarn kaak sanayi tesislerinin kurulmasn tevik edecei aktr. n izinsiz yaplaan sanayi tesislerine rnek olarak, Amasya St Fabrikas, Balkesir Yem Fabrikas, Erzurum Ilca Et Mamlleri Tesisleri ve Pasinler Sigara Fabrikas ile zmir-Seluk Yem Fabrikas gsterilebilir. Bu birka tesis dahi, 1.100 dekar tarma elverili araziyi tarm d brakmtr. c. Turistik Tesis Alanlar Verimli tarm arazilerinin tarm d amalara kaymasna sebep olan nc ve nemli bir etken de turizm ve zellikle ll.konut alanlarna ynelik yatrmlardr. Trkiyede btn blgelerin imar plan ve fiziksel plan hazrlanmamtr. lkede tapulama almalarnn bile bitirilememesi, plan yaplmas fikrini ve ilemini zorlatrmaktadr. Bu aksakln giderilmesi iin turizm belgesi ve kredisi almak isteyenlere, varsa imar planna uygun, yoksa mevzi plan yaplarak gerekli kolaylklar salanmaktadr. D turizmin gelitirilmesi, kiilerin hafta sonu ve yllk dinlenme ihtiyalarn karlamak iin yazlk konut taleplerinin karlanmas ve tarla sahiplerinin ksa srede yksek gelir elde etmek iin arazilerini bu yolla satmak istemeleri, zaten mevcut olmayan veya mevzi durumdaki evre dzeni planlarn kolayca deitirme durumuna getirmektedir. Trkiye genelinde turistik alan kullanm eski verilere gre 7.705 hektar olup bunun 4.593 hektar (%
211

69.5i) tarma elverili alanlara aittir ve en byk I. ve II. Snf dikili alanlarda (rn. zeytin,narenciye) grlmektedir.Ancak son on yldan beri byk gelime gsteren turistik tesis alanlar ile II.konut alanlarnn kaplad tarm alanlar konusunda gncel bir veri bulunmamaktadr Turizmin teviki iin bir miktar tarm alan elbette gzden karlacaktr, ancak bu gibi alanlarda evre dzeni plan kararlarna tviz verilmeden uyulmas gereklidir. Aksi halde evrede tarma elverili arazi kalmamaktadr. Birka rnek vermek gerekirse; DS Genel Mdrlnn Alanya sulamas iinde yer alan Mahmutlar Kasabas imar plannn deitirilmesi sonucu balangta % 15 oranndaki tarm arazisi elden kmakta iken bu gn bu oran % 40lara ulam ve DS yatrmlar kullanlmaz bir hale gelmitir. Ayrca, Trakyada Enez-Silivri arasndaki sahil kuanda 8.500 hektar tarma elverili arazi turizm yatrmlar ile % 50 azalabilecek durumda idi. Bunun dnda Antalya-Kuadas-Silifke-Erdemli sahil kuaklarnda da tarm alanlarnn ruhsatl veya ruhsatsz bir ekilde tarm d brakld bilinen bir gerektir. rnein Kuadas-Davutlarda 24 hektar arazi ruhsatl olarak turizme almken, ruhsatsz olarak alan alan 35 hektardr. d. Kamu yatrmlar ve dier kullanm alanlar Tarm arazilerinin kaybn hzlandran dier etkenler de, ehirsel alt yap, karayollar, demiryollar, havaalanlar ve benzeri kamu yatrmlar ile tula-kiremit ocak ve fabrikalar, ak maden ocaklar, enerji ve boru hatlarnn yapmdr. zellikle byk kamu yatrmlar sadece kullandklar alanlarn deil, evrelerine ektikleri dier yaplamalar yolu ile yeni tarm topraklarnn da kaybna sebep olmaktadr. Yukarda belirtilen bu yatrmlarn getirdii sorunlar baz rneklerle aklamakta yarar vardr. Karayolu gzerghlar zellikle ulam kolayl salamas sebebiyle sanayi ve yerleim yaplamasn kendine ekmekte ve bylece yolun kapatt tarm alan bir yana, karayolu gzerghlarnda da byk boyutlarda toprak kaybna sebep olmaktadr. rnein zmir-Aydn, Mersin-Adana, Adanaskenderun, Ankara-Eskiehir, Amasya-Erbaa-Suehri karayollar gzerghlar byk lde topra, tarm alan dna karmtr. Bu yollar lke iin elbette gereklidir ve karayolu yapm srecektir, ancak yollarn daha dk vasfl arazilerden geirilmesinin verimli tarm toprann kaybn nleme gibi inkr edilemeyecek lde byk bir yarar olduu da gerektir. rnein Trakyada 25.608 hektar verimli tarm arazisi bu tip yatrmlarla tarm dna karlm ve bu miktar her geen gn artarken bu yolun 8-10 km. kadar yaknlarnda 130.000 hektar bulan tarm d arazi bo durmaktadr. Trakyada 1.400 dekar I.snf, Erbaada 2.000 dekar, Gediz Ovasnda 4.400 dekar, orumda 2.000 dekar tarm arazisi 1985 ylna gelindiinde tulakiremit yapm sebebiyle tarm arazisi olmaktan km ve kullanlmayan ukurluklar ve bataklklar haline gelmitir.Burdur ilinde Burdur glnn Ramsar Alan
212

