THAY L I NI U

***

X hi hc l mt b mn khoa hc c lp trong h thng cc khoa hc x hi. X hi hc c nghi n cu, ging dy trong nhiu trng i hc tr n th gii t cui th k XIX, u th k XX. y l mn hc khng th thiu ca cc ngnh khoa h c x hi v nhn vn. Vit Nam, x hi hc c a vo ging dy trong cc trng i hc v cao ng trong c nc. Mn hc n y cn nh n c s quan tm rt ln t pha cc c quan qun l nh nc, cc t chc x hi, cc nh nghin cu, cc nh qun l v cc doanh nhn. i sng x hi hin i ang t ra nhiu vn x hi ht sc phc tp, i hi phi c nhn thc x hi ng n v phng php tip cn, gii quyt nhng vn x hi mt cch khoa hc v hiu qu. y ni bt vai tr ca nhng tri thc x hi hc. Nhng tri thc trong lnh vc khoa hc x hi m x h i hc c kt c gp phn quan trng v o vic o to ngun nhn lc, hoch nh cc chnh sch pht trin kinh t - x hi ca t nc, ca a phng v khu v c. Trn c s Khung chng tr nh v cng mn hc c Hi ng Khoa hc Trng i hc Kinh t thuc i hc Nng thng qua, t p cng bi ging mn x hi hc c bin son nhm phc v mc ch hc tp, nghi n cu ca sinh vi n cc khi ngnh kinh t thuc cc h o to khc nhau. Do kinh nghi m nghi n cu cn nhng hn ch, nn cng bi ging ny cn c th c mt s khim khuyt nht nh. Ng i bin son xin chn th nh c m n s ng gp kin chuy n mn thi t thc v qu bu ca cc ng nghip trong v ngoi Trng cng nh ca nhng ngi quan tm n x hi hc cho vic ho n thin hn na ni dung khoa h c ca cng bi ging.

Chng I X HI HC NH MT KHOA HC I. X H I HC L MT KHOA HC 1. Khi qut v x hi hc X hi hc l khoa h c nghi n cu mt cch c h thng qu tr nh hnh thnh, pht tri n, cu trc, mi quan h t ng tc v cc hnh vi chung c a cc c nhn, nhm, t chc x hi cng cc cch ti p cn ti nhng phng din khc nhau ca i sng x hi. Cng c th nh ngha x hi hc mt cch vn tt nh l mt khoa hc nghi n cu cc tng tc x hi. X hi hc li n quan t i cc cch thc trong din ra cc mi quan h t ng tc gia cc c nhn vi t cch l thnh vin ca cc nhm v cc t chc x hi. Mi quan h tng tc ny lin h n tt c cc yu t cu th nh x h i nh cu trc x h i hay vn ho chng hn. X hi l mt h thng cc hot ng v cc quan h ca con ngi c i sng kinh t, chnh tr, vn ho chung c ng c tr trn mt lnh th mt giai on pht trin nht nh ca lch s . Trong lch s ph t trin tri thc x hi ca nhn loi c rt nhiu quan nim khc nhau v x hi tu theo g c nghin cu ca c c nh x hi hc. X hi hc hin i c th gii thiu mt s quan nim v x hi nh sau: - X hi thng lu, x hi bnh dn; - X hi nguyn thu , x hi truyn thng, x hi hin i; - X hi nng nghip, x hi cng nghip, x hi hu cng nghip; - X hi hoang d , x h i d man, x h i vn minh (Lewis Morgan); - X hi by n, th tc, b lc, b tc, dn tc ( Emile Durkheim); - X hi Kit gio, x hi Hi gio, x hi Khng gio... cp n x hi tc l cp n nhng hot ng v nhng quan h x hi. Cc hot ng x hi bao gm hot ng lao ng nh hot ng sn xut, hot ng ti sn xut x hi, hot ng qun l x hi v cc ho t ng giao tip; hot ng an ninh trong mi tr ng i

ngoi gm cc quan h gia cng ng x hi ny vi cng ng x hi khc. 2. Lch s pht trin ca x hi hc Con ngi c nguyn vng t nhi n l mu n tm hiu, nhn thc v gii thch bn cht ca s vn ng v pht tri n ca x hi. y l iu kin thit yu cho s ra i ca nhiu khoa hc x hi, trong c x hi hc. X hi hc, lc m i hnh thnh v pht tri n khng tch ri khi trit hc. iu ny c th hin trong quan im ca cc nh t tng, cc trit gia c i v cn i. Cc i biu ti u biu l Qun Trng, Khng t, Mnh T, Tun T, L o T, Trang T, H n Phi T (Trung Quc); Platon, Aristote (Hy Lp); thi k Phc h ng c Thomas Hobbes, John Locke (Anh). T thi k c i n thi k Phc hng c th c xem l thi k tin x hi hc. Cc nh t tng mi ch a ra nhng tng di hnh thc t duy x hi. C tri thc ca con ngi v x hi c bi p qua thi gian, qua s pht trin ca lch s nhn loi t nn mng cho x h i hc. Lc ny x hi hc pht trin ch yu di hnh thc ca trit hc v x hi. n cui th k XVIII, u th k XIX, xut hin nhu c u nhn thc mi m, khoa hc v x hi. y l tin quan trng cho s ra i ca x hi hc nh mt khoa hc. Tuy nhin, n cui th k XIX, x hi hc mi c tha nhn l mt khoa hc c lp. Ngi c xem l thu t ca x hi hc l nh x h i hc ngi Php Auguste Comte (1798 -1857). ng l ng i u tin xng thut ng sociology (dch l x hi hc) vo nm 1838 trong tc phm Course of the positive philosophy v i ngha l nghin cu thc chng ton b cc quy lut c bn ca cc hin tng x hi, qua sng lp nn trit hc thc chng v tro lu x hi hc thc chng. Nh x h i hc ngi Php Emile Durkheim (1858 -1917) ra khi nim s kin x hi thay cho ph m tr tm sinh l c nhn trong nghin c u x hi hc. Nm 1897 ng cng b tc phm Cc quy tc ca phng php x hi hc v gp phn a x hi hc pht trin thnh mt ngnh khoa h c c lp. Ngoi ra, cn c cc i biu khc nh Frederic Le Play, Karl Marx, Maximilian Weber...

X hi hc pht trin mnh c hu u thnh m t ngnh khoa h c c lp nghi n cu cu trc x hi nh mt thc th khoa hc v n u th k XX pht trin th nh tro l u x hi hc cu trc . Di tc ng mnh m ca khoa hc, k thut v qu trnh cng nghip ho M, h ng lot cc vn x hi c li n quan n hnh vi c nhn, nhm x h i xut hin dn n s pht trin mnh m ca x hi hc theo hng tip cn t pha h nh vi v pht tri n thnh tro l u x hi hc h nh vi. X hi hc pht trin nhanh chng v mnh m chu u v M vi hai cch tip cn khc nhau l cu trc x hi v hnh vi x h i. Nhng hin nay, x hi hc th gii pht trin theo h ng xm nhp vo nhau gia x hi hc M v x hi hc chu u. cc nc XHCN, x hi hc pht trin theo h ng ly trit hc Mc - Lnin lm c s nhn thc v kt hp c cu trc x hi vi h nh vi x hi trong mt th thng nht l cng ng x hi. Vit Nam, x hi hc tr th nh khoa h c hon chnh c tr n phng din nghi n cu v ging dy t thp ni n 1970. V mt l lun, x hi hc Vit Nam t c mt s th nh tu ng k. 3. Mt s l thuyt x hi hc a) L thuy t x hi hc thc chng X hi hc thc chng c xy dng tr n c s l thuyt cu trc x hi v trit hc thc chng. Nhng i biu in hnh ca tro l u ny l Auguste Comte, Emile Durkheim, Talcott Parsons... X hi hc thc chng xem xt cu trc x hi nh mt chnh th tng hp hu c, trong , cc b phn, yu t hp th nh lin k t vi nhau theo quy lu t nhn qu. Cc hin tng x hi l hin hu thc v hon ton c th c kim chng bng thc nghim. Cc h nh vi x hi ca c nhn v cc thi t ch x hi quan h vi nhau cng tun theo quy lut ny. X hi hc thc chng cho rng i tng nghi n cu ca x hi hc l nhng thc th v do , chng c biu hin thng qua cc s kin c th quan st c v nhim v ca nh x hi hc l xy d ng cc gi thuyt bng cc s kin c quan st hoc bng thc nghim khoa hc.

b) Thuy t ng cm x hi i biu xut sc ca thuyt ng cm x hi l Emile Durkheim, nh x h i hc cu trc - ng cm - chc nng. Theo thuy t ny, th cc c tnh ca x hi khng th c quy v cc c im tm sinh l ring ca tng c nhn m phi l hot ng ca cc th ch x hi trong s tc ng tng h gia cc yu t hp th nh chnh th x hi. Thuyt ng cm x hi ch trng rng cc gi tr x hi, chun mc, vai tr , a v cng nh cc yu t tinh thn khc to n n nn vn ho x h i v o l x hi. y l ng lc ca tin ho x hi. C s ca trt t v phc tng x h i l s ng cm v cc gi tr v chun mc. Hnh vi x h i ca c nhn cng nh cc trt t x hi chuyn i thnh cc quy lu t vn ho thng qua qu tr nh x h i ho. Nh vy, x hi ho l im mu cht trong thuyt ng cm x hi. X hi ho l iu kin, phng tin v l con ng duy nht c nhn hi nhp vi x hi. Thuyt ng cm x hi da tr n lun im s kin x hi, t ra nhim v nghi n cu cc s kin x hi. c) Thuyt cu trc chc nng Hai i biu ln nht ca thuyt cu trc chc nng l Emile Durkheim (ng ng thi l nh x h i hc theo thuyt ng cm) v Talcott Parsons, nh x h i hc ngi M (1902 -1979). Thuyt cu trc chc nng gii thch s tn ti v pht tri n ca cc th ch x hi l do chc nng duy tr tr t t x hi ca chng. Thuyt cu trc chc nng quan ni m x hi bnh thng nh mt c th lnh mnh, trong , cc th ch c chc nng ring v quan h hu c vi nhau; c ng hng vo vic duy tr tnh hp l x hi. Cc chc nng c v tr, vai tr bnh ng vi nhau. X hi l mt h thng cc thit ch ph thuc ln nhau v tham gia to nn s n nh bn vng ca chnh th x hi. gii thch cc thit ch x hi, khng c tm hiu mc ch ca c nhn m phi tm hiu h thng x hi nh mt tng th, i hi phi tho m n cc nhu c u ca n.

d) Thuy t hnh ng x hi i biu ln nht l Max Weber (1864-1920), nh x h i hc cu trc ngi c. Cc th ch x hi, cui c ng u c quy v h nh ng c nhn c nhng ng c v mc tiu c trng. Theo M. Weber, c b n loi ng c chi phi hnh ng, l: - Cm xc; - Truyn thng; - Gi tr; - Mc ch. Tng ng vi bn loi ng c nu trn l b n loi h nh ng x hi, c th: - Hnh ng theo cm xc; - Hnh ng theo truyn thng; - Hnh ng theo gi tr; - Hnh ng c mc ch. Bn loi h nh ng trn l ph ng tin phn tch v gii thch mi hnh ng ca c nhn. Bn loi h nh ng ny khng tch r i nhau m lun lun thm nh p vo nhau. Trong nghin c u cn ch n s khc bit cng nh quan h gia cc loi h nh ng trong tng trng hp c th v trong t ng nn vn ho ring bit. Nh x h i hc phi phn tch, din gii, li n kt cc vn hiu v xc nh c hnh ng ca ch th c hu s tc ng, chi phi ca mt loi hay cc loi ng c no thc y hnh ng . e) Cc nguyn l c bn ca x hi hc mc xt Nguyn l quy t nh lun x hi ca x hi hc mc xt vn dng nhng nguyn l ca trit hc duy vt bin chng v o lnh vc x hi vi nhng nguy n tc c th nh sau: - Nguyn t c vt cht quyt nh thc; - Nguyn t c tn ti x hi quyt nh thc x hi;

- Nguyn t c c s h tng quyt nh kin trc thng tng x hi; - Nguyn t c hot ng vt cht quyt nh hot ng tinh thn ca cc ch th x hi. Th nht, x hi hc mc xt l m sng t s tc ng qua li gia con ngi vi x hi, khng nh vai tr ca x hi cng nh ca con ngi trong tin tr nh pht tri n ca lch s. X hi hc mc xt xem xt hot ng ca con ngi trong tnh to n th, bt u t hot ng vt cht, th n l hot ng tinh thn khi phn tch hot ng ca c nhn. Nguyn nhn su xa c a cc hin tng x hi bt ngun t hot ng vt cht v thc tin x hi. Th hai, x hi hc mc xt kh ng nh rng, hot ng ca con ngi d di bt k h nh thc no u c tnh sng to, th hin tr tu v nng lc sng to khng ngng. Tuy nhi n, trong x h i c giai cp, lao ng b tha ho v tr thnh hng ho, l nguyn nhn v c ng chnh l n n nhn ca bt b nh ng x hi. Nguyn l pht tri n ca x hi hc mc xt khng nh qu tr nh bin i v pht tri n ca x hi c nguyn nhn su xa t s pht trin ca lc lng sn xut dn n s thay i v pht tri n ca quan h sn xut mt cch thch ng. l qu trnh v a mang tnh tin ho, va mang tnh cch m ng ph hp vi cc quy lut khch quan. Nguyn l tnh h thng ca x hi hc mc xt t ra yu cu khi phn tch x h i phi xem x hi nh l mt h thng ho n chnh, c kh nng t vn h nh v pht tri n. X hi c mt c cu c th, trong , cc yu t cu th nh x h i c mi quan h mt thit, tc ng qua li ln nhau. X hi l phc hp nhng h nh thc hot ng khc nhau ca con ngi, cc quan h x hi, cc h nh thc cng ng ca con ngi vi tnh n nh, tnh ho n chnh v tnh quy lu t. X hi hc mc xt ch ra nguy n tc tip cn vic phn tch h thng x hi i t tru tng n c th, t ci chung n ci ri ng v cui cng n ci ct l i ca x hi l quan h sn xut v suy cho cng, ph ng thc sn xut quyt nh mi mt v mi qu tr nh ca i sng x hi.

II. I TNG NGHI N CU CA X HI HC 1. i tng nghi n cu ca x hi hc Cch tip cn i tng nghi n cu x hi hc thi n v con ngi cho rng i tng nghi n cu x hi hc l hnh vi x h i hay h nh ng x hi ca con ngi, tc l cc hnh vi c nhn, cc c ch hnh thnh cc hnh vi bao gm cc tng tc gia cc c nhn, s h nh thnh ng c v cc tc nhn hnh ng ca nhm. Loi hnh x h i hc n y pht tri n mnh M, c n gi l trng phi x h i hc vi m, khoa hc v h nh vi x h i ca c nhn v nhm, ch u nh hng ca thuyt h nh vi v ch ngha thc dng theo hin tng lun. Cch tip cn i tng nghi n cu x hi hc thi n v x hi li quan tm n c x hi nhn loi, l tnh ch nh th ca t chc x hi, tnh h thng ca x hi trong mi quan h chi phi c nhn. Nhng khi nim chnh ca cch tip cn n y l vn ho, thit ch x hi, h thng v cu trc x hi, cc qu tr nh x h i rng ln. Loi hnh x h i hc n y pht tri n mnh chu u, c n gi l trng phi x hi hc v m do s nh hng mnh m ca trit hc thc chng v thuyt tin ho ca Charles Darwin (1809 -1882). Cch tip cn i tng nghi n cu x hi hc tng hp, tc l va nghi n cu hnh vi c a con ngi, va nghi n cu h thng x hi. X hi hc hin i c xu hng tip cn i tng nghi n cu theo cch tch h p. Trong trng hp n y, i tng nghi n cu ca x hi hc l mi quan h hu c, bin chng, nh hng v tc ng tng h gia mt b n l con ng i vi t cch l c nhn, nhm v mt bn l x h i vi t cch l h thng x hi, l c cu hay cu trc x hi. T nhng phn tch tr n y, c th i n nh ngha i tng nghin c u ca x hi hc l cc quy lu t v xu hng ca s pht sinh, pht trin v bin i ca cc hot ng x hi, cc quan h x hi, tng tc gi a cc ch th x hi cng cc hnh thi bi u hin ca chng. 2. Cc ph m tr c bn ca x hi hc

- Hnh ng x hi: Hnh ng x hi l tt c nhng h nh vi v hot ng ca con ngi din ra trong bi cnh lch s x hi nht nh, l hnh vi c ng c, mc ch, i tng, l hnh ng hng ti ngi khc hay ngc li, chu s t c ng ca ngi khc. Ngi xut phm tr ny l Max Weber v i quan nim x hi hc l khoa h c l gii hnh ng x hi. - Hot ng x hi: Hot ng x hi l ton th hot ng ca nhm x h i nhm t c mc ch nhu c u v quyn li x hi. Ho t ng x hi bao gm su phng din c bn sau: + Sn xut ca ci vt cht; + Sn xut ca ci phi vt cht (cc gi tr vn ho tinh thn); + Ti sn sinh con ngi; + Cc ho t ng qun l; + Cc ho t ng giao tip; + Cc ho t ng i ngoi. - Cu trc x hi: Cu trc x hi l tng hp cc yu t cu th nh x hi trong mi quan h tc ng qua li ln nhau, l mt h thng ln, bao gm nhiu h thng nh v nh dn n n v c bn l con ng i. C cu x hi l khun m u, thuc tnh ca cc mi quan h x hi, cc thit ch x hi, cc iu kin, ho n cnh v cc sn phm do con ngi to ra. Nhng ngi xng phm tr ny l Auguste Comte v Emile Durkheim. - Quan h x hi: Quan h x hi l quan h c xc lp gia cc cng ng x hi v cc c nhn v i t cch l ch th ca hot ng x hi khc nhau v tr, chc n ng i sng x hi. Quan h x hi bao gm bn phng din chnh nh sau: + Quan h trong sn xut trc tip; + Quan h trong phn phi; + Quan h trong ti u dng; + Quan h trong trao i.

- Ch th x hi: Ch th x hi l cc thc th x hi to ra cc hot ng x hi. Ch th x hi c th l c nhn, c th l nhm x hi hay cng ng x hi. - Thit ch x hi: Thit ch x hi l cc hnh th c cng ng v hnh thc t chc ca con ngi trong qu tr nh tin hnh cc ho t ng x hi. Thit ch x hi chnh l cc rng bu c c x hi chp nhn v mi c nhn, nhm cng ng v ton th x hi phi chp nhn v tun th. - Tng tc x h i: Tng tc x hi l t hp cc hot ng x hi, cc quan h x hi, cc ch th x hi cng cc m i quan h r ng buc gia chng v ngay trong n i ti bn thn chng. III. CH C NNG V NHI M V CA X HI HC 1. Chc nng ca x hi hc a) Chc nng nhn thc X hi hc trang b nhng tri thc khoa hc v s pht trin ca x hi theo nhng quy lut vn c ca n, ch ra ngun gc, ph ng thc din bin v c ch ca cc qu tr nh pht tri n x hi, ca cc mi quan h gia con ngi v x hi. X hi hc xy dn g v pht tri n h thng l lun, phng php lun nghi n cu, k thut v thao tc nghin c u khoa hc tm ra quy lut, l thuyt v cc v n l lun nh t duy khoa h c v bng vic kim chng cc s kin quan st c. X hi hc mc xt ch trng chc nng nhn thc ca x hi hc phi da v o lp trng t tng v th gii quan khoa hc ca ch ngha Mc - Lnin v ph i gip nhn thc c ng - sai, phi - tri t c hnh ng hu ch thch hp. b) Chc nng thc tin Chc nng ny hng ti s ci thin x hi v cuc sng ca nhn loi. Thc tin chnh l c s ca l lun; c n l lu n phc v thc tin. Khng ch n thu n vn dng cc quy lut x hi hc v o hin thc, m chc nng thc tin c n ch tr ng nm bt, gii quyt ng n, kp thi nhng vn x hi ny sinh ci thin t nh hnh x h i.

10

X hi hc d bo nhng xu h ng vn ng ca cc hin tng v qu trnh x h i, d bo nhng g c th s xy ra, ng thi xut cc gii php kim sot chng. c) Chc nng t tng Chc nng ny xu t hin t bn cht v vai tr c a h t tng trong h thng x hi, biu hin vai tr cung c p ni dung khoa hc ca h t tng, l c s cho nhn sinh quan x hi ng n. Chc nng t tng ca x hi hc th hin tr n hai kha c nh sau: - Trang b cho nh x hi hc th gii quan khoa hc ca ch ngha Mc - Lnin, b i dng lng yu n c, yu c lp, t do, v vai tr, trch nhi m ca cng dn trong s nghip pht trin x hi. - Gip nh x h i hc h nh thnh v pht trin phng php t duy, nghin c u khoa hc v nng lc ph phn cc quan im phi mc xt, vic li dng x hi hc ph nh vai tr ca hc thuyt Mc Lnin; ch ng li nhng t tng sai lm, bo th, lc hu trong nhn thc l lun v trong ho t ng thc tin. 2. Nhim v ca x hi hc a) Nhim v nghi n cu l lun Xy dng, pht trin v hon thi n h thng l lun x hi hc, bao gm cc khi nim, phm tr , l thuyt khoa hc ri ng, c th. X hi hc k tha mt cch chn lc cc kh i nim cng nh thut ng ca cc ng nh khoa h c khc. Hnh thnh v pht tri n h thng l lun, ph ng php lu n nghin c u v t chc nghi n cu mt cch c bn, h thng nhm p ng yu cu pht trin kinh t, x hi. b) Nhim v nghi n cu thc ng him Thng qua nghin c u thc nghim, x hi hc kim nghim, chng minh cc gi thuyt khoa hc. Pht hin nhng vn mi ny sinh, l m c s cho vic sa i, pht trin v hon thi n h thng khi nim, ng thi thc y t duy x hi hc. c) Nhim v nghi n cu ng dng

11

X hi hc nghi n cu ng dng tri thc khoa hc v o i sng. Nghin c u ng dng hng ti vic ra cc gii php vn dng nhng pht hin ca nghi n cu l lun v nghin c u thc nghim trong ho t ng thc tin. Trn c s nghin cu qu tr nh hnh thnh, v n hnh v pht tri n ca cc cng ng x hi, cc quan h x hi cng nh cc hnh vi x hi; bng cc phng php khoa h c chuyn ngnh, x h i hc a ra nhng kt lun chnh xc v bn cht ca s kin, hin t ng hay qu trnh , t xut cc gii php kim sot, tc l ra cc quyt sch hay quy t nh qun l x hi mt cch thch hp. IV. PHNG PHP NGHIN C U X HI HC 1. C s phng php lun Phng php nghin cu x hi hc l tng hp cc phng php, k thut v cch th c nghi n cu x hi hc nhm l m sng t bn cht, cc c trng, c cu, xu hng v tnh quy lu t ca cc hin tng v qu trnh x h i. Trc khi i su v o mt s phng php nghin cu x hi hc, cn phi xem xt ph ng php lu n chung nghi n cu x hi hc. Nhn thc x hi hc l mt qu tr nh c bit phc tp, v bn thn x h i l mt h thng cc k phc tp, trong con ng i, mt trong nh ng ch th cu th nh x h i, cng ng thi l lc lng to ra cc m t ca i sng x hi, l nhng th gii thu nh v c ng phong ph v sinh ng. V vy, nghi n cu x hi cn ch cc quan im sau: a) Quan im ton b Khi nghin c u mt vn x hi no , phi t vn v o trong mi tng quan. C s ca quan im ny l mi lin h chng cht, qua li gia cc mt ca i sng x hi. Th d: Nghin c u vn to vic l m cho thanh nin nng thn, ngoi ra n i dung chnh l s thanh ni n tht nghip, tr nh hc vn, tui, gii, c n phi xem xt rung t, cc ngnh ngh tiu th cng nghip truyn thng ca a ph ng.

12

Vic nghi n cu mt s vn no tch ri vi to n b cc vn khc c lin quan thng dn n cc kt lun hi ht, thiu st v d nhin c chnh xc thp. b) Quan im h thng Cc vn x hi thng l cc mt xch trong mt h thng phc tp c v chiu dc v chiu ngang. Xt theo chi u dc, mt vn no thng l mt b phn ca mt vn ln hn, bao qut hn. Bn thn vn nghi n cu li l mt h thng bao gm nhiu vn chi tit, nh h n, c th hn. Xt theo chi u ngang, vn nghi n cu thng l kt qu ca v s nguyn nhn, ng thi n li l nguyn nhn (ho c mt trong cc nguyn nhn) c a mt kt qu x hi khc. V vy, nghi n cu mt vn x hi no , phi t vn trong h thng m n ang tn ti. T , x hi hc s c nhiu ni dung sc tch xem xt, kho st, l gii v kt lun mt cch y , c h thng cht ch. c) Quan im thc tin Xt cho cng, phng php nghin c u x hi hc u da trn c s thc nghim, tc l xut pht t nhu cu thc t, quan st hin t ng hoc qu tr nh thc t, t m ra cch l gi i vn da tr n cc lu n chng thc t v khi k t lun vn cng c s i chiu, so snh vi thc t bng phng php ki m nh thc t. S d nh vy l v hi n tng v qu trnh x h i thng tru tng, nu khng bm st thc t, s c nhiu cch l gii khc nhau, m cch no c ng c l ca n nu ng tr n phng din l thuyt. Ch c qua c xt, th thch v i thc t, mi c th chng minh c cch l gi i hp l nht, tc l gn vi chn l nht. 2. Cc phng php nghin cu nghin cu x hi hc c rt nhiu phng php. X hi hc xut cc nhm phng php ch yu sau: a) Cc phng php quan st Quan st l phng php nghin c u nhng biu hin b n ngoi ca tm l con ngi (hnh ng, c ch, ngn ng, v mt, dng iu,

13

cch ng x ...) din ra trong sinh hot ca con ng i. Qua c th suy ra nh ng qu tr nh tm l bn trong. C nhi u cch quan st, c th nh sau: - Quan st t ng hp (quan st chung, ph c v mc ti u nghin c u chung, r ng, nhiu vn ), quan st la chn (ch tp trung v o mt vn no ). - Quan st c chu n mc (i vo cc yu t c ngha nht ca i tng nghi n cu tp trung ch . Th ng dng kim tra kt qu nhn c ca phng php khc hoc nhn thc su sc v o i tng), quan st khng chun mc (ch a xc nh cc yu t c ngha. Thng c dng lc kh i u ca mt nghi n cu). - Quan st c tham gia (quan st gia nh p vo hot ng ca nhm ngi c quan st. C kt qu cao h n, nhng nu b pht hin vic quan st th hng vic), quan st khng tham gia (kt qu t h n nhng d gi b mt). - Quan st m t ln v quan st nhi u ln. Quan st nhiu ln c chnh xc cao hn. Ngoi vi c s dng cc gic quan thu thp t i liu, ngi quan st cn c th dng my nh, my ghi m, camera. Quan st mu n c kt qu thng phi t chc t hai n ba ng i cng lm, sau i chiu, tng h p. Ngoi ra c ng nn quan st b m t, v nu ngi ta bit m nh ang b quan st s khng t nhi n, cc c ch s tr n n g b, khng ph n nh s thc na. Quan st cn c m t nhc im l s i tng c quan st thng khng dc nhiu, do phi tn ngi, tn cng quan st. V vy, kt qu quan st ch ng nu phm vi nghi n cu hp, s i tng hn ch. b) Cc phng php m tho i, phng vn - Phng php m thoi: Phng php m tho i l ni chuyn gia ngi nghi n cu v i tng. y l phng php hay c dng v n c hi u qu. Nu tr chuyn trong mt khng kh thn mt, chn th nh, tin c y, thoi mi c th khin ngi ta bc l tm t nh, t c th hiu c tm trng,

14

cm xc, thi vi vn cn t m hiu. C th m thoi trc tip vo ni dung cn t m hiu, nu vn d b n lun, nhng cng c th phi i vng, nu vn t nh, d ng chm. m tho i c kt qu cn phi: + Xc nh r mc tiu li cu chuyn sang hng nghi n cu. + Trc khi m thoi, phi t m hiu c im tm l ca i tng. + Ch ng dt dn cu chuyn, v d i lan man. + C th tranh lun nu cn, hiu r thc cht suy ngh ca i tng. Nu m thoi tt, c th l m cho vi c nghi n cu t kt qu. Tuy vy, m thoi cng tn ngi, tn cng nn c ng ch tin h nh c phm vi hp. - Phng php phng vn : Phng php phng vn cng l trao i gia ngi nghi n cu v i tng, nhng khc vi m thoi ch ngi nghi n cu hi i tng tr li, theo mt d n cu h i chun b sn (tc l bng hi). C nhiu phng php phng vn: + Phng vn t do (ngoi b ng hi, c th c cc cu hi th m vic tm hiu c su sc hn), phng vn theo bng hi (khng hi thm). + Phng vn trc tip: Ngi nghin cu gp trc tip v hi i tng; + Phng vn qua in thoi: Ngi nghi n cu khng tip xc trc tip vi i tng nghi n cu. + Phng vn c nhn v phng vn nh m (ph ng vn nhiu ngi mt lc. Nhm c th gm nhng ng i cng gia nh, cng lm vi c hoc cng quan tm n vn nghi n cu). Phng vn l phng php c nhiu u im: + Do c dn cu h i (bng hi) n n hiu qu thng tin rt cao, trnh i lan man nh khi m tho i.

15

+ Cng do vy m tit kim thi gian, c th l m c vi nhiu i tng. Qua phng vn c n nm c thi , h nh vi c a i tng. Tuy vy, phng vn cng hn ch: + Do b phng vn, i tng c th chn cch tr li dung ho hoc chung chung, c th tr li thiu trung thc (nu ng chm n quyn li , t nh cm ring t). V vy, trc khi hi phi lm cng tc t tng v trong b ng hi n n c xen k cc cu hi kim tra. + Phng vn bng in thoi tuy thun tin v thc hin c trn din rng, nhng b hn ch v thi gian v khng c tnh i din (ch hi c nhng ngi c in t hoi). Ngo i ra, cng c hn ch nh trn ni. D c h n ch nh vy, nhng phng vn l phng php c dng kh r ng ri trong nghin c u x hi v cc u im ca n. c) Phng php thm d kin Phng php thm d kin cng l mt dng tng t nh hai phng php trn, nhng th ng thin v hi gin tip qua phiu thm d, qua ng gi th, qua hi kin bn c (bo vit), qua hi kin bn xem (bo h nh). Ni dung thm d thng khng qu phc tp, i t ng s khng xc nh c trc (bo vit, bo h nh) ho c c xc nh (i tng nhn phiu, th thm d ). Thm d kin c u im l c th tin hnh v i nhiu ngi ( mi tng lp, gii, la tui v phm vi rng c ni xa, ni gn), nhng cng c hn ch l thng tin ph n hi khng nhiu. Nh vy, phi tng s lng i tng thm d tr hao. Thm d kin thng c dng trong iu tra d lun x hi. d) Phng php thc nghim Thc nghim x hi l a nhng vn x hi c xem xt, nghin c u v l thuyt ra thc tin x c minh xem trong cc gi i thuyt, l thuyt, ci no ng, ci no khng ng v i thc t x hi (thc nghim xc nh ng, sai). Ngoi ra th c nghim x hi cng c n l d a vo thc t b sung cc chi ti t, cc xu hng, cc t nh hung cha c d kin, t

16

 c th hon chnh cc bin php, chnh sch x hi (thc nghim b sung). Thc nghim x hi cn dng xem xt chnh xc ca mt k hoch, mt d n (thc nghim th im). thc nghim t kt qu tt, phi ch : - Lp quy tr nh nghin cu cn thn . - Xem xt k cc chun b l thuyt v thc t. - Chun b tt a b n thc nghim c tnh i biu cao, c s phi hp tch cc ca cc c quan, on th, nhn dn a phng. Khi xc nh ni dung thc nghim phi ch gn, tp trung khng tham lam dn tr i ra qu nhiu ni dung khc nhau, ng thi cng ch kt hp cc ni dung gn nhau cc kt qu h tr cho nhau, gi m c chi ph. Khu tng hp v phn tch k t qu rt quan trng, quyt nh s thnh b i ca thc nghim. khu n y phi qun trit phng php nghin c u x hi hc trnh by mc I chng ny. e) Phng php chuyn gia i vi nhng hin tng x hi khng dng phng php thc nghim c th phi p dng phng php chuyn gia. Phng php ny ch yu l ly kin ca cc chuy n gia v mt vn x hi no . Chuyn gia l nh ng ngi c chuyn mn gi i v kinh nghi m phong ph v lnh vc x hi ang cn nghi n cu. V vy cc kin ca h thng c hm lng cht xm cao v rt giu tnh th c tin. Cng v th nn c th coi l vn bo m tnh thc tin ca qu tr nh nghin c u. Khu c bn ca phng php ny l phi la chn c cc chuyn gia am hi u thc s vn ang nghi n cu v c trnh cao. Ngi ta thng chn chuy n gia theo cc cch sau y: - Xu chu i tc l chn ngi ng u v vn nghi n cu, sau nh ngi gii thiu cho ngi khc (hoc nhiu ngi khc)

17

- D kin mt s ngi ri ngh tng ng i nhn xt (ch cho ngi lp nhm chuy n gia bi t) v chuyn mn nh ng ngi kia. Sau , la chn la nhng ngi c a s nhn xt tt. - D kin mt s ngi v qua cc ki n ca h v vn nghi n cu nh gi tr nh ca tng ngi. - Sau khi tp hp c nhm chuy n gia ph i nu cc v n cn xem xt cc c huyn gia c th i gian chun b, sau mi ly kin. Thng thng khi ly kin, c th hp to n nhm theo cc cch sau y: - So snh (h p v c tranh lu n gia cc chuy n gia). - Tn cng n o (khuyn khch t do pht biu, khng tranh lun v nh gi sai ng). - Delfi (khng tranh lu n nhng mi ngi u c bit kin ca nhng ngi khc chnh l li kin ca m nh). Khu tng hp rt kh v c nhng ni dung cc kin ca chuyn gia r t khc nhau. Trong nhiu hp phi d ng mt (mod), trun g v, thm ch phi d ng h s phn tn kin trong cc kt lun nghi n cu. f) Phng php phn tch t li u Phn tch t liu l xem xt cc ti li u c sn trong kho thng tin lu tr v cc ngu n khc nghi n cu ti cn thit, khng phi lm cc cuc phng vn iu tra. iu ct li trong phng php ny l cn su tm c ng v y cc t i liu cn thit cho ni dung nghi n cu. Trc y, cng vic ny rt kh khn v mt rt nhiu thi gian, nh ng hin nay do c mng internet v cch mng chuyn ngnh khc, lng ti liu cn thit tm kim kh d d ng. V t y li c kh khn mi l phi chn lc t mt bin t liu ra nhng th ang cn. Phn tch t liu l phng php c dng rt ph bin v khng tn chi ph v cng s c iu tra, hn na c nhng vn khng c iu kin thun li iu tra, th y l phng php thch h p. 1. T chc v quy trnh nghin c u

18

a) T chc tr nh nghin c u - Chn vn nghi n cu: Cc vn nghi n cu c chn trong thc t xut ph t t nhng nhu cu nhn thc v qun l x hi ang bc xc hoc cn thit. Nhng nhu cu ny thng xuyn xut hin, i hi phi c gii quyt. Tuy nhin, thng th ng ngi ta hay chn ti c giao nghin c u (hoc k hp ng nghi n cu), v bo m kt qu nghi n cu c s dng v c kinh ph ti n hnh. Vn nghi n cu cn phi tp trung, khng phn tn d n tri nhng phi bao gm y cc ni dung cn thit ca t i. - Chn cn b nghi n cu: Nhm nghin c u thng gm mt cn b ch cht, c tr nh khoa hc cao, gi u kinh nghi m thc t v mt s cn b chuy n su v tng vn trong ni dung t i nghin c u. Cn b nghin cu phi c tc phong su st, nhanh nhy, bit cch thm nh p vo cc tng lp x hi khc nhau. c tnh ny rt qu bu trong cc nghin c u x hi hc. - Lp k hoch nghi n cu: Qu trnh nghin c u gm cc giai on: + iu tra v thu thp ti liu thc t; + c cc t i liu tham kho; + Phn tch ti li u v trnh by k t qu. Trong k hoch cng c phn ghi t n cn b nghin cu, nhim v ca tng ngi, thi gian hon thnh cc giai on, cch thc nghim thu kt qu nghi n cu, kinh ph thc hin t i. b) Quy trnh nghin c u - Giai on chun b : Xc nh i tng, mc ch, nhim v nghi n cu:

19

+ i tng nghi n cu chnh l hin tng hoc qu tr nh x h i m ti nghin c u la chn. Trong c cc ch th x hi to ra hin tng v qu trnh . + Mc ch nghi n cu l cc vn , ci ch m vic nghi n cu phi t n, tc l nghin c u gii quyt c nhng g c ch cho qu trnh nh n thc v ci to x hi theo ti la chn. + Nhim v nghi n cu l chi tit ho mc ch nghi n cu, nu ra nhng b phn ca mc ch phi ho n thnh. Xy dng gi thuyt: + Xy dng gi thuyt v kim nh gi thuyt l cng vi c quan trng xuyn sut qu tr nh nghin c u. + Gi thuyt l d on trc ca chng ta v cc kt qu ca nghin c u. l cc d on khoa hc v c cu ca i tng nghi n cu, v c tnh, bn cht c a cc yu t, cc mi li n h to nn i tng v v c ch hot ng, s pht trin ca chng. + Gi thuyt l c th ho mc ti u nghin c u v l cng c phng php lun ch yu t chc qu tr nh nghin c u, v gi thuyt l mt xch gia quan im l lun vi c s thc nghim ca nghin c u. + Vic xy dng gi thuyt l mt qu tr nh nhn thc c bit, v rng: Th nht, n phi tun theo cc nguy n l bit ng thi cha ng kh nng pht hin ci mi, hiu chnh ci bit; Th hai, phi c kh nng c kim nh bng thc nghim; Th ba, phi c tnh mu thun. + Xy dng m h nh l lu n thao tc ho khi nim v xc nh ch tiu, ch bo. C ba cp khi nim xy dng m h nh l lu n: Cc khi ni m l lun; Cc khi ni m thc nghim; Cc ch bo thc nghim (ch ti u). + Trong nghin c u x hi hc, ngi ta thng gp cc khi nim trong ti nghin c u, c cc mc tru t ng khc nhau. Cc khi

20

nim ny khng th trc tip s dng thu thp thng tin c, v rt kh hiu, khng c th. + Chnh v v y phi thao tc ho khi nim, tc l chuyn cc khi nim l lun tru tng v phc tp th nh cc khi ni m thc nghim c th hn, xc nh hn, sau li chuyn cc khi nim thc nghim thnh cc ch bo thc nghim hoc ch ti u rt c th c th o lng c dng vo vi c thu thp s liu v phn tch x h i. + Tu theo mc tru tng v phc tp ca cc khi nim l lun, ngi ta c mt hoc nhiu lp khi nim thc nghim, c ng n lp sau c ng c th cho n lc c th nh l ng c, tc l n cc ch bo thc nghim hoc ch ti u. La chn phng php nghin cu: + C th chn phng php din dch tc l xut pht t mt kt lun c tha nhn, i su v o cc chi ti t lm r tnh ng n ca kt lun . Phng php ny hay c dng cho cc ti bit nhng cn chi tit c th ho. + Cng c th chn phng php quy np, tc l i t cc t i cn gy tranh ci, ch a c kt lun c chp nhn. - Giai on thu thp thng t in: + Thit k mu biu cn thit cho thu nhp thng tin: y ch yu l thit k bng hi (s cp mc IV) v cc biu mu ph tr nu cn. + Chn i tng cung cp thng tin: Thng l chn mu hoc chn in h nh ly t i liu (xem mc IV). + Kim tra thng tin thu th p bng hai cch nh sau: + Kim tra sai s, tc l sot xt l i cc s liu cng, tr, nhn, chia, xem c sai ch no khng. + Kim tra logic, tc l xem cc tr li c mu thun, sai lch nhau khng. Ki m tra logic c dng ph bin trong iu tra x hi hc, v lnh vc ny t c iu kin kim tra c sai s. - Giai on x l thng tin, phn tch v trnh by k t qu: Tng hp cc thng tin iu tra c vo cc b ng biu tng hp. Cc bng biu n y ph i ph hp vi phng php phn tch la

21

chn. Mi phng php thng cung cp cc kt lun nhng kha cnh khc nhau n n cn phi hp chng vic nghi n cu t hiu qu cao nht. Kim nh cc gi thuyt l xc nh xem cc gi thuyt n u ra ban u c c thc t x c nhn hay b bc b. Vic kim nh c n c tc dng kim tra li kt qu phn tch l c tnh quy lu t hay ch l ngu nhin. V v y, y mi l kt lun cui c ng. Trnh by k t qu nghi n cu l t chc hi tho cng b, trao i kt qu nghi n cu, nghe cc ki n ng gp v hon thi n kt qu nghin c u. Sau t chc nghim thu t i, vit cc bi bo, sch ph bin kt qu nghi n cu. 4. K thut thu thp v x l thng tin x hi a) Thu thp thng tin x hi - iu tra x hi hc: iu tra x h i hc l phng php thu thp thng tin v cc hin tng v qu trnh x h i trong phm vi khng gian v thi gian c th nhm t c mc ti u nghin c u ra. + iu tra x hi hc c th dng cc phng php quan st, phng vn, thc ng him, chuyn gia v phn tch t li u. + iu tra x hi hc c th tin h nh ton di n (ton b i tng trong din nghi n cu) hoc iu tra chn mu (ch iu tra trong cc i tng c chn mt mu khoa hc). + Thc t, ngi ta hay d ng cch ch n mu v t tn thi gian v chi ph, k t qu c th suy rng ra to n din. - Cc bc ca mt cuc iu tra : + Xc nh mc ch ca cuc iu tra: Nhm thc hin mc ch ca ti nghin c u ( nu phn tr n). + Xy dng m h nh l lu n, thao tc ho khi ni m, xc nh ch bo, ch tiu, thang o. + La chn phng php iu tra chn mu hay to n din, quan st hay ph ng vn... + Ln phng n iu tra, xy dng bng hi.

22

+ Tp hp iu tra vi n, t chc tp hun cch thc iu tra, ni dung cc ch bo, ch tiu v cch in s liu v o bng hi. + Phn cng iu tra vi n xung cc a bn iu tra. + Thu nh n, tp hp cc phiu iu tra, kim tra cc ghi chp theo cc tiu chu n: y , chnh xc, kp thi . + Tng kt iu tra, nh gi kt qu, t n ti. - Ch tiu, ch bo, thang o trong nghi n cu x hi hc: T cc khi nim thc nghim, c th ho dn tng b c, ngi ta c cc ch tiu hoc ch bo thc nghim, c c th ho ti mc c th phn nh bng s lng. Ch c qua cc ch ti u, ch bo, ngi ta mi c th tin hnh iu tra, phn tch x h i hc, mi c th phn nh c cc hin tng v o qu trnh x h i, vn rt phc tp v tru tng. H thng cc ch ti u, ch bo thc nghim nghi n cu mt vn x hi no , thng c a vo cc bng hi v cc bi u, bng dng cho iu tra v phn tch x h i. Thang o l mt cng c lng ho cc hin tng v qu trnh x hi theo cc ch ti u, ch bo c chn. Do tnh cht phc tp ca i tng nghi n cu, c th c c nhiu loi thang o: + Thang nh danh : y l loi thang o n gin nht dng lit k cc biu hin cng lo i ca mt c im, c tnh ca i t ng. Th d: nam, n (gii tnh), c dng ph bin trong nghi n cu x hi hc + Thang th bc: c s sp xp hn km theo mt tiu chun no ; khng thch, thch, r t thch. Thang th bc ch c tc dng phn chia tng th thnh cc t c cng biu hin khc nhau, khng d ng tnh ton c s hn km ca cng . Tuy nhi n, trong x h i hc, loi thang ny c dng ph bin. + Thang o khong: Nu thang thc bc c th sp xp cho cc c ng c khong cch u nhau, ngi ta c thang o khong. Th d: Th t quan trng

23

ca cc bin php to vic l m cho thanh nin: 1, 2, 3, 4... thang o ny c th dng tnh ton s hn km ca cng , nhng ch i vi mt hin tng, khng so snh rng theo thi gian v khng gian c, v ph thuc v o cc gi tr tuyt i ca s o. Tuy vy, trong x hi hc, loi thang n y cng hay c dng. - Thang o t l: Nu cc gi tr tuyt i ca thang o khong c so snh vi mt im gc v khng b rng buc vo cc kho ng u nhau, ngi ta dng thang o t l. Th d: Thu nh p bnh qun u ngi ca dn c, s con trong mt gia nh... Loi thang o ny c dng nhi u trong t nhin, k thut, kinh t cc hin t ng c th lng ho c. Chng c th c dng tnh ton theo bt k mc ti u nghin c u no. Tuy vy, trong x hi hc, loi thang o n y c ph m vi s dng khng rng. - K thut xy dng bng hi v thu thp thng tin bng bng hi : Bng hi l cng c c bn trong cng vic thu thp thng tin x hi, l mt tp hp cc cu hi c sp xp c h thng tr n c s cc nguyn t c tm l v logic, nh m thu c cc ni dung c n thit cho ti nghin c u, l s th hin b n ngoi c a cc gi thuyt nu phn qu tr nh nghin c u. Ngi iu tra s thu thp thng tin i t ng theo bng hi. Nh vy, bng hi c n l ph ng tin cha ng v lu tr thng tin, lm c s cho vic x l tip theo. Xy dng bng hi l cng vi c tr tu rt vt v, cht l ng bng hi ph thuc v o trnh ca tc gi v s chun b chu o cc khu xc nh t i v mc tiu nghin c u, xy dng cc gi thuyt, m hnh nghin c u v thao tc ho cc khi ni m. Cc loi cu hi: + Theo ni dung cu hi : Cc cu h i c trng cho mt s kin, s tht no , trong mt khng gian v th i gian xc nh. Cc cu h i th hin s mong mun, nh gi ca c nhn, ca nhm v mt vn no .