snrlar iinde zaten snrl olan tarm alanlarnda tula-kiremit sanayinin ham madde temini iin yksek kaliteli arazide yapm olduu tahribat halen aka gzlenebilmektedir. Etd yaplmayan daha pek ok arazi ayn durumdadr. 3. ENDSTRYEL KRLENME Gerek tarm topraklar ve gerekse doal ekosistem iinde yer alan topraklarn endstriyel emisyonlardan, kat ve sv atklardan eitli ekillerde etkilendii gzlenmektedir. zellikle baca gaz emisyonlar sebebiyle topraklara ve zerinde yetien kltr bitkilerine ve doal vejetasyona zarar verebilen eitli maddeler ulamaktadr. rnein kkrt dioksit emisyonlar, flor ve nitroz gazlar en belli bal rnekleridir. Ayrca emisyonlar iinde yer alan partikl maddeler iinde bulunan Cu, Zn, Mn, Fe, Cd, Hg, As, Ni vb. ar metal ve iz elementler yaygn bir ekilde topraklara ve bitkiler zerine ylma eilimindedir. Endstriyel atk sular ile kirlenmi akarsu ve gllerden tarmsal amala yaplan sulamalar sonucunda da topraklara nemli dzeyde iz element ve ar metal ylmas olabilmektedir. Bu durum topraktaki orijinal dengeyi bozmakta, topran fiziksel ve kimyasal nitelikleri deitiinden verimlilik azalmakta veya yetien bitkilerin ieriinde baz mikro besin maddeleri toksit dzeylere ulaabilmektedir. a. Trkiyede Asit Yalarna Sebep Olan Emisyon Kaynaklar Asit yalar zellikle atmosfere salnan SO2, NOx, HF, HCl, HNO3 veya bunlarn sekonder olumasna etki eden primer kirleticilerden meydana gelmektedir. zellikle SO2 emisyonlarndan kaynaklanan H2SO4 ve H2SO3 kuvvetli asitlerdir. Asit ya ile birlikte kkrt dioksit ve hidrojen florr ve nitroz oksitler gaz halinde bitkilere nemli zararlar vermektedir. Samsundaki Trkiye Gbre Sanayi A.ne ait gbre fabrikalar ile Karadeniz Bakr letmeleri bakr izabe fabrikas emisyonlarnn evrelerindeki tarmsal alanlarda meydana getirdii etkiler, kltr bitkileri ve toprak ele alnarak aratrlmtr. Belirlemelere gre zellikle fabrikalara yakn kesimlerde ve gneydou olarak gzlenen hkim rzgr ynnde, blgede tarm youn olarak yaplan ve en deerli rn olan ttnde nemli zararlar grlmektedir. Kalc kirlenmenin etkisinin toprakta belirlenmesi amac ile deiik dorultuda ve fabrikalara farkl uzaklklarda alan toprak profillerinden alnan rneklerin analiz sonularna gre, kaynaklara 3-6 km. uzaklkta yzey topraklarda ar oranda Fe ve Cu metallerinin biriktii, flor birikmesinin de nemli dzeyde olduu anlalmtr. Hkim rzgr ynnde, toprak pHsnda yzeyden profilin derin ksmlarna doru olan dme de dikkat ekicidir.

213

Seydiehirdeki alminyum fabrikas emisyonlar sonucu evrede flor birikiminin olutuu belirlenmitir. Yataanda 1984 ylnda tam kapasite ile iletmeye alan termik santralde kkrt ierii % 2-2,5 olan dk kaliteli linyitlerin yaklmas sonucu 600 ton SO2/gn dzeyinde salnan emisyonlarn evre alanlar zerinde meydana getirdii etki uzun sreli aratrlmtr. Bulgulara gre emisyonlar, 10.000 dekardan fazla ine yaprakl orman rtsnn tamamen yok olmasna, orman alt vejetasyonu ile tarm alanlarnn zarar grmesine sebep olmutur. Gkta-Artvin Bakr Fabrikas Trkiyede bilinen en eski endstri kkenli zarar etkenlerinden biridir. Gnde 80 ile 100 ton dzeyinde SO2 emisyonunun 35 yl sreyle doaya verilmesi sonucu 6 ile 10 km. uzaklklar iindeki vejetasyon tamamen zarar grm, topraklarn erozif zellikleri art gstermitir. Keza Yataan ve Afin-Elbistan termik santrallerinin gerek orman ve gerekse tarm alanlarnda yaratt sorunlar yllardan beri sregelmektedir.Yataan'da ilk etki nedeniyle ortayan kan 16 000 dekardan fazla I.snf kzlam ormannn ortadan kalkmas yannda, evredeki tarm alanlarnda pamuk,ttn,zeytin alanlarnda belirlenen zarar ve rekolte dklkleri bu tr kirliliklere maalesef "iyi" bir rnek oluturmaktadr.Aadaki tabloda eitli toprak sorunlar ematize edilmitir (Cangir ve Boyraz,1996)

214

KATEGOR 3

Toprak Kirlenmesi

KATEGOR 5 Topraklarn Elden kmas

KATEGOR 1 Toprak Katmanlarnn Kayb

a)Sanayinin inorganik atklar-ar metaller b)Pestisitler c)Gbreler d)Radyoaktivite

a) Ama D Arazi Kullanm

A)Su ve Rzgar Erozyonu

KATEGOR 4 Tarm Topraklarnn Yetenekleri D Kullanm

KATEGOR 2 Arazi Bozulmas ve oraklk

a) b)

Tuzluluk,Alkalilik Drenaj bozukluu

ekil 1. TOPRAK VERMLLN SINIRLAYAN ANTROPOJENK ARAZ BOZULMASI,NTELK YTMES VE ELDEN IKMASI SORUNLARI
izelge 3 . TRKYEDE TARIM ARAZLER ZERNDE SANAY, TOPRAK SANAY,KENTLEME,TURZM,II.KONUT VE KAMU YATIRIMLARI LE AMA DII ARAZ KULLANIMIYLA YTRLEN ARAZ VARLII. TOPRAKSU (1978)YA GRE................................................... 171.992 ha KGHM (1996)NE GRE (Yaynlanmam veriler)................... 356.841 ha CANGR (1991) ............................................................ 388.390 ha* CANGR (1994) .............................................................454.748 ha* CANGR (1996) ............................................................. 573.239 ha* *)KHGMnn yaynlanmam verilerinin yorumlanmasna gre

215

4. TRKYE'DE EROZYON lkemiz, erozyonun her tr ve iddetinin grld lkelerin banda gelmektedir. Erozyon ynnden lkemiz canl bir "mze" grnmndedir. Her yl akarsularla denizlere en az 500 milyon ton verimli lke topra srklenerek gtmektedir. Ayrca, lmlerde yer almayan (zira lmlerde suda yzer haldeki kil, toz ve biraz da ince kum malzemesi tesbit edilmektedir) ve "yatak yk" olarak ifade edilen kum ve akl gibi ar malzemeler ile, yine yalarla yamalardan akarak inen, ancak akarsulara kadar ulaamyan topraklar da dikkate alndnda, lke genelinde yerinden oynayan ve tanan topran gerekte 500 milyon tonun ok zerinde olduu dnlmektedir. lkemizin belli bal akarsulan ile deniz ve gllere tanmakta olan toprak miktarlar aada izelge 4 de verilmektedir. izelgenin incelenmesinden de anlalaca zere deniz ve gllerimize en ok toprak tayan akarsularmzn banda Frat, Yeilrmak ve Kzlrmak gelmektedir. Yine tabloya dikkat edilirse en az miktarlarda tanmann Dalaman ay ve yidere'de olduu grlmektedir. Bunun nedenlerinin ise, bu akarsu havzalannn byk lde ormanlarla kapl olmasndan ileri geldii aktr. Bir lke veya havzadan, ylda 150 ton/km2 toprak tanyor ise bu "az" veya "zararsz" erozyon olarak grlmekte, 300 ton/km2 "orta", 450 ton/ km2 "iddetli" ve 600 ton/ km2 ise "ok iddetli" erozyon olarak deerlendirilmektedir.
izelge 4.Trkiye'de Havza baznda toprak tanm AKARSU HAVZASI VE YILLIK ORTALAMA LM TAINAN STASYONU TOPTAK MKTARI (TON/KM2) Karasu,Keban 525 Totum 2500 Frat,Dutluca 1167 Perisuyu,Seyitli 919 Dicle,Diyarbakr 1085 Kzlrmak,nz 923 Yeilrmak,aramba 1521 Kelkit,Fakl 1977 Ceyhan,Yenikpr 922 Seyhan,tepe 563 Gksu,Karahacl 648 B.Menderes,Ske 519 Gediz,Mania Kprs 582 Sakarya,Botba 651 Dalaman,Suat 266 yidere,imirli 219 TRKYE ,Ort. 600 YILLIK TOPLAM TAINAN TOPRAK (MLYON TON) 33.5 2.5 108.2 146.0 6.8 44.9 54.9 42.9 19.6 7.8 6.8 12.4 5.8 8.1 0..9 0.5 500

216

Bu saysal verilerden de gayet ak bir ekilde anlalaca zere, dnyada deiik ktalarda meydana gelen anma ve tanma miktarlar dikkate alndnda, Trkiye'nin gerekten dnyann en fazla anan lkeleri arasnda olduu anlalmaktadr (Gnay,1997). ekil 2.de lkemizde erozyona bal toprak anm deerleri ile ktalar erozyon deerleri karlatrlmaktadr.Buna gre Trkiyenin erozyona bal kayplar ktasal bir nitelik tamaktadr.

Afrika 540 mil. ton Avrupa 320 milyon Avustralya 230 mil. ton Trkiye, 500 mil. ton

G.Amerika 1.200 milyon ton K.Amerika 1.960 mil. ton

Asya 15910 mil. ton

ekil 2.Trkiye ve Ktalar leinde erozyona bal toprak tanm (Gnay,1997)