24

+ Theo tnh ch t ca cu hi: Cu hi m l loi cu hi khng c s chun b tr li tr c, ngi c hi tr li theo s hiu bit, tm trng ca m nh. Loi cu hi ny thng c dng cho nh ng hin tng, qu tr nh cha c nhn thc y , nhng cu tr li a ra c cc kha cnh m ngi nghi n cu cha bit hoc cha hiu r. Ngoi ra, khi c n kim tra tnh y v cht lng ca cu hi ng ng i ta cng d ng cu hi m. Tuy nhi n, cu h i m c nhc im l cc cu tr li thng c nhiu ngha rt khc nhau, nht l c nhng t a ngha, lm ngi nghin c u kh xc nh ni dung tr li. Mt khc, c th nhiu cch tr li khc nhau, l m cho vi c tng hp gp nhiu kh khn. Cu hi ng l cc cu h i c sn cc cch tr li, ngi c hi xem xt, cn nhc v chn cch tr li ph hp vi suy ngh ca h. Cu hi ng c u im l cc cch tr li o c chun b nn thng n gin v nhm ng trng tm nghi n cu, tng hp. Tuy vy, loi cu hi n y ch thch hp vi cc vn r rng, ng i nghin c u bao qut c cc cch tr li (nu ch a bao qut c ht, s mt cc c hi tip cn c nhn thc mi. Cu hi kt hp va a ra sn cc cch tr li, va c phn ng cho cc kin ngo i cc cch tr li sn. Loi cu hi n y hay c dng v k t hp c u im ca hai loi cu hi tr n. B cc ca bng hi thng c ba phn: + Phn m u bao gm tn ca bng hi, tn c quan nghin cu, li gii thiu n u r mc ch nghi n cu, cc gii thch v hng dn cch tr li. Phn n y nn ng n gn, d hiu, gy tin t ng cho i tng tr li. + Phn ni dung gm cc cu hi nhm thu thp thng tin cho cho ti. Vn c bn ca phn n y l vic sp xp th t cc cu hi. Thng thng cc cu h i v vn chung c t trc, vn ring c t sau; cu hi khch quan t tr c, cu hi ng chm n kha cnh ring t t sau Ngo i cc cu h i ni dung c n c cc cu h i kim tra (nhc li mt cu hi tr n hoc hi theo cch khc xem c g mu thu n khng).

25

+ Phn kt lun gm mt v i cu hi kt thc cuc iu tra. Thng l nhng cu hi v thng tin ca i t ng iu tra: H t n, tui, a ch hay c quan cng tc, chc v Trnh by b ng hi n n sng s a, r rng. Pha d i cc cu hi m phi c khong cch thch hp in cc cu tr li. B n phi cc cu hi ng, phi c cc vung tng cch tr li nh du cch tr li c chn. Phn di cng c cc ghi ch v c im i t ng nh tui, gii tnh, ngh nghip Bng hi nn khuyt danh ngi tr li khng e ngi. V. CU TRC CA X HI HC V MI QUAN H GIA X HI HC VI MT S KHOA HC X HI KHC 1. Cu trc ca x hi hc a) X hi hc l thuyt, x hi hc thc nghim v x hi hc ng dng X hi hc l thuyt l b phn x hi hc nghi n cu mt cch khch quan, khoa h c cc hin tng v qu trnh x h i nhm pht hin nhng vn l lun mi, cc khi nim, phm tr hoc l thuyt mi. X hi hc thc nghim l b phn x hi hc nghi n cu cc hin tng v qu trnh x h i bng vic vn dng l lun v thc chng bng nhng quan st, o lng, th nghim kim nghim cc gi thuyt khoa hc. X hi hc ng dng l b phn x hi hc vn dng l lun v o vic phn tch, t m hiu, nghi n cu v gii quyt cc hin tng v qu trnh x h i, cc t nh hung, cc s kin ca thc tin i sng x hi, tc l thc hin vic a tri thc x hi hc v o cuc sng. C ba b phn tr n ca x hi hc quan h mt thit vi nhau, trong , x h i hc l t huyt v x hi hc thc nghim l tin cho x hi hc ng dng, c n x hi hc ng dng l ch n ca x hi hc. b) X hi hc i cng v x hi hc chuy n ngnh X hi hc i cng nghin c u cc quy lut, tnh quy lut, thuc tnh v nh ng c im chung nht ca cc hin t ng v qu trnh x

26

hi. Xt v phm vi v tnh ch t, x hi hc i cng gn gi vi x hi hc v m hay x hi hc l thuyt. X hi hc chuy n ngnh l mt b phn ca x hi hc gn l lun x hi hc i cng vi vic nghin c u nhng hin tng hay qu trnh x h i ca mt lnh vc c th ca i sng x hi. X hi hc hin i c phn chia th nh nhiu chuyn ngnh x h i hc nh: - X hi hc gia nh; - X hi hc nng thn; - X hi hc th; - X hi hc vn ho; - X hi hc qun l... 2. Mi quan h gia x hi hc vi mt s khoa hc x hi khc a) Quan h gia x hi hc vi trit hc Trit hc l khoa h c nghi n cu cc quy lut chung ca t nhi n, x hi v t duy. Do , quan h gia x hi hc vi trit hc l mi quan h gia mt khoa hc c th vi th gii quan khoa hc. Cc nh x h i hc mc xt vn dng ch ngha duy vt lch s v php bin chng duy vt l m cng c l lun sc bn nghin cu v ci thin mi quan h gia con ng i vi x hi. Cn trnh hai quan nim sai lm hoc l coi x h i hc ch l mt b phn ca trit hc, hoc l i lp x hi hc vi trit hc. X hi hc l khoa h c c lp nhng ly trit hc l m nn tng t tng v mi quan h gia chng l mi quan h bin chng. X hi hc cung cp nhng thng tin v pht hi n cc vn mi l m phong ph thm kho tng tri th c v phng php lu n ca trit hc. b) Quan h gia x hi hc vi mt s khoa hc x hi khc X hi hc gip hiu r bn cht, tc l quy lut ca con ngi v x hi, bc l r nht trong mi quan h gia mt b n l x h i v bn kia l con ng i.

27

Vic xc nh r i tng nghi n cu ca x hi hc gip nh x hi hc xc nh c v tr ca x hi hc trong h thng cc khoa hc x hi. X hi hc v cc khoa h c x hi khc u l nhng khoa hc chuyn ngnh c khch th nghin cu chung l h thng x hi, ch khc nhau i tng nghi n cu c tch ra t khch th . Nh vy, gia x hi hc vi cc khoa hc x hi khc tuy c s pht trin c lp song li quan h t ng h nhau v u da tr n lp trng th gii quan v phng php lu n ca trit hc duy vt lch s. Chng hn: - X hi hc quan h cht ch vi tm l hc v s hc. Cc nh x hi hc c th vn dng cch ti p cn tm l hc xem xt h nh ng x hi vi t cch l ho t ng cm tnh, c i tng, c mc ch. - X hi hc c th coi c cu x hi, t chc x hi, thit ch x hi vi t cch l ch th ca h nh ng. - X hi hc c th qun trit quan im lch s trong vic nh gi tc ng ca ho n cnh, iu kin x hi i vi con ngi. - X hi hc quan h vi kinh t hc theo ba h ng to th nh ba lnh vc khoa hc chuy n ngnh, c th: + Kinh t hc x hi rt gn gi vi kinh t chnh tr hc; + X hi hc kinh t ; + Kinh t v x hi. - Mc d trong c ba lnh vc tr n, kinh t hc t ra c nh hng ti x hi hc nhiu hn l x h i hc nh hng ti kinh t hc. Nhng x hi hc cng nh kinh t hc u s dng nhiu thut ng khoa hc, nhiu khi nim, phm tr ca nhau. - X hi hc v cc khoa h c x hi u c nhim v chung l l gii v p ng cc nhu cu do thc tin x hi t ra.

28

Chng II CU TRC X HI I. KHI NI M CU TRC X HI V NGH A CA VIC NGHI N CU CU TRC X HI 1. Mt s l thuyt v cu trc x hi a) Thuy t cu trc - chc nng A. Comte a ra ni dung khi qut ca l thuyt cu trc - chc nng. H. Spencer tip tc pht trin. Cc nh x hi hc sau n y k tha v xy d ng th nh l thuyt c cu - chc nng mt cch ho n chnh. Lc u, A. Comte nghi n cu c nhn vi t cch l nh ng thnh phn hay n v hp thnh c bn ca cu trc x hi. C nhn l mt tp hp, mt h thng, bao gm: - Cc nng lc v nhu cu c sn bn trong mi c nhn; - Cc nhu c u, nng lc c tip thu t b n ngoi thng qua qu trnh tham gia vo x h i (x hi ho). Sau , A. Comte l i cho rng: n v x hi ch thc ca cu trc x h i khng phi l c nhn m l gia nh, v gia nh l n v cu trc x hi c bn c mt trong tt c cc n v x hi khc. Theo A. Comte, cu trc x hi l nhng th nh t to n n mt x hi nh c nhn, gia nh. S pht trin ca cu trc x hi gn lin vi s pht trin ca x hi v ph thuc v o tin ho x hi. S pht trin ca x hi, mt mt, dn n phn ho v a dng ho cc ch c nng; mt khc, l m tng mc lin kt gia cc tiu cu trc x h i. b) Thuy t chc nng Thuyt chc nng ra i t na u th k XX gn lin vi t n tui hai nh x h i hc ni t ing l E. Durkheim v V. Malinowski (1884-1942). Hai ng t p trung nghi n cu x hi chu u nhm gii quyt vn l x hi chu u c vn h nh nh th no hoc bin i v pht tri n ra sao? Hc thuyt cu trc x hi ca E. Durkheim c bt u t phm tr s kin x hi. ng nh ngha: S kin x hi l mi cch l m c nh hay khng c nh, c kh nng tc ng ln c nhn m t s

29

cng bc b n ngoi; hay l m i cch l m c tnh ch t chung trong phm vi rng ln ca mt x hi nht nh trong khi vn c s tn ti ring, c lp vi cc biu hin c bit ca n . c trng ni bt ca s kin x hi l s cng bc ca n i vi hnh vi c a c nhn. S cng bc ca cc s kin x hi khng phi l do ch c nhn m l do hi n thc x hi quy nh, l sn phm ca nguyn nhn nh t nh. S cng bc ca x hi i vi c nhn khng n gin l s cng bc vt cht m l tr tu v o c. thc tp th, t nh cm gn b vi cng ng x hi v s tn trng tp qun x hi ca c nhn ch c th hnh thnh v c ng c khi h t s tn ti ca h trong s tn ti phong ph, phc tp v lu b n ca x hi. Theo Durkheim, x h i l tng th cc s kin x hi bnh thng v cc s kin x hi khng b nh thng (bnh l). S kin x hi bnh thng gn lin vi s cng ch b nh thng, tc l s cng ch ph hp vi u th ca mt x hi no , l u th v chnh tr hay o c ca mt x hi nht nh. S kin x hi bnh th ng l cc hin tng x hi biu hin qua hnh thc chung c t h nhn thy tuyt i a s c th trong x hi c v khng gian v thi gian tn ti ca n. S kin x hi khng b nh thng (bnh l) l cc hin tng x hi biu thng qua cc h nh thc ngoi l, thng gp thiu s ng i v xy ra nht thi, kh ng tn ti trong to n b i sng c th. Mt hin tng x hi c th c gi l bnh th ng cn phi xem xt trong quan h i vi mt loi x hi nht nh. Nguyn tc chung xc nh loi x hi c E. Durkheim k tha H. Spencer nh sau: S tin ho x h i bng nhng t hp n gin, b nh, rng n tin trin do s kt hp ca mt s t hp nh th nh nhng t hp ln hn v sau , khi c cng c, cc nhm li kt hp vi cc nhm khc gi ng nh chng to ra cc t hp c ng ln hn. S phn lo i x hi phi bt u bng nhng x hi thuc loi th nht, tc l n gin nht . Vi E. Durkheim, x hi n gin nht l By. By l mt t hp x hi s ng nht, m cc c nhn t a nh nhng phn t phn b b n cnh nhau. By l cht ngu yn sinh c a gii x hi, l c s t nhi n

30

ca mi s phn loi x hi. S pht trin ca cc by tr th nh phn on x hi, khi xut hin x hi th tc , b lc ng thi vi vic xc nh cc phn t h nh thnh nn c u trc ca loi x hi no , ngi ta phi quy v hnh thi x h i. Hnh thi x h i l s kt hp cc yu t to th nh x h i ging nh s phn b v kt hp ca cc nguy n t. Cc yu t x hi kt hp vi nhau to th nh mi tr ng bn trong x h i, quy nh trnh pht trin x hi. C hai lo i yu t to th nh mi tr ng x hi: - Cc s vt (bao gm c cc dng vt cht gia nhp x hi, c hot ng trc do con ng i to ra nh lut php, phong tc, vn hc, ngh thut...); - Con ng i. S kt hp ca cc yu t b n trong (c bit l s lng cc n v x hi v mc tp trung ca cc c th) l iu kin quyt nh cho mi hin tng x hi. Cn cht keo gn kt cc yu t x hi khng ph i l sc mnh vt cht m l tnh c m, o c. Nh vy, theo E. Durkheim, x h i l x hi tinh thn, o c, lng tri v tr tu . c) L thuy t h thng x hi ca Talcott Parsons Talcott Parsons, nh x h i hc ngi M pht tri n l thuyt chc nng theo h ng phn tch x hi vi t cch l h thng hu c vo nhng nm 1940-1950. Theo T. Parsons, th gii l mt h thng ln, m rng, trong c rt nhiu x hi khc nhau, gii hn bi ng bin gii lnh th quc gia. Mi x hi c c trng v gi i hn ri ng. Cc x h i tn ti theo phng thc thch nghi vi nhau. X hi l mt h thng m, thng xuyn thc hin qu tr nh trao i; bin i to ra s cn bng, tr n c s thch ng, cng tn ti vi x hi khc. Trong mi x hi c cc h thng nh (tiu h thng), tn ti theo phng thc tch hp vi nhau. Ngha l , mi h thng thc hin mt chc nng nht nh trn c s phi hp vi cc h thng khc.

31

S hot ng v phi hp gia cc tiu h thng bo m cho x hi c kh nng thch ng vi cc x hi khc, tc l to nn s cn bng cho h thng ln. Cc tiu h thng c chia th nh hai lo i: - Tiu h thng mang tnh vt cht tn ti t nhi n (gia nh, dn tc...); - Tiu h thng mang tnh chc n ng, l nhng h thng do x hi to ra thc hin nhng mc ch quan tr ng (ng phi, c quan quyn lc...) . Nh vy, c th coi h thng t nhi n l h thng s cp (h thng c to ra ngay t u), cn h thng chc nng l h thng th cp (c to ra do s tch hp cc mc ch ca n). Theo T. Parsons, b t k x hi no cng u c nm tiu h thng chc nng cn thit, l: - Tiu h thng kinh t; - Tiu h thng chnh tr; - Tiu h thng php lut; - Tiu h thng vn ho; - Tiu h thng l m nhi m v tch hp. Nm tiu h thng tr n l m hnh chung c a cc h thng x hi. Chng c th biu hin di nhng h nh thi khc nhau tu thuc v o mi h thng x hi. Cc tiu h thng hot ng tng i c lp vi nhau, c th phi hp v giao thoa v i nhau, nhng khng ng nht vi nhau. Trong tr ng hp cc tiu h thng tr ng kht v i nhau s a n hin tng siu tch h p, l nguyn nhn d n ti xung t x hi. X hi ch c th pht trin tt nu cc tiu h thng trong trng thi cn bng. d) Ch ngha duy vt lch s Ch ngha duy vt lch s khng xem cu trc x hi l i tng nghin c u trc tip ca m nh, i tng ca ch ngha duy vt lch s l mi quan h c bn gia tn ti x hi v thc x hi; cc quy lut

32

chung c a x hi, cc quy lut ca ch ngha duy vt bin chng biu hin trong i sng x hi. Karl Marx l ng i u tin a vo x h i hc c s l lun khoa hc bng vic xc nh phm tr hnh thi kinh t - x hi (b phn ht sc quan trng ca ch ngha duy vt lch s). Hnh thi kinh t - x hi l mt giai on pht trin lch s nht nh ca x hi. c trng ca mi h nh thi kinh t - x hi l mt phng thc sn xut ri ng, tc l mt trnh pht trin nht nh ca lc lng sn xut v mt kiu quan h sn xut t ng ng. Ton b cc quan h kinh t (bao gm quan h v t liu sn xut, v t chc lao ng, v phng thc phn phi sn phm) to n n nn tng, c s h tng ca x hi v quyt nh cc mi quan h x hi khc. Cc quan h kinh t mt mt, h nh thnh m t cch khch quan, c lp vi thc ca con ng i; mt khc, h nh thnh trong chnh h ot ng sn xut ca con ngi. Mi x hi u c mt kt cu kinh t c trng lm c s hin thc ca x hi, m trn , mt kiu kin trc thng tng tng ng, phn nh cc quan h kinh t c dng l n. Tng hp cc thit ch, cc t chc do con n gi to ra mt cch c thc u tranh cho li ch ca m nh, pht sinh, pht tri n trn c s h tng, c gi l kin trc thng tng . Kin trc thng tng bao gm to n b cc quan im chnh tr, php lut, trit hc, o c, tn gio v cc thi t ch tng ng nh nh nc, ng phi chnh tr... quan h bin chng vi nhau. Kin trc thng tng l lnh vc ca thc x hi, phn nh s tn ti x hi. N c hnh thnh v pht tri n trn nn tng ca c s h tng. Tuy nhi n, ki n trc thng tng khng phi l sn phm th ng v ph thuc m c tnh c lp v n nh tng i ca thc x hi, tc ng tr li c s h tng. c bit, kin trc thng tng chnh tr , nh nc c tc dng quyt nh hin thc ho cc tt yu kinh t. S tc ng tr li c s h tng ca kin trc th ng tng c th din ra theo ba cch nh sau:

33

- Tc ng thun chiu l m cho s pht trin kinh t din ra nhanh hn; - Tc ng nghch chiu vi cc tt yu kinh t l m cho x h i khng hong nghi m trng, thm ch c th sp . - Tc ng ngn cn pht trin kinh t theo h ng ny, nhng li thc y kinh t pht trin theo h ng khc. S pht trin ca cc h nh thi kinh t - x hi l mt qu tr nh lch s - t nhin, tun th cc quy lut quan h sn x ut phi ph hp vi trnh v tnh ch t ca lc lng sn xut, quy lut tng tc gi a c s h tng v kin trc thng tng. T phm tr hnh thi kinh t - x hi ca ch ngha duy vt lch s, x hi hc mc xt xc nh c cu trc x hi, nhn g nguyn nhn su xa c a qu tr nh hnh thnh v pht tri n cu trc , cng nh cc quy lu t pht trin x hi ni chung. Tr n c s phng php lu n duy vt lch s, x hi hc mc xt a ra mt s l thuyt v cu trc x hi, trong bao hm m t cch bin chng mi li n h gia h nh ng x hi v cu trc x hi. 2. Khi ni m cu trc x hi C nhiu cch tip cn khi nim cu trc x hi, xin n c mt vi nh ngha in hnh nh sau: - Trong cng trnh Cng tc x h i hc, cc nh x hi hc Lin X trc y vit: C cu x hi l mi lin h vng chc ca cc thnh t trong h thng x hi. Nhng th nh t c bn l cc c ng ng x hi bao gm cc giai cp, cc dn tc, cc nhm ngh nghip, nhm nhn kh u lnh th, nhm chnh tr... Mi cng ng x hi li c cu thnh phc tp vi nhng tng lp b n trong v nh ng mi li n h gia chng . - Ian Roberttson, nh x h i hc ngi M, trong cng tr nh nghin c u x hi hc th nh ngha: C cu x hi l mt m h nh ca cc mi quan h gia cc th nh phn c bn trong mt h thng x hi. Nhng th nh phn ny to nn b khung cho x hi loi ng i trong m t giai on lch s, mc d tnh ch t ca cc th nh phn v cc mi quan h gia chng c s bin i t x hi ny n x hi khc. Nhng th nh phn quan trng nht ca c cu x hi l v tr, vai tr nhm, cc thi t ch .

34

Nh vy, cch tip cn khi nim cu trc x hi ca cc nh x hi hc n u trn ch yu nhn mnh n cu trc tp on x h i (nhm ln), mi li n h gia cc th nh t c bn ca x hi. T ni dung ca cc l thuyt x hi hc v cu trc x hi v nhng khi nim v cu trc x hi nh va dn, c th xut mt nh ngha khc v cu trc x hi nh sau: Cu trc x hi l tng th cc thnh ph n cu th nh x h i, l mt h thng ln, bao gm nhng h thng nh (tiu h thng), bao gm cc bc (hoc cc lp) u tin l con ng i - n v c bn ca x hi; gia nh - t bo ca x hi, ri n cc cu trc nhm, v hn na l ton x h i nh mt chnh th cu trc. Nh ng thnh phn quan trng nht ca cu trc x hi l v th, vai tr , nhm x h i v cc thi t ch x hi. nh ngha tr n ch ra nhng c trng c bn ca cu trc x hi, c th: - Cu trc x hi, khng ch c xem xt nh l mt tng th t p hp cc b phn cu th nh x h i, m cn c xem xt v mt kt cu v hnh th c t chc b n trong c a mt h thng t chc x hi. - Cu trc x hi l s thng nht ca hai mt cc th nh phn x hi v cc mi lin h x hi. - Cu trc x hi c tnh lch s c th, mang m nt c trng ca tng giai on pht trin x hi. - Cu trc x hi va c tnh k tha, va c tnh bin i v pht trin theo xu hng pht trin ca thi i. 3. ngh a ca vic nghi n cu cu trc x hi trong x hi hc Nghin c u cu trc x hi gip nhn thc ng cc c trng ca x hi trong tng giai on pht trin lch s. Qua quan st cu trc x hi, t s khc nhau ca cu trc x hi c th phn bit c s khc nhau ca mt x hi trong tng giai on pht trin c th cng nh c th phn bit, so snh s khc nhau ca x hi vi x hi. Nghin c u cu trc x hi gip hiu c cc th nh phn cu trc x hi , hiu r vai tr, ch c nng ca mi th nh phn trong cu trc m bo tnh h thng c a cu trc v nghin c u ng lc pht trin x hi.

35

Nghin c u cu trc x hi thy c mi quan h tng tc gia cc th nh phn ca cu trc x hi, hiu r bn cht ca cc quan h di dng cc quy lut x hi, tin ti gii thch c hnh vi ca cc c nhn, cc nhm x h i v ton b x hi trong thi gian v khng gian c th. Nghin c u cu trc x hi ch ra bc tranh tng qut v x hi, t c th hoch nh c chin lc, xy dng m h nh c cu x hi ti u bo m s vn h nh mt cch hiu qu, thc hin tt cc vai tr x hi theo chiu hng tin b. Nghin c u cu trc x hi, c bit l nghin c u s phn tng x hi, v v th v vai tr x h i ca cc nhm, v mi quan h gia cc yu t kinh t v quan h x hi trong cu trc x hi, gip to c s khoa hc vch ra chnh sch x hi ng n, nhm pht huy nhng nhn t tch cc iu chnh v khc phc nhng hin tng lch chun, nhng biu hin ti u cc trong hot ng x hi. II. CC PHN H CU TRC X HI C BN 1. Cu trc x hi - giai cp Cu trc x hi - giai cp l mt phn h ca cu trc x hi. Trong x h i c giai cp, nt ni bt ca cu trc x hi l cu trc x hi - giai c p. X hi phn ho th nh cc giai c p khc nhau l mt hin thc c tha nh n rng ri. Nhn thc v giai cp l ht sc khc nhau. Ni chung, ng i ta thng hiu giai cp l mt nhm x hi c v th kinh t, chnh tr v x hi ging nhau, nhng khng c quy nh chnh thc, khng c th ch ho, m do s nhn bit theo nh ng chun mc x hi nht nh nh: - C ca - khng c c a; - Giu - ngho; - Lm ch - lm thu; - Thng tr - b tr... Trong lch s x hi hc, Karl Marx l ngi u tin xc nh khi nim giai cp mt cch cht ch tr n phng din l lun.

36

Theo x hi hc mc xt, chun mc phn chia giai cp l quan h i vi t liu sn xut (c s hu t liu sn xut hay khng), i vi qu tr nh sn xut (iu khin hay b iu khin), cng nh kt qu sn xut (chim hu sn phm mi to ra theo dng no, li nhun, li tc hay tin cng...). Trn c s nhng chun mc kinh t , cc giai c p cn c nhng du hiu x hi v chnh tr khc nhau nh: - Li sng; - a v x hi; - Vn ho; - thc... Cu trc x hi - giai cp l h thng cc giai c p, tng lp trong x hi v nhng mi quan h gia cc giai cp, tng lp x hi . X hi hc mc xt cho rng trong x hi c giai cp th cu trc x hi - giai cp ng vai tr quy t nh trong cu trc x hi. Cu trc x hi - giai c p l ht nhn ca cu trc x hi v s bin i ca n dn n s bin i x hi. S phn chia cu trc x hi - giai cp tu thuc v o mi ch x hi khc nhau, tu thuc v o trnh pht trin ca lc lng sn xut v trnh phn cng lao ng x hi. Cu trc x hi di ch TBCN c phn chia th nh hai giai cp ch yu l giai c p t sn v giai c p cng nhn. Ngo i ra cn c cc tng lp trung gian. Cu trc x hi di ch XHCN c phn chia th nh hai giai cp chnh l giai c p cng nhn v giai cp nng dn. Ngoi ra cn c tng lp tr thc v mt s tng lp khc. Cc giai c p tn ti trong h thng cu trc x hi - giai cp, c mi quan h r ng buc, ch ng ln nhau, song li lun mu thun vi nhau, to nn mu thu n x hi. Trong mt x hi, m qu trnh phn cng lao ng x hi da trn ch chim hu t nhn v t liu sn xut th mu thu n gia cc giai c p i khng tt yu s dn n u tranh giai cp, dn n s thay i cu trc x hi - giai cp.

37

Nghin c u cu trc x hi - giai cp nhm mc ch nhn thc c nhng mu thun (qua mu thun ca cc giai cp). T , c th tm ra cc ph ng thc gii quyt mu thun ph hp vi quy lut vn ng, bin i v pht tri n ca x hi. 2. Cu trc x hi - dn tc Lch s nhn loi gn lin vi lch s h nh thnh cc dn t c khc nhau bi nhng c trng v ngn ng, l nh th, phng thc sinh hot kinh t cng nh tm l x h i. Cu trc x hi - dn tc l mt phn h ca cu trc x hi. N c hnh thnh b i s phn nh v nhng c trng ca cc dn tc trong mt cng ng quc gia - dn tc. Mt x hi bao gm nhiu dn tc khc nhau, c ng tn ti v hot ng theo mt h thng thit ch x hi. Nhng do s pht trin khng u v cc mt kinh t, chnh tr, x hi, t tng, vn ho ca cc dn tc nn dn n qu tr nh ng ho bi cc dn tc pht trin i vi cc dn t c chm pht trin, to n n s bt bnh ng v mu thu n gia cc dn t c. Mu thu n dn tc thng b cc th lc phn ng trong nc hoc nc ngo i li dng, kch ng v li ko cc dn t c chng i chnh quyn v ly khai gy ra tnh tr ng ri lon x hi. Mu thu n dn tc ch c th gii quyt bng con ng thc hin mt cch khoa hc v sng su t chnh sch dn tc trong h thng chnh sch kinh t - x hi ca nh nc. phi l mt chnh sch ng b trn tt cc lnh vc hot ng x hi nhm to ra s b nh ng gia cc dn tc v xo b nh kin dn tc trong tm l cng ng x hi. 3. Cu trc x hi - dn s Cu trc x hi - dn s (cn gi l cu trc x hi - nhn kh u) l mt phn h c bn ca cu trc x hi. Ni dung v cc tham s chnh c s dng phn tch cu trc x hi - dn s qua cc thi k pht trin ca x hi l: - Cc dng thc ti sn xut dn s; - Mc sinh, mc t, mt dn s; - Di dn;

38

- T l gii tnh; - Cu trc x hi - th h. S vn ng ca cu trc x hi - dn s ph thuc v o trnh pht trin ca x hi, vo cc quan h kinh t, vn ho nh hot ng sn xut, tnh cht ca cc quan h x hi, cc chun mc vn ho, cc nh hng gi tr tm l x hi ca con ngi. S pht trin ca x hi v qu trnh tc ng ca x hi v t nhin u ph thuc v o tnh ch t vn h nh ca h thng dn s. S pht trin dn s khng hp l s dn n tnh trng suy gim nng sut lao ng x hi, cn kit cc ngun t i nguyn, i ngho c ng nh cc khuyt tt x hi khc. Trong c u trc x hi - dn s, cu trc th h gi vai tr quan trng. N chi phi v quyt nh tnh thng nht v tnh hi u qu ca hot ng x hi. Theo dn s hc, th h l tp hp nhng ngi sinh trong khong thi gian nht nh (thng cng nm sinh), cn tm l h c x hi li cho rng th h biu hin s thay i kh nng nhn thc v hnh vi ca con ngi qua mt khong thi gian nht nh (khong 15 nm). X hi hc s dng thut ng th h ch tp hp ngi (c th khng cng tu i nhau) nhng l ng i cng th i ca mt thi k lch s no c th. Th h, di gic nghin cu ca x hi hc l tng lp ngi c hon c nh x hi ging nhau. X hi bao gm nhiu th h k tip nhau, tc ng ln nhau to th nh mt tng th hot ng chung. Do mi th h c nhng c th ring v tm l x hi v nhn thc x hi, v vy nhng bt ng gia cc th h lun c kh nng xy ra. S bt ng th h l do nhng nguyn nhn sau y: - Tnh bo th ca th h gi dn n s p t ca th h n y i vi th h tr v nhn thc v hnh ng. - Do khuyt tt ca nn gio dc i vi th h tr, khin th h ny nhn thc sai lm v th h trc, thm ch ph nhn vai tr x hi ca cc th h i trc. - Do v tr v vai tr c a mi th h trong x hi qu bt b nh ng (do thit ch x hi quy nh).

39

Mc d cc th h cng tn ti trong x hi, song mi trng c th bc l s thng nht hay bt ho gia cc th h ch yu gia nh v cc nhm ho t ng x hi. Trch nhi m ca mi c nhn trong gia nh v tp th l cng c tnh thng nht gia cc th h, to s h i ho, phong ph, tnh k tip nhau ca cc th h m bo tnh li n tc ca qu tr nh pht tri n lch s x hi. 4. Cu trc x hi - gii tnh Dn s hc, khi nghi n cu cu trc dn s - gii tnh, a ra khi nim: Cu trc dn s - gii tnh l s phn chia tng s dn c thnh s nam v s n. C th biu th cu trc dn s - gii tnh theo cc dng tng ng nh: - T l nam gii so vi tng s dn; - T l n gii so vi tng s dn; - S n trn 100 nam; - S nam tr n 100 n . Cn c vo cc tiu ch trn, x h i hc, khi nghi n cu cu trc x hi - gii tnh, ch trng n hai vn c bn sau y: - Th nht, s bt ng tm l x hi gia hai gii tnh dn n nhng mu thun nht nh trong hot ng ca gia nh, tp th v x hi. - Th hai, s mt cn bng gii tnh trong phm v i ton x h i hoc ti nhng khu vc no s l nguyn nhn d n n nhng h nh vi x hi khng l nh mnh nh hng xu ti s pht trin chung ca x hi. Do s pht trin ca lch s cng nh do s khc bit v c im tm l gi i tnh m nam gi i thng c v th cao hn ph n trong c cu t chc x hi v trong gia nh thng biu hin r nt nh t l t tng trng nam khinh n. T nh trng i x bt b nh ng, thiu cng bng vi ph n trong gia nh, tp th v x hi l mt trong nhng nguyn nhn to ra mu thun trong gia nh v x h i. Nu s cn bng gii tnh trong phm vi to n x hi hoc khu vc no b vi phm nghi m trng s dn n nhiu h nh vi x h i

40

khng lnh m nh nh vi phm lut hn nhn v gia nh, sinh con ngoi gi th, t nn bun bn ph n... Tn ti nhiu nguy n nhn c a tnh trng mt cn bng gii tnh nh: - Tm l x h i; - Chin tranh; - Khng quan tm ng mc n c cu dn s - gii tnh khi ho ch nh cc chnh sch kinh t - x hi... 5. Cu trc x hi - lnh th Cu trc x hi - lnh th gn lin vi c cu kinh t theo v ng lnh th, ch yu c nhn din theo ng phn chia ranh gii v lnh th. Cc v ng lnh th c s khc bit nht nh v iu kin sng, trnh sn xut, li sng, mc s ng, th hiu tiu dng, c trng vn ho, mt dn c, thit ch x hi, phong tc tp qun x hi... Cu trc x hi - lnh th ch yu c chia th nh hai lo i hnh l cu trc x hi th v cu trc x hi nng thn. Cng c th phn chia cu tr c x h i - lnh th theo ti u ch vng, m trong bao gm c nng thn v thnh th . Theo cch phn chia ny, c u trc x hi - lnh th Vit Nam gm c: - ng bng sng Hng; - ng Bc; - Ty Bc; - Bc Trung b; - Duyn h i Nam Trung b; - Ty Nguyn; - ng Nam b; - ng bng sng Cu Long. Nghin c u cu trc x hi - lnh th nhm l m r s khc bit gia cc v ng lnh th v trnh pht trin sn xut, kinh t, vn ho, x hi; khc bit v li sng, mc sng... T , c th ra nh ng gii php pht tri n kinh t - x hi ph hp vi c im ca tng v ng,

41

nhm pht huy li th ca mi v ng; to nn ng lc pht trin x hi tch cc. 6. Cu trc x hi - hc vn, ngh nghip Trnh hc vn ca x hi phn nh tr nh pht trin vn ho , kinh t v mc tin b x hi ca mt t nc. Khng nhng th, trnh hc vn ca dn c cn l nhn t quyt nh tc pht trin ca mi quc gia. S chnh lch v tr nh hc vn gia cc tng lp dn c , gia nam v n , gia th nh th vi nng thn to ra s pht trin khng ng u v kinh t - x hi, vn ho - t tng; to n n s khc bit gia cc loi h nh lao ng (lao ng tr c v lao ng chn tay). C cu ngh nghip l s phn chia dn s trong tui lao ng theo nhng ngh nghip khc nhau. C cu x hi - ngh nghip trc ht ph thuc v o trnh pht trin ca nn sn xut, tr nh hc vn ca ngi lao ng. Ngo i ra, n cn ph thuc v o cc yu t khc nh gii tnh, truyn thng ng nh ngh ca cng ng dn c... Vn t ra l cn hoch nh h thng cc chnh sch x hi ng n v ph h p vi tng ng nh, ngh khc nhau, tng v ng lnh th khc nhau xo b s bt hp l trong c cu ngh nghip - x hi, khc phc t nh trng mt cn i v lng ph trong phn b v s dng lao ng c k thut, c chuy n mn. III. BT BNH NG V PHN T NG X HI 1. Bt bnh ng x hi a) Khi ni m Khi nim bnh ng thng c hiu tr n hai bnh di n c mi quan h mt thit vi nhau l bnh di n t nhin v bnh di n x hi. Trn bnh di n t nhi n, bnh ng khng ng rng mi ng i u c nng lc th cht v tinh th n hon ton gi ng nhau, nhng l nhng c th ngi ch khng phi l ci g khc. Trn bnh di n x hi, bnh ng bao h m s ngang b ng nhau gia ngi vi ngi v mt hay nhiu lnh vc ca i sng x hi (chnh tr, kinh t, vn ho, dn tc, chng tc...).

42

Trong qu trnh th c hin quyn b nh ng ca con ngi, t trc n nay, thng xuyn xy ra tnh trng khng ngang bng gia nhm ngi ny vi nhm ngi khc, dn n bt b nh ng x hi. T cch nh n v khi nim b nh ng nh trn, c th rt ra khi nim bt b nh ng nh sau: Bt bnh ng x hi l s khng ngang bng nhau v cc c hi hoc li ch i vi n hng c nhn khc nhau trong m t nhm hoc nhiu nhm x hi. Cc nh x h i hc, khi nghi n cu v bt b nh ng x hi u c bn thng nht rng: - Bt bnh ng x hi khng phi l mt hin tng tn ti mt cch ngu nhin gia cc c nhn trong x hi. l mt hin tng x hi ph bin v c nhng nguyn nhn x h i nht nh. - Bt bnh ng x hi c ngun gc khi mt s c nhn (hoc mt s nhm x hi) c c quyn kim sot v khai thc m t s c nhn (hoc mt s nhm x hi) khc trong mt s lnh vc ch yu ca x hi. - nhng x hi khc nhau v ang tn ti nhng h thng bt bnh ng khc nhau. - Bt bnh ng x hi l mt vn c bn ca x hi hc, c ngha quyt nh i vi s phn tng x hi v t chc x hi. Tuy nhin, v n cn c s khc bit gia cc quan im x hi hc khi xc nh cc yu t to n n bt bnh ng x hi. b) C s to nn bt bnh ng x hi Mc v tnh ch t ca bt b nh ng x hi ph thuc v o quy m v trnh pht trin ca mt x hi c th. X hi no c quy m nh v hon thi n hn th bt bnh ng x hi t gay gt hn v ngc li, x hi no c quy m l n v t hon thi n hn th vn bt b nh ng x hi tr n n gay g t v phc tp hn. Bt bnh ng x hi l hin tng x hi mang tnh c th, gn lin vi nhng c im giai cp x hi, gii tnh, chng tc, tn gio, l nh th... Nguyn nhn d n n bt b nh ng x hi l s a dng v khc bit gia cc x hi v nn vn ho; c th i t m nguyn nhn c a bt bnh ng x hi theo ba s khc bit sau y:

43

- Th nht, do s khc bit v nhng c hi trong cuc sng: + C th coi nhng c hi trong i sng bao gm nhng iu kin thun li v vt cht c th ci thin cht l ng cuc sng nh ca ci, thu nhp v ti sn; nhng iu kin nh li ch chm sc sc kho, y t hay bo m an ninh x hi. + Trong m t x hi c th, mt nhm ngi ny c th c nhng c hi trong khi cc nhm khc th khng. l c s khch quan ca bt bnh ng x hi. - Th hai, do s khc bit v a v x hi: + Nhng yu t to nn a v x hi c th khc nhau. l nhng ci m mt nhm x hi to ra v cho l u vit v c cc nhm x h i khc tha nhn nh ca ci, a v... + Cho d l yu t no i chng na th a v x hi ch c th c gi vng bi nhng nhm x hi nm gi a v v cc nhm x hi khc t gic tha nhn tnh u vit ca nhng nhm x hi th nht. - Th ba, do s khc nhau v nh hng chnh tr: + Bt bnh ng x hi do nh hng chnh tr c biu hin trong th c t nh l mi quan h gia v th chnh tr vi u th vt cht v a v x hi. + Tm li, ngun gc ca bt b nh ng x hi nm ngay trong mi quan h kinh t v a v x hi, hay trong cc mi quan h thng tr v chnh tr ca cc giai c p trong x hi. 2. Phn t ng x hi a) Khi ni m phn tng x hi Tng x hi l tp hp cc c nhn, nhm c c ng hon c nh x hi c sp xp theo trt t thang bc nht nh trong h thng x hi. Cc thnh vin c a tng x hi ngang nhau v ti sn (thu nhp), tr nh hc vn, a v, vai tr hoc uy tn x hi, kh nng thng tin cng nh c c nhng n hu hay th bc nh nhau trong x hi. T khi nim tng x hi trn y, c th suy ra khi nim phn tng x hi nh sau: Phn tng x hi l trng thi phn chia v hnh thnh c u trc x hi thnh cc t ng x hi khc nhau trong nhng

44

iu kin thi gian v khng gian nh t nh. Cc tng x hi khc nhau v a v kinh t, a v chnh tr, uy tn x hi cng nh mt s khc bit v trnh hc vn, ngh nghip, n i c tr, phong cch sinh ho t, cch ng x giao tip v th hiu... Cng c th coi phn tng x hi l s sp xp cc c nhn trong mt h thng x hi vo cc tng lp x hi khc nhau trn c s ca s phn chia nh ng ngch bc v nhng tiu chun chung v gi tr c tha nhn . Phn tng x hi l mt hin tng khch quan, ph bin v khng th trnh khi. l kt qu ca s phn cng lao ng x hi v s bt bnh ng mang tnh c cu ca tt c mi ch x hi (ngoi tr giai on u ca x hi nguyn thu v mt s b lc mng mui khc ang tn ti ri rc mt s n i trn th gii). Phn tng x hi c ngha rng ln h n phn chia giai cp x hi, v giai cp ch l mt trong nhng ti u chun phn chi a x hi thnh cc t ng lp khc nhau. Phn tng x hi c c mt tnh v mt ng, c c s n nh tng i cng nh s c ng ca cc c nhn v cc nhm x h i t tng x hi ny sang t ng x hi khc hoc ch trong ni b tng x hi . Nh vy, phn tng x hi khc vi phn ho x hi. Khi cp n phn ho x hi, x hi hc mun nhn mnh trng thi ng, tc l qu trnh m m t x hi no t trng thi tng i thun nht ban u chuyn dn th nh nhng nhm khc nhau (thm ch i l p nhau) v li ch, mc sng v cc nh hng gi tr. Khi nghin c u hu qu ca phn tng x hi, thng thng, x hi hc cp n tc ng hai mt ca phn tng x hi tu thuc v o phn tng hp thc hay phn tng khng hp thc. trong : - Phn tng x hi hp thc l s phn tng da tr n s khc bit mt cch t nhi n v nng lc (th cht, tr tu), v iu kin, c may cng nh s phn cng lao ng, cn c v o nng lc ca cc c nhn v cc nhm x h i. Bn cht ca phn tng x hi hp t hc l s vn hnh x h i theo nguy n tc lm theo nng lc, hng theo lao ng. Phn tng x hi hp thc l ng lc tch cc v cn thit ca pht trin x hi; c tc dng thc y x hi i ln, to ra chun mc thng

45

nht v khch quan cho vi c nh gi x h i cng nh vic t nh gi ca cc c nhn v cc nhm x h i v v th v vai tr x h i ca m nh. - Phn t ng x hi khng hp thc l phn t ng x hi khng da trn s khc bit t nhi n ca cc c nhn, cng khng phi da tr n s khc nhau v nng lc v s cng hin ca mi c nhn cho x hi. Phn tng x hi khng hp thc to n n s bt cng x hi. N l xing xch tri buc nng lc sng to ca con ng i, lm thui ch t nng lc th cht v tr tu ca con ngi, l nguyn nhn tch t mm mng ca bt b nh v xung t x hi, i khng x hi, thm ch ph v trt t x hi. b) Cc h thng phn tng x hi trong lch s Phn tng x hi xut hin rt sm v biu hin ht sc a dng cc nc, cc thi k lch s v cc nn vn ho khc nhau. Da vo tnh c ng ca x hi v kiu x hi, x hi hc c th chia ra hai h thng phn tng x hi in h nh trong l ch s nh sau: - H thng phn tng ng - phn tng trong x hi ng cp : c trng ni bt ca h thng phn tn g ng l ranh gii gia cc tng x hi ht sc r rng, c duy tr mt cch nghi m ngt; a v ca mi c nhn c quy nh ngay t khi mi sinh ra bi ngun gc dng di c a cha m. Mt c nhn n o khi mi thuc v ng cp no th mi mi thu c v ng cp . - H thng phn tng m - phn t ng trong x hi c giai cp : c trng ca h thng phn tng m l a v ca con ngi ch yu ph thuc vo a v kinh t ca h. Trong h thng phn tng n y, ranh gii gia cc tng khng qu cng nhc v tch bi t nh trong x hi ng cp m linh ho t v mm do hn. a v ca c nhn thng ph thuc v o ngh nghip v thu nh p. Hu ht cc x hi hin nay trn th gii u thuc v h thng phn tng n y. c) Quan h gia phn tng x hi vi bt bnh ng x hi Gia phn tng x hi vi bt b nh ng x hi c mi li n h nhn - qu. Bt b nh ng x hi l nguyn nhn t o nn s phn chia x hi thnh cc t ng lp khc nhau. Hay ni cch khc, phn tng x hi l h qu ca bt b nh ng x hi, lun gn lin vi bt b nh ng

46

x hi. Bt b nh ng x hi cng a dng, phc tp bao nhi u th phn tng x hi din ra cng a dng v phc tp by nhi u. Trn phng din l thuyt, cc nh x h i hc a ra nhng m hnh phn t ng x hi khc nhau tu thuc v o cc tiu chu n xc nh s bt b nh ng m h a ra (theo chc nng gi tr, theo quyn lc chnh tr v uy tn...). Bt bnh ng x hi hnh thnh trong i sng x hi, m trc ht l trong l nh vc sn xut vt cht ca x hi, gn lin vi s phn cng lao ng x hi. Nn sn xut x hi cng pht tri n, s phn cng lao ng x hi cng t n tr nh cao th theo , phn ho x hi cng cng tr nn a dng v phc tp hn. Qu trnh phn ho x h i tc ng v o mi mt ca i sng x hi, lm cho x h i tr nn c ng v ci m. Nu cho rng bt b nh ng x hi l ngun gc ca phn tng x hi th phn ho x h i v c ng x hi c mi li n h trc tip ti phn tng x hi; qu tr nh ny khng nh ng to n n trng thi (quy m, cu trc, tc ...), m cn t o nn xu hng ca qu tr nh phn t ng x hi. 3. Mt s l thuyt v bt b nh ng v phn t ng x hi a) L thuy t chc nng x hi Cc nh l thuy t chc nng xut pht t lun im sau y gii thch cc hin tng x hi: - Cc hin tng x hi tn ti v c nhng nguyn nhn t o ra chng; nhng cng v chng c m t chc nng tch cc n o thc hin trong x hi. - Mt x hi mun tn ti phi c mt s iu kin ti n quyt c tnh chc nng phi c tho m n mt cch hu hiu. Khi gii thch hin tng bt b nh ng v phn t ng x hi, cc nh l thuyt chc nng cho rng bt b nh ng v phn t ng x hi l mt c trng ca x hi loi ngi lun lun tn ti c ng vi lch s. C th tm tt l lun phn tng ca cc nh x hi hc chc nng nh sau: - Trong mt x hi, c nhng a v khc nhau thc hin nhng chc nng nht nh.