217

ekil

3 : Erozyon kayplar ve alan kyaslamalar

Makro dzeyde bir deerlendirme ile toplam arazi varlmzn iinde arazi kullanm yetenek snflarna uygun olarak, amac dorultusunda kullanlan arazilerimiz toplam, yaklak 51.370x103 ha arazi ile lkenin %65.9'unu oluturmaktadr. Buna karn arazi kullanm yetenek snflarna uygun olmayarak, yanl ve ama d kullanlan arazi varlmz yaklak 25.371x103 ha arazi ile lkenin %32.6'sn oluturmaktadr . Tarm arazilerinin 4.787x103 halk alanda, yanl arazi kullanm mevcut iken; 6.274x103 ha alanda da iIemeli tarm yaplmamas gerekirken tarm alan olarak kullanlmaktadr. Topraksu Genel Mdrlnn 1978 ylndaki almalarnda ama d kullanlan arazi 171.992 ha iken; bu deer %207,5 lik bir art oranyla 356.841 ha'a ulamtr. Ancak Cangir ( 1996)'e gre ama d arazi kullanm, en az dzeyde 573.239 ha'dr. Bu deer, 1978 ylna gre de %333,3 orannda art gstermitir (izelge 3). Ama d kullanlan tarm arazilerinin , kimi ilerimizin tm arazi varlna gre karlatrdmzda: Geri gelmemek zere kaybedilen nitelikli ve verimli tarm topraklarmz, ama d kullanmlar ile bir Ardahan, bir Sinop, bir stanbul ve bunun gibi bir Hatay Iimizin snrlarndan daha byktr(Cangir ve Boyraz ,1996). 5.TOPRAK KAYNAKLARININ AKILCI YNETM Toprak gnmzde kt bir kaynak haline gelmitir. Deien insan ve toplum ihtiyalar ve buna paralel olarak artan nufus ayn arazinin rasyonel ve kapasitesi dahilinde en retken kullanm altnda deerlendirilmesini zorunlu klmakta, dier taraftanda sektrler aras kullanmlar iin tahsisinde byk bir
218

rekabet ve sorun yaratmaktadr ( tabii kaynaklarn deerlendirilmesi, aalandrma, hayvansal retim, tarmsal retim, kentsel ve krsal yerleim, turizm , sanayi alanlar v.s. ) Bu durum sistematik arazi kullanm planlamalarnn acilen hayata geirilmesini zorunlu klmaktadr. Byle bir planlamann amalar ; evreyle uyumlu ve evre kalitesini de srdrebilecek biimde arazinin en rasyonel ve rantabl kullanma tahsis edilebilmesi iin arazi kullanmndaki deiimleri kontrol altnda tutmak, bu deiimleri ynlendirmek ve etkilemek olarak zetlenebilir. Arazi deerlendirme sonular, mevcut arazi kullanmndaki olas deiiklikler iin verilecek karalara temel oluturur. Arazi kullanm planlayclar alternatif arazi kullanm planlarnn formlasyonu iin bu sonular kullanarak ynetici ve politikaclarn hangi planlarn uygulamaya konulaca hususunda karar verebilmesini salayacak planlar hazrlarlar. Arazi deerlendirme aslnda arazi kullanm deerlendirmesidir. Bu deerlendirmede, arazinin belli bir kullanm iin uygunluu belirlenmektedir.Byle bir deerlendirmede, belli bir kullanm tr iin arazinin uygunluu, toplumun ve reticinin ekonomik ihtiyalar ve amalar dikkate alnarak sosyo-ekonomik ve ekolojik artlar erevesinde deerlendirilmektedir. Hali hazrda niteliksel ve niceliksel arazi deerlendirme sistem veya metodolojileri bulunmaktadr. Bir oumuzun aina olduu AKK ( Arazi Kullanm Kabiliyeti Snflamas ), SAT (Sulu Tarm Arazi Snflamas ) ve daha ok toprak reformu ile arazi toplulatrma amal projelerde kullanlan STORIE INDEX'i aslnda birer arazi deerlendirme yntemleridir.Ancak sz konusu metodolojiler kalitatif deerlendirme amac gtmekte ve sadece araziyi dikkate almakta yada sosyo-ekonomik, agro-klimatik ve bitkisel parametreleri gz nnde bulundurmamaktadr. AKK snflamas genel olarak tarm sistemlerini dikkate almakta ve AGROEKOLOJK UYGUNLUU VEYA SPESFK BR BTK VEYA PRATE DENMEMEKTEDR.Bu snflama arazi iin en uygun ve en karl kullanmn ne olduunu dikkate almamaktadr.rnein Gaziantep,Urfa civarnda Vl,Vll ve hatta Vlll snf arazilerde,marn anakaya zerinde ok iyi Antep Fst yetimektedir.Nevehirde volkanik orijinli Regosoller zerinde kaliteli ve yksek verimli patates yetiirilmektedir.Dou Karadenizde ay,Bat Karadenizde fndk keza dik eimli,litozolik zellikli (Rankerler dahil) denilebilecek arazilere adaptasyon salamtr. Dolays ile Vl.,Vll. Ve Vlll.snf arazi zellikli olup tarm dnda baka bir kullanma tahsisi dnlebilecek araziler uygun agro-klimatik koullar altnda yre koullarna adapte olabilen karl ve yksek verim veren spesifik trler olarak ortaya kmaktadr.Bu nedenle FAO desteinde gelitirilen ve geni apta benimsenen ve tarmsal retimde etkisi olan btn faktrleri gzeten FRAMEWORK, krsal kalknma projeleri iin arazi kullanm planlamas almalarnda arazi deerlendirme yntemi olarak kullanlmaktadr (FAO,1977).
219

Gerek anlamda bir Arazi Kullanm Planlamasnn hayata geirilebilmesi iin salkl toprak haritalarnn yannda planlamann yaplaca blgeye ait agro-ekolojik veya agro-klimatik ve sosyo-ekonomik bilgilere gerek vardr. Bylece arazinin en rasyonel ve rantabl kullanm altnda deerlendirilebilmesi iin,yetitirilecek bitkilerin agroekolojik / agroklimatik uygunluklar ile toprak istekleri belirlenmekte ve bunlar eletirilerek, sosyoekonomik yapnnda dikkate alnmas suretiyle en uygun koullar salanmas amalanmaktadr. Grld gibi, toprak haritalar,byle bir planlamann yannda arazilerin ana kullanm deseninin belirlenmesi ve sektrler aras tahsisinin (kentsel yerleim,tarm,sanayi v.b) yaplmasn mmkn klacak temel fiziki kullanm planlarnn oluturulmas iin vazgeilmez aralardr. AKK Planlamasnda Agro-ekoloji Agro-klimann nemi Agro ekolojik blgeler Agro ekolojik blge (AEB); bitkisel retim imkanlar bakmndan kendi iersinde uniform blge olarak tanmlanr.Uygun ekilde belirlenen bir AEB arazi deerlendirme ve arazi kullanm planlamas amalarna hizmet dorultusunda alternatif rnlerin seimi iin gerekli fziksel ve iklimsel artlar hakknd bilgi salar.Meteoroloji istasyonlarnn yetersiz olduu blgelerde AEB' lerin belirlenmesi iin toporafya, ykseklik, yney ve doal vejetasyon ait veri ve haritalardan yararlanlabilir.Agro ekolojik blge haritalar scaklk, bitki gelime peryodu ve toprak haritalarnn kombine edilmesiyle olusturulur. Agro-Klimatik blgeler; Mekan ve zamansal olarak bitkisel retime olanak salayan iklim eleri ya ve scaklktr. Solar radyasyonla birlikte iklim karekteristikleri fotosentez, kuru madde birikimi ve bitki geliimini belirleyen faktrlerdir. Agro Klimatik Blge haritalar bitki gelime peryodu ve termal blge haritalarnn kombinasyonuyla oluturulur. Bitki yetitirme peryodu; Yl iersinde scaklk ve su miktarnn bitki geliimi iin uygun artlar salad sre olarak tanmlanr ve gn says olarak ifade edilir. Bu peryot da scaklk ve toprak rutubeti bitki geliimine olanak verir. Bitki geliim peryodu bitkinin ihtiyac olan yeterli suyun toprakta bulunduu sre dikkate alnarak gn says olarak hesaplanr ve ayn peryoda sahip isoline ' larn izilmesi suretiyle gelime peryotlar haritalanr.Toprakta yeterli suyun bulunduu sre, yan potansiyel evapotranspirasyonla karlatrld su bilanosu diyagram ile belirlenir.Bu amala Ombrotermik veya P/ETp diyaramlar kullanlmaktadr (ekil 2).

220

Ombrotermik diyagramda, P>2XTort durumunda topraktaki su miktarnn yeterli olduu kabul edilir. Bu sre zarfnda kurakla adapte olan lokal bitki trleri gvenle geliebilir.
o

260 p

250 ekil 2 . Ombrotermik diagram 240 Ombrotermik diyagram 200 180 p : ort.ya 160 t : ort.scaklk 140 120 100 80 60 40 kuru nispeten hmid peryod 20 o m n m h t a aylar

40 30 kuru 20 10 k a

P/ETP diyagramnda ise, P>0.5 X ETP durumunda suyun yeterli olduu kabul edilmektedir. Bu diyagramda topran deiik rutubet kapsamlarda ifade edilmekte ve gelime peryodu uzunluu ile verim arasndaki baz ilikilerde yorumlanabilmektedir (ekil 4-5). ekil 3 . ya (p) potansiyel evapotranspirasyon (Etp) diyagram

221

W : scak,>25 oC o Wma :Nispeten scak, 22.5-25 C Wmb : 20-22.5 oC o Cma : serin, 17.5-20 C Cmb : < 17.5 o C

ekil 4.Termal Blgeler

el 4 Geliim peryodu uzunluu

r : Toprak hazrl P> 0.1 X ETp durumunda mmkn grlmektedir. Ekim ve bitki geliimi P>0.5 X ETp durumunda mmkndr. Hasadn tercihan kuru peryot da yaplmas gereklidir. Yine bu diyagramdan baz alt peryotlarda belirlenebilir.

222

a) Byme peryodunun balangc: Ya miktarnn potansiyel evapotranspirasyonunun yarsn at noktada balar. Bu andan itibaren toprak rutubeti tohum imlenmesi ve k iin yeterlidir. b) Hmid peryot: Yan toplam evapotranspirasyonu getii noktada balar ve bu srede ya bitkinin toplam evapotranspirasyon gereksinimini ve toprak proflinde eksilen rutubeti karlayacak miktardadr. c) Gelime peryodu sonu: Yalarn toplam evapotranspirasyonun altna dt noktadr. Topraktaki yarayl suyun tamam bitki tarafndan kullanlmtr. Bu rnekler bitki-toprak-iklim ilikilerini gz nnde bulunduran yeni yaklamlar ile arazi kullanm planlamas yannda toprak kavramnada bak alarmzn daha geni olmas gereini ortaya koymaktadr.Genel anlamyla Arazi Kullanm Planlarnn hayata geirilebilmesi iin byk oranda belli yasal ve kurumsal dzenlemelerin yaplmas zorunlu gzkmektedir.Ancak halihazrdaki arazi potansiyelimizin rasyonel olarak deerlendirilebilmesi iin mevcut arazi kullanm ekillerinde acilen dnmlerin yaplarak ideal kullanm desenlerinin oluturulmas kanlmazdr.Bylelikle yanl kullanmdan kaynaklanan toprak sorunlarnda, dier koruyucu nlemlerinde alnmas ile azalma kaydedilecek ve toprak kaynaklarnn SRDRLEBLR ynetim anlay ile varlklarnn korunmas salanabilecektir.Dier taraftan,yakn gemite lkemizde yaanan deprem felaketi byle planlamalarn ne derece nemli olduunu vurgulamas asndan zerinde durulmas gereken bir konudur.Bilindii zere deprem,gevek ve kohensiyonsuz zeminlerde iddetini daha fazla hissettirmekte ve bu oranda daha fazla can ve mal kaybna yol amaktadr.Tarmsal potansiyeli yksek alviyal ovalar jeolojik olarak kuvatrener ve zellikle Holosen yal akarsu depozitleri zerinde olumulardr.Bu deerli arazilerin tarmda kullanmlarnn srdrlebilmesi ve her eit iskan ve tarm d faaliyetlerden uzak tutulmas gerei son yaanan felakette bir kez daha gzler nne serilmitir.ekil 4de AKP (Arazi Kullanm Planlamas) almalar ile salanabilecek olas deiimler gsterilmitir (Cangir ve Boyraz, 1998 ).