47

- Mc quan trng ca cc a v l khng gi ng nhau v tu thuc vo chc nng ca chng. - C nhng a v c bit quan trng (li n quan n s tn vong ca ca x hi) i hi phi c nhng k nng c bit m ch c mt s t ngi thc hin c m thi. - Do vy, nhng c nhn t c a v cao khng nhiu. t c a v , h phi tri qua mt thi k hun luyn nht nh nhm trang b nhng k nng chuy n mn c n thit. - Phi c h thng phn thng bt b nh ng gn vi mt t chc ngch bc nhng a v x hi, tu theo mc quan trng ca a v v tng xng vi ti nng, cng sc v chi ph hc tp c nhng k nng . Nh vy, theo thuyt chc nng x hi, s bt b nh ng x hi l bt bnh ng v gi tr a v x hi, l tt yu khch quan. Do , ti u chun ca s phn tng x hi l a v x hi. Hn ch ln nht ca thuyt chc n ng v phn tng x hi l ch da vo tiu ch gi tr a v x hi m b qua nhng yu t quan trng nh kinh t, chnh tr trong qu tr nh phn t ng x hi. V vy, s gii thch v bt bnh ng v phn t ng x hi ca l thuyt n y c ngh a hp thc ho hn l i t m cn nguyn ca hin tng x hi ny. b) Quan im mc xt v bt b nh ng v phn t ng x hi L lun v giai cp v u tranh giai cp trong ch ngha duy vt lch s ca Karl Marx l c s phng php lun gii thch bt b nh ng v phn t ng x hi ca x hi hc mc xt. S phn chia giai cp x hi l nguyn nhn t o ra bt b nh ng x hi v h qu ca n l phn t ng x hi. S phn chia giai cp v quan h giai cp khng phi c to ra mt cch t pht v trc tip bi s pht trin ca lc lng sn xut, m din ra tr n bnh di n quan h x hi gia con ngi vi con ngi trong qu tr nh sn xut. Trong m t x hi, khi m trnh phn cng lao ng x hi cn ph thuc v o ch chim hu t nhn v t liu sn xut th l quan h gia giai cp bc lt (nhng ng i chim hu t liu sn xut, t chc sn xut v phn ph i lao ng) vi giai cp b bc lt (nhng ngi bn sc lao ng kim sng).

48

Chnh quan h giai cp nu trn l cn nguyn c a bt b nh ng x hi. Mi li ch kinh t, quyn lc chnh tr v a v x hi u bt ngun t quan h ny. ng thi, n nh o nn mi kha cnh khc ca i sng x hi. Giai cp n o l lc lng vt cht thng tr x hi th cng l lc lng tinh thn thng tr x hi . c) L thuy t phn tng ca Max Weber Nh x h i hc ngi c Max Weber xy dng l thuyt phn tng x hi xut pht t phm tr hnh ng x hi, nhm gii ngha cho hnh ng x hi ca c nhn trong x hi TBCN. Phn tng x hi m ng cp l phn tng x hi t bn, nhng do n c ngha ph qut cao, nn c th vn dng gii thch phn tng x hi ca nhiu thi i v x hi khc nhau. Theo M. Weber, cch gi i thch ca l thuyt chc nng v ca K. Marx v phn tng x hi l cch gi i thch mt chiu, trong khi s vn ng, bin i x hi li ht sc phc tp v v cng r ng ln. Nh vy, theo M. Weber, cn phi phn tng x hi theo nhiu chiu, m trong , ba yu t ch yu phn tng x hi l a v x hi, quyn lc chnh tr v quyn lc kinh t . V nguyn l, ng khng tuyt i ho bt k yu t n o; nhng khi gii thch, nhng lp lun ca ng li cao a v x hi v quyn lc chnh tr. Weber lp lun rng quyn lc kinh t c th thu l m c t s chim hu quyn lc da trn nn tng khc. a v x hi v quyn lc chnh tr c th xut pht t quyn lc kinh t, nh ng y khng phi l tt yu. Ngc li, quyn lc kinh t c th c t quyn lc chnh tr v a v x hi. Weber c ng cp n vn giai cp. ng coi l hin thn ca bt b nh ng v kinh t. Nhng K. Marx xut pht t quan h s hu t liu sn xut v phn ph i sn phm, c n Weber l i nhn mnh tm quan trng ca th tr ng nh l c s kinh t cho mt tng lp x hi no hn l ti sn. Theo M. Weber, nguyn nhn u tin ca bt b nh ng x hi trong x h i t bn l kh nng chim lnh th tr ng ca ngi lao ng (ph thuc v o s hiu bit, bn lnh v kh nng ngh nghip ca h).

49

Th trng k nng gn lin vi c may i sng ca ngi lao ng to ra ho n cnh giai cp ca cc nhm x hi. Nhng ngi c kh nng th trng tng t v do c c may i sng tng t hp thnh giai c p nht nh. Trong ba l thuy t v bt b nh ng v phn t ng x hi nu trn, l thuyt chc nng t c sc thuyt phc hn c, bi v l thuyt ny phin din v mang tnh t bin, thm ch bin minh cho s bt bnh ng x hi. Karl Marx v Max Weber c coi l hai ngi khng l ca l thuyt phn tng x hi, bi l: - Hc thuyt ca K. Marx dng nn bc tranh r rng v bt bnh ng x hi v cn nguyn cui cng ca n, cng nh s vn ng tt yu ca x hi tin ti xo b nhng nguy n nhn t o ra bt bnh ng x hi. - L thuyt phn tng x hi ca M. Weber a ra nhng tiu chun kh d c th da vo xc nh cc tng lp ng i khc nhau vi nhng h nh vi kinh t khc nhau trong nn kinh t th tr ng. Gia K. Marx v M. Weber t n ti s i lp v quan h sinh thnh gi a c s kinh t vi tinh thn, chnh tr. Nu K . Marx ch trng phng thc sn xut l nn mng, c s iu tit cc thit ch nh nc, php lut, tn gio th Weber, tri l i, cho rng i sng kinh t x hi ca nh t bn bt ngun t ng c tinh thn ca chnh nh t bn. Xt trong l nh vc kinh t c lin quan n bt b nh ng x hi, th gia hai ng khng c s i lp ho n ton. V mt phng din no , c hai ngi u gn phn tng x hi v bt bnh ng x hi vi nguyn nhn ch yu l ch t hu. Trong khi K. Marx nhn mnh n t hu v t liu sn xut, lao ng v sn phm th M. Weber li quan tm n th trng lao ng. Do , nu K. Marx ch ra tiu ch xc nh r rng ranh gi i bt bnh ng giai cp (v sn v hu sn) th M. Weber l i gip nhn thy c s khc n hau gia cc th nh vin trong m i giai cp, do c c may th trng v k nng lao ng khc nhau. Nu Marx vch ra c s ca s chuyn ho v th tiu giai c p l cc cuc cch mng x hi th M. Weber cho th y tc ng ca cnh

50

tranh th trng v phn cng lao ng i vi s thay i a v kinh t, quyn lc chnh tr v uy tn x h i ca cc th nh vin trong m i giai cp. V vy, trong mt chng mc n o , c th phi hp mt phn l lun ca Weber v bt b nh ng v phn t ng x hi vi l lun ph n tng mc xt phn tch s vn ng v bin i ca cc x hi c nn kinh t th trng. IV. DI NG X HI 1. Khi ni m di ng x hi Di ng x hi (c ng x hi, dch chuyn x hi) l khi ni m x hi hc dng ch s chuyn ng ca cc c nhn, gia nh, nhm x hi, phn nh tnh linh hot ca cc c nhn v nhm x h i trong kt cu cc tng x hi. H qu ca di ng x hi l s chuyn i v tr ca cc c nhn, gia nh v nhm di n ra trong c ng mt tng lp x hi hay chuyn sang tng lp x hi khc. 2. Cc hnh th c di ng x hi a) Di ng theo chiu dc Di ng theo chiu dc l s thay i v th ca mt c nhn, gia nh v nhm khi h di chuyn theo chiu i l n hoc i xung trong bc thang x hi. b) Di ng theo ch iu ngang Di ng theo chiu ngang l s di ng tr n cng m t mt bng x hi. c) Di ng lin th h Di ng lin th h l s di chuyn x hi xy ra gia cc th h. Di ng lin th h c th din ra theo ba h ng l i ln, i xung hoc di ng theo chiu ngang. d) Di ng ni th h Di ng ni th h l nhng thay i v mt v th ca mt c nhn ho c mt nhm trong c ng mt th h.

51

Cn nhn mnh rng di ng x hi ch yu cp ti a v t c (ginh c) do hot ng x hi m c, ch khng cp n a v c gn cho (c sn). Ngoi nh ng h nh thc di ng x hi nu trn, cn c cc lo i di ng x hi c cu, di ng x hi trao i... Cc h nh thc di ng x hi kt hp vi nhau, tc ng ln nhau to n n s bin ng ca cu trc x h i cui c ng thit lp s cn bng ca to n b h thng x hi. 3. Nhng nhn t nh hng n di ng x hi a) iu kin kinh t - x hi Di ng x hi ph thuc v o trnh pht trin ca x hi. Trong mt x hi khp kn, thng xut hin nhng vn nh: - V tr x hi ca mt c nhn c xc nh ngay t khi sinh ra, t c kh nng dch chuyn l n hoc xung th di ng x hi din ra mt cch chm chp v kh c s thay i a v x hi ca c nhn, gia nh v nhm x h i. - Trong mt x hi m (x hi cng nghip), s bt b nh ng x hi c th tn ti vi nhng biu hin a dng v phc tp; nhng cc c nhn, gia nh v nhm x h i c c may nhiu hn di chuyn l n giai cp x hi cao hn, hoc ngc li, xung giai cp x hi thp hn. - Tuy nhin, s di ng x hi theo chiu hng i l n ch c th tr thnh hin thc khi cc c nhn, gia nh v nhm x h i tch cc lm vic, c ti nng vt tri v c c hi may mn, iu kin thun li thay i v th x hi ca m nh. - Trong x h i cng nghip, qu tr nh cng nghi p ho v th ho to nn xu hng lao ng chn tay gin n b suy gim v thay vo l lao ng k thut, lao ng chuy n nghi p ho vi my mc, cng ngh chuyn dng hi n i. Nh vy, xt v l thuyt, s c nhiu c nhn c c hi chuyn sang nhng ng nh ngh c k thut, k nng hay gia nh p vo nhng thnh phn x hi c v tr cao hn nh qun tr, doanh thng, k thut vi n... b) Trnh hc vn Trnh hc vn ca mt c nhn nh h ng rt ln n s di ng x hi ca c nhn . Tr nh hc vn thc y di ng x hi

52

bng cch thng qua gio dc cho c nhn nhng k nng cn thit tham gia c nh tranh tr n th trng lao ng. Nh c tr nh hc vn cao m ngi lao ng c kh n ng nhn c nhng cng vic i hi c tr nh chuyn mn cao; h c iu kin c tr lng cao t n a v x hi cao hn. c) Ngun gc gia nh Di ng x hi c tnh k tha truyn thng gia nh mc rng ri. Hon c nh gia nh (ngh nghip ca cha m, t i sn, gio dc gia nh...) nh hng ln n s di ng x hi ca c nhn. Ngh nghip ca cha m ca mt c nhn c nh h ng n s lng v cht lng gio dc m c nhn nhn c v tip , s gio dc ny li nh hng n cc c hi ngh nghip ca c nhn . Quy m gia nh l m t nhn t x hi quan trng lin quan n s di ng x hi. Gia nh qu ng con kh c iu kin tho mn nhng nhu cu rt ln v hc tp k nng, ngh nghip. T m c nhn t c kh nng v c hi thc hin di ng x hi theo chiu dc. d) Gii tnh Gii tnh l mt nhn t quan trng trong di ng x hi. Do s phn bit gii tnh trong x hi, nam gii thng c u i hn v ngh nghip, tin lng v a v x hi so vi n gii . V vy kh nng di ng x hi ca nam gii cao h n so vi n gii. Trong x h i hin i, gia nh ht nhn v c ngh nghip, vic lm y v ph n v th x hi cao. Mc d vy, ph n vn t c c hi di ng x hi hn nam gii. i vi n gi i, tui kt hn cng l mt nhn t quan trng i vi di ng x hi. Chng hn, ph n cng kt hn sm th kh nng di ng x hi theo chiu dc (theo hng i l n) cng h n ch. X hi hc c n lu cc yu t nh mi trng, iu kin sinh sng c th ca tng c nhn, gia nh v nhm x h i, nh hng ca cc yu t vn ho, tn gio, sc tc... nh h ng n di ng x hi.

53

Chng III T CHC X HI V THI T CH X HI I. NHM X H I 1. khi ni m nhm x hi Nhm x h i l tp hp ngi c li n h vi nhau theo mt kiu nht nh , hay ni m t cch y hn, nhm x h i l mt tp hp ngi c li n h vi nhau v v th, vai tr , nhng nhu cu li ch v nhng nh hng nht nh. Gurvitch (nh x h i hc ngi Php , 1894-1965) cho r ng nhm l mt n v tp th hin thc da tr n nhng thi tp th li n tc v tch cc v c s nghip chung thc hin. Nh vy, theo Gurvitch c trng c bn ca nhm l s thng nht v tinh thn, t nh cm, mc ch v phng thc hot ng ca nhm. Nhm l mt trong nhng n v c bn to th nh x h i. Con ngi lun sng th nh nhm. Tuy nhin, khi ni m nhm con ngi khng ch c tnh sinh hc t nhi n, m cn mang tnh x h i, quan h c nhn - c nhn - nhm v quan h nhm - nhm tc ng v chu nh hng ca nhng quan h x hi. X hi tc ng ti cc c nhn thng qua nhm, hay ni cch khc, nhm gi vai tr trung gian lin kt c nhn v x h i. Nhm l i tng nghi n cu ca nhiu khoa hc khc nhau. X hi hc t m hiu nhm nh l mt cng ng ca nhng t ng tc, nhng v th v c cu x hi trong mi quan vi cc nhm khc cng nh vi ton th x hi lm r vai tr trung gian c a nhm (li n kt c nhn - x hi), cn xem xt nhm nh mt tp hp, mt tiu h thng x hi tro ng bi cnh x hi rng ln. Trong , yu t li n kt c bn ca nhm (du hiu chnh ca nhm) l hot ng x hi ca nhm vi nhng dng c th v hnh th c ph hp ca nhm. Cc th nh vin tham d vo hot ng chung ca nhm ph thuc v o c cu t c hc ca nhm. Ngc li, c cu x hi, tiu vn ho ca nhm nh h ng ti hot ng ca cc thnh vin trong nhm. Cn phn bit nhm x hi vi cng ng x hi. L bin thi ca nhm x h i, trong nhiu trng hp c th, cng ng x hi li ng

54

nht vi nhm x hi. S khc bit y l cht keo dnh kt ni ti ca cng ng x hi l s lin kt cc li ch, gi tr, truyn thng vn ho, huyt thng tn gio, tn ng ng... ca cc th nh vin khng ph i bng php lu t thnh vn; mi thnh vin trong cng ng t nguyn phn u, gi g n v pht tri n cc gi tr chung, gn b, o n kt vi nhau trong i sng x hi. 2. Phn lo i nhm x hi Nhm x h i l mt khi nim rt rng i t gia nh n giai cp, gii tnh, la tui; i t quy m n thi gian tn ti v cc ch c nng ca nhm. D kh c th a ra mt tiu chun no phn bit loi nhm mt cch chnh xc tuyt i, cc nh x hi hc vn c gng tin h nh vic ny da trn mt s c s sau y: - Cn c vo s lng thnh vin tham gia th c nhm nh (gia nh, nhm b n b, n v sn xut kinh doanh...) v nhm ln (cc t chc chnh tr, tn gio giai cp, ng phi...). - Cn c vo tnh ch t lin kt th c nhm s cp (nhm c p I), trong , cc thnh vin quan h trc ti p vi nhau theo truyn thng, tnh cm, s thch v nhm th cp (nhm c p II), cc th nh vin trong nhm ny quan h mt cch gin tip vi nhau bi nhng quy nh, iu l chung... do nhm t ra. - Cn c vo hnh th c biu hin mi li n h gia cc th nh vin trong nhm c nhm chnh th c; nhm chnh th c l nhm c c ch vn hnh thng qua lu t php v qun l h nh chnh v nhm khng chnh th c l nhm c hnh thnh t nhng quan h t pht; cc thnh vin c a nhm c th lnh ri ng v quan h theo nhng lut l khng thnh vn nhng c h tn ng, t nguyn v trung thnh. - Cn c vo cch th c gia nhp ca th nh vin c nhm t nguyn v nhm p t, nhm t pht v nhm c t chc . II. T CHC X HI 1. Khi ni m T chc x hi l mt phm tr c bn ca x hi hc. Trong cc ngnh khc nhau, khi ni m t chc x hi c s dng gn lin vi i tng nghi n cu ca n, n n c nhi u ngha khc nhau.

55

X hi hc coi t chc x hi l mt thnh t ca cu trc x hi. T gic , c th i n khi nim: T chc x hi l mt h thng cc quan h , tp hp, li n kt nhng c nhn no hot ng x hi, nhm t c mt mc ch nht nh . Nh vy, khi nim t chc x hi ca x hi hc nhn mnh h thng cc quan h li n kt c nhn ch khng ch dng li h nh thc ca mt tp hp nhng c nhn n o v mi quan h y l mi quan h x hi. Xt trn gic nhm, t chc x hi l mt dng nhm th cp (nhm c p II) kh ph bin. Tuy nhi n, khng ph i nhm th cp n o cng l t chc x hi. c coi l t chc x hi, nhm th cp cn phi c nm du hiu c tr ng di y: - Th nht, l nhm x h i c mc ti u, c ch ch v c th c. - Th hai, quan h quyn lc phi c biu hin c th trong cu trc ca nhm; cc thnh vin c a nhm c phn b trong mng l i cc quan h quyn lc theo th bc tr n di, cao thp; nhng c nhn c bc thang quyn lc cao h n c kh nng iu chnh hnh vi, thi ca c nhn nc thang quyn lc thp h n. - Th ba, cng vi h thng quyn lc, t chc x hi, ng thi l mt tp hp cc v th v vai tr. V th ca cc th nh vin trong t chc x hi c xc nh r rng, c t chc x hi tha nhn, gn lin vi trch nhim v quyn hn nht nh. th hin n g v th ca cc th nh vin, t chc phi t ra nhng tp hp cc h nh vi c php v v nhng hnh vi khng c php kim sot v iu chnh hnh vi c a cc th nh vin. - Th t, Vai tr c a cc th nh vin trong t chc x hi c th hin theo yu cu ca t chc. T chc x hi thng qua cc quy tc do mnh t ra, iu chnh quan h gia cc th nh vin nh m phi hp thc hin vai tr ca h vi mc ch a t chc i v o n np, n nh. - Th nm, phn ln cc t chc x hi chnh thc cng khai ho cc mi quan h trong t chc cng nh ngoi t chc, mc ch hot ng ca t chc. Quan h b n trong v bn ngoi c a t chc da tr n h thng v th v vai tr x h i c tha nhn mt cch chnh thc.

56

T chc x hi c xem nh mt th ch x hi, mt phng thc qun l hay nh l mt thuc tnh ca x hi. Hnh thc ca t chc x hi lun thay i c ng vi nhng thay i khch quan ca ho n cnh x hi v s thay i ch quan ca con ng i. Hng ch yu ca s thay i v t chc x hi l lm cho t chc ng y cng c trnh ho hp cao hn, ngy cng pht huy kh nng t qun. Ni cch khc, l qu tr nh dn ch ho t chc. Mi x hi dn ch u l x hi c t chc. 2. Phn lo i t chc x hi a) Cn c vo mc h nh thc ho ca t chc C hai lo i t chc l t chc chnh thc v t chc khng chnh thc nh sau: - T chc chnh thc (t chc h nh thc ho) l t chc c cc quy tc t chc cht ch v c php lut tha nhn. Loi t chc x hi ny c nh ng chc nng r rt, th hin ngha v, quyn li ca ca cc thnh vin; c nh ng cng c iu tit l nhng chun mc h nh vi ca mi th nh vin; c nh ng mi li n h theo th bc ca cc chc v cng nh lin h chc nng trong t chc. - T chc khng chnh thc l t chc khng c quy tc cht ch, khng c s tha nhn ca php lut. T chc khng chnh thc h nh thnh mt cch t pht b n trong ho c bn ngoi t chc chnh thc. C hai lo i t chc khng chnh thc d i y: + T chc ngo i quy t c l loi t chc c hnh thnh m t cch t pht gia cc th nh vin c a mt t chc chnh thc nhm thc hin nhng nhim v ca t chc nh ng li khng tun theo nhng phng thc c quy nh chnh thc m c nhng lin h ngoi quy tc v trong nhi u trng hp nhng li n h ngoi quy tc li t ra hiu qu hn. Hai nhn t to n n mi lin h bn trong t chc ngo i quy tc l li ch chung v hiu qu. + T chc tm l - x hi l t chc c hnh thnh m t cch t pht, ngoi t chc chnh thc t nh ng lin h c nhn ca nhng ngi c chung nhu cu no nh thi trang, gii tr, hc tp, vn hc, ngh thut... T chc ngo i quy tc v t chc tm l - x hi c khi thm nhp vo nhau nhng vn duy tr nhng chc nng ri ng. Thc cht, t chc

57

khng chnh th c l s t t chc ca nhng c nhn c hnh thnh mt cch t nhi n gn lin vi mi h thng x hi, mi t chc. u im ca n l tnh hi u qu trc tip v nhanh chng, linh ho t v h nh thc hot ng. Nhc im ca t chc n y l tuy d hnh thnh nh ng cng d tan r , gy nhi u nhng li n h chnh thc v thiu phng hng bn vng. b) Cn c vo mc tiu Cn c vo mc tiu, c th chia t chc x hi thnh t chc x hi c t chc v t chc x hi khng c t chc. - T chc x hi c t chc gm hai loi nh: + T chc qun l (x nghi p, c quan...) nhm gii quyt nhng nhim v nht nh, mc ti u ca t chc c p t cho cc th nh vin v s iu tit b n trong c a n da v o quy tc qun l - b qun l. + T chc li n kt lin kt cc hip hi qun chng, trong , mc tiu chung trng h p vi mc ti u c nhn mc no , cc t chc loi ny c iu tit theo nhng quy tc do cc th nh vin thi t lp thng qua iu l. + T chc khng c t chc (t chc t pht) bao g m t chc lin hp v t chc c tr, trong : + T chc li n hp (gia nh, trng phi khoa hc, ngh thut...) vi mc ti u chung trng h p vi mc ti u c nhn, cc ch c nng iu tit hnh thnh m t cch t pht theo nhng chun mc v gi tr tp th, t hoc khng chnh thc. + T chc c tr c hnh thnh t nhng c nhn, nhng gia nh cng chung a bn c tr nhm gii quyt nhng vn c li n quan n sinh hot chung v nhng li n h lng ging n nh. Cc loi t chc x hi ny c lin quan m t thit vi nhau. Trong thc t, nhiu trng hp c n lng ghp vo nhau tng cng v b sung ln nhau trong hot ng x hi nh trng hp cc t chc o n th trong c quan. 3. Mt s dng ca t chc x hi a) Hip hi t nguyn

58

Hip hi t nguyn l dng t chc x hi tng ng vi nhm khng chnh th c vi nhng c im sau y: - Hip hi c lp ra v nhu cu v li ch ca bn thn cc th nh vin. - Vic gia nhp hip hi l hon ton t nguyn vi nhng ti u chun khng kht khe. - Hip hi t nguyn khng c mi li n h trc tip vi cc c quan quyn lc nh nc. Nh vy, hip hi khng chu s iu h nh, ch o trc tip ca cc c quan chnh quyn v cc cp chnh quyn cng khng can thip v o cc t chc t n guyn nu hot ng ca cc hip hi nm trong khun kh ca php lut. Cc hip hi t nguyn khng c mt c cu chc chn hoc mt h thng quyn lc cng bc duy tr hot ng ca m nh, m ch da vo s t nguyn ca cc th nh vin v m t h thng hnh ng khng b rng buc cht ch. Cc hip hi thu ht c kh ng th nh vin v ngu n kinh ph thng qua quyn gp, ti tr . Cc hip hi t nguyn c xu h ng ngy cng m rng gn lin vi trnh pht trin ca x hi. y l dng t chc khng th thiu trong i sng x hi, nhm p ng v tho mn nhu c u vt cht v tinh thn ca cc c nhn trong x hi; tho m n mt phn nhu cu t chc hot ng sng ca cc th nh vin trong x h i, ng thi, vn tn trng t do c nhn ca mi th nh vin. b) T chc bit lp T chc bit lp l t chc x hi c lp ra nhm phc v nhng li ch ca nh nc, ca tn gio hoc ca nhng c quan khc, tc l li ch x hi ni chung. T chc bit lp c nhng c im sau y: - Cc thnh vin ca t chc b c lp, tch bit khi x hi. - Rt nhiu lut l, quy tc do x hi v t chc bit lp t ra duy tr tr t t, ng thi khin cho cc th nh vin ph i ph thuc ln nhau.

59

- T chc bit lp thng c c cu quan h phn cp tr n - di rt r rng v ch t ch. Cc t chc bit lp c th chia th nh nhiu loi khc nhau: - Cc t chc d nh cho nh ng c nhn khng th chm sc c bn thn nh bnh vin, nh dng lo, nh tr m ci...; - Cc t chc dng giam gi, cch ly nhn g phn t b coi l nguy him cho x hi nh nh t, tri ci to, tri tp trung...; - Cc t chc thc hin nhng nhim v c bit cho x hi nh doanh tr i qun i, t u chin, pho i...; - Cc t chc bit lp ca tn gio nh nh d ng, tu vi n... Cc t chc bit lp tn ti do nhu cu v li ch chung ca x hi. Ch khi n o x hi khng c nhu cu v s tn ti ca cc t chc bit lp na th cc t chc n y mi chuyn ho ho n ton thnh cc t chc x hi thng thng, hoc c th xo b ch ng trong h thng t chc x hi. Hin nay, nhiu quc gia, tnh cht ca cc t chc bit lp ang c nhiu thay i. Tnh bit lp ho n ton gim i. Cc th nh vin ca t chc bit lp c tip xc vi th gii b n ngoi m t cch trc tip ho c gin ti p. c) B my cng chc B my cng chc l mt h thng th bc ca quyn lc, ngha v v trch nhi m. H thng n y l m t t chc chnh thc c th s dng vo hot ng hng ti nhng mc ch chuy n bit. Trong h thng cng chc, tt c cc v tr, vai tr ca cc thnh vin c sp xp theo mt chng tr nh nh trc; do vy, cc mc ch chuy n bit c th thc hin c vi hiu qu cao. B my cng chc ra i, tn ti v pht tri n trong h thng t chc x hi; tr th nh mt loi hnh hot ng hiu qu hn cc t chc khc. N s dng ti a kh nng ca ng i lao ng v gim ti mc ti thiu sc p cng thng cng nh s va chm trc tip gia cc thnh vin c a t chc trong quan h l nh o - phc tng c th t c mc ch.

60

B my cng chc c th t cc th nh vin vo nh ng v tr a dng trong bc thang quyn lc t ng ng vi tr nh tri thc v nng lc thc s ca mi th nh vin. Theo nh phn t ng hc ni ting ngi c Max Weber, b my cng ch c c nm c tnh chnh sau y: - c tnh chuy n mn ho yu cu mi th nh vin trong h thng cng ch c thc hin mt s nhim v chuy n mn h p c n nh theo quy ch . H thng n y yu c u qu tr nh chuyn mn ho cao h n cc loi hnh t chc x hi khc . Qu trnh chuyn mn ho t o ra li th trong nhiu khu hot ng trong c khu o to; n cho php thc hin quy tr nh o to c nhn theo mt nhim v hoc chuy n mn hp. - c tnh ti u chun v cht lng i hi cc t chc trong h thng b my cng ch c phi tuyn chn nhn vi n tho mn nhng yu cu c ra trc. Mi mt v tr trong h thng i hi nhng tiu chun v cht lng tng ng. Cc ti u chun v cht lng cng c ngha bo v ng i nhn vi n khi s i x b t cng trong vi c x l cc vn v quyn li, trch nhim v ngha v ca h. - c tnh quy tc thnh vn bt buc cc t chc trong h thng b my cng chc phi iu h nh hot ng ca cc th nh vin b ng cc quy nh v quy ch mt cch r rng, c ban hnh thnh vn bn qun l nh iu l, ni quy, quy ch... - c tnh th bc quyn lc chng t mt hin thc ht sc quan trng l trong h thng b my quyn lc bao gi cng tn ti mt h thng th bc quyn lc. Mi c nhn c mt v tr t heo th bc tr n di v km theo l trch nhi m, quyn hn v phn s. Mi c nhn phi chp nhn th bc v chp nhn cc c nhn th bc tr n trc tip thng qua c ch kim tra, gim st, chp h nh v bo co. Cc t chc trong b my cng chc d ln hay nh u c s r ng buc cc c nhn g n cht vi nhau th nh h thng mc xch, m trong , cp di phi chp h nh m nh lnh ca cp tr n. - c tnh i x l nh m yu cu cc th nh vin trong h thng b my cng chc sng v lm vic theo phn s, ngha v trn cn bn mi quan h cng tc thiu cm xc v mang tnh lnh m. Kiu quan

61

h lnh m trong chng mc no l cn thit bi v nu tt c mi c nhn trong t chc u xy dng mi quan h cng vic phi chnh tc th t nhiu s nh hng n hiu qu hot ng ca b my. B my cng chc l mt dng t chc x hi c nhiu u im hn cc dng t chc x hi khc nhng khng phi l hon h o. Bn thn dng t chc n y cha ng nhng khim khuyt, xt c nhng yu t bn trong cng nh bn ngoi b my v thng t ra nhiu vn kh gii quyt nh con ngi cng chc, ch ngha h nh thc... cn phi ph ng v kh c phc. 4. Mt s vn lin quan n t chc x hi a) Quyn lc x hi Mt trong nhng l do t chc x hi tn ti v pht tri n l s phn chia quy n lc x hi. Nhng quyn lc khng ch tn ti trong cc t chc x hi m cn tn ti trong cc nhm x hi (dn tc, giai cp, gia nh...). Quyn lc x hi l mt loi quan h x hi (theo chiu dc) bi u hin kh nng mt c nhn hoc mt nhm trong vic iu khin h nh vi, thi , quan im ca c nhn khc, ca nhm khc . Quyn lc x hi c th c t nhng ngun gc khc nhau nh tn gio, kinh t , chnh tr... nhng im thng nht ca quyn lc l sc mnh cng ch ca n da tr n nhng phng tin v bin php trng pht nhng c nhn n o khng tun th . X hi hc da tr n s phn tch mi quan h ca ch th v khch th (i tng) ca quyn lc phn bit quyn lc tin b hay quyn lc phn ng. Ch th v khch th thc hin quyn lc x hi c th l mt c nhn, mt nhm x hi hay mt cng ng x hi. Thc cht ca quyn lc chnh l vic gii hn ng thi vi vic ni rng mc t do ca ch th v khch th thc hin quyn lc . Quyn lc x hi c th biu hin di hnh thc cng bc v quyn uy. Cng bc l mt dng quyn lc c s dng mt cch p buc v th xc v tinh th n p t ch ca ng i ny cho ngi khc. Uy quy n l mt dng quyn lc c s ng t nh ca cng chng, c hp thc ho theo th bc ng i ra lnh kim sot h nh vi ca ngi di quyn. Khi ngi lnh o thiu s ng t nh ca nhm thnh vin th th ng thc thi quyn lc ca m nh b ng dng

62

quyn lc cng bc hoc phi chp nhn chia s , hay, th m ch t b quyn lc . Ngoi hai d ng thc c bn nu trn c a quyn lc x hi, cn tn ti nhng dng quyn lc khc nh quyn lc tuyt i v quyn lc gii hn, quyn lc qun ch, quyn lc thiu s, quyn lc dn ch... b) Trt t x hi Trt t x hi l khi ni m ch s hot ng h i ho c a cc th nh phn trong cu trc x hi. Trt t x hi biu hin tnh t chc ca i sng x hi, tnh chun mc ca h nh ng x hi. Nh c trt t x hi m h thng x hi t c s n nh v ho t ng mt cch hiu qu di tc ng ca cc yu t b n trong v bn ngoi x h i. Cc c ch m bo cho trt t x hi l cc thi t ch x hi (ch yu l quan h v kinh t gia cc nhm hoc giai cp x hi). Cc li ch ny s c iu chnh cho n khi no t c s cng bng theo quan nim ca mt x hi no c th. Thng qua chc nng kim sot x h i, cc thit ch x hi m bo tnh n nh, tnh c th d on, tnh c th iu khin ca nhng h nh vi c nhn (tun theo nhng gi i hn x hi). Mt khi h nh vi c a c nhn vt qua gii hn ny s lm gim bt s n nh v trt t x hi. Biu hin b n ngoi c a s ph v tnh n nh v trt t x hi l s suy gim tnh nng ng ca h thng, xut hin s tr tr, hoc l xung t x hi tng l n v phm vi v s lng; hay l suy gim mc hi lng v x hi ca dn c; hoc gi l s tng l n v s lng nhng hin tng chng i x hi nh bi cng, bi kho, b o ng... S vi phm tnh n nh v trt t x hi mang tnh cht nh tnh hoc nh lng. N mang tnh nh l ng trong trng hp t nh hung v h thng x hi c th khc phc c. N mang tnh nh tnh khi s vi phm n y chuyn thnh mt cuc khng hong x hi, dn n vic chuyn i h thng x hi sang mt dng mi hn v cht. i lp vi trt t x hi l ri lon x hi. Trong , cc th nh phn ca cu trc x hi hot ng khng nhp nh ng. Cc hnh ng ca ch th x hi xung t vi nhau do s khc bit li ch hoc thiu ht cc gi tr, chun mc i chiu. c) Kim sot x hi

63

Kim sot x hi l s b tr cc chun mc, cc gi tr c ng nhng ch ti p buc vic thc hin chng . S kim sot nhm a cc hnh vi c a cc c nhn, cc nhm v o cc khun m u c x hi tha nhn l ng, dng cc ch ti tiu c c y l i cc hnh vi lch chun v o khun php hay vo tr t t. Chc nng kim sot x hi l to ra nhng iu kin cho s bn vng, n nh v trt t x hi, mt khc to ra nhng thay i mang tnh hp l v tch cc (thay i trong khun kh c php, khng nh hng xu n bn vng v tnh n nh ca h thng x hi). Kim sot x hi cn phi c tnh mm do, linh hot; nh vy chc nng kim sot mi c th nhn bit ngha ca nhng sai lch chun mc. Nhn g sai lch no c tnh ch t tiu cc, e do ph hoi s n nh v trt t x hi, cn nhng sai lch n o l mm mng ca s tin b, ca s pht trin. Nu nh kim sot x hi khng th phn nh v kim sot c vn n y th n s trit ti u mi nh n t tch cc ca s pht trin x hi. Thng qua qu trnh x h i ho cc c nhn tip nhn c ch kim sot x hi. Trong qu tr nh ny, cc c nhn, m t mt, tip nhn cch hnh ng, cch nhn thc nh th no l chu n, l ng, mt khc, cc c nhn c th thc hin s t kim sot (iu chnh h nh vi ca mnh bng cch so snh, i chiu h nh vi c a mnh vi cc gi tr v chun mc tip nhn). Nh , cc c nhn c th thc hin tt nhng yu cu ca x hi vi cc vai tr m h m nhn. Kim sot x hi biu hin trong mi lnh vc ca i sng x hi cc c nhn tip nhn c ch kim sot x hi di dng kim sot chnh th c v kim sot khng chnh thc. Trong : - Kim sot chnh thc gn lin vi hot ng ca mt s t chc chnh thc, vi cc quy nh v lut l p buc cc t chc phi tun theo. Nh ng t chc n y l nhng t chc thi h nh php lu t nh cng an, to n, vi n kim st, tri giam... - Kim sot phi chnh thc th ng gn lin vi cc t chc x hi khng chnh thc v cc nhm s cp, gn lin vi phn ng x hi (thi tn th nh, ng h hay ch trch, ph n i) khng cng khai v ch ph bin trong cc nhm nh. III. THI T CH X HI

64

1. Khi ni m v c trng ca thit ch x hi a) Khi ni m thit ch x hi X hi mun tn ti v pht tri n th phi da v o thit ch x hi t chc, iu chnh v kim sot cc hot ng x hi ca cc c nhn, cc nhm x h i v x hi. X hi hc xin c gii thiu mt s khi nim v thit ch x hi nh sau: - Thit ch x hi l cc rng bu c x hi c x hi chp nhn v c hu ht cc c nhn, nhm x hi v c x hi tun th. - Thit ch x hi l mt h thng cc quan h x hi n nh, to nn mt lot cc khun mu x hi thng nht, c x hi cng k hai tha nhn nhm mc ch tho m n cc nhu c u c bn ca x hi. - Thit ch x hi l mt kiu t chc hot ng x hi v quan h x hi nht nh, m bo tnh bn vng v tnh k tha cho cc quan h . T nhng khi nim v thit ch x hi dn, x hi hc khi qut nh ngha: Thit ch x hi l hnh th c cng ng v hnh th c t chc ca con ngi trong qu tr nh tin hnh cc ho t ng x hi. Thit ch x hi chnh l cc rng bu c c mi c nhn, nhm cng ng v ton th x hi chp nhn v tun th . b) c trng ca thit ch x hi Mi mt thit ch c i t ng ring hng ti phc v, nhm p ng cc nhu cu x hi chuyn bit lin quan n i tng. l m c iu , mi thit ch x hi li c nhng chc nng ri ng, c th: - Cc thi t ch x hi bao gm cc gi tr c bn m cc gi tr c cc th nh vin th a nhn. - Cc quan h c thit lp trong thit ch t ra kh bn vng, cc khun m u hnh vi c hnh thnh trong thi t ch tr th nh mt phn truyn thng vn ho ca mt cng ng x hi nh du n ca gia nh truyn thng nh hng su sc n gia nh hin i cc x hi phng ng. - Mi mt thit ch x hi c tnh c lp tng i ca n v c tm bao qut rng n mc cc hot ng ca n chim mt v tr trung tm trong x h i. Mi mt thit ch t n c cu trc mc cao v

65

c t chc v c t chc xung quanh h thng cc gi tr, chun mc, quy tc, cc khun mu c x hi tha nhn. - Mc tiu ca mt thit ch c i a s cc th nh vin c a x hi tha nhn, cho d thnh vin c tham gia tr c tip hay khng vo trong thi t ch. Mt c nhn no ch ch trng n cng tc chuyn mn, khng quan tm n cc vn chnh tr, nh ng c nhn khng th khng tha nhn s cn thit phi c thit ch nh nc trong x hi. - Mc d cc thi t ch x hi c tnh c lp tng i, nhng gia chng c mi quan h t ng tc vi nhau ht sc cht ch. Khi c s thay i v c cu t chc hay khun mu h nh vi c a mt thit ch no , c th ko theo s thay i ca cc thit ch cc lnh vc khc. Khi trong thi t ch chnh tr din ra s thay i v giai cp cm quyn th c th nh hng n thit ch kinh t (cc t chc kinh t, php lut kinh t...). c) Cc y u t hp th nh thit ch x hi Cc c trng nu trn c biu hin mt cch chi tit, c th nhng n v nh nht ca mt thit ch x hi. Cc thnh t chung nht ca thit ch x hi c c ng trong ba phm tr sau y: - Cc biu tng vn ho l cc d u hiu gip gi nh din mo ca thit ch. Cc biu t ng c th l vt cht hoc mang tnh tinh thn nh quc k, quc ca, ch a, nh th ... - M ho hnh vi l s ch o t cch o c ca cc c nhn thch hp vi vai tr . Vi s tham gia ca p hm tr m ho hnh vi, cc c nhn s t b lch chun khi thit ch. - H t tng l h thng cc t tng lin kt li vi nhau gii thch cho s tn ti hp l ca o c, quyn li kinh t, chnh tr ca mt nhm x hi c th . H t tng chnh tr bao gi cng bin h cho giai c p cm quyn, h t tng tn gio bin h cho nim tin v o thn tng tn gio... 2. Chc nng ca thit ch x hi a) Quy nh hnh vi

66

Cc thit ch c bn cho cc c nhn hot ng vi cc kiu h nh vi x h i c chp nhn trong nhiu trng thi x hi khc nhau. Thng qua x h i ho, ng thi vi s hot ng ca cc thit ch, cc c nhn ti p nhn cc khun mu h nh vi v th c hin theo cc khun mu tu theo tng t nh hung c th. b) nh hng vai t r x hi ca c nhn Cc thit ch xc nh phn ln cc vai tr ca c nhn m x hi chp thun c nhn nhn bit trong qu tr nh x h i ho. T , cc c nhn c th la chn vai tr no i vi mnh l ph h p, c th bit c s mong i ca vai tr tr c khi c nhn th hin (x hi ho n trc). c) em li s n nh v kin nh cho cc th nh vin c a x hi cc c nhn hng nhn thc ca m nh ti cc thit ch x hi nh l mt s chp nhn cc gi tr, chun mc x hi v khun mu hnh vi, nh m cng c nhn thc v thng nht hnh ng ca mi thnh vin trong x h i. d) iu chnh v kim sot h nh vi c a cc c nhn, cc nhm x hi chng ph hp vi mong i ca x hi Ngoi cc ch c nng c bn (chc nng chung) n u trn, cn c chc nng ri ng bit cho cc loi thit ch ri ng l. Cc nh x h i hc phn bit hai loi chc nng ri ng bit ca thit ch (xt theo h nh thc biu hin) l chc nng cng khai ca thit ch l nhng phn bc l ra bn ngoi cho cc th nh vin trong nhm ho c x hi nhn hi bit mt cch r rng v chc nng tim n l chc nng khng bc l ra b n ngoi m t cch r rng, do , cc thnh vin trong x h i hoc trong nhm khng nhn thy c. Gia cc thit ch i khi xy ra s di chu yn chc nng. S di chuyn ny xy ra khi xut hin mt trong hai hoc c hai iu kin sau y: - Thit ch khng p ng c nhu cu; - Cc thit ch u c kh nng p ng c nhu cu, nhng mt trong s ni tri hn, c kh nng p ng mc cao hn so vi cc thit ch khc.

67

3. Cc lo i thit ch x hi C nhiu cch phn loi thit ch x hi khc nhau da tr n cc tiu ch khc nhau nh tnh c ng bc, phm vi p dng, gi tr x hi. d dng phn bi t, x hi hc c th chia thit ch x hi thnh hai loi l thit ch ch yu v thit ch ph thuc . Cn c thc hin s phn chia ny l ba c im ni bt nh sau: - Tnh ph qut; - S cn thit; - Tm quan trng ca cc thit ch. Nhng thit ch ch yu l thit ch c tnh ph qut cao nht, cn thit nht cho x hi v c coi l quan tr ng nht cho li ch ca c nhn v x h i. Di y, xin gii thiu nhng thit ch ch yu (bao gm cc thit ch ph thuc k m theo) v nh ng chc nng chuy n bit ca nhng thit c h ch yu : - Thit ch gia nh l h thng quy nh n nh v tiu chu n ho quan h tnh giao nam n duy tr ni ging ca con ngi. Hnh thc ph bin ca thit ch gia nh hin nay l ch mt v, mt chng sng vi cc con trong gia nh. Cc thit ch ph thuc nm trong thi t ch gia nh l thi t ch hn nhn, nui dng con, quan h h hng... Cc ch c nng chuy n bit ca thit ch gia nh gm c: + iu chnh h nh vi tnh d c v gii; + Duy tr s sinh sn cc thnh vin trong gia nh t th h n y sang th h khc; + Chm sc, bo v tr em, ngi gi v ph n; + X hi ho tr em; + Gn vai tr v thit lp v th c tha k t gia nh; + m bo cung cp kinh t gia nh. - Thit ch gio dc l qu trnh x h i ho pht t rin mt cch khng chnh th c ngay trong gia nh v trong mi tr ng vn ho chung v m t cch chnh thc trong t chc gio dc phc tp ca x hi. Cc thit ch ph thuc l thi tuyn, bng cp, hc v... Cc chc nng chuyn bit ca thit ch gio dc l:

68

+ Chun b ngh nghip x hi cho c nhn; + Truyn b v chuyn giao di sn vn ho qua cc th h; + Gip c nhn lm quen d n vi cc gi tr x hi; + Chun b cho cc c nhn tip nhn cc vai tr x hi v m nhn cc vai tr ph hp vi s mong i ca x hi; + Tham gia ki m sot v iu chnh h nh vi c nhn c ng nh cc quan h x hi. - Thit ch kinh t l thit ch m nh x hi c cung cp y v vt cht v dch v. N bao gm ch yu qu tr nh sn xut, phn ph i v trao i cc sn phm. cc thit ch ph thuc l tn dng, ngn hng, qu ng co, hp ng kinh t... Cc chc nng chuy n bit ca thit ch kinh t gm c: + Sn xut, trao i h ng ho v d ch v; + Phn ph i hng ho v d ch v; + Tiu dng s n phm v s dng dch v. - Thit ch chnh tr l biu hin tp trung nht v quan h chnh tr tn ti trong x hi. Thit ch chnh tr quyt nh bn cht giai cp ca h h thng chnh tr - x hi, quyt nh mc dn ch ho cc lnh vc ca i sng x hi. Cc thit ch ph thuc l h thng php lut, h thng to n, cnh st, qun i. Cc chc nng ri ng bit ca thit ch chnh tr l : + Th ch ho hin php, cc b lut hoc cc quy nh d i lut vo i sng x hi; + Thc thi cc iu lut c thn g qua; + Gii quyt cc xung t x hi v quyn lc chnh tr gia cc nhm thnh vin x h i; + Thit lp cc b phn dch v an sinh x hi nh chm sc sc kho cng ng, gio dc, phc li. - Thit ch tn gio c biu hin bng cc tn ng ng v hnh thc th phng m con ngi ang thc hin. Thit ch tn gio bao gm h thng lun l v o c, ch r iu phi tri trong nhng khun m u tc phong. Cc thit ch ph thuc l th thc cu nguyn,

69

nghi thc t chc h nh l... Cc chc nng chuy n bit ca thit ch tn gio l: + Tho mn nhu c u tm linh ca cc th nh vin trong x h i; + Thc y s ho ng v c kt x hi thng qua cng ng tn gio; + To ra vn ho tn gio (tiu vn ho , mt kha cnh bn sc vn ho dn tc). Nhng thit ch ph thuc l nhng thit ch c th, chi tit nm trong thi t ch ch yu. 4. Mi quan h gia cc thit ch ch yu trong x hi Cc thit ch ch yu nu trn c m i qua li mc cao. Trong qu trnh v n ng v pht tri n, h thng x hi cn thit phi duy tr s cn bng v n nh ca cc thit ch ch yu. Bi v nhiu chc nng ca cc thit ch ch yu c th c mt phn hay to n b trng nhau, ho c gi nhau, cho n n, vic duy tr s cn bng ca cc thit ch trong c ng mt thi gian, cng m t v tr l ht sc kh khn. Cc thit ch x hi hnh thnh, t n ti v pht tri n phc v cho mt x hi nht nh. Bi vy, gia chng phi c s phi hp, h tr v bo v ln nhau. Thit ch gio dc v thit ch chnh tr bao gi cng gn b cht ch vi nhau t trung ng n c s. Hn th na, s thay i v tr ca mt thit ch th ng s dn n s thay i v tr ca mt thit ch khc. Gia cc thit ch x hi cng khng trnh khi mu thun v s cnh tranh. Mu thun v cnh tranh c th dn n s suy yu mt hoc nhiu th nh phn trong thit ch. Chng hn, s cnh tranh gia thit ch chnh tr v thit ch tn gio c th lm thay i thnh phn, c cu cc gio s trong ngh vin. Xu hng hp tc gia cc thit ch l xu hng c bn, xuyn sut qu tr nh vn ng, bin i v pht tri n ca x hi. l iu kin duy tr n nh v trt t x hi.