223

ekil 4. Gnmzdeki Arazi Birimlerinin,Arazi Kullanm Planlamas ve Deerlendirilmesi Sonucunda Oluturulacak Arazi Kullanm Birimlerinin Olas Dalm (1000 Ha)
Planlama iin Dnm Alanlar Sulu Tarm 5.560 Ba 2.388 zel rn 411 Mera 3.643 Orman 846 Toplam: 12.848 Planlama iin Gnmzdeki konum Dnm Alanlar Mera 568 ayr 22 Funda 92 Toplam:682 Planlama sonras ideal arazi dalm

Kuru Tarm 22.607

Kuru Tarm 10.441

Sulu tarm 2.991

Kuru tarm 5.560 Mera 95 Toplam: 5.732 Kuru tarm 2.388 Mera 60 ayr 50 Toplam: 2.498 Kuru tarm 411

Sulu tarm 8.723

Ba-Bahe 1059

Ba-Bahe 3.557

zel rn 1.042

Funda 58 Toplam: 469

zel rn 1.511

Sulu Tarm 78 Kuru tarm 22 Orman 24 Toplam: 124

ayr 644

Mera

333

ayr 853

Kuru tarm 568 Sulu Tarm 95 Ba 60 ayr 333 Orman 1379

Mera 21.101

Kuru tarm 3.643 Funda Toplam: 139 3782

Mera 22.448

224

ORMAN 15.135

Kuru Tarm 847 ayr 24 Mera 1378 Funda 2314

ORMAN 19.698

kURU TARIM 92 ZEL RN 58 BA 50 MERA 139 ORMAN 2.314

FUNDA 8.333

FUNDA 5.680

Bu deerlendirmelere karn lkemizdeki yanl arazi kullanm gnmzde kullanlan alan dikkate alndnda % 22.4, potansiyel tarm alanlar iindeki yanl kullanm oran ise % 18 kadardr. Bu yksek deerler Trkiyedeki hzl arazi degradasyonunun da bir gstergesidir (izelge 5). izelge 5 Tarm Alanlarndaki Yanl Arazi Kullanmlar ( 1.000 Ha ) 1 ) Potansiyel Tarm Topraklarnda Amac Dorultusunda Kullanlma Oran: Gnmzde I+II+III+IV A.K.K. Snfndaki Tarm Alanlar Toplam Potansiyel Tarm Alan 21.779.317 ha 26.566.768 ha

% 82

2) Potansiyel Tarm Topraklarnn Yanl ve ama d kullanlma Oran: Tarm Topraklarnda Yaylm Gsteren Yanl Kullanmlar Potansiyel Tarm Alan 4.787.451 ha 26.566.768 ha

= % 18

3) Gnmzde Yanl Kullanlarak lenen Tarm Alanlar: Gnmzde lenen Toplam Tarm Alan - Gnmzdeki I+II+III+IV A.K.K. Snfndaki Tanm Alanlar Toplam = 28.53.50721.779.317 = 6.274.190 ha
225

4) Gnmzde Yanl Kullanlarak lenen Tarm Alanlan Oran: Tarm Topraklannn Yanl Kullanld Alan Gnmzde Kullanlan Tarm Alanlar 6.274.190 ha 28.053.507 ha