70

Chng IV VN HO I. KHI NI M V VAI TR C A VN HO 1. Khi ni m Vn ho l mt khi nim a ngha. Khi ni m ny th hin trong ton b mi hot ng, mi lnh vc ca x hi, ca cng ng, ca mi gia nh v cho t i tng c nhn. n nay, vn ho vn l mt trong nh ng khi nim phc tp v kh xc nh nht. V mt ng ngha, khi nim vn ho c ngun gc t ting La tinh Cultus, (ting Anh Culture , ting Nga ). T ny c ngh a ban u l gieo tr ng (cn c ngh a l cy tr ng). Cultus Agri l gieo trng rung t v Cultus Animi l gieo tr ng tinh thn hay canh tc tinh thn tc l s gio dc bi dng cho tm hn con ngi. Thomas Hobbes, nh trit hc ngi Anh tng ni : Lao ng dnh cho t gi l s gieo trng v dy d tr em gi l gieo trng tinh thn . Hin nay, theo s liu thng k , c ti hn 400 nh ngha v v n ho. Mi nh ngha u xut pht t nhng c liu ri ng, mc ch ring ph h p vi vn cn quan tm nghi n cu. Cc nh tm l h c xem xt vn ho t gic tc ng ca n n c nhn trong qu tr nh x h i ho: Vn ho l ton th nhng mn hc cho php c nhn trong x h i nht nh t ti s pht trin no v cm nng, v thc ph phn v cc nng lc nhn thc, cc kh nng sng to (Tean Ladriere, UNESCO 1977). Theo cc nh tri t hc, khi nim vn ho l : Ton b nhng gi tr vt cht, tinh thn, do con ngi to ra trong qu tr nh thc tin lch s x hi v c trng cho tr nh t c trong s pht trin lch s ca x hi. Cc nh x h i hc cng nh ngha vn ho theo nhiu cch khc nhau. C ngi ng nht vn ho vi vn minh theo ngha dn tc hc mt cch rng nht, ch to n b tp hp bao gm c khoa hc, tn ngng, ngh thut, o c, php lut, phong tc, nhng k nng v thi quen khc do con ng i thu nhn c vi t cch thnh vin ca x hi.

71

Mt s ngi khc l i ch trng: Vn ho l tng th nhng hnh vi h c hi c cc gi tr, nim tin, ngn ng, lut php v k thut ca cc th nh vin s ng trong mt x hi nht nh no . Hoc mt cch tip cn khc v vn ho: Vn ho l mt h thng cc khun m u v chun mc c son tho (c ghi li di hnh thc ny hay hnh th c khc trong cc tp th) v h nh vi, ho t ng, giao tip v tng tc ca con ngi, c chc nng iu tit v khng ch trong tp th ln . Qua nhng nh ngha v vn h o dn trn, c th thy, tuy c nhiu im ri ng theo t ng gc ca nh nghin c u, nhng khi qut li, gia nhng nh ngha n y c cc im chung sau y: - Vn ho l mt trong nhng thit ch c bn ca i sng x hi. - L mt h thng (cc gi tr, cc c cu, k thut, th ch cc t tng...) c hnh thnh trong qu trnh ho t ng sng to ca con ngi, c bo tn v truyn li cho cc th h sau. - H thng vn ho c chc nng nh l mt khun mu chun mc quy nh cc h nh vi x hi. Mi c nhn mun tr th nh con ngi x hi, mun ho nhp vo cng ng x hi th phi tip thu, tun th cc chun mc . V ph ng din ny, c th coi vn ho ca x hi l mc tiu ca qu tr nh x h i ho c nhn v nhm. Sinh thi, Ch tch H Ch Minh ni v vn ho nh sau: V l sinh tn cng nh mc ch ca cuc sng, lo i ngi mi sng to v pht minh ra ngn ng , ch vit, o c, php lut, khoa hc, tn gio, vn hc, ngh thut, nhng cng c cho sinh hot h ng ngy v mc, v phng thc s dng. To n b nhng sng to v pht minh tc l vn ho. Vn ho l s tng hp mi phng thc sinh hot, cng vi biu hin ca n m loi ngi sn sinh ra nhm thch ng nhng nhu cu i sng v i hi ca s sinh tn . (H Ch Minh, ton tp, Nxb Chnh tr quc gia, H Ni, 2000, T3, tr. 431). R rng, c th thy quan nim v vn ho ca Ch tch H Ch Minh mang tnh khi qut cao, ng thi cng kh tng ng vi nh ngha vn ho ca Tng th k UNESCO Federico Mayor . Nh vy, c th i n s thng nht khi nim vn ho theo nh ngha ca Tng th k UNESCO Federico Mayor nh sau: Vn ho l tng th sng ng cc hot ng sng to (ca cc c nhn v cc

72

cng ng) trong qu kh v hin ti. Qua cc th k, ho t ng sng to y hnh thnh nn h thng cc gi tr, cc truyn thng v th hiu - nhng yu t xc nh c tnh ri ng ca mi dn tc . Khi nim vn ho v c ng phc tp. Khng t trng hp, ngi ta ng nht khi nim vn ho vi khi nim h c vn. S ng nht ny thng biu hin r nt trong cc v n bn c tnh php quy khi quy trnh vn ho v tr nh hc vn. Thc ra th s ng nht n y ht sc phin din v khng khi qut c gi tr vn ho. Cng khng th ng nht khi nim v n ho vi khi nim vn minh. Vn minh ch ng ngha vi vn ho khi ng i ta i lp vn minh vi bo tn. Vn minh l tr nh pht trin t n mt mc nht nh ca x hi loi ngi, c nn vn ho vt cht v tinh th n vi nhng c trng ring. Vn minh thng c dng ch tr nh pht trin ca nhn loi t ti thi k lch s n o . cp n vn minh tc l cp n bn ni dung c bn ca vn minh, l : - th; - Nh nc; - Ch vit; - Trnh k thut. T , xut hin c c khi ni m vn minh nh vn minh nng nghip, vn minh cng nghip, vn minh hu cng nghip ... Khi cp ti vn ho, khng th khng nhc n cc khi nim vn hin v vn vt. Vn hin l truyn thng vn ho lu i v tt p. C th hiu vn hin l vn ho theo cch dng v cch hi u trong lch s. Vn hin thi n v nhng gi tr tinh thn do nhng ng i c c, c t i to ra trong lch s. Vn hin l khi ni m ca vn ho phng ng ni chung v Vi t Nam ni ri ng. Cn vn vt l truyn thng vn ho tt p th hin nhiu nhn t i trong l ch s v nhiu di tch lch s. Vn vt c n l khi ni m hp ch nhng cng tr nh, nhng hin vt c gi tr lch s v gi tr ngh thut cao. Tm li, bn ti vn ho l bn ti con ngi, l cp n vic pht huy nh ng nng lc bn cht ca con ng i nhm ho n thin con ngi, hon thin x hi. Do , khi nim vn ho h m cha tnh nhn vn, nhn bn.

73

C s ca mi hot ng vn ho l hng ti nhng kht vng vnh hng ca nhn loi l Chn, Thin v M. Vn ho v x hi l hai phm tr khc nhau nhng li gn b vi nhau, trong , x hi c phm vi bao qut hn. Mt x hi, xt mt cch chung nht l mt nhm ngi chung sng vi nhau trong mt thi gian, thit lp cc t chc quan h ri ng. Chnh ho t ng v quan h x hi to nn vn ho. Nh vy, c x hi th tt yu phi c nn vn ho t ng ng. Mt nn vn ho bao gi cng tn ti trong l ng mt x hi v c lu truyn t th h n y sang th h khc, thng qua qu tr nh x h i ho . 2. Vai tr c a vn ho Con ngi l mt yu t trong v tr, chu s quy nh cht ch ca nhng iu kin mi tr ng sng xung quanh. Nh ng, con ngi, ng thi li sng trong mt trt t x hi vi nhng thit ch nht nh, vi nhng kh nng hot ng sng to nht nh, hay ni cch khc l c vn ho. Nu gii t nhin l ci ni u tin nui s ng con ngi, th vn ho, l ci ni th hai, m , to n b i sng tinh thn ca con ngi c hnh thnh, nui d ng v pht tri n. Con ngi khng th tn ti khi tch ri mi tr ng trng t nhi n, cng nh con ngi khng th thc s l con ngi nu tch khi mi trng x hi v mi trng vn ho. Vn ho l s pht huy cc nng lc bn cht ca con ng i, l s th hin y nht cht ngi d trong b t k lnh vc n o kinh t , chnh tr , x hi... Ng y nay, trong ngn ng ca x hi, ngi ta s dng mt cch ph bin cc khi nim c li n quan n vn ho nh vn ho chnh tr, vn ho ng x, vn ho lao ng, vn ho gia nh, vn ho thm m, vn ho ngh thut... L d nhi n, iu ny khng lo i tr nhng lnh vc hot ng ri ng ca vn ho, ngha l nhng hot ng khng thuc lnh vc kinh t, chnh tr, x hi... Hot ng vn ho l hot ng sn xut cc gi tr tinh thn v nhng vt cht cha ng gi tr tinh thn, nhm gio dc con ng i kht vng vn ti Chn, Thi n v M cng nh nng lc sng to ra chng trong i sng x hi. Do , c th ni, vn ho l ng lc cho

74

s pht trin ca mi dn tc cng nh ca ton th nhn loi. ng thi, vn ho c n l nn tng tinh thn ca mi x hi. Vn ho c vai tr ht sc to ln i vi s pht trin kinh t. Ni ti con ngi l ni ti vn ho, v ton b cc gi tr vn ho l m nn nhng phm cht, nng lc tinh thn ca con ngi. Nhng phm cht v nng lc c vt cht ho trong qu tr nh sn xut. i mi t duy kinh t thnh cng l m t thnh tu vn ho. Th nh tu ny thc y kinh t vt qua khng hong, tr tr, vn ti s pht trin n nh v bn vng. Gn y, trong lnh vc kinh doanh xut hin kh ph bin khi nim ti sn v h nh. Ti s n v h nh l cc y u t chnh nh thng tin, khoa hc - k thut, b quyt cng ngh, t chc b my, ngh thut qun l, s tn nhim ca khch h ng i vi cng ty v sn phm... Cc ti s n v h nh chnh l s chuyn ho cc nng l ng tinh thn ca con ngi vo hot ng kinh doanh. chnh l vn ho. Th gii ngy nay thc s dng vn ho nh mt ng lc pht trin kinh t. Mt vn kin ca To thnh Vatican nm 1972, khi cp n i sng kinh t ca x hi c on vit: Con ngi l tc gi, l tm im v l cu cnh ca tt c i sng x hi... Trong thi i m s pht trin kinh t, nu c iu khin v phi hp mt cch hp l v nhn o, c th gim c nhng ch nh lch trong x hi th nhiu khi li l m cho nh ng chnh lch hoc cc ni cn tr thnh s thoi ho a v x hi ca nhng ngi yu th v mit th nhng ngi ngho tng. .. Kh nng pht trin ca tr tu, ca khoa hc v k thut l iu kin gii phng v pht tri n con ngi. Nhng s pht trin ca tr tu, ca khoa hc v k thut cng c kh nng ng c li. Vn l s dng tr tu cng nh khoa hc k thut v o mc ch g . Nghch l ca nhng thi k lch s qua l l tr v khoa h c cng pht tri n th lng tm, o c con ngi cng c nguy c v xu h ng suy gim. Nh trit hc Rabelais ni: Khoa h c m khng c lng tm th ch lm bi hoi tm hn . Tng th k UNESCO Federico Mayor cng nhn xt: Cha bao gi nh ngy nay, s cng thng gia khoa hc v lng tm, gia k thut v o c l n ti cc im tr thnh mi e do to n th gii.

75

Nu ni vn ho l mc tiu ca pht trin kinh t cng c ngha l pht trin kinh t phi hng vo pht tri n v hon thi n con ngi, hng vo pht tri n v hon thi n x hi. T , nhn loi i ti mt l thuyt mi v s pht trin. - Nhn thc mi v s pht trin khng dng li cc ch ti u kinh t. Phn u t cc ch ti u kinh t l iu ht sc cn thit m bo s tn ti ca con ng i, p ng nhu cu v vt cht nh n, mc, , i li..., nhng s phn u li c th l nguyn nhn t o ra s bt b nh ng trong thu nhp v hng th, c th dn ti li sng khng lnh m nh, ch k, thc dng, coi thng tr tu v nhn cch. Chnh v v y, sau cc ch ti u kinh t , x hi hc phi quan tm ti hng lot cc ch ti u khc khng km quan tr ng nh tui th trung bnh, trnh hc vn chung ca x hi, t l ngi c vic l m, mi trng x hi lnh mnh, mi trng t nhi n trong s ch... nh hng ca th gii hin i l khi ng sc sng ca vn ho pht trin v hi nhp, cn bng vi tin tr nh vn minh. Vn ho, v v y, ngy cng ch ng t vai tr tin quyt ca mnh. Vn ho l ci cht an to n, l cha kho v ng lc ca s pht trin nh li ku gi ca UNESCO khi t chc n y pht ng Thp k pht trin vn ho th gii trc ngng ca th k XX. Nh vy, vn ho va l ng lc, va l mc tiu ca s pht trin, ang tr th nh vn l lun v thc tin c tnh thi i, l hnh trang chung c a mi dn tc bc vo k nguyn vn minh mi. II. CU TRC VN HO Khi cp n cu trc vn ho, cn xem xt vn ho nh mt h thng cha ng trong hng lo t cc th nh t to n n nn vn ho. Gia cc th nh t ny c s lin kt cht ch v s thay i ca mi mt trong cc th nh t u ko theo s thay i ca cc th nh t khc. C cc thnh t hp th nh cu trc vn ho nh sau: 1. Chn l Trong lch s tn ti nhiu quan nim khc nhau v chn l. C quan nim cho rng chn l l tnh chnh xc, r rng c a t duy. Quan nim khc li cho rng chn l l nhng nguyn l, quan ni m c nhiu ngi tn th nh tha nhn. Cng c quan im gn chn l v i li ch thc t ca bn thn chn l.

76

Xt v mt khoa hc, phi khng nh chn l l s phn nh s vt, hin tng ca hin thc v o nhn thc ca con ngi ng nh chng tn ti trong thc t khch quan. Ni cch khc, chn l l s phn nh ng th gii khch quan trong thc ca con ng i. Chn l l tri thc, ph hp vi hin thc khch quan v c thc t kim nghim. Chn l l nhng quan nim v ci tht, ci ng. Chn l l ph m tr mang tnh tng i, bi l mi nn vn ho c nhng ci ng, ci tht ri ng, hay ni cch khc l c chn l ring. Ci m dn tc n y, nn vn ho ny c coi l chn l th c th , dn tc khc, nn vn ho li b ph nhn. Chn l lun c th, gn lin vi hin thc khch quan. V vy, ngay trong m t nn vn ho, mt dn tc, nhng thi im khc nhau ca lch s cng c nhng chn l khc nhau. Khi cp n chn l, th phi cp n nhm hay cng ng x hi. Chn l ch c th c hnh thnh thng qua nhm ng i. Mt c nhn khng th xy dng c chn l. C nhn, qua tip xc, t ng tc vi nhm nh, nhm ln h nh thnh nn nh ng kin cho l ng, l tht, ngy cng c tnh khch quan, cng g n vi hin thc hn. Hin thc khch quan, nhng s vt, hin t ng, nhng q u trnh c th ca x hi l ngun gc ca chn l. Do , con ng i lun tn ti gn lin vi nhng iu kin khch quan lch s c th. Khi nhng iu kin khch quan thay i th chn l khch quan c ng thay i theo. Mi nn vn ho, mi dn tc u c nhng hon cnh lch s khc nhau v v v y, trong nn vn ho ca mi dn tc cng c nhng b phn chn l khc nhau. 2. Gi tr Gi tr l nhng ci cao c m con ngi cn vn ti v khi t c th con ngi cm thy m n nguy n, c s thng hoa v tnh cm, s cn bng v tm l . L mt trong nhng th nh t quan trng ca vn ho, gi tr lun c s quan tm v chp nhn rng r i trong khoa h c x hi. C th coi gi tr l nhng quan nim v ci ng mong mun nh hng ti h nh vi la chn. Gi tr l iu m ch th quan tm. V vy,

77

nhn nh n vn mt cch khong t h n, th c th cho rng bt c ci g u cng c th c gi tr. Gi tr gn lin vi nhn thc v tnh c m ca ch th. Gi tr c tnh hng dn v la chn. Khi nhn thc c, gi tr tr th nh tiu chu n la chn, hng ti v dng n phn xt. Do , gi tr chnh l yu t quan trng hng dn cho h nh vi c a ch th. Con ngi tip cn nhng gi tr ngay t khi c n nh thng qua gio dc gia nh, nh trng, quan h x hi (bn b , nhm x h i...), cc phng tin truyn thng i chng hay thng qua nhiu ngun khc. Chnh nh ng gi tr m con ngi tip nhn c tr thnh mt phn nhn cch ca anh ta. Tuy nhi n, do nh n thc, iu kin, m i trng, ho n cnh sng... ca mi ngi khc nhau n n mi ngi thng c h gi tr ri ng nht nh. Nhng h gi tr , c th ph hp vi cng ng x hi, nhng cng c th c nhng mu thun, xung t gia cc c nhn, gia c nhn vi cng ng , vi x hi. Mi cng ng x hi, mi dn tc, mi x hi, mi nn vn ho u c nhng h gi tr ri ng. Chnh h gi tr ring chi phi hnh vi ca i a s th nh vin trong x h i. Gi tr l ci hin hu, c thc v tn ti trong thc t. Gi tr ph thuc v o nh ng iu kin kinh t - x hi c th ca tng x hi. Do vy, khi nghi n cu, xem xt h gi tr, phi t chng trong nhng iu kin lch s, nhng iu kin kinh t, x hi nht nh. H gi tr ca mt x hi chnh l phng hng ph n u cho to n x hi. H gi tr ca mi con ng i hay ca mi x hi rt phc tp v lun tn ti mu thun, thm ch xung t nhau. Ng i ta thng u tin, nhn mnh nhng gi tr c xp theo th bc quan trng. Con ngi cng nh x hi thng hnh ng theo nhng gi tr c bn v quan trng nht. Gi tr nh hng n ng c v hng dn cho hnh ng ca con ngi. Do , c th nh n hnh ng m t nhiu xt on c gi tr ca con ngi. Tuy nhi n, trong m t s trng hp, gi tr v hnh ng c th khng nht qun nhau. 3. Mc tiu Mc tiu l ci ch cn phi t ti. Mc ti u l mt b phn ca vn ho phn nh vn ho ca mt dn tc. Mc ti u l m t trong

78

nhng yu t c bn ca h nh vi v s hot ng c thc ca con ngi. Mc ti u chnh l k t qu ca hnh ng c d on trc. Mc tiu l ci ch thc t cn phi ho n thnh. Mi hot ng ca con ngi u xoay quanh nhng ci ch thc t nht nh. Nh n m cc ho t ng a dng ca con ng i c lin kt vi nhau trong m t h thng, hng ti nhng phng n hnh ng chung. C hai lo i mc ti u l mc tiu c nhn v m c tiu chung: - Mc tiu c nhn l m c tiu ca mi con ngi. Mc ti u c nhn rt a dng v khng gi ng nhau vi mi c nhn. - Mc tiu chung l m c tiu ca cng ng, x hi. Mc ti u chung c hnh thnh b ng hai con ng sau: + Thng qua s ng ln nhau ca cc mc ti u c nhn; + Thng qua s trng khp ca mt v i mc tiu c nhn c a cc thnh vin trong c ng ng, x hi. Mc tiu gn b cht ch vi gi tr v chu s nh hng mnh m ca gi tr. Khng c gi tr th khng c m c tiu. Ni cch khc, gi tr no th sinh ra m c tiu y. Tuy nhi n, mc tiu khc gi tr ch, gi tr hng n mc ch t tng; cn mc tiu hng n mc ch c th m con ngi t chc hnh ng. S tng tc gia cc th nh vin trong vi c chia s nhng mc tiu v gi tr chung chnh l c s cho s tn ti ca cc cng ng, x hi. Mc ti u v gi tr to ra con ngi ca hnh ng, hng con ngi n nhng mc ch c th, n nhng iu cao c, to ra s tn ti ca cng ng x hi. Cng ng, x hi tp hp cc c nhn, bin mc ti u, gi tr c nhn tr thnh mc tiu, gi tr ca cng ng, x hi. Khi gi tr v mc tiu khng th ng nht th cng ng, x hi s thiu tnh bn vng. Khi , cn phi cng c gi tr v mc tiu. 4. Chun mc Chun mc l ci c chn lm cn c i chiu, hng theo m lm cho ng. V mt x hi, chun mc l tng th nhng mong i, nhng y u cu, nhng quy tc ca x hi c ghi nhn

79

bng ngn ng, k hiu hay bng cc biu t ng vn ho lm cn c cho cc hnh vi c a cc th nh vin trong x h i. Qua h thng cc chun mc, cc th nh vin x h i bit m nh c php l m g v c n phi x s nh th no cho ng trong nh ng tnh hung x hi khc nhau. Chun mc l sn phm ca s cn nhc ca c cu x hi, ca quyn li nhm, ca h thng cc mi quan h gia cc th nh vin x h i v ci cn, ci c php, ci c kh nng, ci mong mu n; hay v c i khng mong mu n v khng c php. Chun mc x hi thc hin chc nng li n kt, iu chnh, duy tr qu trnh ho t ng ca x hi, nh l h thng ca cc mi quan h tc ng ln nhau ca cc c nhn v cc nhm x h i. Chun mc l khi ni m c ni hm rt rng. Chun mc bao gm cc o lut, cc quy tc cht ch nht cho n nhng quy nh lng lo nht gia mt s ngi vi nhau. Nh h thng cc chun mc m hnh vi ca con ngi ho nhp vi cng ng, x hi; cng chia s v thc hin h c c gi tr x hi. Tuy vy cng cn phn bit chun mc vi gi tr. Nu gi tr l ci quan tr ng, ng gi nht, th chun mc l cc tiu chu n, cc quy c, hng dn v s mong i i vi h nh vi con ngi. Mi a v x hi u c chun mc ri ng. C on ngi cc a v khc nhau u c x hi mong i v yu cu cc mc ph hp. Tuy nhin, v i chun mc chung th khng xt n a v x hi. C nhiu loi chun mc x hi khc nhau. Tu theo cch phn loi, x hi hc xut h thng cc ch un mc nh sau: - Cn c vo mc cng ng c: + Chun mc ca to n x hi (chun mc chung); + Chun mc ca cc h thng x hi nh (chun mc nhm); + Chun mc ca tng a v x hi (chun mc ri ng). - Cn c vo mc thit ch ho c: + Chun mc c thit ch ho ; + Chun mc khng c thit ch ho. - Cn c vo mc nghi m khc ca s trng pht i vi s vi phm, c:

80

+ L thi; + Php tc. L thi l thi quen x h i t lu thnh n np, l nhng tc l, nhng quy c, quy tc x s i vi h nh vi c a con ngi trong nhm, trong x h i. L thi c con ngi tip thu qua giao tip v truyn t th h n y sang th h khc. L thi lan truyn rng r i v nh ch hot ng, h nh vi c a con ngi mt cch t gic qua s gim st c a cng ng bng d lun x hi. i khi, nhng nh ch ca l thi li t ra ht sc kht khe. Phm vi ca l thi nhiu khi ht sc rng ln. C nhng l thi bao tr m ton x h i, cng c l thi ring cho t ng vng hay t ng cng ng nh. Php tc l nhng quy tc, l li phi tun theo. Php tc l nhng chun mc quan trng hn l thi. Cng ng, x hi thng c ra mt nhm ngi thc thi php tc. Cng ng, x hi s p dng s trng pht nghim khc i vi s vi phm php tc. Php tc phn b it rch ri ng sai, gn vi nhng gi tr m x hi cho l quan tr ng hn l thi. Php t c c th hin thng qua php lut. Nh vy, lut php l chun mc ca php tc v l chu n mc quan trng nht i vi mi x hi. III. CC LO I HNH VN HO 1. Vn ho vt cht Loi hnh vn ho vt cht bao gm nhng sn phm vn ho cha ng trong vt cht m s tn ti ca chng gn lin vi s hin din ca khi vt cht c th nh cc cng tr nh kin trc, nh ca, th nh ph, cng vin, tng i, cng c sn xut... l nhng vt phm do con ngi sng to nn trc ht l p ng cc nhu cu sinh tn v pht trin, th na l phn bit anh ta vi ng i khc. Chnh trong qu trnh lm ra cc s n phm p ng nhu cu sng ca m nh, con ng i khng ngng s dng v pht huy m i yu t vn ho vt cht nh cng c lao ng, tri thc, k nng lao ng, cc yu t n y lun g n lin vi iu kin, mi tr ng sng v mi trng sinh thi c th nht nh. Cc yu t vn ho vt cht th hin tnh vn ho ca con ngi v c kt tinh trong mi sn phm vn ho do con ng i to ra. Mi sn

81

phm vt cht c to ra bi con ngi u cha ng trong n tnh hai mt: - Mt thc th cho php nh n bit n l ci g v c to ra nhm tho mn nhu c u no ca con ngi. - Mt vn ho cho php nh n bit n c sn xut nh th no v trong nh ng iu kin, ho n cnh no. 2. Vn ho tinh thn Loi hnh vn ho tinh thn (vn ho phi vt cht) bao gm nhng sn phm vn ho c gi tr tinh thn thun tu , m s tn ti ca chng c tnh c lp tng i, khng trc tip lin quan n nhng vt cht m chng vay mn trong qu tr nh sng t o ra cc gi tr. Vn ho tinh thn l nhng nim, t tng trit hc, tn gio, tn ngng, nhng sng tc v n hc ngh thut ly ngn ng l m cht liu chnh, nh ng gi tr, chun mc o c, phong tc, tp qun... S phn chia ra hai loi h nh vn ho vt cht v vn ho tinh thn ch c ngha tng i, ch nhm mc ch d phn bit m thi. X hi hc kh ng cng nhc trong quan nim, bi l, trong phm tr vn ho vt cht c gi tr ca vn ho tinh thn v trong ph m tr vn ho tinh th n t nhiu cng cn c nhng nhn t vt cht nht nh th hin. IV. CHC NNG C A VN HO 1. Chc nng gio dc cp n chc nng gio dc ca vn ho tc l cp n tnh nh hng x hi, l hng l tng o c v hnh vi c a con ngi vo Chn - Thin - M, theo nh khun mu x hi quy nh. Mi dn tc u c vn ho ri ng. Nh ng quan nim, c tnh, truyn thng v tm l c a mi dn tc gn lin vi nhng iu kin lch s ri ng to ra bn sc vn ho dn tc. Nn vn ho ca mi dn tc gio d c, nh hng cho mi con ngi ca dn tc m nh pht tri n vn ho theo bn sc dn tc. Cng vi bn sc dn tc, vn ho trong x hi c giai cp lun mang tnh giai c p. iu kin sinh hot vt cht ca cc giai cp khc nhau lm n y sinh nhng t tng, thc h v tnh c m khc nhau.

82

Cuc u tranh giai cp v thc h th ng din ra h t sc quyt lit, gay gt trong lnh vc vn ho. Bng vn ho v thng qua vn ho, x hi c th nh hng hnh vi c a x hi theo nhng gi tr, chun mc nht nh. Tuy vy, khng nn bi n cc hot ng vn ho th nh s gio hun kh khan, qu tru tng, m phi bng cc h nh thc hot ng phong ph, sinh ng tc ng v o vic hnh thnh nhn cch, gip con ng i pht trin ton din, pht huy c mi nng lc tinh thn ca con ng i. 2. Chc nng nh n thc Trong b t k hot ng vn ho n o cng cha ng chc nng nhn thc. Bng vn ho v thng qua ho t ng vn ho, x hi tc ng n nhn thc ca mi c nhn; trang b th m cho c nhn nh ng tri thc, kinh nghim v lm cho s hiu bit ca c nhn v th gii, v x hi v v bn thn ng y cng su s c. Chc nng nhn thc c biu hin rt r trong ho t ng gio dc, o to, nghi n cu trin khai khoa hc, cng ngh. y chnh l nhng hot ng tc ng trc tip ti nhn thc, tr tu; m mang v nng cao dn tr. Pht huy ch c nng nhn thc ca vn ho s l ng lc quan trng thc y kinh t - x hi pht trin, rt ngn khong cch gia cc nc chm pht trin vi cc n c pht trin. 3. Chc nng thm m Cng v i nhu cu nhn thc, con ng i cn hng n nhu cu cm nhn v th hng cc gi tr thm m. Nhu cu v kh nng hng ti ci p l du hiu c bn nhn bit con ngi. V iu ny, Karl Marx tng vit: Bn cht con ng i l bit nho nn hin thc theo quy lut ca ci p. Hng ti ci p, nhn th c c ci p v c kh nng rung ng trc ci p, chnh l cm xc thm m. Cm xc thm m, mt mc no , to nn gi tr , phm cht o c ca con ng i. Lch s nhn loi cho thy, mi b c tin ca x hi l mt bc con ngi vn ti ci p. Chnh nhu cu v kh nng vn ti ci p l mt trong nhng ng lc quan trng to n n s tin b c v vt cht v tinh th n ca i sng con ngi. Cng tin n tr nh vn

83

minh cao bao nhiu th kht v ng v ci p ca con ng i cng tr nn bc thit by nhi u. Thin nhin v i sng x hi lun to cho con ngi nhng cm xc thm m. Ci p va l khun m u, va l gi cho cc ch th trong s sng to ngh thut, tc l lm ra ci p. Chc nng thm m ca vn ho chnh l ch ch cho con ngi nhn bit kh nng pht hin ci p v sng to ci p. Chc nng ny khng th tch ri chc nng nhn thc ca con ng i v do v y, chc nng thm m c n gn b mt thit vi c chc nng gio dc. 4. Chc nng d bo Con ngi l ch th sng to lch s. Tnh sng to n y ch thc s c pht huy mt cch hiu qu khi con ng i bit cn c v o nhng iu kin lch s. Nhng iu kin hoc c, ho c ang dn dn xut hin. Vn ho l tng th nhng hot ng mang tnh tinh thn v tr tu cao, l qu trnh nh n thc ng y cng su s c nhng quy lut ca t nhin, c a x hi cng nh ca con ngi nhm m rng tm hiu bit, tr tng tng cng nh nng lc khm ph v sng t o khng ngng ca con ngi. Chnh vi ngha , vn ho c th a ra nhng d bo cn thit v t nhi n, x h i v con ngi. Trc s pht trin nh v bo ca cch mng khoa hc - cng ngh hin nay, cc nh vn ho a ra nhng d bo v to n cu ho, hi nhp vn ho, v mt x hi tri thc trong tng lai gn... Nhng d bo u l cn c xy dng cc chin l c pht trin kinh t - x hi, chin lc pht trin con ngi. 5. Chc nng gii tr Nhu cu hng th vn ho ca con ng i v cng a dng, nhng nh n chung, c th quy v hai loi nhu cu c bn l nhu cu vt cht v nhu c u tinh thn. Khi x hi pht trin ng y cng cao, con ngi thng hng ti vic tho m n nhu c u tinh thn. Gii tr l tho mn mt phn nhu cu tinh thn ca con ng i. Cc hot ng vn ho s p ng v khng ng ng tho m n nhu c u ny ca con ngi. Con ngi tm n cc hot ng vn ho, hot ng ngh thut l nhm tho m n nhng s thch c nhn ca m nh.

84

Chc nng gii tr ca vn ho khng ch nhm b p li sc lao ng hao ph m cn nh m pht huy nh ng nng khiu tim t ng mi con ngi, to iu kin cho s pht trin to n din ca con ngi. Hot ng vn ho vi mc ch gii tr khng ch c chc nng gii tr n thun, m ng thi vi chc nng n y, hot ng vn ho cn hm ch a chc nng gio dc ho n thin con ngi.

85

Chng V X HI HO I. KHI NI M V VAI TR C A X HI HO 1. Bn cht con ngi Con ngi l i tng nghi n cu ca nhiu khoa hc khc nhau. X hi hc quan nim con ng i l n v c bn cu th nh x h i, l n v nh nht ca h thng x hi, l sinh v t c t duy, sng theo t chc x hi. Trc ht, con ngi l sinh v t cao cp nht h nh tinh, c b n nng sinh tn v duy tr ni gi ng. Gi l bn nng v n hnh thnh m t cch t nhin hp quy lut tron g qu trnh ti n ho lu d i ca nhn loi, nm trong v thc ca con ng i. Bn nng sinh tn d dn n tnh tham lam, ch k ... Bn nng duy tr ni ging kch thch cm gic v nhu c u gn b vi ngi khc gii. Hc thuyt phn tm hc ca S. Freud (n h tm l h c - y hc ngi o, 185 6-1939) qu nh n mnh n bn nng sinh tn ca con ngi. Lun im c bn ca S. Freud tch con ng i thnh ba kh i, gm c: Ci y (ci v thc) , ci ti v ci siu ti. Trong : - Ci v th c bao gm cc bn nng v thc nh n ung, tnh dc, t v. Trong , bn nng t nh dc gi vai tr trng tm, quyt nh ton b i sng tm l v hnh vi c a con ngi. - Ci ti - con ngi thng ngy - con ngi thc, tn ti theo nguyn t c hin thc. Ci ti thc l ci ti gi hiu, ci ti b ngo i ca ci l i , ht nhn bn trong l ci y. - Ci siu ti l ci siu phm, ci ti l t ng khng bao gi vn ti c v tn ti theo nguy n tc kim duyt, ch n p. Nh vy, phn tm hc cao mt c ch thi qu ci b n nng v thc, dn n ph nhn thc, ph nhn bn cht x hi lch s ca con ngi. Hn th na, con ngi l mt thc th x hi v vn ho. Con ngi c x hi truyn li nn vn ho x hi v bin mnh thnh con ngi x hi. E. Durkheim cho r ng x hi to n n bn cht con ngi khi ng ni; X hi l nguyn l gi i thch c th. Con ngi l

86

mt tn ti giao lu ch khng phi l mt tn ti x hi hnh ng. Qu trnh x h i ho c th l qu trnh giao l u ngn ng, giao lu tinh thn gia ngi ny vi ngi khc lnh hi cc biu t ng x hi, cc tp tc, l thi...to ra h nh vi x h i. Karl Marx li ni: Bn cht ca con ngi khng phi l ci g tr u tng, tn ti vi tng c nhn ring bi t, trong tnh h in thc ca n, bn cht con ng i l s tng ho cc mi quan h x hi. L mt sinh vt, con ngi mang bn nng sinh tn v chu s chi phi ca quy lut cnh tranh sinh tn. L con ngi x hi, con ngi mang bn th x hi v chu s chi phi ca q uy lut cng ng. Do vy, con ngi lun sng trong s pha trn ca bn nng sinh tn vi bn th x hi pht ra h nh vi. Trong cu c sng thng ngy, mi ngi lun phi i mt vi hai dng hnh vi n m trong bn th ca chnh m nh l hnh vi b n nng v hnh vi th c. Trong : - Hnh vi b n nng (h nh vi v th c) l hnh vi s ng thp nht tho mn nhu c u sinh hc. y l hnh vi b m sinh do bn nng sinh tn ca con ngi chi phi. - Hnh vi th c (hnh vi tr tu ) l hnh vi c suy ngh , c tnh ton trc theo mc ch c ra, l hnh vi do th c ca con ngi chi phi. Mt vn na thng c ngi ta bn n l con ngi tm linh, mt thc th v c ng phc tp, a dng, v tn. Trong tm linh con ngi lun c s pha trn ca v thc, tim thc v thc. trong , lp su nht l v thc, n c ngun gc t rt su, rt xa x a n vi con ngi hin ti bng di truyn, hoc c th do (c mt s kin cha c cng nhn) kip trc (kip lun hi) ti hin. Tm linh con ngi phc tp nh vy, nn con ngi thng cn n mt ch da tinh thn nh tn gio, s say m , mt ch ngha, hay n gin, tm ngi khc s ng cm. thc l ci hin hu thng trc trong tm linh con ng i. N dn dt, chi phi trong i sng con ng i. Tuy vy, thc l mt phm tr v cng ph c tp. thc khng ho n ton tch r i v thc v tim thc. Con ngi lun t vn m nh, nh gi m nh v nh ng ngi xung quanh quyt nh h nh vi v lun b ging x bi cc mu

87

thun, bi s u tranh n i tm v ngo i cnh nh hng v s l m ngi. T thc, con ngi lun thy m nh l tng ho ca bn nng, l tr v tm linh. D t gic hay khng, c ch quyt thng tr ngi t khng nh m nh hay khng, th th c vn phi lun l ng lc sng ca mi ngi. Trong x h i, con ngi chu trch nhim i vi h nh vi x h i ca chnh m nh. Do , gia nh v x h i phi c nhng nh h ng ng lm c s cho mi c nhn la chn h nh vi c a mnh. Nu khng c nh ng nh hng ng , mi c nhn d b lm lc trong ng i, tr th nh tt hn th kh, nh ng tr thnh xu hn th d. Nh vy, ni n con ngi l ni n nhn cch m mi c nhn to dng c cho m nh trong qu trnh x h i ho. X hi ho bin cc c th (c th sinh hc) thnh cc c nhn (th c th x hi) v thnh nhn cch (con ngi x hi). Mi ngi mun c nhn cch ln trong x hi phi chu kh hc tp, chu s gio dc x hi, t rn luyn bn thn v ph i hot ng em li li ch cho cng ng v bn thn. 2. Nhng quan nim v x hi ho T khi cho i, con ngi bt u i din vi th gii x hi, t nht th hin nhng hu qu i vi h nh vi c a con ngi cng nh cc thc t khc m con ngi gp phi. Cc c nhn c x hi, m trong c nhn ang sng v nhm x hi m c nhn l thnh vin, nho n n. S d nh vy l v th gii xung quanh m i c nhn, bao gm c th gii x hi, quy nh nhng hnh vi c a c nhn, p buc c nhn h nh ng theo khun mu nht nh. Berger, nh x h i hc ngi Anh tng ni: X hi thm nhp chng ta c ng mnh nh vy bc chng ta. Chng ta l thuc v o x hi ch yu thng qua s ng cm ch khng phi b chinh phc. Chng ta b m hoc bi bn cht x hi ca ri ng chng ta. Nh ng bc tng x hi, c sn t trc khi chng ta ra i, vy bc chng ta, nhng cng c chnh chng ta xy dng n n. Chng ta s b giam cm vi chnh s hp tc ca chng ta . Nh vy, theo Berger, c nhn c c hai vai tr vi x hi xung quanh c nhn l xy dng x hi

88

v tun th nhng quy nh ca x hi. T , d nhn thy bn cht va tun th, va sng to ca c nhn trong x hi. Khi nim x hi ho hin nay c dng vi hai ni dung chnh l: - Th nht, x hi truyn li nhng g cho mi c nhn tro ng x hi v to ra nhn cch ca c nhn ra sao? - Th hai, c nhn th hin vai tr ca mnh i vi x hi v ho nhp vo x hi nh th no? Hin nay, c kh nhiu quan nim v x hi ho khc nhau do xut pht t cch nh n nhn bn cht con ngi khc nhau. C th dn ra ba quan ni m c bn sau y: - Quan ni m th nht khng cp n tnh ch ng sng to c nhn trong qu trnh thu nh n kinh nghim x hi. Theo quan ni m ny, cc c nhn dng nh b g vo cc chu n mc khun mu m khng th chng li c. Ni cch khc, mi c nhn b x hi mc cho mt chic o vn ho ph hp vi tng ni, tng thi im, tng giai on ca cuc sng nhng c nhn li khng c quyn la chn, thm ch chnh mnh. + Thuyt X (Douglas Mc Gregor, nh qun l ngi M) cho rng hu ht mi ngi vn thch b ch huy nhiu h n, ch khng mun gnh vc trch nhi m, v mun c an phn l trn h t. Vi trit l ny, con ngi b thc y bi tin bc, bng lc v s e do trng pht. Do vy ng ch trng gim st ch t con ngi bng cc quy nh. + Mt s nh trit hc phng ng c i cng cho rng con ngi bn cht l tham lam, c c v tn bo (Nhn chi s, tnh bn c - Tun T). T quan nim , h ch tr ng phi gim st cht ch con ngi bng cc quy nh x hi. - Quan ni m th hai khng nh tnh tch cc sng to, ch ng ca c nhn trong qu tr nh x h i ho. Theo thuyt ny, c nhn khng ch tip thu nhng kinh nghim x hi m cn tham gia vo qu trnh to ra cc kinh nghim x hi. + Thuyt Y (Douglas Mc Gregor, nh qun l ngi M) cho rng, v bn cht, con ng i khng li bing, khng ng ng vc.

89

Con ngi c th t nh hng v sng t o trong cng vic nu c thc y hp l. Do vy, ng ch tr ng to ra cc iu kin thc y tnh c lp t ch v sng to con ngi. + Mt s nh trit hc phng ng c i cng ch trng Nhn chi s, tnh bn thin (Mnh T), tc l con ngi sinh ra vn thin, trong trng, thnh thin. Con ng i trong x hi bc l nhng bn cht tham lam, bo lc, li nhc... l do x h i gy ra. Ch trng ca cc nh hi n trit n y l ly gio dc x hi lm nn tng to ra v gi gn ci trong tr ng v thnh thi n. Khi ng ai cng nh lng thin, tnh dy phn ra k d hin. Hin d u phi l tnh sn; phn nhiu do gio dc m nn (H Ch Minh). - Quan ni m th ba cho rng con ng i c c hai mt th ng, li nhc, tham lam ln ch ng, sng to v tch c c. X hi, mt mt, truyn li cho c nhn nhng khun mu v chun mc trong hnh vi; song m t khc, cng to iu kin cho c nhn pht huy tnh ch ng, sng to v tch cc trong vic xy dng x hi vn minh, l nh mnh. T tt c nhng vn dn trn, x h i hc thng nht xc nh khi nim x hi ho nh sau: X hi ho l qu trnh m qua c nhn hc hi, lnh hi nn vn ho ca x hi nh cc khun mu x hi, qu tr nh m nh n, c nhn t c nhng c trng x hi ca bn thn, hc c cch suy ngh v ng x ph hp vi vai tr x hi ca mnh, ho nh p vo x hi. Nh vy, thc cht, qu tr nh x h i ho l qu trnh t o ra nhn cch cho mi con ng i trong x hi. 3. C ch x hi ho a. C ch nh ch C ch nh ch l c ch m x hi truyn li nhng chun mc, khun mu bt buc cho mi c nh n. C nhn ph i tri qua qu tr nh hc hi, thc h nh v th c hin chng trong cuc sng. Con ngi hc c cc tri thc khoa hc, nhng k nng lao ng nht nh m x hi t c. ng thi, c nhn c n hc c kinh nghi m ca nhng ngi i trc vn dng v o cuc sng ca bn thn c nhn . b. C ch phi nh ch

90

C ch phi nh ch l c ch m trong , mi c nhn hc c x hi nhng iu cn thit mt cch t nhi n. C ch phi nh ch c thc hin thng qua hai ph ng thc l bt chc v ly lan. - Phng thc bt chc l s m phng, ti to, lp li cc h nh ng, hnh vi, cch th c t duy v ng x ca mt ngi hay mt nhm ngi no . Nh l mt phng thc tip thu cc kinh nghim x hi, bt chc c cc c nhn dng la chn nhng hnh ng, hnh vi m c nhn cho l ng n v thch th. - Phng thc ly lan l qu trnh v cch th c truyn cc h nh vi x hi t c nhn n y sang c nhn khc m t cch t nhi n. Ly lan khc bt chc ch, cc h nh vi x h i c lan truyn ngay c khi c nhn khng c nh bt chc hay hc tp. S lan truyn h nh vi x h i t c nhn n y sang c nhn khc trong nh ng iu kin nht nh l cch m nhi u ngi hc c nhng kinh nghim trong ng x x hi. 4. Vai tr c a x hi ho Kt qu ca x hi ho l nhn cch c a mi c nhn c to ra. Mi th h ngi u tri qua nhng giai on nht nh ca x hi ho t c kh nng, nng lc hot ng nhm th hin vai tr ca chnh c nhn trong x hi. Trong x h i hin i, ho n thin nhn cch ca con ng i l c mt qu tr nh di su t cuc i ca con ngi . S ho n thin nhn cch ph thuc v o qu trnh gio d c x hi. Qu trnh gio d c l qu trnh tc ng n con ngi ca to n b h thng cc mi quan h x hi vi mc ch chuyn ti kinh nghim x hi. Do , cc c nhn c th thu nhn c nhng kinh nghim mi ni, trong mi nhm x hi khc nhau. Trong trng hp n y, khi nim x hi ho rt gn gi vi khi nim gio dc. X hi ho c n to nn s hon thin, pht trin nhn cch ca mi c nhn, v rng, mi c nhn th hin vai tr ca mnh trong x h i trong nh ng iu kin ch ng, sng to xy dng x hi. Qu tr nh gip c nhn nng cao ch t lng hnh vi x h i ca mnh, tham gia gp phn sng to cho x hi.