= % 22.4

lke dzeyinde imdiki arazi kullanm birimlerinin, arazi kullanm planlamas ve deerlendirilmesi sonucunda oluturulacak arazi kullanm birimlerinin olas dalm ekil 4'de makro lekteki bir deerlendirme ile sunulmutur. Buradan elde edilen sonu, bilimsel verilere dayandrlarak Ulusal Gelime ve Kalknma Planlar, Tarmsal retim ve Arazi Kullanm Planlar erevesinde uygulanarak; imdiki arazi kullanm deseninin, byk leklerde deikenlik gstererek arazi kullanm birimlerinin ideal boyutlara ulaabileceidir. Optimum arazi kullanm, ayn zamanda byk ve kk lekli iletme retim planlamalarnda yaplmas gereken teknik alma blmn de oluturur. Buradan elde edilen veriler, iletme planlamasnn ekonomik (rantabl) blmn ynlendirerek, alternatif rn desenlerine temel oluturur. Arazilerin sosyal niteleri belirlendikten sonra gerekli amenajman uygulamalar ve planlamalarnn yaplarak optimum arazi kullanm almalarna etki eden teknik ynne temel oluturan kaynak, Ayrntl Toprak Haritalar'dr. Gnmzde yurt genelinde yaplm Yoklama (stikaf) Karakterli Toprak Haritalar vardr. Bu haritalar, arazi deerlilii ve gelime planlarnn yapmna uygun deildir; ancak topraklarn genel durum deerlendilmesini salar. Arazi Planlamalarnn yaplmas iin temel veri tabann, toprak etd ve haritalama almalar oluturur. Bu almalar, doal ve teknik snflama almalaryla deerlendirilir. Teknik snflama haritalarnn dzenlenmesi ve amac dorultusunda kullanm desenleri ve planlamalarnn oluturulmas ile arazi deerlendirilmesi almalar, Ayrntl Toprak Haritalar mevcutsa yaplr. Genel ve zel amal planlama;sulama ve krsal alan etdleri,projeleri ve amenajman sorunlarnn zmlenebilmesi iin 1/25 000 ve daha byk lekli Ayrntl Toprak Haritalarna gereksinim vardr.Bu haritalarn yaplmas iin gereken zaman boyutu,eitimli ve konunun uzman kadrolar olmas koulunda (etd hz 1000 ha/ay alndnda) ve yoklama Toprak Haritalarna gre saptanan arazi varlmz 26.547.000 ha olduuna gre 26 547 ay veya daha iyi anlalr bir ifade ile 2200 yldan fazladr .Bir zamanlar Toprak-Su Etd elemanlarnn en hzl koullarda bu almann 1000 yl srecei vurguland hatrlanrsa ,bu konuda ciddi bir geriye gidi olduu anlalr.Bu deer lke genelinde gerekli olan toplam srenin karldr.Bu nedenle Ulusal Gelime ve Kalknma Planna gereksinim vardr( Cangir ve Boyraz, 1996 ).
226

6. YASAL VE KURUMSAL YAPI Yukarda belirtilen gerekelerden hareketle lkemizde dorudan toprak etd ve planlama almalarn genel kapsamda ynetecek bir bakanlk yapsna ihtiya vardr.Bu Bakanlk dzeyinde, Ulusal Arazi Kullanm Planlamalarnn hayata geirilmesi iin bakanlktaki temel kurumlar; Arazi Kullanma Arazi Aratrma Enstitler, 2-Uzaktan Alglama Merkezi, 3Veri Bankas Merkezi, 4- Toprak Verimlilii Aratrma kurulular ve 5- Uygulamal ve Yatrmc I Mdrlkleridir. Gnmzde Uygulamal ve Yatrmc I Mdrlklerinin grevini Ky Hizmetleri I Mdrlkleri stlenmekte, ancak Arazi Kullanm Planlan ve uygulamalar asndan gerekli hizmeti sunamamaktadr. nk bu ak diyagramnda olmas gerekli veri tabann, uygulanabilirlik oranlarn, evresel etkileim ile ekonomik ve sosyal analizleri planlayacak ve ynlendirecek, aralarndaki iletiimi salayacak Arazi Kullanma Aratrma Enstitleri, Uzaktan Alglama Merkezi ve Veri Bankas Merkezi gnmze kadar kurulamamtr. Bu kurulular eldeki mevcut konumu bilimsel boyutlar ile deerlendirip, yaplmas gereken Blge ve Ky Arazi Kullanma Planlarn gelitirecek kamu kurumlandr. Toprak Verimlilii Aratrma Kurulularnn grevini ise gnmzde Ky Hizmetleri Aratrma Enstitleri yapmaktadr. Toprak Verimlilii Aratrma Kurulular, retici topraklarnn rutin analizlerini deerlendiren, verimlilik ve evresel etkileim deerlerini irdeleyen, zellikle gbreleme sorunlarna yaklam gsteren kurumlardr. Arazi Kullanma Aratrma Enstitlerinin grevleri, ayrntl toprak haritalarn lke dzeyinde gerekletirmek; blgesel arazi planlamalarn yapmak; tarm iletmelerinin uygun byklklerinin saptanmasn yresel koullara gre saptamak; arazi toplulatrma almalarnn veri tabann oluturmak; topraksu korunumu aratrmalarn ortaya koymak; sulama ve drenaj sorunlarn zmleyici projeler retmek olmaldr. Arazi Kullanma Aratrma Enstitleri, iklim blgeleri, topraklarn deikenlikleri ve tarmsal rn desenleri gz nne alndnda, en az on iki blgede kurulmaldr. Halihazrda lkemizde gnll kurulular,niversite,Meslek Odalar baznda bu emada olmamakla birlikte bir kurumsal yapnn oluturulmas iin yasal bir dzenleme faaliyeti sonucu bir taslak oluturulmu ve gerekli organlara sevk edilmitir. Trkiyede, halen genel ynetimle ilgili dzenleyici mevzuat ierisinde, krsal ve ehirsel alanlarda arazi kullanlnda arazi kabiliyet snflarna arlk verici yaptrmlarn yeterli biimde yer almad bir gerektir. Mevcut baz kanunlar ve genel ynetimi dzenleyici hukuk ve idar metinler, hzl ve salksz ehirleme, sanayileme, turistik gelime ve byk lekli kamu ve zel sektr
227