91

Nh vy, con ngi khng ch tip thu mt cch th ng nhng kinh nghi m x hi to n n nhn cch m cn sng t o nhng ci mi, tin b hn xy dng x hi ngy cng ti p. y chnh l qu trnh pht tri n nhn cch ca c nhn t thp n cao, t ch a hon thin n ho n thin. Qu trnh hon thi n nhn cch din ra trong nhng iu kin x hi nht nh. V vy, cn phi to ra mi tr ng x hi lnh mnh v nh hng x hi mt cch r rng trong mi tr ng nhm tc ng tch cc v c th c vo qu trnh x h i ho. II. MI TR NG X HI HO Mi trng x hi ho l ni c nhn thc hin mt cch thun li cc tng tc x hi ca mnh nhm mc ch thu nhn v ti to kinh nghim x hi. D c bn cht x hi v tin t nhi n tt, con ngi vn khng th tr th nh mt nhn cch ho n thin nu khng c t trong mt mi trng x hi thch hp. Mi trng x hi ho chnh l vn m ca nhn cch v cng l ng ng rng m nhng kinh nghim x hi c th n vi cc c nhn. 1. Gia nh Gia nh l nhm x h i u ti n m m i c nhn trong mi x hi thng phi ph thuc vo. Gia nh l mi tr ng x hi ho c tm quan trng v c ng to ln. Con ngi, t khi cho i cho n khi i ht chng ng i u gn b vi gia nh ca mnh. Trong mi gia nh u tn ti v pht tri n mt tiu vn ho. Tiu vn ho ny c xy dng tr n nn tng ca vn ho chung nhng vi c th ring c a tng gia nh. Cc ti u vn ho c to thnh b i nn gio dc gia nh, truyn thng gia nh, li sng gia nh... Cc c nhn s phi nhn nhng c im ca tiu vn ho n y. Nhng kinh nghim sng, cc quy tc ng x s v cc gi tr u ti n m c nhn nh n c chnh l t cc thnh vin trong gia nh nh cha, m, ng, b , anh, ch ... Khi trng thnh, mi c nhn li to ra gia nh mi, tc l to ra mt tiu vn ho mi c nhng c im ri ng ca n, trong , c s pha trn gia vn ho chung ca x hi, tiu vn ho gia nh ca cha m v s sng to ca chnh c nhn to dng tiu vn ho mi. Nh

92

vy, gia nh nh mt mi trng x hi ho. Cn tip cn qu tr nh x hi ho trong mi trng gia nh trn ba kha c nh sau: - Thit ch gia nh l nhng quy nh trong h nh vi v l i sng, nhm to ra s thng nht cc hnh ng trong gia nh. - Gio dc gia nh l s truyn li nhng tri thc v tnh c m ng, p cho mi c nhn nhm to ra tri thc cao h n v hnh vi ng trong mi c nhn. - Hnh vi c a mi ngi ln trong gia nh th hin nhn cch ca ngi . Nhng h nh vi ny s c truyn li cho cc th h sau bng cch bt chc v ly lan. Chnh v v y, ngi ln trong gia nh phi l tm gng mu mc trong hnh vi cc th nh vin nh tui noi theo. 2. Nh tr ng Nh trng l ni ch yu chu trch nhim h nh thnh cho tr em tri thc khoa hc, cc gi tr, chun mc vn ho m x hi mong i. Trong x h i cng nghip, nh trng quan trng n mc m tuyt i a s tr em trc khi trng thnh, hi nhp v o gung my lao ng v hot ng x hi u phi c thng qua o to trong nh trng. X hi ho trong nh trng thng hng vo nhng vn c bn sau y: - Gio dc tri thc trang b cho ngi hc cc tri thc ca nhn loi v t nhi n, x h i, con ngi v nhng k nng khc trong hot ng nhn thc, lao ng ca mi c nhn. Nh , c nhn c c bn lnh v nng lc lm vic cao. - Gio dc nhn cch cho ngi hc thng qua vic nh h ng s la chn cc h nh vi x h i, cc chun mc, cc khun mu x hi c nhn t la chn v th hin h nh vi c a mnh sao cho h p logic nht trong nh ng trng hp v hon c nh x hi nht nh. - Hot ng ca nh trng l nhng hot ng c t chc theo nhng quy nh ca x hi. Nhng hot ng n y nhm to cho ngi hc nhng cm nhn v c nhn v tp th. Qua , r n luyn thc, trch nhi m ca c nhn i vi tp th v cng ng. - Hnh vi c a ngi thy c c coi l chun mc v gng mu, m mi ngi hc cn phi noi theo. c bit cc lp hc nh,

93

khi c nhn mi chp chng ho nhp x hi ln u ti n thng qua nh trng, th hnh vi c a ngi thy c nh hng rt ln n h nh vi c a ngi hc. 3. Cc nhm x h i Nhm x h i m mi c nhn ang sng v hot ng c ng vi n, c ch c nng c bn l tho mn nhu c u giao tip, nhu cu gii tr gia cc c nhn. Trong thc t, cc quan h gia cc c nhn trong nhm x h i l tc nhn quan tr ng nh hng nhiu n qu tr nh x hi ho. Quan h bn b l quan h bnh ng, cng v th x hi nn cc c nhn thng chia chia s thi , tm t v cm xc vi nhau. Tc ng ca nhm nhiu khi mnh m ti mc ln t c nh h ng ca gia nh v nh tr ng. Quan h ng nghip l quan h ca nhng ngi cng hot ng chung trong m t nhm lao ng no . Mi quan h n y va mang tnh t chc, va mang tnh ng cm ngh nghip. Trong quan h n y ngi ta c th chia s t nh cm, on kt gip ln nhau v trao i kinh nghi m vi nhau trong hot ng. Quan h ng s thch l quan h theo mt s thch ho c quan im no . Quan h ny gip cho m i c nhn t m c s hng th trong ho t ng v s ng cm trong cuc sng. Cc nhm x h i tham gia v o cc qu trnh x h i ho ch yu qua cc phng din sau: - Quy ch ca nhm l nhng quy nh m nh m t ra cho mi thnh vin m bo v duy tr ho t ng nhm. Quy ch ca nhm c tnh b t buc i vi cc th nh vin c a nhm v vy n chi phi rt ln n h nh vi c a mi c nhn. - Hnh vi ng la l mt loi h nh vi mt la tui hay dng hot ng no . Hnh vi ng la do s bt chc v ly lan t o nn, n c kt cc th nh vin vo trong nhm v t o ra sc mnh ca nhm. - Cc kinh nghi m x hi c cc th nh vin truy n cho nhau trong qu trnh ho t ng v to ra sc mnh chung ca nh m. Cc thnh vin tham gia vo nhm s c truyn li nhng kinh nghim c

94

tnh cht c th ring c a nhm v gip h to dng kinh nghim cho mnh. 4. Thng tin i chng Thng tin i chng l thit ch s dng nhng pht trin k thut ngy cng tinh vi c a cng nghip v o ph c v s giao lu t tng, nhng mc ch thng tin, gii tr v thuyt phc ti ng o khn thnh gi bng phng tin bo ch, truyn h nh, pht thanh, qu ng co... Cc s n phm ca thng tin i chng tr thnh mt phn lin kt vi sinh hot h ng ngy c a i a s cc th nh vin trong x h i. Truyn thng chim t l kh cao trong qu thi gian rnh ca mi ngi v cung c p cho mi ngi bc tranh v hin thc x hi trong phm vi rng ln. Vi tnh ph qut cao nh vy, nn thng tin i chng c rt nhiu tim nng to n n nhng mi gii x hi c tnh cht chin lc. Truyn thng i chng l trung tm trong vi c cung cp nhng tng v hnh nh con ngi s dng gii thch v hiu mt s ln kinh nghim hng ngy c a h. Thng tin i chng ti u biu cho mt knh c thit ch ho phn ph i tri thc x hi v do , n tiu biu cho mt cng c mnh m ca kim sot x hi. Trong qu trnh x h i ho, truyn thng i chng lun c tnh hai mt. Mt mt, n nng cao ngha ca cc gi tr, cc chun mc vn ho cng nh cc tri thc khoa hc a dng v b ch thng qua cc chng tr nh gio d c, nhng ni dung c truyn i. Mt khc, cc phng tin truyn thng c th l m bin dng, mo m hoc sai lch vic tip nhn cc gi tr thng tin qua cc ch ng tr nh c th l khng lnh mnh do s thiu thn trng ca nh sn xut chng tr nh. Trong mt s trng hp, cc gi tr thng tin t ra khng ph hp vi gi tr, chun mc vn ho chung v i ngc trc tip vi nhng g c dy trong nh trng v trong gia nh, cn tr qu tr nh x hi ho tch cc i vi c nhn. Nh vy, ny sinh i hi cp bch trong th i i ng y nay l s kim duyt c nh hng thng tin i chng loi b nhng lch lc trong nhn thc x hi ca con ngi. III. PHN ON X HI HO 1. Vn phn on x hi ho

95

Thi im tnh qu tr nh x h i ho l vn c bn bc v tho lun rt nhiu. Hin nay c rt nhiu quan im khc nhau xung quanh v n ny. S. Freud th cho r ng qu tr nh x h i ho ch yu din ra t khi a tr sinh ra cho n khi ht qu tr nh trng thnh v tnh dc tc l khong 13-16 tui. Tuy nhi n, nhiu ngi khc li cho rng qu tr nh x h i ho ko di n ht i ngi. Nh vy, vn y l cn phi xc nh thi im bt u v kt thc ca qu tr nh x hi ho. Phn ln cc nh x h i hc u cho rng qu tr nh x h i ho bt u t khi con ngi sinh ra, c n thi im kt thc ca qu tr nh x h i ho th ch a thng nht. C nh x hi hc cho rng qu tr nh x h i ho kt thc khi c nhn trng thnh v phng din sinh l, c ngi li cho rng qu tr nh ny k t thc khi c nhn ht kh nng lao ng. Theo G. Brim, qu trnh x h i ho ko di hn c i ngi, ngha l n bt u khi con ngi cha tht s sinh ra v ch kt thc khi con ngi qua i. G. Brim nhn mnh rng x hi ho tr em v ngi ln c s khc nhau nhng im c bn sau: - Ngi ln thng thay i h nh vi c a mnh cc qu tr nh x hi ho; trong khi , tr em li to lp v thu nh n ly cc gi tr cn bn. - Ngi ln c th phn xt, nh gi v cc gi tr, chun mc m h cn phi tun theo; c n tr em th thng th ng ch tip nhn mt cch th ng. - Qu trnh x h i ho ca ngi ln i hi phi c kinh nghim. Thng thng, tr em ngoan s tun theo s ch dn ca ng i ln; c n ngi ln s phi suy tnh, xem xt ci g c li nht, ci g t c h i nht th h mi lm. - Qu trnh x h i ho ngi ln c thit k nhm gip c nhn c th c c nhng k nng nht nh; c n x h i ho tr em lin quan nhi u n cc ng c hnh ng. Mt s nh x hi hc nghi n cu qu tr nh x h i ho ngi ln cho rng y l qu trnh thch ng ca c nhn vi cc khng ho ng bt ng v khng hong c th bit tr c. Trong qu tr nh thch ng, ngi ln la chn hnh vi ny hay hnh vi khc u c tnh ton mt

96

cch cn thn v sau qu trnh thch ng l nhng kinh nghim x hi m h hc c. 2. Cc giai on ca qu t rnh x h i ho Phn on qu tr nh x h i ho c th c tin h nh v i nhiu cch khc nhau v d a trn nhiu cn c khc nhau. Hin nay, vn phn on x hi ho cha c s thng nht v quan im. V vy, tu thuc vo mc ch nghi n cu m x h i hc c th gii thiu mt s cch phn on x hi ho ti u biu nh sau: a) Phn on qu tr nh x h i ho ca G. H. Mead Theo G. H. Mead (1863-1931), nh x h i hc ngi M, th kt qu ca qu tr nh x h i ho l mt nhn cch gm hai th nh phn ca ci ti, c th l ci ti ch ng I v ci ti b ng Me c hnh thnh. Qu trnh ny tr i qua ba giai on sau: - Giai on bt chc: y l giai on m con ngi sao chp hnh vi c a ngi khc mt cch b ng hoc ch ng. - Giai on ng vai: y l giai on m con ngi nhn thc c nhng hnh vi tng ng vi vai tr x hi nht nh, c bit l cc vai tr trong ph m vi quan st c. y l giai on gip con ngi hiu c nhng suy ngh v hnh ng ca ngi khc khi h thc hin vai tr ca mnh; phn tch v phn x hnh vi c a h to thnh kinh nghi m x hi cho c nhn m nh. - Giai on tr chi: y l giai on m con ngi phi bit c s i hi khng phi ch mt c nhn n o , m l ca c x hi ni chung . Giai on ny gip con ngi thy r c ci ti ch ng, ci ti b ng v ci chng ta; phn bi t r mnh, ng i khc v cng ng. y l c s con ngi ho chung vo i sng cng ng. b) Phn on qu tr nh x h i ho ca G. Andreev Nhm mc ch nghi n cu cc hot ng ca con ng i trong x hi, G. Andreev phn chia qu trnh x h i ho thnh ba giai on nh sau: - Giai on trc lao ng bao gm to n b thi k t lc con ngi sinh ra cho n khi anh ta bt tay v o lao ng. Giai on ny li c hai giai on nh, l :

97

+ Giai on tr th l giai on m a tr tip thu mt cch th ng, my mc cc h nh vi c a ngi khc v l giai on vui chi ht sc hn nhi n ca tr. Giai on n y t lc tr sinh ra cho n khi tr i hc. + Giai on i hc l giai on tr tip nhn tri thc v cc k nng lao ng. giai on n y, tr bt u tip nhn cc h nh vi c mc ch, c thc. Tr c ng ln th cng b c l hnh vi ti p nhn mt cch c ch n lc t h nh thnh cho mnh nng lc hnh vi ring. - Giai on lao ng bt u t khi c nhn tham gia v o hot ng lao ng v kt thc khi khng tham gia lao ng na (thng thng l ngh hu). Trong giai on ny, c nhn v a tip thu kinh nghim x hi, va tch lu kinh nghi m c nhn, va bc l nng lc, hnh vi trong cc ho t ng thng nht ca m nh. Giai on ny c nh gi l v cng quan tr ng trong qu tr nh x h i ho bi mt s l do sau: + Con ngi tip thu, cng c, pht trin cc tri thc, kinh nghim x hi nng cao nng lc h nh vi c nhn. + Lao ng gip con ngi hiu r c ci ti v ci chng ta t sng ho nhp vo cng ng x hi. + Lao ng l qu trnh th hin nng lc h nh vi c nhn c ch cho x h i v tham gia ng gp, xy d ng x hi pht trin. + Lao ng gip th hin r vai tr c a c nhn trong x hi, l c s nh gi v cng c nng lc h nh vi c nhn. - Giai on sau lao ng l giai on khi c nhn kt thc qu trnh lao ng ca m nh v v ngh hu, hng th th nh qu lao ng. Hin nay, c hai quan nim tri ng c nhau v giai on sau lao ng, c th: + Quan ni m th nht cho rng khi nim x hi ho ho n ton khng c giai on n y v cc ch c nng x hi ca n b thu hp li. Ngha l khng c chuy n ngi gi tip thu kinh nghim x hi, hay thm ch, sn xut ra n. + Quan ni m th hai li khng nh khc hn v vn x hi ho giai on sau lao ng khi ch tr ng cn phi nh n nhn mt cch tch cc i vi qu tr nh x h i ho giai on n y, v rng x hi hin

98

i vi nhng tin b y hc v t bc cng nh nhiu tin b trong cc lnh vc khc khng ng ng ko d i tui th ca con ngi, ng thi cng to nhng iu kin thun li nhm pht huy tnh tch cc ca ngi gi. Cng bng m ni, nhiu ngi gi giai on sau lao ng vn tip tc ng vai tr quan tr ng trong vic ti to cc kinh nghim x hi, cc gi tr, chun mc cho cc th h sau. c) Phn on qu tr nh x h i ho ca cc nh trit Trung Qu c c i - Cc nh tri t hc Tung Qu c c i da vo nng lc hnh vi x hi ca c nhn chia qu tr nh x h i ho thnh ba giai on nh sau: - Giai on v th nh nin l giai on m nhn cch c a tr ang hnh thnh, b t u t lc sinh ra v n di 18 tui. Trong giai on ny, c nhn ti p thu tri thc, kinh nghim x hi to nhn cch ri ng cho mnh. giai on n y, tr cha t lp c trong cuc sng. V vy, tr cha phi chu trch nhim x hi i h nh vi c a mnh. Do , vai tr c a gia nh v nh tr ng l ht sc quan trng trong vic nh hnh nhn cch cho tr . - Giai on thnh nin t 18 tui n di 30 tui. Trong giai on ny, nhn cch c a c nhn tip tc c cng c v pht tri n. C nhn ph i t chu trch nhim v cc h nh vi x h i ca bn thn. Nng lc hnh vi x h i ca c nhn ang pht trin theo chiu rng, tc l c nhn vn ang tip tc hc tp tip thu tri thc cng nh kinh nghim nhm ng y cng m rng s hiu bit ca bn thn v nng cao dn nng lc h nh vi c nhn. - Giai on t lp trong cuc sng bt u t nm 30 tui cho n khi c nhn i ht ng i ca m nh. Trong giai on ny, nhn cch ca c nhn vn tip tc khng ngng c cng c v pht tri n; nng lc hnh vi x h i c s pht trin su sc. Con ng i c th t lp hon ton trong suy ngh v hnh ng. Trong giai on nay, c nhn bc l tnh c lp, t ch v sng t o mc cao nht, do vy, kh nng cng hin cho x hi rt ln. Vic phn on qu tr nh x h i ho theo quan nim n y gip th y r trch nhim x hi v vai tr x h i ca c nhn trong sut cuc i ca c nhn . giai on th nh nin, c nhn c nng l c hnh vi

99

php lut c lp. V phng din t chc, giai on v th nh nin v ngay c giai on th nh nin, c nhn cn ph thuc. Cn giai on t lp th c nhn c vai tr lnh o x hi (bc thp l lnh o tc nghip, bc cao l lnh o chin lc). IV. V TR, V TH V VAI TR X H I C th coi qu tr nh x h i ho c nhn nh mt qu tr nh hc hi thc hin cc vai t r m c nhn c n phi thc hin. Thc ra th x hi ho l c ch xm nhp v o quan h gia con ngi v x hi. Mi x hi u c cu trc phc tp bao gm v tr, v th, vai tr x h i khc nhau c lin kt vi nhau thng qua cc quan h x hi, tng tc x h i. iu quy nh qu tr nh c nhn gia nh p vo x hi v thc hin nhng hnh ng nht nh sn xut v ti sn xut cu trc x hi. Bi vy, gia nhp v o x h i mt cch tch cc, c ngha, mi c nhn phi thc r v tr, v th, vai tr x h i ca m nh. 1. V tr x hi V tr x hi ca cc c nhn chnh l v tr tng i ca c nhn trong cu trc x hi, trong h thng cc quan h x hi. V tr x hi c xc nh trong s i chiu v so snh v i v tr x hi khc. S tn ti v tr x hi ca cc c nhn ph thuc ch yu v o s tn ti ca cc v tr khc cng nh tu thuc v o cc mi quan h x hi. thng l v tr ca nhng ngi thn trong phm vi khng gian x hi nh gia nh, nhm b n b, c quan, quan h cng tc... Mt c nhn c th c nhiu v tr x hi khc nhau. S d c thc t ny l do: - C nhn tham gia vo nhi u mi quan h x hi cng mt lc. - Da vo nhng c im vn c ca c nhn nh gii tnh, chng tc, gia nh, dng h , ni sinh... - Da vo nhng c im c nhn thng qua qu tr nh khng ngng phn u m c nh ngh nghip, hc vn... Bn cht ca v tr x hi l bnh ng v cha c s tham gia nh gi ca x hi v n. iu n y c ngh a l v tr x hi ca mt c nhn cha cung cp thng tin v th bc cao thp ca c nhn trong x hi. 2. V th x hi

100

V th x hi ca mi c nhn chnh l a v v th bc ca c nhn trong c cu t chc x hi c x hi tha nhn tng thi k nht nh . V th x hi c th hin thng qua ba c tr ng c bn l quyn lc x hi, quyn li x hi v trch nhi m x hi. - Quyn lc x hi l quyn lc ca mt v th x hi no c x hi tha nhn thc hin vai tr ca mnh trong x h i. C hai lo i quyn lc x hi cn lu , l: + Th nht, quyn lc x hi c trao do nhng quy nh v quyn hn ca mi v th x hi c th. Loi quyn ny c th ch ho mt cch c th, r rng v l c s php l cho mi v th x hi pht huy vai tr c a mnh trong x h i. + Th hai, quyn lc x hi do nm gi c nhng ci c coi l qu hi m trong x hi nh tin, vng, tri th c... Nhng ci s mang li quyn lc x hi cho c nhn n o s hu chng. Trong trng hp ny, c nhn c th t c a v cao trong x hi. Loi quyn lc ny khng c trao cho m c x hi tha nhn. - Quyn li x hi l nhng iu kin vt cht v tinh th n m mi v th x hi c c t chnh x hi. Nhng quyn li l tin lng, tin thng, cc thu nhp khc, nhng iu kin u tin v vt cht v tinh thn. - Trch nhi m x hi l nhng quy nh ca x hi i vi kt qu cng nh hu qu ca vic thc hin quyn lc x hi mi v th x hi nht nh . Trch nhi m x hi l c ch rng buc, gim st cc hot ng ca quyn lc trong x hi nh hng nhng hot ng mang li li ch cho x hi. V tr cao thp ca quyn lc, quyn li v trch nhi m s to ra th bc khc nhau ca v th x hi. Th bc ca v th x hi to ra cc phm vi c hi u lc ca tng v th x hi chi phi ln nhau trong h thng t chc x hi. Trong vi c phn loi v th x hi c nhiu quan im khc nhau v tu thuc v o mc tiu nghin c u ca mi nh x hi hc. Hin nay, c mt s cch phn loi v th x hi nh sau: - Phn lo i theo h thng t chc x hi:

101

+ H thng v th x hi trong h thng t chc nh nc c quy nh trong cc vn bn quy phm php lut v t chc h thng nh nc. + H thng v th x hi trong h thng t chc o n th c quy nh trong iu l hoc quy ch hot ng ca cc t chc . + H thng v th x hi trong cc t chc kinh t v dch v x hi c quy nh trong cc vn bn php quy v t ch hoc quy ch hot ng ca cc t chc . c bit, trong cc t ch c ny cn c h thng chc danh v tiu chu n chc danh nhm c th ho v chi tit ho cc v th x hi ca tng loi lao ng. - Phn lo i theo quyn lc: + V th x hi lnh o l cc v th x hi c quyn lc chi phi n nhng v th x hi thp hn, ph thuc v o v th lnh o . + V th x hi b lnh o l cc v th x hi chu s chi phi bi quyn lc ca v th x hi cao hn. Cn lu rng, vi cch phn loi nh trn th tt c cc v th x hi trung gian va l v th lnh o, va l v th b l nh o. l quan h chi phi ln nhau ca cc v th x hi. - Phn lo i theo t i sn, thu nhp v tri thc: Tng lp thng lu; Tng lp trung lu; Tng lp lao ng b nh dn; Tng lp lao ng ngh o kh. Trong th c t c nhiu con ng mi c nhn c th phn u ginh ly v th x hi cho mnh. C m t s con ng m nhiu c nhn la chn v i thnh cng, c th: - Tu thn, l p nghip l con ng c bn nht, ch yu nht trong tt c cc x hi. - Do qu kh li nh cha truyn con ni hoc s sp t ca ng cha. - Do c may trong cuc sng em li.

102

- Do th on, m mu hi ngi nhm chim ot v th x hi khng thu c v mnh. Mi x hi u c nhng c ch sp t v th x hi, tc l mi c nhn c c v th x hi bng cc c ch nht nh. Hin nay, ang tn ti ba c ch sp t v th x hi ch yu sau y: - C ch tin c l c ch, trong mt c nhn c mt c nhn khc hay m t t chc bt vi cp tr n b nhim v o mt v th x hi no . - C ch bu c l c ch, trong cng ng la chn mt c nhn ho c mt nhm ngi lnh o cng ng bng cc h nh thc b phiu la chn. - C ch thi c l c ch, trong ngi c b nhim v o mt v th x hi no phi tri qua mt k thi gim nh kh nng l m vic hoc qua mt hi ng gim nh kh nng l m vic. Trong b t k mt x hi no cng cng lc s dng c ba c ch , song thin hng s dng c ch cc loi v th x hi khc nhau c s khc nhau tu thuc v o bn cht ca x hi v tu thuc v o u nhc im ca mi loi c ch. 3. Vai tr x h i Vai tr x h i l m hnh hnh vi x h i c xc lp mt cch khch quan cn c vo i hi ca x hi i vi tng v tr, v th nht nh; thc hin quyn lc v trch nhim tng ng vi cc v tr, v th . Nh vy, vai tr x hi th hin nhng i hi ca x hi i vi cc v th x hi. Nhng i hi ny c xc nh cn c v o cc chun mc, gi tr x hi. Trong cc x hi khc nhau, cc chun mc v gi tr x hi khng th ng nht vi nhau. Ngay trong mt x hi, quyn hn v trch nhi m ca cc v th x hi, nhng m h nh hnh vi c mong i trong cc nhm x hi cng khc nhau. Mi nhm cng c th t ra nhng i hi v cc h nh vi khc nhau t mt v th x hi. V vy, v tr x hi th hin nh mt hnh thi c a hnh vi x h i. Vi v tr l ngi cha, c nhn phi th hin t hp cc h nh vi cho thy rng c nhn l ngi cha trong gia nh.

103

Trong th c tin x hi hc, cc nh nghin c u thng phn nh hai dng hnh vi trong v tr x hi l hnh vi mong i v hnh vi khng mong i. Trong : - Hnh vi mong i l hnh vi pht ra ng v i nhng chun mc hnh vi c a v tr x hi. o l m con ph i pht ra nhng h nh vi l php, knh tr ng, yu thng v hiu tho vi cha m. Tt c nhng hnh vi u c gi l cc hnh vi mong mu n. - Hnh vi khng mong i l hnh vi pht ra khng theo ng chun mc h nh vi c a v tr x hi. Loi h nh vi ny l i thng biu hin di hai dng l hnh vi khng mong i tch cc v hnh vi khng mong i tiu cc, c th nh sau: + Hnh vi khng mong i tch cc l nhng hnh vi ch a ng nhng gi tr cao p ca x hi cng nh s tin b x hi. Hnh vi khng mong mu n tch cc h m cha lng bc i, cao thng ca con ngi. + Hnh vi khng mong i tiu cc l nhng hnh vi khng mong mun e do lm suy i, hu hoi nhng gi tr cao p ca x hi hoc l hnh vi th hin thi h tt xu trong x hi m x hi phi loi tr. C hai lo i vai tr x hi cn c phn bit mt cch r rng l vai tr hnh th c v vai tr c nhn. - Vai tr hnh th c l vai tr x h i do quyn lc ca v th x hi to ra. Trong vai tr hnh th c, m h nh hnh vi mong i ca v th x hi c gii hn bi phm vi q uyn lc ca v th . - Vai tr c nhn l vai tr x h i do uy tn c nhn to ra. Uy tn c nhn ph thuc vo nng lc hnh vi x h i ca mi c nhn, n cha ng nhng tri thc, k nng lao ng, o c, t nh cm, s o n kt, yu thng ln nhau.. . Mi c nhn v th x hi no thng thng u c c hai vai tr nh nu. Tuy nhin, c nh ng c nhn ch c vai tr hnh th c m khng c vai tr c nhn. iu cho thy, tuy c ng mt v th x hi do cc c nhn chi m gi khc nhau c vai t r x hi khng ging nhau. C c nhn th hin vai tr x hi rt tt, c nhiu ng gp qu bu cho x h i; nhng cng c nhng c nhn th hin vai tr x hi ca mnh rt thp, l m hu hoi c mt tp th.

104

Mi c nhn mt v th x hi nht nh bc l vai tr ca mnh ra x hi rt a dng v phc tp. K. Merton, nh x h i hc ngi M xut mt h vai tr v T. Parsons phn thnh cc d ng c bn. Theo T. Parsons, c nm d ng vai tr nh sau: - Mt s vai tr x hi i hi s kim ch t nh cm khi thc hin, trong khi m t s khc th khng. - Mt s vai tr x hi da tr n v tr, v th x hi c s n. - Mt s vai tr x h i c xc nh hp, c n mt s khc li c xc nh rng. - Mt s vai tr x hi i hi cc c nhn c thi ng x i vi mi ngi theo quy tc chung. Ng c li, mt s vai tr khc i hi phi i x vi ngi khc theo cch c th v nhng quan h c bit vi h. - Cc vai tr x h i khc nhau c ng c khc nhau. Trong x h i hin i, khi cc c nh n tham gia vo nhi u mi quan h x hi, h s c nhng i hi ring. Nh ng i hi ny mt s vai tr c th phi hp c vi nhau, nhng cng c nhng i hi hon ton tri ngc nhau, thm ch mu thun, xung t vi nhau. Trong tng thi im c th, cc c nhn thng phi la chn vai tr x h i thc hin. Vic la chn n y hon ton khng d dng. y l mt trong nhng nguy n nhn d n n s cng thng thn kinh, mt cn bnh ph bin trong x hi hin i (hi chng stress). l hin tng cng thng v xung t vai tr . thot khi t nh trng n y, cc c nhn thng gii quyt theo mt trong cc cch sau y: - Cc vai tr x h i quan trng, cp bch h n thng c u tin thc hin trc. y l cch ph bin nht. - Trong trng hp mc quan trng cc vai tr nh nhau th c nhn thng tun theo tnh hp php ca vai tr vo th i im . Vai tr hp php l vai tr m c nhn c n phi thc hin ti thi im theo quy nh hoc yu cu ca x hi. - Khi i hi gia cc va i tr xung t nhau nhng kha cnh no vn c th dung ho c v x hi cng c th to iu kin cho s dung ho th cc c nhn c xu h ng phi hp cc vai tr vi nhau.

105

Trong x h i hin i, xung t vai tr x hi biu hin r nt nh t ngi ph n. Ph n, thng th ng phi m nhn vai tr kp, v a tham gia cng tc x h i, va l m cng vi c gia nh. V v y, trong khi thc hin vai tr x hi ca mnh, ngi ph n thng gp phi nhng xung t vai tr khng d gii quyt.

106

Chng VI I SNG X HI I. KHI NI M I SNG X HI 1. Khi ni m v ngh a nghin cu i sng x hi Mc tiu c bn ca s bin i v pht tri n x hi l hng ti mt x hi cng bng, vn minh, phn vinh v hnh phc cho nhn dn. i sng x hi phn nh mi quan h tc ng qua li gia x hi v con ngi nhm mc ch mang li hnh phc cho con ng i. Nhiu nh x hi hc tip cn i sng x hi nhng kha cnh ring r ca phm tr ny. H hng s nghi n cu vo nhng vn n l thy r bn cht ca i sng x hi tng mt tc ng ti cuc sng ca con ng i. Nhng nghi n cu v gio dc x hi, mi trng, dn s, tht nghip, vic l m, nhng lch chun (hay cc khuyt tt x hi), y t, li sng v cc bt bnh ng, tt c u l nhng tip cn v i sng x hi. i sng x hi l tng th cc hin tng pht sinh do s tc ng ln nhau ca cc ch th x hi v cng ng tn ti trong nhng khng gian v th i gian nht nh, l tng th hot ng ca x hi nhm p ng cc nhu cu ca con ngi. i sng ca c nhn trc ht ph thuc vo chnh c nhn nh sc kho, tr tu, nhn cch, tnh cn c , bn b trong hc tp v lao ng cng nh nhng c im tm l c nhn; th na, ph thuc v o mi trng v hon c nh x hi nh gia nh, lng gi ng, nh trng, c quan, nhm bn, cc t chc x hi, ch , chnh sch v php lu t, s pht trin kinh t x hi v cc iu kin sng, l m vic. i sng x hi l tng ho i sng ca c nhn, ng thi l mt h thng cc quan h tng tc phc tp ca c nhn, gia nh, cc nhm x h i trong qu tr nh pht tri n x hi. Trong x h i, mi c nhn lun pht ra cc tn hiu v nhu cu ca mnh. Nh ng nhu cu l nhng i hi ca mi c nhn nhm m bo s tn ti v pht trin ca mnh. X h i thy c nhng nhu cu ny nhm hng hot ng x hi tho m n cc nhu c u .

107

Theo A. Maslow, nh qu n tr hc ngi M, con ngi thng pht ra nm nhu cu c bn nh sau: - Nhu cu sinh tn (nhu cu sinh l) l nhng i hi v vt cht nhm m bo s tn ti v pht tri n ca m nh. l nhu cu v n, mc, , i li... y l nhu cu u tin m bo s sinh tn cho mi c nhn. Nhu c u ny l ng lc mnh m cho hot ng. tho m n nhu cu ny, x hi phi to ra cc hot ng sn xut v phc v nhm to ra thu nhp cho con ng i. - Nhu cu an ninh l nhu c u v s b nh an, n nh trong cuc sng. Mi ngi u mong mun thot khi nhng ri ro trong cuc sng nh tai nn, chin tranh, dch bnh, s bp b nh v kinh t... S mt an to n trong cu c sng d dn n tm trng hoang mang, bt n trong cu c sng ca mi c nhn, thm ch, c th mang li bt hnh cho con ngi. Do , cc c nhn, cc t chc v ton th x hi phi lun quan tm t i vic bo m s c hc chn trong i sng x hi nh quc phng, an ninh, y t , bo him x hi, bo tr x hi... - Nhu cu x hi (nhu cu giao tip): Con ngi c nhu cu quan h v chung s ng vi ngi khc. Bn nng by n lun thc y con ngi c kt li trong mt nhm x h i no (kt bn, nhm bn). Bn nng x hi thc y con ngi tham gia xy dng cng ng x hi vn minh, l nh mnh, m bo phn vinh hnh phc cho mi c nhn. V v y, nhu cu x hi pht ra di dng hi nhp cuc sng, l s kt b n, s ho nhp ca mi c nhn v o cng ng, s m bo cc nhu c u v nim tin, l tng v gi tr x hi. tho m n cc nhu cu x hi, phi xy dng nn vn ho l nh mnh bao gm nhng kt tinh truyn thng vn ho lu i ca dn tc, phi nh h ng cc gi tr x hi ph hp vi thi i v truyn thng, phi to ra bu khng kh tm l x h i lnh mnh to n n s ng cm ca mi c nhn, phi hon thin cc mi quan h x hi, lnh mnh ho cc hot ng x hi. - Nhu cu tn trng l nhng i hi v nhn bit di dng m nh nhn bit v ngi khc v ngi khc nhn bit v m nh. Hai ng c lin quan t i nhu cu tn trng l quyn lc v uy tn. + Quyn lc l ngun lm cho mt ngi c th em li s bng lng t hoc ti cc nh hng khc. l tim nng nh hng ca mt ngi.

108

+ Uy tn l kh nng thu phc c ngi khc thng qua h nh vi ca mi c nhn. C hai loi uy tn l uy tn hnh th c v uy tn c nhn. Uy tn hnh th c do do quyn lc, a v em li. Uy tn c nhn l uy tn ca ring c nhn. Lo i uy tn th hai rt quan trng. Mi c nhn trong x h i mun gy nh hng i vi ngi khc thng qua vic s dng quyn lc v uy tn. V v y, x hi phi to ra h thng ti u chun gi tr nht nh lm cn c nh gi ng hay sai, h p l hay khng hp l, hiu qu hay khng hiu qu, tt hay xu ca cc h nh vi v hot ng x hi. - Nhu cu t khng nh m nh l nhng i hi ca c nhn i vi nhng vn c lin quan n kh nng trong vic bc l vai tr ca c nh n trong x h i. Nh vy, c nhn trong x hi lun i hi to ra cho mnh n ng lc hnh vi nh t nh v mi trng th hin r nng lc hnh vi . Hai ng c ch yu lin quan n nhu cu t khng nh mnh l nng lc v thnh tch. + Nng lc l tng th nhng thuc tnh c o ca c nhn ph hp vi nhu cu c trng ca mt hot ng nht nh, m bo vic hon thnh v i kt qu cao trong lnh vc hot ng . Trong qu tr nh x hi ho, c nhn lun to ra cho m nh nng lc nht nh. y l yu t c bn m bo i sng ca c nhn. i hi ca mi c nhn l x hi phi to iu kin cho c nhn h nh thnh v pht tri n nng lc ca mnh. + Thnh tch l kt qu ca mi c nhn trong vic bc l nng lc hot ng ca m nh. Nhu c u v th nh tch l m t nhu cu thuc v bn nng ca con ngi, l nhu c u khng nh ci ti trong x hi ca mi c nhn. Nhu cu thnh tch l ng lc thc y c nhn trong hot ng, ng thi l ng lc thc y c nhn v n ln t nng lc lm vic cao hn. Nhu cu thnh thch i hi hai mt i vi x hi. Mt mt, i hi x hi phi c h thng ti u chun nh gi thnh tch c a mi c nhn mt cch khch quan. Mt khc, i hi x hi phi to mi trng thun li mi c nhn bc l ht kh n ng ca mnh. Nghin c u i sng x hi cho thy r s pht trin ca x hi mc no trong vic m bo s phn vinh v hnh phc cho nhn dn, thy c mi quan h bin chng gia con ng i v x hi trong vic m bo i sng cho h. i sng x hi l bng chng hin

109

nhin kim nh tnh cht ng n ca ng li v cc chnh sch kinh t, vn ho, x hi. N c vai tr to l n i vi s pht trin n nh ca x hi. i sng x hi cn m bo sc kho, s h nh thnh v pht tri n nhn cch c nhn, m bo cho s hot ng c hiu qu ca mi c nhn, cho s pht trin to n din ca mi c nhn trong x hi. 2. Nhng ch ti u nh gi i sng x hi c th so snh i sng x hi, cc nh x hi hc v thng k x hi thng nht m t s ch ti u phn nh i sng x hi nh sau: - Ch tiu phn nh mc sng: + Thu nhp bnh qun u ngi; + Din tch nh bnh qun u ngi; + Mc tiu dng m t s loi h ng ho c gi tr nh TV, xe my, t lnh... - Ch tiu dch v x hi: + S bc s trn mt vn dn; + S ging bnh tr n mt vn dn; + S tr em i hc tr n tng s tr em trong tui i hc; + S ngi c tr nh i hc, trung hc chuy n nghip trn mt vn dn; + T l m ch trong dn c... X hi hc c th s dng cc ch tiu trn so snh i sng gia vng ny v i vng khc, gi a nc ny vi nc khc. II. CC Y U T CA I SNG X HI 1. Sn xut v dch v x hi Sn xut v dch v x hi l nn tng c bn m bo i sng x hi, m bo s pht trin ca x hi. Sn xut v dch v x hi to ra ca ci vt cht v dch v nhm tho m n nhng nhu cu c bn ca con ngi, ng thi c n to ra thu nhp ca c nhn ng i lao ng. Sn xut v dch v x hi l mi trng hot ng lao ng c bn ca con ngi trong x hi. Nhiu nh nghin c u v kinh t v x

110

hi cho rng cch mng khoa hc k thut l ng lc v c ng to l n thc y nn sn xut v dch v x hi. c bit, cuc cch mng khoa hc cng ngh hin i m ra k nguy n mi cho nhn loi, in hnh nh cng ngh thng tin (Information Technology, ) v ang khng ngng pht trin rng khp tr n ton th gii, kt ni to n cu bng mng thng tin c sc mnh gh gm, l Internet. H thng thng mi in t (E Trade hoc E-Commerce) v nh nc in t (E -Gorvenment) v ang thc y sn xut v dch v x hi mt cch mnh m. Kinh t tri thc ang dn tr th nh mt phm tr thit yu c tc dng thc y s pht trin kinh t, x hi mt cch to n din. S pht trin ca sn xut v dch v x hi khng h phng lng m tri qua nhiu bc thnh suy nht nh. C th tm s dng khi nim chu k kinh doanh (Business Cycle) ch s thng trm n y. Chu k kinh doanh gm c giai on m rng (Expansion period) v giai on suy thoi (Recession period). Trong giai on suy thoi, trong nn kinh t xy ra h ng lot cc vn nghi m trng nh lm pht gia tng, t l tht nghip cao, sc sn xut v dch v gim mnh, h ng ho b tn kho nng n dn n nhiu h lu xu cho x hi. Chu k kinh doanh dng nh l mt tt yu i vi tt c cc nn kinh t. Do s tc ng ca qu tr nh pht tri n sn xut v dch v n i sng x hi khng mang tnh m t chiu m a chiu, a dng v v cng ph c tp. Mt vn na c lin quan n s pht trin ca sn xut v dch v l c cu ngnh kinh t . C cu ngnh th hin qua t trng cc ngnh kinh t trong nn kinh t quc dn. C cu ngnh lin quan m t thit n phn cng lao ng x hi. V vy, mi s iu chnh u dn n nhng thay i su sc trong lnh vc n y. D cn t n ti nhng bt n nht nh, nh ng s pht trin ca sn xut v dch v vn mang li nhng thay i tch cc v c ngh a su sc i vi i sng x hi. C th: - S pht trin ca sn xut v dch v lm cho x h i ngy cng tr nn vn minh hn; con ng i ngy cng hng c nhiu sn phm v dch v, tho m n ngy cng cao nhu c u ca m nh. Ni cch khc, sn xut v dch v v ang khng ngng nng cao mc sng cho x h i.

111

- S pht trin ca sn xut v dch v lm cho phn cng lao ng x hi ngy cng tr nn su s c hn. Nhiu th ln, cc khu cng nghi p v cc trung tm tm thng m i, ti chnh, d ch v h nh thnh lm cho i sng x hi pht trin c ng lc cng phong ph v t n tr nh cao. - Tuy nhin, s pht trin ca sn xut v dch v cng dn ti qu trnh phn ho x h i, nhiu khi ht sc mnh m, khong cch gi u ngho tng ln, nhiu phong tc, tp qun tt p b ph v tng mng ln, c cu gia nh, giai c p v nhm x h i thay i su sc. - S pht trin ca sn xut v dch v tc ng mnh n cc di sn lch s x hi ca mt dn tc. Mt mt, n to iu kin vt cht cng c, pht trin v nng ln t m cao mi gi tr ca cc di sn, truyn thng dn tc c kt tinh qua b d y lch s. Mt khc, n gp phn xo b thi quen sn xut manh mn, t tng lc hu nh gia trng, c on, cc b a ph ng, cha truyn con ni... - S pht trin ca sn xut v dch v to ra thu nhp cao cho mi c nhn, gip h khng nhng tho m n nhng nhu cu ng y cng cao ca mnh, m con khng ng ng pht trin v hon thi n nhn cch. 2. Gio d c v o to Vi t cch mt thit ch x hi, gio dc v o to ra i, tn ti v pht tri n nh m thc hin chc nng truyn t nhng h thng tri thc, kinh nghim, gi tr c tch lu trong qu tr nh pht tri n ca lch s nhn loi gip c nhn chun b cc yu t th cht v tinh thn cn thit cho hot ng x hi v s ho nhp vo cng ng. Thit ch gio dc c n tham gia vo qu trnh ki m sot x hi, iu chnh h nh vi c nhn c ng nh cc mi quan h x hi khc. Nh vy, chc nng ch yu ca gio dc v o to l nng cao dn tr, pht trin nhn ti cho t nc. H thng gi o dc v o to bao gm mt h chnh th ca cc tiu h thng t gio dc mm non n gio dc ph thng v o to ngh vi nhiu h nh thc khc nhau nh chnh quy, m rng, h va hc va lm, o to t xa; gio dc nh trng kt hp vi gio dc cng ng, h thng trng cng, trng dn lp v trng t thc...

112

H thng gio dc v o to phn nh r chc nng v nhim v cho cc ti u h thng trn cn bn ca mi quan h logic gia cc tiu h thng. X hi lun ng vai tr quyt nh i v i gio d c v o to. X hi lm sn sinh v thay i c cu v ni dung ca gio dc v o to. Chnh v vy, gio dc phc v s nghip pht trin kinh t, x hi v c tnh l ch s v tnh giai c p. Thng qua vic cung cp tri thc cho ngi hc, gio dc v o to gp phn thc y qu tr nh thay i, pht trin c cu x hi. Khi tip cn vn gio dc v o to, x hi hc tp trung s ch vo n m im c bn sau y: - Gio dc v o to vi t cch l thit ch gio dc thc hin chc nng x hi ho c nhn . + Gio dc v o to quyt nh nhn cch ca mi c nhn thng qua vi c hnh thnh n ng lc nhn thc, nng lc lao ng v nng lc hnh vi mi c nhn. Nh vy, sn phm ca gio dc v o to l nhng con ngi c nhn cch ho nhp vo x hi. + Cht lng gio dc v o to l nng lc nhn thc, lao ng v hnh vi c a mi c nhn tn ti trong x hi. Trong x hi hin i, cht lng nhn cch ph thuc rt nhiu v o mc m rng din gio dc hin nay v nng cao ch t lng gio dc. Vn n y li lin quan ti trnh pht trin ca x hi v mc u t ca nh nc v x hi n s nghip gio dc v o to. - Nghin c u cc bt b nh ng trong gio dc v o to. Cc nh x h i hc xc nh s bt b nh ng trong gio d c v o to l c hi tip nhn gio dc v o to x hi khng nh nhau. C c nhn c nhiu c hi, song cng c c nhn c rt t c hi. Nguyn nhn l do vn ng cp x hi, vic chim hu t liu sn xut v phn ph i thu nhp, vn lch s v chnh tr cng nh vn nng lc ca mi c nhn. B t bnh ng trong gio dc v o to th hin nhng im sau y: + Bt bnh ng xy ra cc giai cp trong x hi; + Bt bnh ng xy ra cc ng cp kinh t v x hi; + Bt bnh ng xy ra cc khu vc th v nng thn;

113

+ Bt bnh ng xy ra cc dn tc, chng tc, sc tc, gii tnh, ngh nghip v ch i ng, truyn thng vn ho gia nh v c ng ng. + Nghin c u bt b nh ng trong gio dc v o to gip x hi hoch nh cc chnh sch x hi nhm to ra c hi nh nhau cho mi c nhn ti p nhn gio dc v o to x hi. - Nghin c u cc chnh sch v gio dc v o to thy r s tc ng ca chnh sch trong thc tin . Bt lun cc quan im giai cp khc nhau, tt c cc cng ng quc gia pht trin tr n th gii u u tin chnh sch v gio dc v o to. Cc chnh sch v gio dc v o to gm c ba loi ch yu sau y: + Lut gio dc quy nh c th h thng gio dc quc gia v c ch hot ng ca h thng . + Quy ch hot ng ca cc c s gio dc v o to. + Cc chnh sch x h i ho gio dc v o to nh chnh sch u tin v ngn sch gio dc, ch , c hi tip nhn gio dc, ngha v ca ngi hc. Chnh sch gio d c c thc thi lun ko theo s bin i tch cc cng nh tiu cc. Vic iu chnh chnh sch v thay i cc chnh sch l tt yu i n vic to ra cc c hi nh nhau trong tip nhn gio dc x hi ca mi c nhn. - Nghin c u v thm nhun ngu yn l gio d c lm nh hng hot ng chung cho to n b h thng gio dc . Khi t chc hot ng c th ca h thng gio dc, cn phi tun th nhng nguyn l gio d c sau: + Dy ngi ri mi dy ngh. y l nguyn l gio d c kt hp gio dc nhn cch v gio d c tri thc, k nng lao ng. Sn phm ca gio dc l nhng con ngi c nhn cch v tri thc nht nh. Khi c nhn ang nh hnh nhn cch, th gio d c phi hng vo gio d c nhn cch to ra mt cng dn tt. Khi nhn cch hnh thnh th gio dc hng vo cng c v pht tri n nhn cch. Nh vy, nhn cch lun l n i dung cn ht sc ch trong gio dc x hi + Phi phi hp cht ch v c hiu qu gio dc gia nh, gio dc trong nh trng v x hi.

114

+ Phi hp cht ch gia gia nh, nh tr ng v x hi trong gio dc. Gia nh, nh tr ng v x hi tuy c nhng vai tr khc nhau nhng b sung cho nhau trong gio dc v o to. Nh vy, s kt hp thng xuyn gia gia nh, nh tr ng v x hi s to nn mi trng thng nht trong gio dc. + Phi dy kin thc mt cch to n din. Trong x hi hin i ngy nay, con ngi lun tip xc vi vn minh khoa hc cng ngh pht trin ngy cng cao. V v y, con ngi cn phi c tri thc p ng yu cu ca thi i. Nhng tri thc phi to n din trnh s khp khing, mo m v kin thc v k nng sng, l m vic ca mi c nhn. + Phi ch trng o to nhn ti cho t nc. t nc hng thnh l nh cc nhn t i. Cc nhn ti ph i c coi l vn qu ca t nc. + V vy, h thng gio dc phi xy dng c c ch hp l trong vi c pht hin v o to nhn ti cho t nc; phi c u t thch ng vo lnh vc gio dc v o to thc s cho ra i nhng nhn ti gp s c xy dng x hi thnh vng. + Phi coi trng v ch trng ngnh s phm v i ng gio vi n. Sn phm ca gio dc l nhng con ngi c nhn cch, c nng lc lao ng xy dng x hi. Cht lng con ngi c o to ra ph thuc rt nhiu vo c s vt cht u t cho gio dc v i ng gio vin. u t cho gio dc l u t cho tng lai ca dn tc. - H thng nh trng trong gio dc v o to hin nay gm hai h thng c bn l: + H thng trng ph thng gm cc cp tiu hc, trung hc c s, ph thng tru ng hc. y l h thng trng hc nhm gio dc tri thc ph thng, c bn cho tng c nhn. + H thng trng dy ngh gm cc trung tm dy ngh, tr ng cng nhn k thut (trung hc ngh), trung hc chuy n nghi p, cao ng v i hc. Hai h thng trng trn cho th y qu tr nh chuyn t cp thp l n cp cao v quy nh u v o ca cc cp tho ng trnh c s lng ph cho x h i. 3. Vn hc ngh thut

115

Trong i sng x hi, vn hc ngh thut c vai tr ht sc to ln i vi con ngi. N tc ng vo th c h t tng, tinh thn v tnh cm ca con ngi. Vn hc ngh thut t tr c n nay phn nh th gii hin thc va c in h nh ho cao , va c c th ho su sc cc cnh i, cc trng thi tm hn con ng i bng cc h nh tng vn hc ngh thut v cc hnh th c, phng php phn nh cc k a dng v phong ph. Vn hc ngh thut gm rt nhiu b mn nh th vn, sn khu, hi ho, i u khc, kin trc, m nhc, in nh... Tt c cc b mn vn hc ngh thut u hng vo vic khc ho cuc sng bng cc biu tng, biu t v th php ngh thut mang tnh khi qut, dn dt cc h nh vi x h i hng theo hc hi cng nh c nng lc ph phn. Ngoi ra, cc b mn vn hc ngh thut c n to dng nhng am m ngh thut chn ch nh, khc ho cc gi tr tinh thn ch thc va c chc nng gio dc, va c chc nng gii tr cho i sng con ngi. Trong : - Chc nng gio dc ca vn hc ngh thut th hin ch n khc ho cuc sng bng cc h nh tng ngh thut v ch ra gi tr ch thc ca cuc sng, t h ng hnh ng x hi ca mi c nhn n vic to nn tnh nhn vn v ch ngha nhn o trong i sng ca c nhn . Ni cch khc, ngh thut gio dc con ngi bng h nh tng ci p v kht v ng vn ti ci p. Vn hc ngh thut chm sc v chp cnh cho tm hn con ng i bng cm th ngh thut v chuyn ti phm tr Chn - Thin - M vo cuc sng, hng con ngi vo s hon thi n chnh m nh v c ng ng, v o s ho quyn gia c nhn v cng ng t o nn mt x hi l tng, x hi hnh phc v phn vinh. - Chc nng gii tr ca vn hc ngh thut c th hin bng vic thng qua cc h nh tng ngh thut, cch iu, trang phc, nh sng v m thanh mang l i cho cng chng thng thc ngh thut nhng cm gic th v, ting c i hn nhi n, vui v v trit l su sc trong cu c sng. N gip mi ngi thy c s a dng, phong ph, tnh thi v ca cuc i v toi nguyn c l tng ca mi ngi. Mi dn tc u c nn vn hc ngh thut m bn sc ca dn tc mnh. N ph n nh cuc u tranh sinh tn ca chnh dn tc v cc quan h x hi mang sc thi ri ng ca mnh. Tinh hoa c a mi

116

dn tc c vn hc ngh thut cht lc v truyn li cho i sau, tr thnh nh ng gi tr tinh thn to ln ca mi dn tc. ng thi, vn hc ngh thut cng cht lc nhng ci p, tinh hoa ca nn vn minh nhn loi, gn b vi h nh nh c th ca dn tc to n n nn vn hc ngh thut tin tin m bn sc dn tc. 4. Y t v bo him x hi a) Y t x hi Y t x hi l h thng cc t chc nhm ngn nga bnh tt v cha tr cho nhn dn . Y t x hi p ng nhu cu m bo sc kho cho nhn dn nh m gp phn em li hnh phc cho mi ng i. Y t x hi cn gp ph n vo cng tc k hoch ho dn s, mang li vn minh cuc sng cho mi gia nh. Y t x hi gm hai h thng, l : - Y t d ph ng c chc nng ngn nga v loi tr bnh tt trong dn c, c th l pht hi n, ngn chn v i n tiu dit cc bnh truyn nhim nguy him, ti m ch ng nhm phng bnh cho dn, tin hnh cc ho t ng v sinh cng cng, v sinh khu vc dn c , gio dc y t trong dn. Y t d ph ng c ngh a v c ng to l n, n va ngn nga bnh tt, va gip nhn dn hiu c vn minh ca t chc cuc sng, gip ngi dn c cu c sng kho mnh v hnh phc. - Y t iu tr c chc nng cha bnh mang li cuc sng v sc kho cho nhn dn. y l mt h thng ln bao gm cc bnh vin, cc c s iu tr. Nu h thng n y pht tri n mnh s mang li s y n tm, n nh trong i sng nhn dn. Xem xt hai h thng y t, x hi cn quan tm n mt s vn sau y: - Quan tm pht tri n v m rng c hai h thng y t tr n, cn u t thch ng nhm m bo tnh hiu qu. Cn phi l u rng, h thng y t d ph ng ch c s dng ngn sch ch khng c thu ngn sch cho nn ph i chi ti u ngn sch cho y t d phng tht hiu qu. - Quan tm n s kt hp cht ch gia y hc hin i vi y hc dn tc. - Cn c nhng chnh sch v gii php hu hiu nhm gim bt tnh trng bt b nh ng trong hot ng y t do nhiu yu t tc ng

117

khng mong mu n nh ng cp x hi, iu kin kinh t, th nh th, nng thn, dn t c, tn gio... - Cn xy dng v hon thi n c ch hot ng ca y t, cc chnh sch v y t, c ch m bo quyn li y t ca nhn dn. - c bit cn quan tm n vn y c trong y t. Phi tuyt i thc hin tn ch ca ng nh, ca ngi thy thuc l Lng y nh t mu. b) Bo tr v bo him x hi Bo tr x hi l hot ng tr gip c tnh cht nhn o ca nh nc v cc t chc t thin cho nhng ng i gp s c trong cuc sng. Bo him x hi l m bo thay th hoc b p mt phn thu nhp i vi ngi lao ng khi h gp phi bin c l m gim hoc mt kh nng lao ng cng nh khi mt vic l m bng cch h nh thnh v s dng qu t i chnh t p trung do s ng gp ca ng i lao ng v ngi s dng lao ng, nhm m bo s an to n i sng cho ngi lao ng v gia nh h gp phn m bo an to n x hi. T chc Lao ng Q uc t (ILO) thng qua Cng c s 102 nm 1992 vi nhng quy phm ti thiu v bo him x hi, trong quy nh h thng gm chn ch bo him l : - Chm sc y t; - Tr cp m au; - Tr cp tui gi ; - Tr cp gia nh; - Tr cp thai sn; - Tr cp tn tt; - Tr cp tai nn lao ng; - Tr cp cho nhng ngi cn sng sau tai nn; - Tr cp bnh ngh nghip. Trong x h i, hot ng bo tr v bo him x hi mang tnh tt yu th hin tnh bt n nh ca cuc sng do h ng lot cc s kin

118

c th gy ra s c nh bnh tt, tai nn, thi n tai, ho hon... Nhng s c trong cuc ca mi con ng i v hot ng ca mi t chc lun i hi c s tr gip ca cng ng h c th tri qua nhng giai on sng gi . S pht trin ca bo t r v bo him x hi ni l n vai tr c a c nhn i vi cng ng v ca cng ng i vi c nhn. V vy, tham gia bo tr v bo him x hi l trch nhi m x hi ca mi c nhn. Bo tr v bo him x hi c vai tr rt to ln i vi x hi th hi n cc im sau: - S pht trin ca bo tr v bo him x hi to ra cm gic bnh yn v n nh cho nhn dn. y l nhu cu rt ln trong i sng ca mi c nhn. - S pht trin ca bo tr v bo him x hi gip cho nhng ngi gp s c tro ng cuc i sm hi nhp tr li vi cuc sng b nh thng ca cng ng v ca bn thn m nh. - Bo tr v bo him x hi thc hin vn an sinh x hi, bo m an to n x hi cho mi ngi. 5. Mi tr ng sinh thi Mi trng l tp hp tt c cc iu kin cn thit cho con ng i tn ti v pht tri n c hin ti v trong tng lai. T rt lu trong lch s, con ngi bit c v tr l s tn ti trong mi li n h mt thit gia tri, t v con ngi (Thi n - a - Nhn). Sinh thi l m i quan h bin chng gia tt c cc h nh thi c a cuc sng v hon c nh t nhi n. Nh sinh thi h c quan tm n vic con ngi lm nh hng n mi tng t nhin nh th no v ngc li mi trng t nhi n nh hng nh th no n con ngi. Cc nh x hi hc nghi n cu mi trng sinh thi bao gm c mi tr ng t nhin v x h i to n n h sinh thi. H sinh thi l s tng tc mt cch phc hp gia mi tr ng t nhin v x h i. H sinh thi c hnh thnh do ton b cc h nh thi cuc sng nm trong mi trng. Cuc sng ca tho mc, ng vt, con ngi v x hi l mt phn ca h sinh thi. H sinh thi c th tn ti bt k quy m n o trong s ph thuc tng h tn ti gia cc yu t vi nhau c gi l cn bng sinh thi.

119

S cn bng sinh thi c hnh thnh t lu trong lch s, nhng di tc ng ca cuc cch mng k thut, con ng i ph v th cn bng vn ht sc mong manh. Thm ho ca mi trng sinh thi c th hin nhng im sau y: - Th nht, tnh trng mt cn bng thm thc vt trn tri t dn n s bin ng thi tit mnh m. Cc hin t ng thi tit khc nghit v kh lng nh elnino, lanina, hiu ng nh knh, th ng tng zn, l lt, hn hn gy thm ho v c ng ln cho i sng. - Th hai, cc hin tng nhim mi trng nc, khng kh tc ng trc tip n mi trng sng. - Th ba, cc cht thi c hi kh ti u hu ang nh hng nguy hi n c mi trng t nhin v mi trng x hi. - Th t, hin tng sa mc ho, xi m n ang lm thu h p s sng trn nhiu vng c a tri t. - Th nm, s hu dit nhiu lo i sinh v t dn n hin tng khan him thc phm t nhi n, gy bi n ng bt li nhiu yu t sinh hc. - Th su, hin tng s dng ho cht c hi ng y cng ph bin v s dng cc hin tng t bin gien gy ra nhi u bnh tt, ng c, thay i h di truyn. Nh vy, s mt cn bng sinh thi nghi m trng dn n nguy c dit vong ca cc lo i sinh v t, trong c c con ng i. V vy, c nhn loi phi n lc cu v n tnh th . Hi ngh mi trng th gii nm 1998 thng nht k u gi n lc ca tt c cc quc gia, c nhn loi cn phi thc hin ngay cc gii php cp bch cu tri t.. Cc gii php l : - Phc hi to n b thm thc vt tr n ton c u nhm ly li yu t cn bng sinh thi t nhi n bng cch trng cy xanh mi ch c th trng c, c bit l phc hi to n b s rng t nhin b ph hu. - Ngn chn v i n ch loi b ho n ton cc ch t c hi gy nhim mi trng bng cch x l cc cht thi tr c khi th v o mi trng t nhi n, hn ch s dng cc ho cht c hi trong nng nghip;

120

- Bo tn v phc hi mt s loi ng thc vt qu him ang c nguy c tuyt chng. - Thng nht cc quan im a ra cc quy nh chung nhm tng bc phc hi li cn bng h sinh thi. Trong th i i ng y nay, v n mi trng sinh thi khng b hp trong phm vi ca ri ng quc gia n o, m l v n to n cu. Ci thin mi trng sinh thi i hi s n lc chung ca m i quc gia. 6. Dn s - lao ng - vic lm Dn s - lao ng - vic lm l ba v n li n quan ch t ch vi nhau v tc ng rt ln n i sng x hi. Cc nh x h i hc quan tm n mi quan h gia dn s, lao ng v vic lm vi x hi. Nghi n cu vn dn s trong x hi, trc ht, phi hiu r mt s khi nim c bn nh quy m dn s, t sut sinh th, t sut t th, t l tng dn s c hc, mt dn c, c cu dn s. Mt vn quan trng m cc nh x h i hc cn quan tm v quan h dn s v x hi l cc l thuy t v thay i dn s. C hai l thuyt c bn sau y: - Thuyt nhn m n ca Malthus: Malthus a ra quan im dn s gia tng theo cp s nhn, trong khi l ng thc gia tng theo cp s cng. H qu l xut hin t nh trng thiu ht lng thc v ng tin on rng dn s v ngun cung cp s c ti to qun b nh nh h qu ca chin tranh, nn dch v nn i. L thuyt n y c ngh a i vi thi k c xa, cn giai on hin nay n khng c n ngh a na trc s ca n thip ngy cng ch ng ca con ngi vo qu trnh sinh sn v ngy cng t o ra nng sut cy trng v vt nui cao. - Thuyt qu dn s gip hi u r bn cht ca s thay i dn s. Thuyt ny a ra ba giai on pht trin dn s nh sau: + Giai on 1 l giai on c t sut sinh v t u cao dn n quy m dn s n nh, n in h nh cho khu v c chm pht trin ca th gii; + Giai on 2 l giai on t sut sinh cao, t sut t thp dn n dn s tng kh nhanh;

121

+ Giai on 3 l giai on dn s tr li n nh vi t sut sinh v t u thp, giai on n y din ra cc x hi cng nghip v th ho cao. Tip n, trong nghi n cu vn dn s, x hi hc cn quan tm n vn di dn. Di dn l s di chuyn dn s t mt n i ny n mt ni khc. Hin nay ngi ta thng quan tm n hai loi di dn l di dn ni b v di dn qu c t. Vn di dn c ngha rt ln i vi s pht trin ca x hi, n to c hi xy dng cuc sng nhng n i tt hn ca nhng ngi di c. Song th c t vn di dn t do l mt vn cn c bit quan tm v n gy ra nh ng phin phc rt ln cho x hi, nht l tnh tr ng di dn t do t nng thn ra th nh th. V vy, cc nh x hi hc cn phi c quan im r rng trong vic nghi n cu hin tng di dn t do n y. Hin nay, x hi hc c n phi quan tm n di dn quc t. y l nhu cu thc t ca phn cng lao ng quc t. Di dn quc t th hin hp tc lao ng quc t v di dn t do. Ngoi ra, x h i hc cn quan tm cc chnh sch dn s . Hin nay, trn th gii ang tn ti hai loi chnh sch dn s l hn ch s gia tng dn s v ngc li, khuyn khch gia tng dn s. - Chnh sch h n ch gia tng dn s bao gm cc quy nh s con hp l trong gia nh v cc gi i php c an thip vo qu trnh sinh s n nhm hn ch s con. - Chnh sch khuy n khch sinh sn bao gm cc cung cp v vt cht nhm khuyn khch c nhiu con v hn ch s can thip v o qu trnh sinh s n nhm to ra s con nhiu h n. Tc tng dn s cao, qu y m dn s ln l nhng vn ht sc phc tp ca cc nc chm pht trin. Nhng vn phc tp th hin cc im sau: - Th nht, do t c tng dn s cao, quy m dn s ln dn n tc gia tng v quy m ngu n lao ng ng y cng l n gy ra s p rt ln v vic l m. Nu x hi khng lng u t gii quyt

122

vic lm cho s lao ng gia tng n y s dn n t nh trng tht nghip trin min v l gnh nng v c ng ln cho x hi. - Th hai, dn s tng nhanh i hi gio dc cng tng nhanh theo, c bit l gio d c ngh phi m rng quy m o to p ng nhu cu. Nu u t gio dc hn ch s dn n cht l ng ngun lao ng khng cao nh hng tiu cc n pht trin kinh t. - Th ba, dn s tng nhanh dn n sc p mnh v lng thc, thc phm, chm sc y t, vn ho... v tt yu l m gim cht lng i sng ca nhn dn. 7. Li sng - tro lu - th hiu a) Li sng Hin nay c nhiu quan im khc nhau v li sng v mi quan im u c lun c ri ng ca mnh, c th : - Quan im hnh vi cho rng li sng l nhng hnh thc c nh in hnh ca hot ng sng c nhn v tp on ca con ngi, nhng hnh thc y ni ln c im v giao tip, hnh vi v t duy ca h trong cc l nh vc lao ng, hot ng chnh tr, x hi, sinh hot v gii tr. - Quan im trit hc cho rng li sng l mt phm tr trit hc l gii mt phng thc hnh ng, mt trng thi sinh tn ca con ngi. C th xem li sng nh mt phng thc tn ti ca mt c nhn hay c a mt nhm x hi mang tnh lch s c th. Li sng mang ni dung h nh x ca con ngi theo nhng ti u chun o c, lut php ca mt ch chnh tr nht nh, tp qun v truyn thng vn ho ca dn tc. N phn nh nhng s thch c nhn, to ra cho mi ngi mt nhn cch. Khi qut hai quan im tr n, x h i hc nhn thy biu hin c bn ca li sng l nhng nhn thc (quan im c nhn) v vn lao ng, tiu dng, quan h x hi trong iu kin c th ca x hi hin i v th hin ra ngo i l nh ng hnh vi x h i. Nh vy, c th thng nht khi nim li sng nh sau: Li sng l tp hp c h thng nhng c im c bn, c trng cho cc hot ng ca cc dn tc, cc giai cp, cc tp o n x hi, cc c nhn trong nh ng iu kin ca mt h nh thi kinh t - x hi nht nh .

123

Li sng ph thuc v o thi i m c nhn ang sng vi nhng iu kin vt cht tinh thn nht nh. Nhng quy nh ca thi i nh lut php, chnh sch, c ch kinh t x hi to nn t duy v hnh ng ca mi c n hn trong x h i v quyt nh li sng ca c nhn . Ngoi ra, l i sng c n c quy nh bi di sn ca lch s, l cc gi tr truyn thng to nn nhng khun mu trong hot ng hng ngy ang chi ph i hnh vi c a mi c nhn. Li sng c n bt ngun t mt bng vn ho. Vi mt bng vn ho cao, con ngi sng c o c, c nhn cch, c bn lnh vng vng hn; tn trng cc ti u chun x hi lnh mnh. b) Tro lu Mt b phn, mt yu t n o ca li sng ny sinh v pht trin li cun c ng o cng chng khng phn bit giai cp, dn tc, tn gio... th c gi l tro lu. Tro lu c th i din cho mt t tng mi, mt xu th l nh mnh, mt yu t tin b trong li sng. Nh ng tro lu cng c th phn tin b, phn vn ho. c tro lu i hi phi c lc lng i tin phong, xng v khuch trng trong cuc sng. Sc li cun ca tr o lu ph thuc vo tnh h p dn ca vn c xng v p ng ca cng chng. Tro lu lin quan n nhng yu t thuc v thc h, t tng ca con ngi. V vy, tro lu c tnh bn vng nht nh v thng li nhng du n ln trong li sng. Nu tr o lu c tt c cng ng chp nhn v tun th th tro lu tr thnh mt yu t khng th thiu ca li sng. Tr o lu lm thay i b mt i sng ca x hi, lm phong ph l i sng v lm cho con ngi t c trnh vn minh cao hn. Tro lu ph thuc trc ht v o trnh vn minh ca x hi. Trnh vn minh gip con ngi hiu c ci mi, sng to ci m i, ng thi cng gip h hiu c s lc hu ca ci c ang k m hm vn minh, loi b n v vn ti ci p. Tro lu c n ph thuc v o s giao thoa li sng gia cc v ng, cc dn t c, cc giai cp v mi c nhn.

124

c) Th hiu Th hiu l mt kiu cch, m t m h nh trong l i sng li cun c mt s ng ngi theo n trong mt khong thi gian nht nh . Th hiu khc tro lu ch th hiu ch l yu t s thch khng lin quan n thc h v khng c tnh b n vng, v vy, khng li du n trong l i sng. Th hiu thng gn lin vi s thch hng ngy trong i sng vt cht, lao ng ngh thut, cch iu ca h nh vi, m hnh ng x trong cuc sng. Do , th hiu l m cho l i sng phong ph hn, a dng hn va mang li cm hng cuc s ng ca c nhn. Th hiu thng c hai cp , l : - Th hiu chn lc l th hiu ca nhng ngi hiu c ci p v bit vn dng ci p l m phong ph cu c sng. y l th hiu c cht lng cao. - Th hiu khng chn lc l th hiu ca nhng ngi c t tng a dua ua i m khng hi u bn cht ca ci p, ci tt. Th hiu n y c th khai thc mt cch d d ng qua qu ng co v lan truyn trong dn c. Th hiu ph thuc v o trnh vn ho ca x hi. Nhng ngi c trnh vn ho cao thng c nhn thc trong cuc sng cao. V vy h thin hng theo th hiu chn lc. Nhng ng i c tr nh vn ho thp thng chy theo th hiu khng chn lc. Th hiu cng ph thuc v o s khc bit v iu kin kinh t vn ho, x h i ca mi d n tc, giai cp, v c nhn n th hin qua ho n cnh gia nh mc sng, mi trng hot ng. Th hiu c n ph thuc vo giao lu kinh t vn ho x hi gia cc vng cc dn t c. y l qu trnh ch t lc ly ci p ca cuc sng. Cui cng, th hiu ph thuc v o truyn thng vn ho x hi ca dn tc. Cc quan nim hnh vi, cch iu trong cuc sng c nh hng ln ti s pht trin ca th hiu. 8. Khuy t tt x hi (hnh vi l ch chun)

125

Trong i sng x hi ngi ta nhn thy rng khng phi tt c cc c nhn, cc nhm x h i u tun th nhng g gi l quy nh x hi. Trong m i lc, mi ni, mi kha cnh, x hi lun xy ra nhng hnh vi khng ng v i quy nh dn n l m nh hng ti i sng ca ngi ny, ngi khc hoc mt b phn dn c. V nguyn tc, mun xy dng mt x hi vn minh l nh mnh th phi loi tr to n b cc h nh vi lch chun hng hot ng ca x hi vo s ng cm vi nhau xy dng cuc sng chung. Hnh vi l ch chun (hay khuyt tt x hi) l nhng hnh vi tri vi nhng quy tc sng tn ti trong vn ho, l nhng hnh vi i chch khi cc quy tc, cc chun mc ca x hi hay nhm x hi, l cc thi h, tt xu tn ti trong nhn dn l m nh hng ti cuc sng ca mi ngi. Nhng hnh vi thng l nghin ngp ma tu, ru ch, c bc trm cp, bo h nh, mi dm, m tn d oan, tham , tham nhng... Nhng hnh vi khng nhng lm suy i o c, nhn cch ca nhng ngi thc hin n m cn gy ra nh ng hu qu ln cho x hi, nh hng ti cuc sng ca nhiu ng i khc. i b phn cc h nh vi l ch chun u c cc x hi quan nim thng nht v xc nh mt cch r rng. Song c m t s hnh vi lch chun ch mang tnh cht t ng i theo phm vi ca dn tc, cc nhm x h i. dn tc ny, nhm x h i ny cho l l ch chun nhng dn tc khc, nhm x h i li cho l bnh th ng. Th d quan h t nh dc gia ngi da trng vi ngi da en c coi l bnh th ng nhiu nc nhng Nam Phi th y l mt ti c, s lon lun x hi Ai Cp c i c coi l hnh vi gi gn dng di trong khi cc nc khc cho l hnh vi i bi, ni tc, vng by nhm ng i lao ng chn tay h cho l bnh th ng, nhng gii tr thc th y l hnh vi xu khng th chp nhn c. V vy, khi xem xt n mt s h nh vi l ch chun, cn ch phn nh r rng cc hnh vi c tnh ch t tng i . Ti sao nhng ngi trong x hi li c h nh vi lch chun ? y l cu hi c t ra t lu i vi x hi loi ngi v cc nh

126

khoa hc cng c nhiu trng phi khc nhau l gii tr li cu hi . X hi hc c th xut ba cch gii thch nh sau: - Gii thch trn c s sinh hc : Cc nh sinh h c hng vo cu trc sinh h c ca c th l gii theo cc thuyt sau: + L thuy t v loi c th: Cesare Lombroso, ngi Italy th k XIX cho r ng k phm ti khng c s ho n thin v mt sinh hc nh nhng ngi bnh thng. V mt sinh hc, k phm ti ging sinh vt hn l ngi bnh thng. Nhng ngi vi quai hm v x ng cnh tay rt di, xng ngn tay ngn chn to b v b rng bt b nh th ng th thng c kh nng h nh vi lch chun cao. + William Sheldon, nh nhn ch ng hc ngi M li chia ra ba kiu c th: Th nht: Trn, bo, m m; Th hai: Lc lng, c bp; Th ba: Mng manh, yu t, gy. + William Sheldon cho rng kiu c th lc lng, c bp c kh nng hnh vi lch chun cao v h thuc loi c th d b kch ng, d dng ni nng, d b ri vo trng thi thn kinh cng thng. + L thuy t v n him sc th th cho r ng con ngi bnh thng, nam gii c cp nhim sc th XY, n gii c cp nhim sc th XX. nhng ngi c nhim sc th XYY th ng l nhng ngi c hnh vi l ch chun cao. - Gii thch trn c s tm l: + L thuyt phn tm hc ca Sigmund Freud chia n i ti con ngi thnh ba ph n l; bn nng, bn ng , v siu ng. B n nng tng trng cho phn v thc v phi x h i ca c nhn, bn ng biu hin phn thc c l tr ca c nhn, c n siu ng bi u hin phn gi tr vn ho vi chc nng nh l lng tm ca c nhn. + Trng phi phn tm hc cho rng h nh vi l ch chun l kt qu khi m c nhn no c phn bn nng mnh, tri l n n mc m phn bn ng v siu ng khng th kim sot c hnh vi c a h. Nh tm l hc hnh vi Eysenck cho r ng nhng h nh vi l ch chun l sn phm ca tnh d tip thu ca c nhn i vi mt qu

127

trnh chi ph i v mt tm l v do ngi c tnh d tip thu th ng c kh nng h nh vi l ch chun cao. H nh vi l ch chun l mt sn phm ca s bt lc tm l ca c nhn do khng p ng c s o to ca x hi qua thi k th u v thi nin thiu. - Gii thch trn c s x hi hc: + Cc l thuyt x hi coi h nh vi l ch chun nh kt qu t x hi. H cho rng nhng h nh vi lch chun l do khi m khuyt vn ho v c cu x hi sinh ra. Nhng nh hng ca mi trng khng lnh mnh trong x hi, nhng yu km ca tiu vn ho gia nh v giai cp khin cho mt s ngi dnh lu n h nh vi l ch chun. + L thuyt nhm kh c bit ca Edwin Sutherland cho rng iu u tin phi hiu cho ng nh th no l lch chun v cn phi hiu s lch chun n y c bin i khc nhau t nhm ng i ny sang nhm ngi khc. Hu ht cc c nhn u c c hai th trong t thn l lch chun v khng l ch chun. C nhn s ph din c hai trong nhm x hi no . V nh vy nhm x hi no c nhn s c hnh vi lch chun. + L thuyt phi quy tc ca Robert K. Merton cho rng h nh vi lch chun nh l kt qu ca hot ng trong trn g thi khng quy t c, khng ngu n gc a n l mong i vn ho khng tn ti trong quan h x hi. - K. Merton a ra bn kiu h nh vi lch chun l : + Sng kin l hnh vi vt ra ngoi quy nh t c iu g ; + Ch ngha nghi thc l hnh vi c bm ly nguy n tc v th tc cng nhc dn n hu qu tai hi; + Ch ngha thot ly l hnh vi thot ra kh i mc tiu v phng cch t c mc ti u; + Ni lon l hnh vi c nhn bc b c mc tiu v phng cch t c mc ti u. - L thuyt iu tit ca T. Hirsch cho rng trong x hi tn ti mi quan h gia c nhn v quy c x hi. Mt khi c nhn tip thu tt cc quy c x hi s gim thiu s lch h ng khi quy c .

128

- L thuyt gn nh n cho r ng hnh vi c a mt c nhn lch chun hay khng l do s phn ng ca c nhn khc nhiu h n l t thn hnh vi biu hin, v cc c nhn khc gn cho anh ta ci nhn l lch chun. - L thuyt xung t cho rng trong mt th ch x hi, ngi ta phi thit lp cc lut l v phng thc bo v quyn li ri ng ca giai cp ny hay giai c p khc cng nh duy tr trt t x hi. Cng m t hnh vi lch chun nh nhau nhng gn nh n cho cc c nhn thu c nhm giai cp c a v thp bao gi cng d d ng hn cho cc c nhn giai cp c a v c ao. Theo Karl Marx th hnh vi lch chun s xut hin nhiu h n cng vi s xung t quyn li gia cc giai c p trong x hi.

129

Chng VII S BIN I X HI I. KHI QUT V S BIN I X HI 1. Khi ni m bin i x hi Mi x hi u khng ngng bin i. S n nh ca x hi ch c tnh tng i v nhiu khi ch l s n nh b ngo i, c tnh t m thi m thi. i vi x hi hin i, s bin i c ng r rng v di n ra nhanh hn. S bin i x hi khng phi l iu mi m, m l vn din ra mt cch thng xuyn v hp quy lut bin i v pht tri n ca s vt. Hin nay tn ti nhiu quan im khc nhau v s bin i x hi. Theo cch hi u rng nht, bin i x hi l s thay i so snh gia tnh trng hin ti ca x hi cng nh ca cc b phn, yu t cu thnh x h i so vi t nh trng c hay trong qu kh. Trong ph m vi hp, x hi hc cho rng bin i x hi chnh l s bin i v cu trc x hi (hay t chc x hi ca n) v s bin i ny nh hng su sc n mi th nh vin c a x hi. Tuy nhin, ch l hai trong r t nhiu quan nim v s bin i x hi. cp n s bin i x hi l cp n s thay i, nh ng khng ph i s thay i n o cng c gi l bin i x hi, m ch nhng thay i c nh hng su sc ti ng o c nhn trong x hi, hay s thay i ca cc c cu t chc, cc tng lp x hi mi c gi l bin i x hi. S bin i x hi khng ch din ra tm v m, m c tm vi m, khng ch trong lnh vc kin trc th ng tng, m c nn sn xut vt cht hay l c s h tng. S bin i x hi khng ch din ra theo chi u hng tin b, m c th din ra theo chiu hng tht l i. Nh vy, c th thng nht khi nim v s bin i x hi nh sau: Bin i x hi l mt qu tr nh, qua nhng khun mu ca cc hnh vi x h i, cc quan h x hi, cc thit ch x hi v cc h thng phn tng x hi c thay i theo thi gian . Theo quan im trit hc, mi s vt v hin tng u bin i v khng ng ng pht trin, ng y n ch l hnh thc tn ti nht thi

130

ca vn ng. X hi cng vy, lun vn ng, pht trin v bin i x hi l mt tt yu khch quan. Vn l mc , quy m v phm vi bin i m thi. Cn c vo phm vi nh hng ca bin i x hi, x hi hc c th chia th nh hai c p bin i nh sau: - Nhng bin i v m l nhng bin i din ra v tri rng tr n mt phm vi ln, trong , chng din ra trong nhng thi k d i. S bin i v m c th khng nhn thy c v n din ra ht sc chm chp so vi i sng ca con ngi. - Mt th d v s bin i v m l qu trnh hi n i ho, l qu trnh cc x h i tr n n khc nhau bn trong nhi u hn, nh s thay i cc thit ch x hi gin n bng cc cc thit ch x hi phc tp hn. - Nhng bin i vi m l nhng bin i nh, nhanh, c to ra bi nhng quyt nh, nhng h nh vi trong quan h tng tc ca con ngi trong i sng h ng ngy. 2. c im ca bin i x hi S bin i x hi c nhng c trng c bn sau: - S bin i ca x hi l kt qu ca nhng hot ng tch cc v sng t o ca con ngi. Thng qua m i hot ng vt cht cng nh tinh thn, thng qua lao ng sng to, con ng i lm thay i mi trng t nhin, ng thi cng lm thay i c mi trng x hi, lm x hi bin i. - S bin i x hi l hin tng ph bin nhng n din ra khng gi ng nhau c v nhp , tc , quy m, khng gian v thi gian gia cc x hi. + S bin i ca mi b phn, mi th nh ph n ca c cu x hi cng din ra vi nhp , tc khc nhau trong nhng khng gian v thi gian c th nht nh. + Mi x hi u bin i theo thi gian, nh ng do cc iu kin khc nhau nn cc x h i bin i theo nhp nhanh chm khc nhau. Tc ca s bin i gia tng khi khoa hc k th ut pht trin.

131

+ S bin i x hi cc nc c nn khoa hc cng ngh cao din ra nhanh hn, su sc hn, c phm vi khng gian rng ln h n cc nc c nn khoa hc k thut km pht trin. + Trong qu trnh bi n i x hi th s bin i trong c s h tng din ra nhanh hn v ng vai tr quyt nh qu tr nh bin i ca kin trc thng tng. + Trong qu trnh bi n i x hi cc yu t vn ho vt cht bin i nhanh hn cc yu t vn ho tinh thn. - S bin i x hi khc bit v thi gia n v nh hng i vi i sng x hi. + C nhng bin i ch din ra trong mt thi gian ngn v khng c nh hng lu di. Nhng cng c nhng bin i din ra trong mt thi k d i c th trong nhiu th k, nhiu th h. + Nhng nh hng ca s bin i x hi ph thuc v o tnh cht, mc v phm vi ca bn thn s bin i . + S bin i x hi va c th c nhng nh h ng tch cc, va c th c nhng nh hng tiu cc i vi i sng x hi. + Bn cnh nhng thay i v mt k thut, S bin i x hi cn a n nhng thay i v chun mc, h nh vi x h i lin quan n hnh vi c a gii, h nh vi c a chng tc, h nh vi c a nhm x hi. - S bin i x hi va c tnh k hoch va c tnh phi k hoch. + y l tnh hai mt ca qu tr nh bin i x hi. Ni cch khc, nhng bin i x hi do con ngi to ra u xut pht t tnh t gic, ch ng ca con ngi, v vy, n ho n ton c th kim sot c. + Tuy nhin s bin i x hi khng ch do tnh t gic ca con ngi quyt nh, m nhiu khi n c n din ra mt cch t pht, b ng v nm ngo i tm kim sot ca x hi. - S bin i x hi din ra mt cch thng nht gia bin i kinh t vi nhng bin i khc ca x hi. + X hi l mt h thng phc tp, cc yu t ca i s ng x hi khng ng ng tc ng qua li ln nhau, chi phi ln nhau. Trong sn xut v dch v l c s ca i sng x hi quyt nh cc mt khc ca i sng x hi nh chnh tr, t tng, vn ho.

132

+ S bin i x hi bt u t s bin i ca sn xut. Khi kinh t thay i th mi mt khc ca i sng x hi cng thay i theo. Ngc li, khi cc yu t khc ca i sng x hi bin i cng dn n s thay i trong kinh t. + V vy, gii quyt cc vn kinh t khng th tch ri nhng vn x hi v ngc li, khng th gii quyt cc vn x hi m thiu i nn tng kinh t. - Trong qu trnh bi n i x hi tt yu xy ra cc xu h ng tri ngc nhau. + S bin i x hi l mt qu tr nh phc tp v y mu thun. Bt k mt giai on pht tri n no ca x hi cng u cha ng nhng xu hng tri ngc nhau. Khi x hi cng pht tri n, cc cu trc v quan h x hi cng tr nn phc tp th cc xu h ng c ng tr nn phc tp hn. + Trong qu trnh bi n i x hi, khi khc phc c mu thun ny li ny sinh mu thun khc, pht trin mt n y, li c th hn ch mt khc. - Qu trnh bi n i x hi c tnh k tha + Trong qu trnh bi n i x hi, cc th h loi ngi k tip nhau mt cch li n tc. Mi th h u c s k th a nhng thnh tu v kinh t, khoa hc, vn ho ... ca cc th h tr c. + K tha v bin i l hai mt khng th tch ri nhau trong i sng x hi. K tha din ra trong tt c cc mt ca i sng x hi. Tuy nhin, trong m i lnh vc th k tha c nhng c th ring v din ra theo nhiu chiu h ng khc nhau, c th l t pht, hoc cng c th l t gic thng qua hot ng ca cc ch th x hi v nhng mc ch x hi nht nh. 3. Mt s khi nim li n quan a) Bin c x hi Bin c x hi l nhng s kin x hi xy ra c th em li hoc khng em li mt s thay i no trong i sng x hi. Bin c x hi c th tc ng mnh m, hoc khng tc ng mnh m n i sng x hi. Trong trng hp sau, bin c x hi vn

133

c th dn n nhng thay i nhng ch l nhng thay i c tnh cht b phn ca tng th x hi, hoc thm ch khng dn n s thay i no c. Cn bin i x hi th lun lun d n n s thay i c tnh c cu ca x hi, thay i c trng ca x hi. b) Tin b x hi Bin i x hi c th din ra theo nhiu chiu h ng khc nhau, hoc l i ln, hoc l dm chn ti ch, hoc l thm ch tht l i. Bin i x hi ch l kt qu ca s tc ng ca nhiu bin c x hi hay s kin x hi dn n thay i c t rng hoc cu trc x hi. Bn thn s bin i x hi cha ni ln gi tr m n thun ch l s m phng nn vn ho hay cu trc x hi. X hi lun mong i nhng bin i c li cho nhiu ng i. Do vic nh gi s bin i x hi thng l hng vo nh ng gi tr m nhng s bin i em li. Nhng bin i x hi nh vy c gi l tin b x hi. Nh vy, tin b x hi l s vn ng, bin i c thc theo chiu hng tch cc v c s mong i ca x hi. c) Tin ho x hi - Vn dng thuyt tin ho ca Charles Darwin (1809 -1882) nu ra trong l nh vc sinh hc, cc nh nghin c u x hi nh nh nhn chng hc ngi M H. Morgan (1818 -1881), nh tri t hc v x hi hc ngi Anh H. Spencer (1820 -1903) ho rng x hi cng nh gii sinh vt u tin ho theo mt quy lut nht nh, l chuyn t ci thun nht n gin sang ci khng thun nht phc tp, thng qua phn ho t ti s thng nht. Qu trnh ti n ho c th c chia th nh ba hnh thi, c th: - Tin ho v c (v tr, tri t); - Tin ho hu c (sinh hc); - Tin ho si u hu c (x hi, o l v nhn cch). Tin ho x hi l phm tr tin ho si u hu c. Cng vi tin ho x h i cn c mt hnh thc bin i x hi khc l cch mng x

134

hi. Gia hai h nh thc tin ho n y c s khc bit v tc v s chuyn ho v cht. Trong x h i hc hin i, ngi ta thng dng khi ni m thay th cho khi nim tin ho x hi, l khi ni m pht trin. Mc d khi nim pht trin cha c hiu mt cch thng nh t, nhng c th p dng khi nim pht trin do Li n hp quc a ra nh sau: Pht trin l mt qu tr nh, trong ton th loi ngi p dng nhng cng c hin i ca khoa hc v cng ngh vo nhng mc ti u ca m nh, qua nhng thi k khc nhau v c tnh khng th o ngc c ca qu trnh . II. CC QUAN IM V BIN I X HI 1. Quan im ca cc nh x hi hc khng tng Nhng i din ti u biu cho cc nh x hi hc khng tng l H. Saint-Simon (1760-1825), S. Furie (1772-1837) v R. Owen (17711858) cho r ng x hi bin i qua nhng giai on khc nhau v tun theo nhng quy lut nht nh. Nhng bin ng x hi thay th x hi c s lc hu bng x hi mi vn minh hn. l mt x hi l tng, l mt tt yu ca lch s m nguyn nhn c bn l s tc ng tch cc ca tri thc khoa hc, ca tn gio v o c (H. Saint - Simon), ho c l do xung t x hi v cch th c gii quyt xung t (F. Furie). Theo h, cn thit phi thc hin vic ci cch x hi t tr n xung theo nh ng thit ch m h ngh ra thc hin s b nh ng v cng bng x hi. Tuy nhin, trn th c t, loi ngi cha th xy dng c mt x hi nh vy v nhng iu kin tin cho x hi cha sn sng. 2. Quan im ca thuyt tin ho v x hi Thuyt tin ho ban u do Charles Darwin n u ra trong l nh vc sinh hc. Theo ng, gii sinh vt tn ti v pht tri n da v o nhng nhn t nh bin d, di truyn v chn lc t nhi n. Thuyt tin ho quan nim s tin ho l qu trnh v n ng i l n ca cc ging loi t thp n cao, t n gin n phc tp tun theo nhng trnh t tt yu.

135

T m h nh ca qu tr nh tin ho t nhin , cc nh x hi hc p dng vo vic l gii qu tr nh bin i x hi v pht tri n thnh l thuyt tin ho x hi. L thuyt ny xut hin v o cui th k XIX vi ba i biu xut sc l A. Comte, H. Spencer v E. Durkheim. Theo A. Comte, x h i bin i qua ba giai on k tip nhau ln lt l: - Giai on thn hc (giai on nh h nh x h i, con ngi bt lc trc th gii t nhi n). - Giai on siu hnh (giai on hnh thnh tn gio v i nim tin vo Cha v cc ng cu th ton nng). - Giai on thc chng (giai on khoa hc - tr tu, tri thc khoa hc l ng lc, sc mnh v duy tr ho t ng x hi). S bin i v pht tri n ca x hi tri qua ba giai on n u trn theo phng thc tin ho dn dn, khng phi bng u tranh x hi vi cc bc nhy vt m bng khoa hc v tr tu. H. Spencer xy d ng l thuyt thng nht v s tin ho theo cng thc chuyn t ci thun nht n gin sang ci khng thun nht phc tp, thng qua phn ho t ti s thng nht. Theo ng, ti n ho x hi cng tun th mt quy lut nh tin ho c th v khi phn lo i tin ho th nh tin ho v c, tin ho hu c v tin ho si u hu c, ng xp x hi hc v o tin ho si u hu c, l c th c bit ca x hi. 3. Quan im ca hc thuyt Mc - Lnin Khng c m t hc thuyt n o gii quyt trit , khoa hc v ton din v lch s h nh thnh v pht tri n x hi bng hc thuyt Mc Lnin, theo , s pht trin ca x hi loi ngi cng ging nh lch s ca t nhi n, tri qua cc giai on khc nhau theo quy lut t thp n cao. Trong cc x h i c giai cp th lch s ca s pht trin chnh l lch s u t ranh giai c p m nh cao l cc cu c cch mng x hi. Kt qu ca cc cuc cch mng s xut hin ca h nh thi kinh t x hi cao hn.