yatrmlar arasnda ibirlii eksikliinin ortaya kard fiziksel alan dzenlemesi sorunlarn geriden izleyen ve gnmz koullarna uyum salamaktan uzak ve yetersiz yaptrmlar niteliini tamaktadr. Elde mevcut birok yasa, ynetmelik, kararname ve teblileri tekrar gzden geirerek, farkl kurum ve kurulularn yetki kapsam iine giren, tarm d amal arazi kullanm konusundaki yrrlkteki yasalar sadeletirilmeli, kavram kargaas giderilmeli ve tarmclarn iinde olmayan arazi yerleim, kullanm ve nazm planlama komisyonlarna veya yetkili imzalara toprak bilimi kkenli tarmclarn da alnmas salanmaldr. Krsal alanda arazi kabiliyet snflarna dayal fiziksel alan dzenlemesini ve arazi kullanma biimini ieren kanun metinler dank da olsa 1972den sonra grlmektedir. Son zamanlarda toprak korunmas ynnden en nemli hukuksal yaklamlardan birisi"Toprak Koruma Kanunu"hazrlk almalardr. 7. SONU VE NERLER Toprak kaynaklar ynetiminde srdrlebilirlik ilkesinin esas alnd Ulusal Planlamalarla, krsal kesimde yaayan ve byk ounluu toprak kullanc olan nfusun yaam,eitim ve bilin dzeyinin arttrlmas iin gereken sosyal planlamalarn entegrasyonunu salayacak kamusal bir davran ve politikaya sahip olmak gerekmektedir. lkemizde dorudan toprak etd ve planlama almalarn genel kapsamda ynetecek ve Arazi Kullanm Planlamalar iin gereken ivmeyi salayacak bir bakanlk yapsna ihtiya vardr. Tarm d amal arazi kullanm konusundaki yrrlkteki yasalarn sadeletirilmesi ve kavram kargaasnn giderilmesi zorunludur. Tarmclarn iinde olmad arazi yerleim, kullanm ve nazm planlama komisyonlarna veya yetkili imzalara toprak bilimi kkenli tarmclarn da alnmas salanmaldr. Son bir yldan bu yana youn almalarla tasarlar hazrlanan Toprak Koruma Kanunu ile Tarmsal Alt Yap ve Sulama Genel Mdrl rgtlenme ve Grevleri Hakknda Kanun ivedilikle hayata geirilmelidir.

228

KAYNAKLAR Anonim, 1978. Trkiye Arazi Varl. Kyileri ve Kooperatifler Bakanl, Topraksu Genel Mdrl. Toprak Etdleri ve Haritalama Dairesi Bakanl, Ankara, S:55. Anonim, 1980. Tarm Arazilerinin Tarm D Kullanlmasn nleme Tedbirleri Hakknda Rapor. Trkiye Ziraat Odalan Birlii. Yayn No:129. Ankara. Anonim., 1994. Keys to Soil Taxonomy by Soil Survey Staff U.S. Department of Agriculture. Soil Conservation Service. Sixth Edition. Cangir, C.,1991.Ama D Arazi Kullanm.TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, Toprak-nsan-evre Sempozyumu. 3-4. I laziran 1991, Ankara. 5:76-93. Cangir, C.,1994. Tarmsal retim Dogrultusu ve Arazi Kullanm (Arazi Varlmz, Arazilerimizin Temel Sorunlar ve Topraklarmzn Kullanmna Ynelik Stratejik Yaklamlar)TMMOB Ziraat Mh. Odas, Tarm Haftas 94 Sempozyumu. Tarmsal Yap" Dnm ve Strateji Araylar" 12-14 Ocak 1994. Ankara. 5:29. Cangir,C.ve D.Boyraz.,19%.lkem'zde Yanl ve Ama D Arazi Kullanlmasnn Boyutlan ve Arazi Kullann Planlamasnn Gereklilii. Tanmevre likileri Sempozyumu "Doal Kaynaklarn Srdrlebilir Kullanm" 13-15 Mays 1996. Mersn Universites Mhendislik Fakltesi. Selim Ofset Matbaaclk, Mersin. 5:637,648. Cangir,C.ve D.Boyraz.,1997. lkemizde Arazi Kullanmnn Boyutlar ve leriye Dnk Planlama Stratejileri.Hava Fotoraflarnn Araziye Uyarlanmas ve Bu Balamda Ayrml Amalara Ynelik Toprak Haritalama Sistemleri.Workshop:2.Ege.ni.Ziraat Fak.Toprak Bl.12-14 ubat 1997.Bornova-zmir.S:76-88 Eypolu,F.,1998.Trkiye Topraklarnn Verimlilik Durumu.T.C.Babakanlk Ky Hizmetleri Genel Mdrl Yay.Ankara FAO., 1977. mA Frame work for Land Evaluation, International Institute for Land Reclamation and Improvement/ILRI, Publication 22, Wageningen, The Netherlands. P:87. FAO., 1989. Guidelines for Land Use Planning. Seventh Draft. Rome. P:121. Ky Hizmetleri Gnl. Md., 1987. Trkiye Genel Toprak Amenajman Planlamas (Toprak Koruma Ana Plan). Ankara, S:105. Gnay,T.1997.Orman,Ormanszlama,Toprak,Erozyon.Trkiye Erozyonla Mcadele,Aalandrma ve Doal Varlklar Koruma Vakf Yayn.ISBN 975-7169-05-6

229

Haktanr, K., I989. Toprak Kirlilii ve Ama D Tanm Topra Kullanm. TMMOB. Ziraat Mhendisleri Odas Yayn Organ, Tarm ve Mhendislik. Say: 33, Ankara. S: 12-16. Trkiye evre Vakf ,1999.Trkiyenin evre Sorunlar 1999;Haktanr,K.,Toprak Sorunlar.Ankara.

230