136

X hi pht trin hoc l tun t hoc l nhy vt qua cc h nh thi m ng lc quyt nh s tn ti, bin i v pht tri n x hi l i sng vt cht ca x hi thng qua phng thc sn xut. Trong mi phng thc sn xut, lc lng sn xut l yu t ng vai tr quyt nh. 4. Cc quan im hin i a) Quan im tng hp Hu ht cc quan im hin i u n hn mnh yu t giai cp, cc hnh th c xung t trong mi x hi. Cc quan im cho rng s tng tc phc tp ca nhiu yu t bn trong c ng nh bn ngoi to ra s bin i x hi, mc d nh hng ca tng yu t c th khc nhau trong nhng i u kin v hon cnh x hi nht nh. Cc yu t l : - Mi trng vt cht bao gm nhng bin ng ln v biu hin bt li ca mi trng sinh thi do nhng nguy n nhn t pha con ngi, l ng lc tim n lm thay i mi trng vt cht trong tng lai, l ng lc ca s bin i x hi. - Cng ngh : + Cng ngh l tng th chung cc phng php gia cng, ch to, lm thay i trng thi, tnh cht, h nh dng nguyn li u hay bn th nh phm trong qu tr nh sn xut to ra sn phm ho n chnh. + Cng ngh cn l s p dng kin thc trong thc tin, l tri thc ng dng. N c sc mnh i vi s bin i x hi ngay t khi cng c lao ng u tin c con ngi to ra. + Ngy nay, cng ngh thng tin, k thut laser, cng ngh bin i gien tro ng cng ngh sinh hc... ang to ra sc mnh v c ng to ln thc y s bin i x hi, ng thi c n gip gim st v qu n l x hi mt cch hiu qu. - Dn s v lao ng: + Sc p v dn s v lao ng cng l vn quan trng dn n s bin i x hi. + S gia tng dn s v lao ng, s thay i v quy m, v mt dn s, v s di ng dn s v lao ng theo l nh th , theo ng nh,

137

gia thnh th vi nng thn, gia sn xut vi dch v... qua hai th k va qua cho th y r iu . - Giao lu vn ho: + Trong th i i quc t ho i sng x hi ang din ra v c ng mnh m nh hin nay, th hot ng giao lu vn ho l yu t ht sc quan trng i vi s bin i x hi. + Hin nay, cc lnh vc nh du lch, thng mi quc t, cng ngh vin thng to n cu... l nhng yu t tc ng mnh m n giao lu vn ho trn phm vi to n cu thng qua a phng ho, a dng ho cc l nh vc ca i sng x hi. - Xung t x hi: + Xung t x hi l yu t nh hng trc tip n nhp bin i x hi. Xung t x hi thng din ra do nhng mu thun v li ch v v l i ch, v s tranh gi nh qu trnh ki m sot cc ngun lc m mt tng lp ngi thng xung t vi mt tng lp khc. + Tt c cc quc gia u chu s tc ng ca chnh sc h ton c u v chnh tr v kinh t v chnh vi c u tranh cho s phn vinh, vn minh, nhn quy n v cng b ng x hi ang l tc nhn t o ra qu tr nh bin i x hi. b) Quan im ton cu Cc nh x h i hc hin i u thng nht cho rng nhn thc ng qu tr nh bin i x hi hin i th phi tin h nh xem xt trong mi dn tc, mi nn vn ho c th v h gii thch s bin i v pht trin ca cc dn tc da tr n hai l thuy t ch yu sau y: - L thuyt hin i ho: + Da vo l thuyt tin ho v thuyt chc nng, l thuyt hin i ho cho rng s pht trin ca nhn loi l mt qu tr nh lu di v tin b, trong khoa hc v cng ngh l yu t quyt nh to n n hin i ho. + Hin i ho l mt qu tr nh tt yu, mang li nhiu li ch cho con ngi v x hi, chu nh hng su sc ca vn minh u - M . Hin i ho din ra tr n quy m ton c u v l mt qu tr nh lu di, phc tp.

138

- L thuyt h thng th gii: + L thuyt h thng th gii ch tr ng rng mc d cc dn t c trn th gii c s khc bit v vn ho nh ng tt c cc dn tc u chu nh hng v l mt b phn hp th nh hu c ca phn cng lao ng quc t. + Trong mi quan h phn cng lao ng c tnh cht rng ln v v cng ph c tp v quan h chnh tr tr n nn tng s khng b nh ng c v kinh t v chnh tr ny, cc qu c gia pht trin phi c ngha v gip cc quc gia t pht trin h n. Ngoi ra, cn t n ti mt l thuyt khc l l thuyt ph thuc. L thuyt ny cho r ng cc quc gia cng nghi p ho v cc qu c gia ang pht trin c nhng quan h ph thuc tr n nhiu lnh vc nh thng mi, cng nghip v u t. III. NH NG NHN T V IU KIN CA S BIN I X HI 1. Nhng nhn t ca s bin i x hi C nhiu nhn t lin quan n s b in i x hi ng thi cng c nhiu cch tip cn v phn lo i nhng nhn t . C mt s nh x hi hc phn loi cc nhn t bin i x hi thnh cc nhn t bn trong v cc nhn t bn ngoi. M t s nh x hi khc li phn loi thnh cc nhn t ch quan v nhn t khch quan. Mt s khc li phn loi cc nhn t theo nhm vn . D phn lo i nh th no th c ng c th khi qut cc nhn t bin i x hi c bn nh sau: a) Cc nhn t thuc iu kin t nhi n Nhm ny bao g m cc nhn t thu c v iu kin t nhin nh v tr a l, th nhng, sng ng i, cc ngu n ti nguyn, kh h u, h ng thc vt... Tim nng v s phn b cc iu kin t nhi n nh hng trc tip ti li sng, h nh vi ng x v hot ng ca mi c nhn. - Thng thng s u i ca iu kin t nhi n, s giu c v cc ngun ti nguyn thin nhin s to ra ngun lc di d o v ng lc trong qu trnh bi n i v pht tri n x hi.

139

- Tuy nhin, l ch s pht trin ca loi ngi cng cho th y mt chiu hng ngc li l cc nc c iu kin t nhi n thu n li thng khai thc mt cch km hiu qu cc ngun t i nguyn thin nhin; trong khi cc n c c iu kin t nhi n hn ch hn li khai thc mt cch ti u cc ngun ti nguyn thin nhin. - S thay i v mi trng sinh thi, c bit l s nhim mi trng v tnh tr ng mt cn bng sinh thi cng l nhn t nh hng tiu cc n qu tr nh bin i x hi. b) Nhm cc nhn t khoa hc k thut v cng ngh Khoa hc, k thut v cng ngh l cc yu t c bn ca qu trnh bin i x hi. Quan im ca thuyt k tr ch tr ng rng khoa hc, k thut cng ngh phi l yu t quyt nh ca qu tr nh bin i x hi. X hi loi ngi bin i v pht tri n qua ba nn vn minh, l : Vn minh nng nghip, vn minh cng nghip v vn minh hu cng nghip. Thng thng khi cng ngh mi xut hin dn n s thay i su sc khng ch trong lnh vc sn xut m trong t t c lnh vc trong i sng kinh t x hi. Khoa hc v cng ngh c tc dng thc y qu tr nh phn cng lao ng x hi mi, qu tr nh th ho; lm thay i nhn thc v quan h x hi. c) Nhm cc nhn t ch th x hi Ch th x hi l cc th c th x hi to ra cc hot ng x hi bao gm c nhn, nhm x hi, cng ng, thit ch x hi cng vi nhng quan h gia chng. Khi cp n ch th x hi, trc ht phi cp n vai tr ca nhn dn vi t cch va l ch th, va l i tng li va l tc nhn ca s bin i x hi. Vai tr c a c nhn trong lch s v c ng to l n. Nhng c nhn v i c nng lc tp hp c qun chng to n n sc mnh ln lao tc ng n s bin i x hi. d) Nhm cc nhn t vn ho, x hi Vn ho:

140

- Vic hnh thnh n n vn ho mi ho n c th to nn s bin i x hi. Hn na, nhiu nh x h i hc cho rng s pht trin nhanh ca k thut, c bit cc n c phng Ty c thc y bi cc t tng tin b. - S tin b ca t duy khng phi ch l kh nng, m l mt tt yu thc y s bin i x hi. Nhng cu trc x hi mi: - Nhng hnh thc cu trc x hi mi cng l nhn t thc y s bin i x hi. Thng qua cu trc x hi mi, khoa hc v cng ngh mi c nghi n cu v trin khai mnh m ri n l t n ti to cu trc x hi mi tr nh cao hn. - Vai tr ca c cu giai cp, vai tr ca gii cng ht sc quan trng trong vic thc y s bin i x hi v gp ph n to th nh c u trc x h i mi. Nhng xung t: - Nhiu s thay i c to n n bi nhng xung t trong cc nhm x h i khc nhau l nhng mu thu n giai cp, mu thun th h, mu thun gii, mu thun dn tc... - Nhng mu thun x hi l t nhng bt b nh ng trong x hi v vic gii quyt nhng mu thun s dn n s bin i x hi. S gia tng dn s: - S gia tng dn s l mt ng lc quan trng dn n s bin i x hi hin i. S thay i v quy m, c cu dn s c th dn n nhng bin i su sc v vn ho v x hi, ng thi cng ko theo s bin i v cu trc v t chc x hi. - Vic thay i c cu dn s dn n bin i tng ng trong cu trc x hi l tt yu khng th o ngc. T tng: - T tng ng vai tr quan tr ng trong vic thc y hoc k m hm qu trnh bi n i x hi. - Hc thuyt Mc - Lnin th a nhn vai tr quan tr ng ca t tng v l lun trong vic to cc bin chuyn x hi.

141

- M. Weber c ng nhn mnh v coi t tng gi vai tr ng c trong bi n i x hi. - T. Parsons c ng coi ngun gc ca s bin i x hi l t nhng bin i cc gi tr v khun m u trong x hi. X hi hc hin i cn phi nhn thc c sc nht nh ca x hi lun gn lin vi tnh bo th ca h t tng cng nh vn ho. Cc nh x h i hc phi t ra nhim v tr c ht phi cch mng ho h t tng v vn ho nh mt ng lc thc y qu tr nh bin i x hi. 2. iu kin bin i x hi Bin i x hi chu s tc ng ca cc yu t b n trong v bn ngoi nh trnh by trn. Tuy nhin cc y u t cn phi c iu kin xut hin ph hp. Nhng iu kin cn v cho qu tr nh bin i x hi c th l iu kin vt cht, vn ho v tinh th n. X hi hc hin i c th xut mt s iu kin nh sau: a) Thi gian Thi gian l vt cht. V vy bt k mt s bin i n o cng cn phi c thi gian. Thi gian l iu kin ti quan trng to nn s bin i x hi. Mc d t bn thn thi gian khng to ra s bin i x hi nhng n khng th thiu trong qu tr nh . b) Hon c nh Qu trnh bi n i x hi lun phi c t trong mt ho n cnh vn ho x hi c th. Con ngi l sn phm ca hon cnh. Mc d vy, con ngi khng th ng trc hon cnh m lun c xu hng tc ng tch cc tr li nhm thay i ho n cnh. Qu trnh bi n i x hi, v th cn phi c mi trng hon cnh trin khai cc yu t em li s bin i. c) Nhu cu ca x hi Nhu cu ca x hi v hot ng ca con ngi khng th tch ri nhau trong i sng x hi. Nhu cu bao gi cng c i t ng v ni

142

dung c th tu theo vic nhu cu c tho m n trong nh ng iu kin no v bng phng thc no. Nhu cu ph thuc v o nhiu iu kin m in hnh l iu kin sng v nhu c u c tnh chu k. Mt khc nhu cu l v tn, khng c gii hn v khng ng ng thay i v pht tri n. Mt x hi c th c nhng nhu cu c th. Do vy, nhu cu x hi l iu kin quyt nh qu tr nh bin i x hi . Con ngi lun t m ti khm ph, pht hi n ci mi. iu c ngha l khi p ng nhu cu ca x hi th ci mi, ci tin b lun l ng lc thc y mnh m qu tr nh t duy sng to tc l thc y qu trnh bin i x hi. X hi hc lun nh n nhn tnh phong ph, a dng ca nhu cu x hi. 3. Mt s vn v s bin i ca x hi hin nay S tan r ca h thng x hi ch ngha lm thay i su sc nn chnh tr, cc quan h quc t v nh hng n tt c cc nc. T hai h thng chnh tr i lp, th gii chuyn sang cc quan h a phng, a cc, va hp tc, va u tranh vi nhau. Khoa hc v cng ngh c nhng bc nhy vt cha tng thy trong lch s. Nn kinh t tri thc ng y cng chi m v tr quan tr ng trong tin trnh lch s. Qu trnh qu c t ho, hin i ho din ra va rng khp, va su sc trong tt c cc lnh vc ca i sng x hi. Qu tr nh , mt mt khng ng ng to nhng iu kin thun li gip cc n c ang pht trin rt ngn khong cch vi cc n c pht trin; mt khc n cng to ra nhng kh khn v bt li cho cc nc ang pht trin. V vy, cc nc ang pht trin phi t m c con ng pht trin thch hp cho mnh th nht, khng b tt hu; th hai, khng i vo vt xe m cc nc pht trin gp phi. Ni cch khc, cc n c ang pht trin khng c php sai lm trong s la chn chin l c pht trin cho mnh. Ton cu ho l mt xu th khch quan khng th o ng c. Ton cu ho va c tnh tch cc, va c tnh ti u cc v cha ng nhiu mu thun.

143

Vn dn tc c t ra vi nhng ni dung mi nh c lp, chng can thip, b nh ng gia cc dn tc, bn sc dn tc kt hp vi tnh thi i. Dn s vn l vn ht sc nng bng. T nh trng dn s tng nhanh cha c kim sot nhiu n c ang pht trin l mt trong nhng nguyn nhn gy ra tnh tr ng xung cp cht lng cuc sng, nhiu khi ht sc nghi m trng cc nc ang pht trin. Mi trng sinh thi ang l vn bc xc man g tnh ton c u. Do , bo v mi trng sng l nhim v cp bch khng th tr hon ca cc nc.

144

Chng VIII MT S LNH VC CHUY N NGNH X H I HC I. X H I HC GIA NH Trong x h i hin i, gia nh chim mt v tr rt quan trng. Gia nh l t bo, l n v s s ca x hi. Kh nng trng tn sc mnh ca mt quc gia dn tc ph thuc phn ln v o s lnh mnh v bn vng ca mi gia nh. Trong chi n lc pht trin ca m nh, cc qu c gia u t vn gia nh l mt trong nhng trn g tm ch . Chnh v l m gia nh cng l mt trong nhng i tng quan trng nht ca x hi hc. 1. Khi qut v gia nh v x h i hc gia nh a) Mt s phng php tip cn x hi hc gia nh Gia nh l i tng nghi n cu ca nhiu lnh vc khoa h c khc nhau. M i khoa hc khi nghi n cu v gia nh u c ni dung v phng php tip cn ri ng, c th: - Tm l h c nghi n cu qu tr nh hnh thnh v hon thi n nhn cch ca c nhn trong gia nh. - Dn s hc quan tm n vai tr ca gia nh v c cu ca gia nh trong ti s n xut dn s. - Kinh t hc ch n gia nh vi t cch l mt n v kinh t, n v tiu dng. - Nhn ch ng hc nhn mnh tnh bin i a dng ca cc loi hnh gia nh gia cc nn vn ho. - Khoa hc lch s nghin c u cc h nh thi gia nh c con v vai tr gio d c hc nghi n cu nhng gia nh i vi con ci. Chnh v v y, cc nh khoa h c cng c nhiu cch tip cn khc nhau v gia nh, c th: - Aguste Comte coi gia nh l m t tp o n x hi c bn v quan trng nht mang tnh lch s trong qu tr nh tin trin ca x hi.

145

- Karl Marx cho r ng gia nh l mt mi li n h, thng qua v nh m thc hin vic ti sn xut con ng i v c cu ca vic ti sn xut con ngi. - Vin X hi hc thuc Vin Khoa hc x hi Vit Nam cho rng gia nh l mt thit ch x hi (xt trn quan im c s tha nhn, ph chun ca x hi i vi cc quan h hn nhn gia nh), ng thi cng l mt nhm x hi nh, c s t chc nht nh v mt lch s , cc thnh vin c a nhm gia nh lin h vi nhau bi trch nhim qua li v o c. Nh vy, cc khi nim v gia nh rt a dng, tuy nhin, di gic x hi hc, gia nh c hiu l mt cng ng c thit ch ho v hnh thnh trn c s hn nhn, trch nhi m php lut v o c gia v chng, con ci v cc thnh vin ru t tht c ng chung s ng vi nhau trong khong thi gian khng hn nh . T khi nim tr n, c th thy rng m bo cho mt gia nh n nh cn c cc du hiu sau y: - Mt gia nh thng bt u t s kt hn gia mt ng i n ng v mt ngi n b; - C quan h huyt thng; - C s rng buc v ngha v v quyn li gia cc th nh vin trong gia nh. b) i tng nghi n cu ca x hi hc gia nh Gia nh l i tng nghi n cu ca nhiu lnh vc khoa hc khc nhau nh kinh t hc, tm l hc, gio dc hc T gc nhn c a x hi hc, gia nh c i su nghi n cu trong cc lnh vc c th, ngha l x hi hc gia nh ch n tt c cc s kin, cc vn pht sinh xung quanh i sng gia nh, song khng phi l cc s kin ri rc ri ng l v duy nh t, m n xy ra thng xuyn v l p li c tnh quy lut. chnh l nhng s kin, nhng vn mang tnh x hi ca gia nh. Do vy, i tng nghi n cu ca x hi hc gia nh chnh l nhng vn x hi ca gia nh, c th l nghin c u trn hai bnh din:

146

- Th nht: Cc mi quan h bn trong gia nh, l quan h gia cc thnh vin trong gia nh nh quan h v chng, quan h gia cha m v con ci, quan h gia con ci vi nhau. - Th hai: Cc quan h tc ng qua li ln nhau gia gia nh v x hi nh quan h gia gia nh v h hng, quan h gia nh vi lng x, t chc kinh t, chnh tr, vn ho - x hi c) Nhim v ca x hi hc gia nh Vi i tng nghi n cu nh trn, x hi hc gia nh c nhi m v c bn l: - Nghin c u s h nh thnh v pht tri n ca gia nh. - Nghin c u cc lnh vc hot ng ca gia nh v vai tr c a n i vi s pht trin ca c nhn. - Nghin c u quan h hn nhn trong gia nh, trong nh ng iu kin kinh t x hi c th. Hoc ni c th, nhim v ca x hi hc gia nh l: - Nghin c u gia nh nh mt thit ch x hi: Mi quan h tc ng ca gia nh i vi cc thnh vin trong gia nh nh l qu trnh x hi ho, cng ging nh cc thit ch x hi khc (nh nc, tn gio, kinh t , gio dc). - Nghin c u gia nh nh mt nhm tm l x hi nh, nhm x hi c t chc bn vng trong cc c nhn c nh h ng, tc ng qua li ln nhau, c quan h huyt thng, quan h hn nhn, quan h tnh cm. 2. Chc nng, c cu v quy m gia nh a) Cc chc nng ch yu ca gia nh Khi nghin c u gia nh vi t cch l mt n v x hi, c bit lu n mt chc nng ca gia nh v nh hng gi tr cng nh nhng nhim v m gia nh phi gii quyt. Bn v chc nng ca gia nh, F. Engels vit: Theo quan im duy vt, nhn t quyt nh trong lch s, quy cho n c ng l s n xut v ti sn xut ra i tng trc tip . Nhng bn thn s sn xut li c hai loi:

147

- Mt mt l sn xut ra t liu sinh hot, ra thc n, qun o, nh v nhng cng c cn thit sn xut ra nhng th . - Mt khc l s sn xut ra chnh bn thn con ng i, l s truyn ni ging. Nhng thit ch x hi, trong con ngi ca mt thi i nht nh v ca mt nh nc nht nh ang sng, l do hai lo i sn xut quyt nh, mt mt l do trnh pht trin ca lao ng v mt khc l do trnh pht trin ca gia nh. Nh vy c th ni rng chc nng ca gia nh chnh l ng gp ca gia nh vo s tn ti v pht tri n ca x hi. Ngi ta bit rng x hi tn ti da trn hai c s chnh: - Ti sn xut ca ci vt cht; - Ti sn xut ra con ngi. Chnh v v y, gia nh thc hin cc chc nng c bn sau y: - Chc nng ti sinh v gio dng: Vi t cch l mt t bo ca x hi, gia nh cung c p cho x hi nhng cng dn tt, kho mnh v th cht v tinh th n. l nhng ngi lao ng, m ng nhim v lao ng x hi v bo v T quc. - m bo cung cp cho x hi nhng cng dn kho mnh v th cht, tt c cc th nh vin nam, n n tui trng thnh ph i c thc y v trch nhim mt gia nh tng lai, phi c nhng kin thc ti thiu v gii tnh, hn nhn v gia nh. - Cc cp v chng kt hn khng da tr n c s tnh yu chn chnh, a n hu qu cc gia nh tan v , nhng a tr khng n i nng ta, khng ngi nui dng. - Nam, n kt hn sm cha c kin thc nui dy con, kh nng kinh t khng m bo. Tt c nhng iu u gy ra gnh nng cho gia nh v x h i. Gio dc gia nh l mt vn ang c x hi c bit quan tm. Ch c nng n y c ngh a ht sc quan trng. V mc ch cao c ca s pht trin x hi l hnh thnh con ng i mi. Gia nh chnh l mi tr ng gio dc quan trng v thun li cho vic nui dng v gio d c th h tr, l trng hc u ti n hnh thnh nhn cch, ph m cht v nng lc cho cc cng dn tng lai. T

148

khi a tr mi ra i n 14 -15 tui, l giai on quyt nh s h nh thnh v th cht v phm cht ca c nhn, c n t 16-17 tui tr i l giai on tip tc ho n thin cc phm cht hnh thnh v nh hng ngh nghip ca c nhn. V vy, s tc ng ca gio dc ca cha m v ngi thn trong gia nh i vi con ci v mt tm l t nh cm, li sng, truyn thng gia nh, c ng vi t nh thng yu s chm sc tn t nh ca cha m l nhng yu t quyt nh trong vic nui dy con ci tr ng thnh nhng cng dn c ch cho x hi. Chc nng m b o s n nh nht nh v kinh t v vn ho tinh thn cng nh s gn b li n kt gia cc th nh vin trong gia nh, t chc i sng vt cht, m bo mc gn b, li n kt bn cht gia cc thnh vin trong gia nh (cn b ng tm sinh l). Gia nh c trch nhi m iu tit i sng hnh phc khng ch v mt vt cht, n mc, , i li m cn v i sng tinh thn (gii tr, ngh ng i, sinh hot, vn ho th thao, du lch, giao tip x hi). Xy dng gia nh lun c b u khng kh vui v ho thun, thng yu v tn trng ln nhau. C ng c trch nhi m chung vi cng vic gia nh, v i ngi gi, vi con tr l yu cu thit yu trong vic xy dng gia nh vn ho mi. Trong ch c nng th hai n y, x h i hc tp trung nghi n cu c cu ni ti ca gia nh, tnh ch t phn cng ngha v, a v chi phi mi quan h qua li gia v v chng, gia cha m v con ci, t c l ch nghin c u nhng quan h tm l x hi trong gia nh; nghin cu vai tr ca ngi v, ngi chng trong trong cng vic gia nh, chm sc con ci, uy tn c a mi ngi. Tm li, trn c s nghin cu chc nng nhim v ca gia nh, x hi hc s gp phn ln v o vic hoch nh cc chnh sch x hi ca nh nc nhm cng c v hon thi n gia nh kiu mi . b) Cu trc gia nh Cu trc gia nh l thnh ph n quan h qua li gia cc th nh vin trong gia nh. Cn c vo c cu gia nh, c th c mt s kiu gia nh sau: - Gia nh kp m rng, cn gi l gia nh truy n thng gm c t ba th h tr l n, tc l trong gia nh c cc th h ng, b , cha, m,

149

con ci (con ci cn nh hoc trng th nh) sng nhau trong mt mi nh. + y l kiu gia nh kh ph bin ca cc nc chu nh Trung Qu c, Nht Bn, Vit Nam. Tnh u vit nht ca kiu gia nh ny l s gn b v tnh cm mang tnh huyt thng ca cc th h ni b trong gia nh, gi gn c truyn thng gia nh, dng h cng nh bo tn c cc tp tc, l nghi, s c kt cht ch v huyt thng v s gip ln nhau v kinh t. + Tuy nhin, ki u gia nh ny c ng c nhng nhc im, l s khp kn trong ni b thn tc, trong khi g n gi cc truyn thng tt p, th ng thi cng bo lu cc tp tc lc hu bo th. + Bn cnh , s khc bit v tui tc, li sng quan nim thi quen s khng tr nh kh i s xung t gia cc th h, nht l ng, b v cc chu, m chng, n ng du. - Gia nh n, cn gi l gia nh ht nhn , bao gm hai th h (cha m v con ci). Ki u gia nh ny ph bin cc nc chu u, cn cc nc chu tuy cha phi l cc u th nhng kh ph bin cc th ln. + Vit Nam, kiu gia nh ny ph n nhiu tp trung cc th nh ph ln. c im c bn ca kiu gia nh ny l s thot ly hn ca con ci kh i cha m khi n tui tr ng thnh, nh t l khi c gia nh ring v thnh m t n v c lp. + Kiu gia nh ny to cho mi th nh vin m t khong khng gian t do tng i ln, pht trin c tnh tr em. + Nhng bn cnh , kiu gia nh ny c ng bc l cc nhc im ca n, l mi quan h gia nh rt lng lo, s nh hng ca cc th h vi nhau rt t. + Cha m v ngi ln tui khng th kim sot c cc h nh vi cng nh cc mi quan h ri ng ca tr em, k c cc hot ng khng lnh mnh. + Chng d b li ko v o nhng vic l m c hi (nghin ma tu, nh nhau, ph ri trt t an ninh). C n v chng cng nh vy, mi ngi c mt th gii ri ng vi cc mi quan h ri ng.

150

Ngy nay do s pht trin nh v bo ca cuc cch mng khoa hc k thut lm thay i v cht trong i sng x hi, mc sng cao hn, cc iu kin kinh t x hi lm cho c nhn pht tri n t do nhanh hn. Thm vo l cc quan ni m v hn nhn, gia nh, tnh dc ci m hn cho nn ny sinh ra mt lot cc kiu gia nh mi nh: - Gia nh mu h mi (gi nh vy phn bit vi gia nh mu h c trong th i k cng sn nguy n thu ). Kt cu kiu gia nh ny l ch c m v con m khng c cha. Nguyn nhn ra i ca kiu gia nh ny: + Th nht, do chi n tranh, t l ch nh lch gia nam v n qu ln. + Th hai, l do ngi ph n mun c con nhng khng mun c chng. a con hoc l ngoi gi th (k t qu ca nhng cuc tnh khng i n hn nhn hp php) hoc l con th tinh nhn to (nui con trong ng nghim, nh ngi khc mang thai h, hoc ch nh mnh mang thai b ng tinh tr ng t ngn h ng phi). Ki u gia nh mu h mi n y hin nay mi ch chim chng 15 -17% so v i gia nh c in ( Php ngi ta gi gia nh ny l gia nh n chic, tc l khuyt cha hoc m). - Kiu gia nh thiu tc l gia nh c v hoc chng m khng c con ci, c th h b v sinh hoc c th h khng mun c con. Kiu gia nh ny cc nc chu u chim mt t l khng nh, hoc kiu gia nh khng y (thiu chng hoc v) do cc nguy n nhn khc nhau nh l y d, c con ngoi gi th - Kiu gia nh pha tr n (gia nh ghp) c hnh thnh trn c s kt hp nhiu th nh phn ca cc gia nh khng y trc , c th v, chng c kt hn li khi c hai (hoc mt trong hai ng i) c con ci, cha m ng thi c th m con ci cng dng mu sau khi kt hn. y l kiu gia nh phc tp, cc quan h khng thun khit, bn vng (m gh - con chng, cha dng - con v). Sng chung nh v chng v phng din php l, hin tng mt nam mt n sng chung v i nhau nh quan h v chng trong thi gian khng xc nh (thm ch c n c con v i nhau) khng phi l mt kiu gia nh chnh th c.

151

y l mt hin tng thc t vn tn ti trong x hi, khng ch i vi thanh ni n m c trung ni n (thm ch c tui gi). y l mt hin tng x hi phc tp v ngy cng c xu hng pht trin, cc nh nghin c u v qun l x hi cn t m ra gii php cho vn n y. Trong nh ng nm gn y c n xut hin th m kiu gia nh ng gii. Kt cu gia nh khng ph i l nhng ngi khc gii m l do k t qu ca bnh ng tnh luyn i. Kiu gia nh ny c mt s nc trn th gii tha nhn v mt lut php. Nh vy, nghi n cu v kt cu gia nh cho php hi u su sc hn v nh gi c th hn tnh cht v ni dung ca cc mi quan h trong gia nh nh tnh n nh ca gia nh, tc d ng gio dc ca gia nh v s kim sot ca gia nh vi t cch l mt thit ch x hi. c) Quy m gia nh Nghin c u x hi hc v c cu gia nh khng th b qua quy m gia nh. Quy m c a gia nh l s lng cc th nh vin trong gia nh. Quy m gia nh lin quan n c cu gia nh. Nhng gia nh m rng hay gia nh pha tr n thng c quy m ln hn so vi gia nh ht nhn. Ngy nay quy m gia nh ang c xu hng gim dn. Nguyn nhn ch yu nh hng trc tip ti vic gim quy m gia nh l xu h ng gim t l sinh do tc ng ca cng tc dn s k hoch ho gia nh, ngoi ra cn m t nguyn nhn khc na, l xu hng ngy cng pht tri n gia nh ht nhn di tc ng ca cc chnh sch x hi. Ngy nay, cc nh x h i hc gia nh thng cn c v o s bin i v c cu, quy m v mi quan h gia cc th nh vin trong gia nh chia gia nh thnh hai lo i l gia nh truyn thng v gia nh hin i, trong : - Gia nh truy n thng l gia nh m rng nhiu th h ng b , cha m, con ci Trong hot ng kinh t ca gia nh, nam gi i ng vai tr ch o, ph n ng vai tr ni tr. Trong gia nh ny cng ng con cng tt. Gio dc gia nh theo nhng phng php khc nghit. + Trong gia nh, ngi chng (cha) l ch gia nh thng quyt nh nhng cng vic quan trng nht, gia tr ng c on, ph n (v, con gi) b kim sot cht ch v b coi thng.

152

+ Bt bnh ng nam n th hin loi gia nh ny r nt, quan h hn nhn do cha m p t, quan h t nh dc phc v cho vic sinh con. + Gia nh truyn thng thng l t chc nhm kinh t t cung cp, trnh dn tr thp. + Cng ng l ng x, x h i nng nghip l mnh t ca gia nh truyn thng. - Gia nh hin i l kiu gia nh ht nhn bao gm hai th h cha m v con ci. Ki u gia nh ny khc v i gia nh truyn thng l v chng b nh ng v cng vic, ngh nghip, a v v vai tr x h i. + Sinh ph thuc v o mu n ca c v ln chng, thng t con (t 1-2 con). Vi c gio dc con ci c tnh cht b nh ng, thuyt phc, nu gng v nhm vo quyn li ca con ci. + Cc thnh vin trong gia nh cng ch u trch nhim v kinh t, giao tip v chng - con ci bnh ng. C s tch ri sinh hot t nh dc vi sinh v hn nhn t do, t nguyn. Ngy nay, do qu trnh cng nghi p ho, hin i ho, gia nh truyn thng c xu hng chuyn bin dn thnh gia nh hin i. Tuy nhin, s chuyn bin l mt qu tr nh lu di v ph c tp m trong c nhiu nt c trng ca gia nh truyn thng vn tn ti nh mt tn d ca qu kh. 2. Vn hn nhn v ly hn a) Khi ni m hn nhn Hn nhn l quan h x hi mang tnh vn ho, th hin s tn thnh v ng ca x hi i vi quan h t nh dc v quan h sinh sn gia mt ngi n ng v m t ngi n b, km theo nh ng quyn v ngha v, trch nhim v bn phn i vi nhau v i vi con ci. Sau khi k t hn, c nhn c x hi chp nhn c cuc sng gia nh v bt u thc hin vai tr x hi mi ca m nh i vi gia nh (chng, v, cha, m). Do , ngi ta coi hn nhn l mt th ch x hi, gn lin vi nhng iu kin (tui kt hn, t nh trng sc kho, quy nh ni hn,

153

ngoi hn) v nhng th tc nht nh (s cng nhn ca php lut, cng ng, ca nh th). Trong qu trnh pht tri n x hi, hn nhn thng c s thay i theo tng thi k lch s gn lin vi s bin chuyn tr nh pht trin ca x hi. b) Nhng c im c bn ca hn nhn tro ng x h i Vit Nam hin nay Theo Lu t Hn nhn v Gia nh Vit Nam, th hn nhn l s lin kt gia mt ngi n ng v m t ngi n b d a trn nguyn tc hon ton bnh ng v t nguyn theo quy nh ca php lut nhm chung sng vi nhau sut i v xy dng hnh phc gia nh dn ch ho thun. Vi ngha , hn nhn trong x hi Vit Nam c bn c im sau y: - Hn nhn l s lin kt gia mt ngi n ng v m t ngi n b, l hn nhn m t v mt chng. c im n y ni ln s khc nha u c bn gia hn nhn x hi dn ch v hn nhn x h i phong ki n (mt chng nhiu v). - Hn nhn l s lin kt gia mt ngi n ng v m t ngi n b da trn nguyn t c hon ton t nguyn. C s ca s t nguyn l tnh yu chn chnh gi a nam v n. - Hn nhn l s lin kt bnh ng gia ngi n ng v ngi n b. B nh ng gia v v chng l bnh ng v a v x hi, v kinh t v vn ho. - Hn nhn l s lin kt gia ngi n ng v ngi n b theo quy nh ca php lut. Ngha l, vic ng k kt hn phi tun theo quy nh ca php lut c cng nhn hp php. Tm li: Hn nhn l c s ca gia nh, l ti n xy dng mt gia nh hnh phc, dn ch v ho thu n. c) Nhng nhn t nh hng n bn vng trong gia nh bn vng ca gia nh chu nhiu nhn t tc ng, tuy nhi n c hai lo i nhn t c bn nh sau: - Cc nhn t khch quan nh php lut, tn gio v d lun x hi;

154

- Cc nhn t ch quan nh tnh yu, tnh d c trong hn nhn, s ra i ca mt trong cc thnh vin trong gia nh, s chnh lch v hc vn ca cc cp v chng, th lc ca v, chng. Trong cc nhn t k trn, tnh yu v tnh d c trong hn nhn c vai tr quan tr ng hn c. N l c s duy tr cuc sng gia nh bn vng v cng l mt trong nhng nguy n nhn lm tan v cuc sng gia nh. Trong x h i hin i, hn nhn tin b, gia nh bn vng v hnh phc thng xut pht t t nh yu chn chnh. l tnh yu khng xu t pht t s tnh ton n thun v kinh t, s say m nhc th nht thi, m trc ht l s ho hp v tm hn, l tng, s thch, s ng iu v tm hn ny n trong qu tr nh hiu bit ln nhau mt cch su sc, t m thy nhau s tm u hp. Tnh yu chn chnh bao gi cng xut pht t s quyn luy n ca hai ngi khc gii. Nu khng c n t nh yu kh xu t hin hoc nu c th kh b n vng. V vy, nhng vn t ra cho cc nh x hi hc phi nghi n cu l tnh yu, tnh d c trc v sau hn nhn. B i v cc yu t trong hn nhn khng thu n li s dn n mu thun gia nh v im kt thc l s ly hn gia v v chng. d) Ly hn Nh cp trn, thng thng, hn nhn l m t s li n kt sut i gia v v chng. S lin kt lu d i bn cht l iu mong mun ca c hai v chng. Song khi gia nh khng cn t m na m tr thnh a ngc, t nh yu khng cn t n ti, cuc sng ch l s y i ln nhau, trong trng hp th ly hn hon ton l iu cn thit v mang tnh nhn o. Theo F. Engels th ly hn trong tr ng hp nh th l iu hay cho c i bn cng nh cho x hi. Bi vy, ly hn chnh l vic chm dt mi quan h v chng, khi hai ngi cn sng do mt b n yu c u hay do c hai b n thun tnh c to n cng nh n bng bn n x cho ly hn. Ly hn l hi n tng x hi bt b nh thng nhng nhiu khi l cn thit m bo quyn t do trong hn nhn v n nh mt bin

155

php nh m cng c ch hn nhn t nguyn, tin b. Song n cng em n s bt hnh cho cc th nh vin trong gia nh, c bit l con ci. C nhiu nguyn nhn d n n s ly hn, nhng nguyn nhn ch yu l: - Do khng tm hi u k trc khi kt hn, khng y u nhau m ch nhm tho m n mt mc ch no . - Do mu thu n gia nh trong qu trnh s ng chung. - Khng ho h p v i sng t nh dc, dn ti mt hoc c hai b n ngoi tnh. - Do gp kh khn v kinh t. Ngoi ra cn m t s nguyn nhn x h i khc nh khng c con trai tha k, cha, m hoc ngi thn tc ng. 4. Mt s vn v gia nh Vit Nam hin nay a) c im ca gia nh truy n thng Vit Nam Gia nh truyn thng Vit Nam l gia nh phong ki n gia trng, ng con sng theo truyn thng nho gio, v vy n nh hn cc gia nh phng Ty v c cc c im c bn sau y: - Kinh t gn lin vi nng thn, nng nghip, quy m s n xut nh, tiu nng; - L gia nh ht nhn hay na ht nhn; - C truyn thng chia rung t, gia sn cho con ci (khi lp gia nh). b) Mt s vn t ra i vi gia nh Vit Nam di tc ng ca cng nghip ho v th ho hin nay V quy m gia nh: - Hin nay di s tc ng ca cng nghip ho, hin i ho, quy m gia nh Vit Nam c xu hng gim dn v chuyn t m h nh gia nh truyn thng ng con sang m h nh ht nhn hin i, hai th h.

156

- iu ny n to c hi thun li c ho s pht trin ca thanh nin cng nh to iu kin cho vic gio dc gia nh, nng cao ch t lng cuc sng gia nh... - Song n c ng t ra nhiu vn c tnh x hi phc tp nh s ph v truyn thng gia nh t i ng ng ca gia nh Vit Nam trc y, hn ch s kim sot x hi trong phm vi gia nh, t dn n v s v ly hn ng y cng nhi u, s tr em h, tr em khng ni nng ta cng v vy m ngy cng gia tng. V vai tr ca ph n trong gia nh: - Trong gia nh hin na y s thay i vai tr r nht l trong quan h v chng. Ngi v c quyn b nh ng v tham gia cng tc x h i nh ngi chng. - V vy, h c uy tn x hi v trong gia nh v lnh vc kinh t, nui dy, chm sc con ci. nhng gia nh cng nhn vin chc, ph n c trnh hc vn cao khng thua km ng i chng. - Trong mt s gia nh, vai tr kinh t do ph n m nhn, c n ngi chng thc hin vai tr ni tr trong nh. Xu hng ng y cng tng vai tr ch h ca n thay nam gii trong gia nh. - Tuy nhin c n lu rng a v, vai tr ca ph n trong gia nh v x h i hin nay mc d c ci thin hn nhiu so vi trc y nhng cha phi bnh ng hon ton. V gio dc gia nh: - Trc s pht trin mnh m ca khoa hc, kinh t v cc phng tin truyn thng i chng tc ng trc tip n tng gia nh, c bit l tr em. - X hi cng nghip ho vi m h nh gia nh ht nhn hin i hai th h ngy cng gia tng hn ch s kim sot ca gio dc i vi tr em, v vy, cn quy nh chc nng v phi hp chc nng gia gio dc gia nh v gio d c x hi. - Mt khc, s chuyn i gi tr, chun mc x hi truyn thng t quan h gio dc quyn uy - phc tng sang quan h gio dc t nh cm - bnh ng, dn ch ny sinh khng t mu thu n trong vn gio dc gia nh.

157

- Ngoi ra, s tc ng ca cha m i vi con ci trong gio dc gia nh trong iu kin mi ang t ra nhiu vn m x h i hc cn quan tm nh nhn cch c a cha m, tr nh , phng php nui dy con, trch nhi m tr gip ca x hi i vi s gio dc gia nh... V dn s - k hoch ho gia nh: - Hin nay vi tc th ho, cng nghip ho ng y cng cao thu ht dn s t nng thn ra th nh ph kim vic lm, iu to nn s bng n dn s ti cc th ln. - y l ni din ra s phn ho giai cp r rt, l h ngn gia k giu, ngi ngho v l nguyn nhn c a nhiu t nn x hi, nh hng n cuc sng gia nh v ton x h i. - Cht lng cuc sng ca gia nh, c nhn ph thuc phn ln vo i sng x hi ng i, cho n n vic k hoch ho gia nh l mt trong nhng bin php quan trng nhm nng cao cht l ng cuc sng gia gia nh v x h i. - Nhim v ca gia nh trong v n dn s k hoch ho l nghin c u quy m gia nh trong m i quan h ti sn xut con ng i trong hi n ti v tng lai nhm nng cao cht lng cuc sng ca con ngi, t a ra cc chnh sch gim sinh, tng sinh v bnh n vic sinh trong giai on tr c mt v lu di. - Cn phi vn ng cc tng lp nhn dn tham gia cng tc dn s - k hoch ho gia nh nhm nng cao tri thc cho x hi, ng thi cn nghi n cu xy dng h thng chnh sch x hi ph hp vn ng ton dn tham gia cng tc dn s - k hoch ho gia nh hiu qu. II. X H I HC NNG THN 1. Khi qut chung v nng thn v x hi hc nng thn Khi nim nng thn : - Theo cch hi u thng thng th nng thn l nh ng vng c dn sinh s ng bng ngh nng nghip, da v o tim nng ca mi trng t nhi n sinh sng v to ra ca ci mi trong mi tr ng t nhin , t hi lm nhng ca ci t nhi n sn c, dn dn tin l n canh tc, ti t o ra ca ci nui sng m nh.

158

- l hiu theo ngha n gin, cn trong th c t nng thn l mt hin tng x hi phc tp hn nhiu. a) Khi ni m x hi hc nng thn Nu x hi hc ni chung c xem nh mt h thng x hi th x hi hc nng thn cng c xem nh l mt h thng x hi nng thn. X hi hc nng thn l khoa h c nghi n cu cc vn , cc s kin v nhng tnh quy lut c th ca h thng x hi nng thn, xt trong ton b tnh chnh th v phc tp, a dng v phong ph c a n trong hi n thc. b) Vi nt v s ra i ca x hi hc nng thn X hi hc nng thn l mt chuyn ngnh c a x hi hc v l mt ngnh khoa h c cn rt non tr. N mi pht trin rm r nht trong my thp ni n va qua. Chuyn ngnh x h i hc nng thn c hnh thnh s m nht M t nhng nm cui thp ni n th hai ca th k XX, sau lan tr n sang chu u v ton th gii cho n ng y nay. c) i tng nghi n cu ca x hi hc nng thn Phm vi nghi n cu ca x hi hc nng thn l bao qut ton b x hi nng thn, c th tp trung nghi n cu cc mt c bn ca nng thn bao g m: Nghin c u tnh quy lut ca x hi nng thn cc quy lut chung. Quy lu t c th , quy lu t chc nng, quy lut vn ng lch s x hi nng thn, quy lu t nhn qu ca x hi nng thn. Nghin c u nhng hin tng x hi nng thn, nhng vn li n quan n s tn ti, vn n g v pht tri n ca x hi nng thn, mi quan h gia nng thn vi cc lnh vc khc. Nghin c u cc chnh sch kinh t x hi i vi nng thn, c s, phng php lun khoa hc x hi ca chin lc v sch lc ci to nng thn c , xy dng nng thn mi. d) Nhng c trng c bn ca x hi nng thn Mi trng gn gi vi t nhi n (s cn bng v sinh thi t nhi n ca a b n nng thn).

159

Kinh t nng thn: - Nng nghi p l s s kinh t chnh ca x hi nng thn, ch yu l sn xut nng nghip, sn xut nh mang tnh t cung, t cp v cc hnh th c t chc sn xut trc y nh hp tc x , nng tr i. - Hin nay, do s chuyn i c ch, kinh t nng thn ang pht trin ht sc a dng. Cc t hp cng nghip nh xut hin d i cc hnh thc khc nhau nh hp tc, trang tri, cc xng cng nghip nh v cc ti u ch, tiu thng hnh thnh v ang pht trin nng thn. - Nh vy, kinh t nng thn ang pht trin rt a dng, th trng cng pht tri n v ang c xu hng pht trin ki nh t h gia nh. y l h nh thc c bn nht trong x hi nng thn tng lai. Chnh tr nng thn: - H thng chnh tr nng thn l h thng t qun, ch yu l xm lng, l lng vi s tham gia ca cc th nh vin vo b my l nh o x nh b th, ch tch Ngo i ra cn c cc ho t ng khc nh bu c, hi hp (trong h, tc). - Cc lng x Vi t Nam vn h nh thnh t rt lu i trong lch s cho nn yu t d ng h huyt thng rt mnh, c th chi phi nhiu hot ng ca l ng x, i khi tr thnh yu t quyt nh m lut php b ng ngoi i sng chnh tr x hi ca a phng ( cc nc phng Ty, yu t ny khng ng k). Vn ho nng thn: - C s ch yu l vn ho dn gian, c tnh ch t truyn ming. n v ca vn ho nng thn l vn ho lng x . Hu ht cc l ng x Vit Nam t xa ti nay u c nh (ni hi hp ca l ng), cha, nh th, n th (th th nh hong lng ho c cc nhn vt c cng ln vi lng nc), miu th (th qu thn), nh th h (ni hi hp ca d ng h) v bn th ca mi gia nh th cng gia ti n. - Nh vy, nt c trng ca vn ho nng thn l cc phong t c tp qun v cc l hi ca ri ng mi lng, mi vng. - Ngi dn nng thn vn cht phc, tht th v tnh c m, quan h xm l ng su n ng trn c s huyt thng, d ng h, nhng t giao thip, nhn thc hn ch.

160

- Gia nh nng thn l gia nh nhiu th h (gia nh truyn thng), vai tr ngi n ng c cao. - Tn gio nng thn pht trin mnh, tn ng ng thng hay gn vi m tn d oan. - Dch v nng thn hin nay pht trin nh ng cn rt nh (thu cy, cy) m ch yu l cc lng ngh . e) ng phn ranh c truyn gia x hi nng thn vi x hi th - X hi nng thn khc vi x hi th. - X hi nng nghip khc vi x hi cng nghi p. - X hi nng dn khc vi x hi th dn. - Cng ng xm l ng khc v i hip hi ph phng. - L lng khc v i lut php nh nc. - Li sng nng thn khc vi li sng th nh th. - Vn ho dn gian khc v i vn ho bc hc. - Vn ho truyn ming khc vi vn ho truyn thng i chng. f) Vi nt khi qut v s hnh thnh v pht tri n nng thn Nng thn ra i gn lin vi s phn cng lao ng x hi. C th tm tt qu tr nh pht tri n ca x hi nng thn nh sau: - Thi k cng x th tc: y l thi k u, con ngi cn sng thnh by, n, da vo thin nhin sn bt, hi lm. - Thi k cng x nng thn: Dn dn do s pht trin cc quan h x hi v hot ng x hi, xut hin h nh thc cng x nng thn (trong cng x nng thn, thi k ny ch yu l quan h gia a ch v nng dn). - Thi k vn minh nng thn (t x hi nng nghip sang x hi cng nghi p): Thi k ny, trong x h i nng thn c s phn ho, phn cng lao ng r rt trong c dn nng thn. D o s pht trin tr nh sn

161

xut ca c dn nng thn v k thut, vn ho v x hi, mt s gia nh v mt s ngi tch kh i sn xut nng nghip sang l m th cng nghi p hoc bun bn. Mt khc, qu tr nh th ho nng thn hnh thnh nn cc khu cng nghi p, thu ht lao ng trong nng nghip. Cng do nhu cu ca s pht trin ca x hi nng thn nn xut hin th m nhiu ngnh ngh khc nhau nh gio vin, thy thuc, thng nghip, qun l v lm khoa h c k thut. Ngy nay, trc s ph t trin mnh m ca cch mng khoa hc cng ngh hin i, nhiu cng ngh ti n tin thm nh p vo nng thn (in kh ho, c gii ho, giao thng vn ti pht trin, ph ng tin thng tin li n lc cng phong ph), thm vo l ngi dn nng thn lc ny c trang b kin thc khoa hc (tr thc ho nng dn) lm cho i sng x hi nng thn ng y cng pht tri n, cc quan h x hi thm a dng v phong ph hn, b mt x hi nng thn cng t ngy cng thay i. 2. H cc vn nghi n cu ca x hi hc nng thn a) Nhm th nht (nghi n cu tnh chnh th) Nhm ny t p trung nghi n cu cc vn tng quan tng tc gia x hi nng thn vi mi trng, c th l : - Nghin c u h thng quan h x hi nng thn vi b n ngoi nng thn (x h i th). - Nghin c u qu tr nh x h i ho nng thn. - Nghin c u qu tr nh th ho nng thn. - Nghin c u lch s h nh thnh v pht tri n ca nng thn. - Nghin c u vai tr v tr ca nng thn i vi x hi. - m bo cng bng sinh thi nhn v n a bn nng thn v c a bn th. b) Nhm th hai (nghi n cu tnh phc th) Nhm ny t p trung cc vn tng quan tng tc trong n i b x hi nng thn, ngha l nghin c u con ngi nng thn v cc quan h c th nh:

162

- V tr vai tr ca cc c nhn trong x h i nng thn (nng dn, th th cng, thng nhn, tri thc), nhn quyn, nhn vn v nhn o. - Cc c cu nhn khu, lao ng, ngh nghip, phn tng x hi ca cc nhm x hi nng thn, thc trng v xu hng bin i ca chng. - Cc thi t ch x hi nng thn nh chnh tr, kinh t, gia nh, y t, tn gio, gio dc, khoa hc, th thao, thc trng v xu hng bin i ca chng. - Nghin c u cc vn khc nh li sng nng thn, vn ho nng thn v vn minh nng nghi p, t chc v qun l x hi nng thn. 3. X hi nng thn Vit Nam a) Nhng c im ca x hi nng thn Vit Nam - Kinh t: Vit Nam, nng thn tri qua nhng bin i x hi cn bn, nhng ch yu vn l x hi nng nghip. Kt cu kinh t x hi c bn l tiu nng trng la nc m ch yu l t tc, t cp v n c m hnh ho b ng hnh tng: Chng c y, v cy, con tru i ba. - Chnh tr : nng thn Vit Nam, gia nh c coi l mt n v kinh t x hi cn bn v ch yu to n n cc trc chnh cho cc quan h khc nh dng h, phe, gip, xm l ng v x h i. H thng quyn lc nng thn c khng nh bng quan h qun thn (vua ti) v quan h ph t (cha con). Di na l cc i biu ng cc vai tr tc trng, chi trng, gia trng u tham gia v o cc h thng quyn lc cng ng nng thn nh phe, gip, x trng. Tt c to th nh cng ng xm lng h t sc cht ch theo nghi thc Nho gio. - Vn ho - x hi: Vn ho - x hi nng thn Vit Nam i theo nguy n tc Nho gio. Ngi n ng thng ng vai tr ch yu cha - chng - con trai - con trng - chu ch tn. lm trng tn i sng gia tc th vic sinh con trai tr thnh mc tiu trong thi t ch gia tc (ng y nay cn nh hng li rt nhiu). Vai tr ngi ph n l th yu xut gi t ng

163

phu. Tt c nghi l, tn ngng tr thnh quy t c thing ling khng bn ci, bu c con ngi phi chp nhn. b) S hnh thnh v pht tri n ca x hi nng thn Vit Nam S hnh thnh v pht tri n ca x hi nng thn Vi t Nam cng ging nh s hnh thnh v pht tri n ca x hi nng thn ni chung. Song n cn c nt c th ring v c th hin qua cc yu t d i y: - Truyn thng bn a: Nng thn, nng nghi p truyn thng vi c tr ng l trng la nc v chn nui thun tu l ch yu vi phng thc sn xut th cng( con ngi, con tru, ci ba). V vn ho: C s hn dung pha tp vn ho Trung Hoa v n (Nho gio, Pht gio). Truyn thng cch mng: Nng thn Vit Nam tuy thun tu song c m t bn lnh dn tc vng vng. iu c th hin qua hai cuc cch mng l cch mng dn tc dn ch nhn dn v cch m ng x hi ch ngha. Nng dn Vi t Nam cng v i giai cp cng nhn tr th nh lc lng chnh trong phong tr o gii phng dn tc bo v T quc v xy dng t nc ti p. c) Phng hng xy dng v pht tri n x hi nng thn Vit Nam hin nay Nng thn Vi t Nam ang trong tin tr nh i mi kinh t -x hi chung v i qu tr nh i mi ca c nc. Nhim v lch s ca cng cuc i mi kinh t x hi ngy nay l kh c phc khng hong kinh t x hi, ng thi to iu kin tin y cho qu tr nh pht tri n kinh t, x hi trong tng lai. Vi ngha , chin lc pht trin x hi nng thn nc ta tp trung v o mt s im c bn c tnh nh hng sau y: - Xut pht t kt cu kinh t c bn l tiu nng sn xut nh, t qun lng x, xy d ng m h nh kt cu kinh t x hi nng nghip m

164

rng (nng - cng - thng), c k hoch xo i gim ngh o nng thn. - Thc hin k hoch ho dn s nhm h thp t l tng dn s ng thi tng cht lng dn s nng thn (nng cao dn tr, tri thc cho dn). - V t chc : T qun l ng x l ng ghp vi nh nc qun l x hi nng thn. V vn ho: Vn ho dn gian lng ghp v i vn ho bc hc xy dng i sng vn ho phong ph cho x hi nng thn. Tm li: X hi nng thn Vit Nam tr c y phi tr gi vi ng li qu kiu c cho nn b ri vo khng hong m h nh pht tri n kinh t - x hi. Ngy nay nng thn Vi t Nam ang c ng vi c nc thc hin ng li qu kiu mi, chun b tin , iu kin cho s pht trin kinh t - x hi trong tng lai, chc chn s xy dng th nh cng x h i nng thn hin i v tin tin. III. X H I HC TH 1. Khi ni m v i tng nghi n cu x hi hc th X hi hc th l mt nhnh ca x hi hc chuyn bit, nghi n cu v ngun gc, bn cht v cc quy lu t pht trin v hot ng ca th. a) Khi ni m th v x hi hc th Khi nim th: th l mt im dn c hin i, l ni tp trung nhng dn c c nhng hot ng phi nng nghip (chim 80%), thc hin cc chc nng sn xut cng nghip, giao thng vn ti, dch v v l ni tp trung ch c nng qun l h nh chnh c a mt a phng. c n l trung tm chnh tr , kinh t, vn ho, khoa hc ca mt v ng lnh th nht nh.

165

Nh vy, th c nt ni bt l tp trung nhng dn c c cc hot ng phi nng nghip (chim t 70 -80%). H l nhng ngi thc hin nhng chc nng khc nhau nh sn xut trong nh my, cc ngnh ngh tiu th cng nghip trong cc h gia nh, hot ng giao thng v n ti di cc h nh thc khc nhau nh xch l, xe b , li xe hi, xe m v cc dch v thu mn Ch xt ri ng cc yu t y cng c th thy th ht sc a dng v phc tp. X hi hc th: - L mt nhnh ca x hi hc chuy n bit, x hi hc th nghin c u v ngun gc, bn cht v cc quy lu t pht trin v hot ng ca th. - V vy, nghi n cu x hi th l mt b phn cn thit trong s pht trin kinh t - x hi, khng ch quan trng vi chnh th y, m cn i vi c mt quc gia. b) i tng nghi n cu ca x hi hc th Phm vi nghi n cu ca x hi hc th l x hi th, trong yu t phi nng nghip l c bn. C th l , nghin c u th m trong tp trung l gii bn cht th v mi trng th. Vi i tng nh trn, x hi hc th c nhim v nghi n cu nhng quy lut h nh thnh pht tri n ca th v nhng cng ng dn c sinh sng trn lnh th th, t a ra nhng d bo v tng lai pht tri n ca th v kin ngh cc bin php khc phc nhng mt hn ch xy dng th trong th n nh v pht tri n. 2. H cc vn nghi n cu ca x hi hc th H cc vn nghin cu ca x hi hc th bao gm: - Nghin c u qu tr nh th ho. - Nghin c u s h nh thnh v pht tri n ca th c th hin c th hai mt cht v lng. - Nghin c u qu tr nh th ho v mt nh lng v nh tnh; - Nghin c u m hnh siu th. Nghin c u v c cu th, gm c: - V khng gian vt cht th;

166

- V c cu ngh nghip, phn b dn c x hi trn a bn th; - V tnh c ng x hi; - V s phn tng x hi - Nghin c u v vn ho, li sng th. Nghin cu v qun l v iu khin th. Nghin c u v m h nh cc th 3. Lch s h nh thnh v pht tri n th a) Khi qut qu trnh hnh thnh v pht tri n ca th th xut hin rt sm trong lch s, c th khi qut m h nh pht trin ca th bng cc mc lch s sau y: - Thi k th nht: c bt u t thi k cng x nng thn n x hi c s phn chia giai c p. y l thi k ca cc th nh ph tin tiu th cng nghip, vi cc c im ni bt l : Sn xut ch yu vn l nng nghi p, tiu th cng nghip c n rt nh cho nn th vn ho ng vi nng thn. ng s, nh ca cht hp, mc nhim cao. V tr cc th nh ph ph thuc v o yu t a l (nhng ni thun tin giao thng, giao l u bun bn, trao i) in hnh thnh ph l nhng ngi giu l giai c p thng tr. + Thi k ny th l mt b phn ca vn minh nng nghip, nng thn v th cha tch khi nhau, np sng c n ho h p. - Thi k pht trin th hai : + y l thi k ca cc th nh ph Trung c (t th k XV XVIII) v cc giai on sp ca ch La M vi cc c im sau: Tiu th cng nghip, cng nghip nh pht trin rt mnh. Qu trnh khai ph t ai nng nghip pht din ra mnh. c s thu mn nhn cng, giao lu, bun bn cng rt pht trin.

167

+ Cc thnh ph c xy dng ki n c, l ni ca l nh cha phong ki n v tng l. Trung tm th nh ph l cung vua, nh th , v cc to nh c a lnh cha. + Thi ny th c vai tr to l n i vi nng thn. Quy m thnh ph ngy mt m rng, dn s tng nhanh thu ht c qu trnh di dn t nng thn ra th nh th. - Thi k pht trin th ba (khong th k XIX cho n ngy nay): + y l thi k pht trin cc mnh ca cc th nh ph cng nghip ho hin i ho. c i m ca th n y l: Cng nghi p pht trin rt mnh, nng nghip mang tnh ch t thng mi. H thng giao thng pht trin nhanh. H thng thng tin li n lc ra i v ngy cng pht tri n. Cc nh my l n chim u th cc th nh ph. Ch v h thng dch v pht trin, dn s tip tc tng nhanh, i sng x hi ngy cng phong ph a dng. Cc th pht tri n ng u tr n ton lnh th cc quc gia. + y l thi k ca khoa hc cng ngh tin hc. i sng kinh t x hi ng y cng c nng cao c v s v cht lng. Dch v pht trin mnh m, t ko theo s thay i v cu trc th. b) Qu trnh th ho tr n th gii Qu trnh th ho l s di dn t nng thn ra th nh th, l s tp trung ng y cng nhi u nhng c dn sng trong cc v ng lnh th , a l hn ch c gi l cc th, cng l qu trnh gia t ng t l dn c th trong tng s dn c ca mt quc gia. Lch s loi ngi chng kin hai cuc cch mng th ln, l: - Cuc cch mng th ln th nht din ra t 8.000 nm tr c cng nguyn vo th i k mi. - Ln u ti n trn th gii xut hin mt khu nh c kiu th, l thnh ph Jericho (pha Bc Bin cht thuc Israel) vi dn c khong 600 ngi.

168

- Cuc cch mng th l n th hai bt u t gia th k XVIII (1750) chu u, sau lan sang Bc M. y l h qu tt yu ca qu trnh cng nghi p ho. Qu tr nh th ho tr thnh hin tng x hi ni bt. Ngy nay, cc nh khoa h c ang ni ti cuc cch mng th ln th ba. N ang din ra trong cc n c thuc th gii th ba (dn s th chim gn 30% trong to n b dn s). y l thi k pht trin ca cc th nh ph cng nghip hin i. Nh vy, t cc cuc cch mng th tr n th gii din ra theo xu th pht trin chung ca x hi t c th chia qu tr nh th ho trn th gii th nh ba th i k: - Thi k th nht: y l thi k th ho tin cng nghip, vi chic xa quay, biu trng ca nn vn minh nng nghip ng vi cuc cch mng th c ng nghip. - Thi k th hai: y l thi k th ho cng nghip vi ng c my hi nc biu trng ca nn vn minh cng nghip - tng ng vi thi k cch mng k thut ln th hai (cch mng cng nghip). Thi k th ho hu cng nghip : y l thi k pht trin th vi chic my tnh in t biu trng ca nn vn minh khoa hc cng ngh hoc vn minh tin hc, tng ng vi thi k cch mng khoa hc k thut ln th ba (cch mng khoa hc cng ngh hin i) v mi nn vn minh u to ra mt phong cch n , l m vic thch hp, mt s phn b dn c v cu trc th thch ng vi n. Nh vy, c th ni qu tr nh th ho l qu trnh l ch s xuyn sut ba cuc cch mng th, m trong ni bt ln cc im sau y: - Cc dng d i c mnh m t nng thn v o thnh th khin cho t l dn c tng nhanh. S lng th mi xut hin ng y cng nhi u. Cc th c ngy cng l n ln v phnh to d n ra.

169

- i sng x hi dn dn mang tch cht th nhiu h n nng thn vi cc hip hi ph phng. Hng lot cc c quan chc nng ra i, to n n cc mi quan h x hi, phong ph hn, cng ang din ra s phn cc x hi ngy cng mnh m gia k gi u vi ngi ngho. Tm li, c th ni qu tr nh th ho l mt qu tr nh mang nhiu mu thun va l ni pht sinh ra nh sng, v a l ni c nhiu bng ti, va l thin ng nhng cng va l a ngc. 4. Qu trnh hnh thnh v pht tri n th Vit Nam a) Qu trnh hnh thnh v pht tri n th Vit Nam Vit Nam v mt s nc ang pht trin qu tr nh th ho din ra tng t nh nhiu nc pht trin th ho qu ti, song Vit Nam c nhng c th ring. C th im qua mt cch s lc qu tr nh th ho Vit Nam bng cc mc lch s ni bt sau y: - Thi k phong kin (t nm 1858 tr v tr c): + Cc thnh th Vit Nam thi k n y ch yu l cc thnh th hnh chnh v thng mi. N c hnh thnh trn c s nhng th nh lu lu i ca vua cha phong kin tr n nhng khu vc c iu kin t nhin thun li cho giao lu bun bn. + V kinh t , trong khun kh nn kinh t tiu nng ng kn. + V chnh tr - x hi,quan h cng ng l ng, x chi m u th tuyt i. Th nh th lc ny khng c vai tr v a v kinh t i vi nng thn v x h i ni chu ng. + Nh vy, thi k n y do chnh sch c a cc triu i phong kin l lun b o v quyn li cho nn kinh t tiu nng Vit Nam cho n n thng xuyn kim ch s pht trin ca cc th vi nhng thit ch cht ch. iu c th hin ba c im s au: Th nht, quc sch D nng vi bn - d thng vi mt (trng ngh nng c ch ngh thng) n su vo tm l con ng i Vit Nam, mc d, v hot ng kinh t vn tha nhn phi thng bt ph. Th hai, nh nc qun ch khng c cc th c quyn t qun nh chu u m mun t m nh kim sot cht ch v c h

170

thng nm trn vn phn kim sot v khai thc cc th. Hu qu l cc th kinh t ch pht trin nht thi ri dn dn suy thoi hoc bin mt v li ho vo vi nng thn nh thu ban u. Th d: Ph Hin, Vn n. Th ba, nn kinh t tiu nng t cung t cp to iu kin cho cc lng c truyn Vit Nam pht trin bn vng, khuyn khch cc hot ng phi nng nghip, l cc lng ngh , cc hip hi ch th cng, cc ch lng, ho trong nng thn v l m m mng ca nn kinh t hng ho sau ny (lng Bt Trng, N i Du, Ninh Hip). + Tm li, th ho di thi phong kin l s ho ng ca thnh th vo nng thn. - Thi k thuc a (1858 -1954): + Sau khi thi t lp chnh quyn h, thc dn Php cho xy dng cc con ng giao thng quan trng, cc th nh ph mi, cc thng cng Hi Ph ng, Nng, Si Gn c ng c m rng ra cho tu b ra vo bun bn. V v y cc th Vit Nam cng t m pht trin ln. + Song chnh sch thu c a ni chung ch yu nhm v vt ti nguyn thin nhin v bc l t nhn cng r mt. khai thc thuc a c d dng, thc dn Php dng chnh sch chia tr. + V vy, cc t chc huyn tnh lc quy m nh, mng l i th hnh chnh nh s l km n tr c hnh thnh r i khp l nh th t nc, c s h tng ngh o v km pht tri n. + Cc thnh th thi k ny cha thu ht c s di dn. Nh vy, thc cht th nh th ca Vit Nam thi k thuc a n y ch yu l gi vai tr trung tm hnh chnh, n i n tr ca b my chnh quyn thc dn phong ki n, l trung tm thng mi v l trm cui cng v vt ti nguyn mang v chnh quc ca thc dn Php. - Thi k 1955 -1975: + y l giai on c bit trong q u trnh th ho Vit Nam. Thi k ny, t nc chia l m hai mi n vi hai ch chnh tr, x hi khc nhau. Cc th mi min cng v th m u c nt c trng ring. Min Bc:

171

* Tin hnh cng nghi p ho, cc th nh ph ngy cng c cng c v pht tri n. Cc trung tm cng nghip, cc im dn c kiu th cng dn c hnh thnh v pht tri n. * Vic pht trin mng li ca th c nh hng n s pht trin ca nng thn v ton b x hi. Song do c im ca cuc chin tranh bo v t nc cho n n cc thnh ph min Bc l qu trnh gii th s tn ngi v cc c s v nng thn gim thit hi do cuc ph hoi bng khng qun ca quc M. * Chnh v v y, cc th min Bc thi k n y c quy m nh gn thc hin hai chc nng va sn xut va chin u. Mi th nh ph l mt pho i (50 thnh ph l 50 pho i). Min Nam: * Do chnh sch kh ng b v bom n ca M - Ngu , c bit l chin dch bnh nh nng thn , tt nc bt c ca chng cho nn nng thn xy ra t nh trng di dn bt buc v o thnh ph . * Chnh v v y, min Nam xy ra qu tr nh th ho cng bc, hng triu ngi dn v cc th nh Si G n, Nng, Cn Th lm cho dn s tng l n gp hai n ba ln khin cho cc thnh ph qu ti (t t l dn th nh th l 15% tng ln n 60% nm 1970 vi mt dn s l 34.000 ngi/km2). - Thi k 1975 n nay: + Thi k ny qu trnh th ho ly li nhp pht trin bnh thng trong iu kin ho bnh. + khi phc li th trong iu kin ho bnh nhi u thnh ph mi ra i, nhiu im dn c ca nng thn trc y nh cc th trn, th t th nay tr thnh cc im dn c th. + Mng li th ca c nc c khong hn 500 thnh ph, th x, th trn. Nh n chung, cc th ca Vit Nam t khi c n c thng nht n nay c nhi u thay i. + Qu trnh th ho c tin hnh nhanh hn, cao hn t o ra nhng chuyn bin ht sc cn bn, c bit l t nm 1988 tr li y v ng thi mang mt s c im sau y:

172

 Chc nng ca cc th nh ph v c bn vn nh c v pht tri n thm mt s chc nng mi nh: du lch, sn xut, dch v. Quy m ki n trc a dng phong ph. Chc nng v tr nh thay i. i sng x hi ngy cng c nng cao hn. Ngy nay do chnh sch kinh t m ca, s pht trin kinh t h ng ho nhiu thnh phn tc ng trc tip n mi mt ca i sng th, to n n nhng bin i quan trng trong c cu x hi, c cu lao ng - ngh nghip, trong mu h nh li sng th. Nhng thay i trn v ang t ra cho cc nh qun l th v cc nh x h i hc th nhng cu hi cn phi nghi n cu nh vn kin trc th, vn quy hoch giao thng th, vn nhp sng th, vn mi tr ng t h, vn dn s th b) i sng th Nhng c im i sng th hin nay: - S bin i ca c cu x hi dn c th: + T cc th trong thi k bao cp tr c y, th nh ph ca cn b cng nhn vi n ch c nh nc (vit tt l cn b) vi cc ngh nghip khc nhau c mc sng b nh qun theo tem phi u (quy nh) nay chuyn sang nn kinh t h ng ho nhi u thnh phn (gi tt l kinh t th trng), lm bin i cc nhm x hi ngh nghip. + T l dn c lm vic trong cc khu vc ngo i quc doanh ng y cng nhi u. S n y phn ng l chuyn t cc th nh phn kinh t quc doanh sang, l c lng lao ng t th nh phn kinh t tp th (cc hp tc x) c ng ln lt chuyn th nh th dn do s gii th cc hp tc x . + Ngoi ra c ch th trng v qu trnh t nhn ho lm gia tng khu vc kinh t th ba c bit l lnh vc dch v, lao ng d tha v tht nghip ng y cng nhi u, s c dn (tri ni) t nng thn ra lm n th th ngy cng tng. - S phn ho gi u ngho, phn t ng x hi trong dn c th: + Do s tc ng trc tip ca vic ci cch kinh t to ra s phn tng x hi v phn ho giu ngho trong dn c th , c th l , cc th ln, mt b phn dn c c c nhng iu kin ch quan

173

v khch quan thu n li nn c th n nh nhanh cuc sng gia nh v ngy cng gia tng mc sng. + Trong khi , mt b phn khc trong x hi khng nhng khng iu kin khai thc cc vn hi, c may trong c ch mi m cn b nhng iu kin mi (do s chuyn i c ch) lm cho c nh sng ca h ngy cng sa st, iu to ra mt s phn ho gi u ngho trong c dn th v khong cch ngy cng gia tng. + Ti cc th ln nh H Ni, thnh ph H Ch Minh, Nng, Hi Ph ng, Cn Th, Bin Ho, Nha Tran g do tnh ph c tp v nng ng ca i sng th, do tnh a dng trong c cu ngh nghip ca dn c, vn phn tng x hi, phn ho gi u ngho cng ni ln mnh m. + N tc ng n tt c cc lnh vc ca i sng x hi cng nh n c may cuc i mi c nhn, mi nhm x hi. + Trong kinh t , phn tng x hi c th hin s ch nh lch v thu nhp v th lao; trong l nh vc gio dc l tnh tr ng tht hc, b hc ca s ng con em cc gia nh ngho; trong l nh vc dch v x hi l vic chi ph cho khm ch a bnh, an ninh, nh khng phi ai cng tin chi tr - S chuyn i cc nh hng gi tr ca cc nhm trong x hi: + S phn ho x hi nh trn ko theo s chuyn i cc nh hng gi tr trong i sng th hin nay, b iu hin ca n l trc y, cc gi tr ca c nhn, gia nh, nhm x h i v ca dn tc thng c cao. + N chi ph i, ch o cc khun mu ng x ca mi c nhn, mi nhm x hi trong cng ng nh o c, n np, gia phong trong gia nh, ngoi h tc, o c x hi cng c tn trng v c coi l nhng gi tr thi ng ling. + Cn ngy nay, thay vo l cc li ch c nhn, li ch vt cht c pht huy mt cch tuyt i trong c ch th trng. N ln t cc gi tr vn ho, tinh thn ch thc ca i sng x hi. - S thay i chc nng, vai tr trong gu ng my iu h nh v quy lut th : + Yu t ny cng l mt nhn t nh hng n li sng th.

174

+ Cc bin i n y ch yu tp trung v o cc h thng php ch nh: H thng gio d c th; H thng y t; H thng an sinh x hi, m bo x hi; H thng php lut nhm m bo trt t x hi th l nh mnh. - Dn s ng, mt c tr cao v s hn tp v mt x hi phc tp v a dng: + Nguyn nhn l do ngu n gc c tr v cc d ng nhp c thng xuyn hoc di c con lc t nng thn v o thnh th ngy cng nhiu gy ra s bng n dn s dn n t nh trng thiu nh . + y cng l vn quan trng trong i sng th hin nay. Tm li: i sng x hi ca cc th Vit Nam hin nay v cc vn pht trin th ang l mt bc khm sc s m u sc ca cc vn kinh t x hi an xen nhau. y cng l mt trong nhng nhim v v i tng nghi n cu kho st v kinh t k thut v x h i th , s gip cho cc gii hu trch nh n din y v ton di n hn v th Vit Nam hin nay kp thi vch ra nhng i sch gii php, chin l c pht trin th thnh cng trong tng lai. c) Vn qun l v pht tri n th Vit Nam hin nay Hin nay trong chin lc pht trin cc khu th, ng i ta mi ch ch trng n chin l c pht trin c s h tng nh nh , in, nc, giao thng vn ti, ch ch a ch quan tm n cc vn nh: - B phn cung cp kinh t (vn cung cu, cun g cho cc th, cu ti cc th). - Vn nh : + Xy dng cc khu chung c cc th vi nhng cn h hin i th ai s l ngi .

175

+ V phi c cc thit ch no p ng chc nng v nh nh c quan, b phn bn t, bn nh . Bit bao vn ti u cc ny sinh trong lnh vc n y. Chnh v v y, v qun l v pht tri n th hin nay xin gi m mt s vn c bn mang tnh chin lc phc v trc tip cho vic qun l, quy hoch xy dng v pht tri n th ca Vit nam. - Tp trung nh hng chin lc pht trin v khng gian th trong mi quan h kinh t - x hi v mi trng. - Quy hoch c s h tng (ng s, nh ca, cc cng tr nh cng cng) theo quy m pht trin ca n tr n nguyn t c bo m khng gian, v ki n trc v n ho - x hi truyn thng. - Duy tr ho c i mi cc chc nng thit ch x hi cho ph hp vi iu kin th cng nghip, trung tm chnh tr v vn ho nh gio dc, h thng an sinh x hi, h thng php lut m bo trt t x hi th l nh mnh. - Ch cc chnh sch x h i v phc li (nh ca, trng hc, phng tin i li, thuc men y t) cho cc tng lp nhn dn th, c bit l cc i tng u tin, ngi c cng vi cch mng, tr em, ngi gi c n, bnh tt ngh o kh, ngi v gia c v cc i tng yu th khc.

176

Chng X X HI HC KINH T I. I TNG V NHIM V NGHI N CU X HI HC KINH T 1. i tng nghi n cu ca x hi hc kinh t a) Khi ni m x hi hc kinh t X hi hc kinh t l lnh vc nghi n cu lin ngnh ca x hi hc chuyn nghin c u v quy lut, tnh quy lut, thuc tnh v c im ca s pht sinh, vn ng v pht tri n mi quan h gia con ngi, x hi v kinh t . b) Vn nghi n cu Mi mt nh khoa h c xc nh loi vn nghi n cu nht nh v trong qu trnh gi i quyt vn n y li lm pht sinh v n khc. Do , cch tt nht l phi nm vng cc xc nh v cch gi i quyt vn nghi n cu c bn ca n. Mt cch tng t, vn c bn ca x hi hc kinh t l vn quan h Con ngi - Kinh t - X hi c th c din t th nh nhng cu hi nghi n cu khc nhau. - Quan h gia con ngi vi con ngi trong qu tr nh kinh t , c bit l trong qu trnh s n xut kinh doanh. - Quan h gia con ngi (vi t cch l c nhn, nh m, t chc) vi cc hot ng ngh nghip, vi t chc, h thng v thit ch kinh t. - Mi tng tc gia mt b n l cch qu trnh, cc y u t kinh t v mt bn l hnh vi, ho t ng ca cc c nhn, nhm x hi. - Mi quan h tr n cc c p vi m , v m gia x hi, kinh t v con ngi. Mi quan h tr n cp vi m, v m c th thy r qua cc cu hi sau: Ti sao tr n th gii c mt s nc giu v nhi u nc khc li ngho? Ti sao mt s quc gia pht trin nhanh chng vi tr nh cao v hin i ho v cng nghi p ho, c n mt s nc khc li lun qun trong v ng i ngho v lc hu?

177

Nh vy, di gc ca x hi hc, kinh t l hin tng x hi ng vai tr l c s, nn tng, con ng, c ch, iu kin thng qua mi gia h gia con ngi v x hi hnh thnh v bi n i. X hi hc kinh t gip ta l gii c s phn tng x hi v s bin i x hi trn cp v m. Nghi n cu x hi hc gip ta nhn thc thc r hn, y hn v mi quan h gia con ng i v x hi c xc nh l i tng nghi n cu ca khoa hc x hi hc. c) Quan ni m v i tng nghi n cu ca x hi hc - Quan ni m th nht cho rng x hi hc kinh t l lnh vc nghin c u x hi hc v qu tr nh v hi n tng kinh t. C th hn, l vic vn dng cc quan im, phm tr , khi ni m, l thuyt, m hnh x h i hc t m hiu, gii thch v d bo v cc s vt, hin tng, qu tr nh lin quan t i sn xut, phn phi, trao i v tiu dng cc sn phm h ng ho v d ch v. Mt s nh nghin cu theo quan nim n y, mt mt ph phn nhng hn ch l thuyt ca cc nh kinh t hc v qu tr nh kinh t v hnh vi kinh t . Mt khc, h tp trung v o phn tch cc y u t x hi v vn ho nh hng ti cu trc nn kinh t. - Quan ni m th hai , x hi hc kinh t ch yu nghi n cu cc kha cnh x hi, mt x hi, ci x hi ca hin tng, qu tr nh kinh t. Cc nh x hi hc theo hng ny cho r ng h ch nghi n cu nhng kha cnh n o m cc nh kinh t hc t quan tm ch . So vi quan n im th nht, quan nim n y xc nh r hn phm vi i tng nghi n cu ca x hi hc kinh t. - Quan ni m th ba cho rng cc h nh vi kinh t khng bit lp m gn lin vi cc h nh vi x h i v lun di n ra trong mi trng o c, vn ho, chnh tr. i tng ca x hi hc kinh t l mi quan h gia b phn kinh t vi tng th h thng x hi, gia tiu h thng kinh t vi cc tiu h thng x hi to th nh x h i tng th to n vn. - Quan ni m th t coi i tng nghi n cu ca x hi hc kinh t l quy lut ca s pht sinh, bin i mi quan h ca x hi, kinh t v con ngi Qua vic xem xt cc quan nim n u trn ta th y, tuy cc tc gi khc nhau nh n mnh yu t n y hay kha c nh kia ca hin thc kinh t-x hi ca con ngi, nhng u thng nht vi nhau vn c

178

bn ca x hi hc kinh t. l vn mi quan h ca ca x hi kinh t - con ngi. 2. Nhim v nghi n cu ca x hi hc kinh t X hi hc kinh t c nhim v pht trin tri thc khoa hc x hi hc v gi m su y ngh v nhng vn v cc vn x hi ca i sng kinh t. Vic xc nh cc nhim v c th ph thuc v o nhi u yu t trong iu kin lch s x hi c th. Nhim v ca x hi hc kinh t l nghin c u: - c im v tnh ch t tc ng qua li g ia c nhn vi c nhn trong qu trnh s n xut, gia con ngi v kinh t trong x hi. - c im v tnh ch t ca cc mi quan h gia x hi v kinh t. - Cc yu t x hi quy nh ni dung, h nh thc t chc hot ng lao ng sn xut v cu trc kinh t trong x hi. - Nguyn nhn v iu kin x hi tc ng ti cc kiu hot ng kinh t vi tnh cch l cc kiu hnh ng x hi. - Quy lut v xu hng din bin, vn ng ca h thng kinh t vi t cch l h thng x hi. - Vai tr v ch c nng x hi ca t chc kinh t, thit ch kinh t i vi s n nh v pht tri n t nc. - Cc kha c nh x hi ca cng nghip ho, hin i ho nn kinh t trong bi cnh to n cu ho v hi nhp kinh t th gii. - Tc ng x hi ca bin i kinh t vi s bin i x hi, i vi s phn tng x hi, bt b nh ng x hi v cng b ng gii. Tm li, x h i hc kinh t c nhim v nghi n cu l lun v thc tin, gp phn gii quyt cc vn x hi trong tng bc tng trng kinh t trn ng cng nghip ho, hin i ho t n c. 3. Quan h ca x hi hc kinh t vi mt s khoa hc khc a) X hi hc kinh t v kinh t hc Mi lin h gia x hi hc v kinh t hc din ra theo xu hng to thnh ba l nh vc khoa hc li n ngnh g m kinh t hc chnh

179

tr,kinh t x hi, x hi hc kinh t. Thc cht mi li n h ny bt ngun t c im v tnh ch t ca i tng kinh t gii quyt cc vn v cc nhi m v c bn , cc l thuyt kinh t hc da v o nh ng lun im gc sau y: - Mt l, nhng lun im v con ng i kinh t, h nh vi kinh t v s lu chn duy l. - Hai l, nh ng lun im v trao i, cnh tranh v th trng. - Ba l, nh ng lun im v s ti a ho, s ti u, tnh hiu qu v s cn bng. Kinh t hc hin i da tr n mt nim tin vng chc v o kh nng nghin cu v m hnh ho cc y u t nh hng ti qu tr nh la chn, vo kh nng nng cao c tnh hiu qu ca mi quan h gia mt bn l phng tin v cc ngu n lc v mt bn l mc ch v li ch kinh t . Kinh t hc vn c truyn thng quan tm ti c vn x hi, nht l i vi cc nh kinh t hc ln. Sau g n mt th k vai tr ca cc yu t x hi c thao tc ho thnh nh ng ch bo, ch s o lng s ph t trin kinh t. S quan tm ca kinh t hc i vi cc vn kinh t ln ti mc xut hin mt lnh vc nghi n cu mi kinh t hc x hi hc vi nhng ng gp to l n ca Gary Becker, ngi c cng ln nht trong tip cn kinh t hc vo xem xt cc vn x hi. b) X hi hc kinh t v x hi hc lao ng X h i hc kinh t li n h cht ch vi cc chuy n ngnh x h i hc trong c x hi hc lao ng. Ni n kinh t l ni n qu trnh lao ng to ra sn phm, mc d khng ph i loi hot ng lao ng no cng c coi l hot ng kinh t. X hi hc lao ng nghin c u mi quan h tng tc gia nhng ngi qun l v nhng ngi chu qun l. X h i hc nghi n cu lao ng trong mi quan h vi h nh ng x hi, tng tc x h i, thit ch x hi: - S tc ng qua li gia lao ng v con ngi, lao ng v s pht trin nhn cch.

180

- Cc mi quan h gia lao ng v x hi - Hnh th c t chc v cu trc lao ng trong x hi. - Nguyn nhn v iu kin x hi tc ng ti qu tr nh v ho t ng lao ng. - Quy lu t v xu hng din bin, vn ng ca lao ng vi t cch l hi n tng x hi. - Vai tr, ch c nng ca lao ng i vi s n nh v pht tri n kinh t x hi ca t nc. - Chnh sch x h i vi s phn cng lao ng trong nc v quc t. II. X H I, CON NGI V KINH T 1. H thng x hi v h thng kinh t a) Khi ni m h thng x hi X hi hc d ng khi ni m h thng ch mt phc th cc b phn c nhng c trng sau y: - Ph thuc ln nh au - s bin i b phn ny lm thay i b phn khc - Cn bng ng - mi khi c s thay i, cc b phn c xu hng bin i v kt hp nhau lp li trng thi n nh - Chnh th - h thng l mt chnh th, mt to n th gm cc b phn lin kt vi nhau to n n mt thc th tng i n nh, bn vng. H thng x hi c hiu l phc th bao gm cc c nhn, cc nhm x hi lin h vi nhau to th nh mt chnh th to n vn. X hi hc dng phng php tip cn h thng nghi n cu tnh t chc v mi quan h gia cc b phn cu th nh nn h thng. b) H thng kinh t Khi nim h thng kinh t: Theo ngh a rng, h thng kinh t l mt b phn, mt tiu h thng ca c h thng x hi. Theo ngh a hp, h thng kinh t l mt th thng nht b ao gm cc lung chu chuyn ca t i sn, hng ha,

181

dch v v cc hnh th c c bn ca hot ng kinh t, gn kt cht ch vi nhau v th hin s sn xut, phn phi, ti u dng, tch l y ca ci nhm tha mn nhu cu ca con ngi. H thng kinh t l chnh th bao gm cc th nh phn v cc quan h ca c nhn, nhm v x hi, c t chc li vi nhau th nh mt th thng nht hng vo sn xut sn phm, phn phi, cung cp, ti u dng, tch l y ca ci, h ng ha, d ch v p ng nhu cu ca con ngi. Cu trc ca h thng kinh t hin i bao gm cc tiu h thng c bn, v d nh sau: - Th nht l tiu h thng th trng thc hin chc nng phn phi, chuyn giao v trao i sn phm, h ng ha gi a ngi sn xut, kinh doanh, cung c p v tiu dng. - Th hai l tiu h thng ti u dng g m cc c nhn, h gia nh v cc doanh nghi p c chc nng ti u dng hng ha, d ch v. - Th ba l tiu h thng doanh nghip, c xc nh l h thng cc t chc kinh t, c hiu l phc th cc quan h gia c on ngi v x hi, c t chc v nh hng vo vic sn xut ra ca ci v cung cp dch v. Theo php lut hin h nh ca Vit Nam, doanh nghip c xc nh l mt t chc kinh t, trong din ra cc hot ng sn xut kinh doanh. 2. Cu trc x hi v cu trc kinh t a) Cu trc x hi Cu trc x hi c cc nh nghin c u nht tr coi l phm tr c bn ca x hi hc.Tuy nhi n, cc tc gi khc nhau nhn mnh cc kha cnh khc nhau ca cu trc x hi. - Cc nh c u trc lun s dng khi ni m cu trc x hi nhn mnh ti khun mu ca cc mi quan h x hi.. - Cc nh h thng lun dng n cao tnh cu trc gn kt gia cc b phn cu th nh nn m t chnh th to n vn. - Cc nh ch c nng lun vn dng khi nim cu trc x hi ch ra s cn thit khch quan, tc l chc nng ca mi b phn i vi tng th x hi.

182

- Cc tc gi ca thuyt hnh ng x hi s dng khi nim cu trc x h i nhn mnh yu t khun mu ca h nh vi v ki u tng tc x hi gia cc c nhn. Cu trc x h i l kiu mi quan h gia con ng i v x h i tr nn bn vng v n nh, c kh nng nh h ng, iu chnh v kim sot h nh vi, ho t ng ca cc c nhn, nhm v t chc x hi. b) Cu trc x h i v h thng x hi H thng x hi v cu trc x h i l hai mt ca mt hin thc x hi, c cc nh x hi hc xem xt nhiu gc khc nhau. Mi quan h gia cu trc x hi v h thng x hi c khai thc qua khi nim cu trc ha. i vi ch th cu trc x hi khng ch n thun l thc hin chc nng kim ch hay c ng ch hnh ng ca c nhn nh quan nim ca mt s nh chc nng lun. H thng x hi khng n thun l tp hp cc nhn t m l mi quan h tng i n nh v vng chc gia cc ch th, cc tp th c t chc to thnh mt chnh th. Cu trc x hi c th tr th nh h thng x hi thng qua qu trnh cu trc ha trong nh ng iu kin v vi nhng c ch v phng tin nht nh. Theo cu trc lun chc nng, mi cu trc x hi thc hin nhng chc nng n ht nh cn thit i vi mt h thng x hi tng ng. Talcott Parsons phn bi t 4 loi cu trc x hi ph bin, c mt mi h thng x hi, c th nh sau: - Cu trc d ng h bao gm cc nhm x hi c xc nh bi mi quan h huyt thng, rut th t, hn nhn. Cu trc d ng h tng ng vi h thng d ng h tt yu xut hin trong x hi thc hin chc nng ti sn xut sc lao ng : Sinh , nui d ng v chm sc cc thnh vin. - Cu trc phn tng x hi bao gm cc nhm x hi c xc nh bi s phn b cc ngun lc cho cc hot ng khc nhau ca h. Cu trc phn tng x hi c tc dng nng cao hiu qu s dng ngun lc x hi : Nhm x hi no c nng lc v nng sut lao ng cao th tr cng cao , do vy thuc tng lp cao trong h thng thang bc a v x hi. Tuy nhi n, cu trc phn tng x hi kiu ng cp x hi c duy tr cng c v th, vai tr x hi ca tng lp tr n.

183

- Cu trc nh nc bao gm cc nhm x hi c xc nh bi s on kt, thng nht ca h thng quyn lc. Cu trc nh nc ny sinh do nhu c u an ninh, quc ph ng bo v ch quyn dn tc, chng li s can thip ca nc ngoi v trt t , n nh trong nc. - Cu trc tn gio bao gm cc nhm x hi c t chc bi s thng nht gi tr gia h thng c nhn v h thng vn ha. Chc nng c bn ca tn gio l lm yn lng,c ng c nim tin v em li ngha cuc sng cho con ngi. a) Cu trc kinh t v tip cn x hi hc Talcott Parsons cho rng cu trc kinh t gm 4 kiu cu trc c mt trong tng h thng kinh t , l: - Cu trc u t thc hin chc nng thu ht cc ngun lc t mi trng xung quanh. - Cu trc sn xut kinh doanh thc hin chc nng ch bin nguyn v t liu l m ra cc s n phm, trao i h ng ha v cung c p dch v. - Cu trc t chc c chc nng ch o, qun l, phi hp, thng nht cc hot ng ca cc c cu. - Cu trc khuyn khch thc hin chc nng kch thch cc c nhn, cc nhm tch c c tham gia hot ng v mc tiu chung c a c h thng c cu. 3. Con ngi kinh t v con ngi x hi a) Con ngi kinh t Kinh t hc c in tng coi con ng i l thc th kinh t hay con ngi kinh t vi c trng l v li, ch k, lun tnh ton l , li, thit, hn, c, mt. cng l nhn vt in h nh ca kinh t th trng. Theo quan nim con ngi kinh t , cc hnh ng ca c nhn v doanh nghi p to thnh c s ca h thng cu trc kinh t vi m. Trong kinh t hc chnh tr c in, Adam Smith l ngi u ti n pht trin ni dung khi nim con ngi kinh t khi ng nh n mnh yu t li ch kinh t c nhn ca h nh ng kinh t. c trng ca con

184

ngi kinh t l lun b thc y bi ng c li ch c nhn, theo nguyn t c b ra t m thu v nhiu. Quan im con ngi kinh t l cng c rt c lc trong vic gii thch h nh vi kinh t v hnh ng x hi ca cc c nhn. Thc cht khi nim con ngi kinh t ch nhn mnh vai tr ca ng c kinh t c nhn m t ni t i Ch th kinh t vi tt c cc c im v phm cht x hi. b) Hnh ng kinh t Khi nim con ngi kinh t gn lin vi khi nim h nh vi kinh t l hnh ng kinh t. V d cc l thuyt x hi hc kinh t c in cho rng con ngi kinh t ho n ho th c kh nng ra quyt nh thun ty duy l v thc hin hnh ng kinh t ti a ha li ch trong mt th trng hon ho. T gc x hi hc hnh ng kinh t khng nhng c xem xt trong b i cnh ca ch ngha duy l v nhng bin i kinh t x hi trong iu kin lch s nht nh m cn c xt trong mi qu an h vi thit c h vn ha, tn gio v o c, tinh thn. c bit x hi hc coi hnh ng kinh t l mt dng hnh ng x hi c th nh phn cu trc gm ch th, ph ng tin, nhu cu, mc ch v t nh hung. Ch th kinh t c th l cc c nhn, cc nhm, n v, t chc. Th d Vit Nam trong thi gian gn y, h gia nh nng dn tr thnh n v ch th kinh t c bn, tch cc gp phn chuyn i nn kinh t t c ch tp trung quan li u bao c p sang c ch kinh t th trng nng thn. X hi hc kinh t quan tm nghi n cu i ng cc doanh nhn v nh doanh nghi p vi t cch l nhng ch th kinh t c kh nng to lp doanh nghip, i mi sn xut kinh doanh . Cc cng ty ln v cc t chc ca nha nc l nhng ch th ng vai tr ngy cng quan trng i vi hot ng kinh t v m. S h nh thnh v t ng trng doanh nghi p ph thuc v o cc yu t ca mi trng kinh t x hi v c bit l chnh sch iu tit ca nh nc v mc canh tranh gia cc doanh nghi p ang tn ti trn th trng. c) Con ngi x hi Quan ni m con ngi kinh t thay i theo h ng tnh n cc yu t tm l x hi v khi ni m con ngi x hi ngy cng thu ht s

185

quan tm c a cc nh nghin c u . Mt s tc gi coi nhn cch v h gi tr ng c v nhng tiu h thng ca h thng kinh t x hi. 4. Hot ng kinh t v thit ch x hi Da vo cc qu trnh kinh t c bn, c th phn chia hot ng kinh t ca c nhn, nhm, x hi thnh nhi u loi trong c bn v quan trng nht l hot ng sn xut, phn phi, ti u dng v tch l y. Cc qu trnh ho t ng n y gn kt hu c vi nhau. Cc hot ng kinh t lun din ra trong khun kh ca cc thit ch x hi, m trc tip nht l cc thi t ch kinh t. a) Sn xut Hnh ng kinh t c bn, quan tr ng nht ca con ngi v x hi l hot ng sn xut ra ca ci vt cht. Nh nu, cc nh nghin c u phn bit ba kiu sn xut nh sau: - Sn xut - t nhin tng ng vi nn kinh t nng nghip ; - Sn xut - ch to tng ng vi n n kinh t hng ha cng nghip; - Sn xut - dch v tng ng vi nn kinh t hu cng nghip. S bin i mnh m v ni dung v tnh ch t sn xut th hin qua c cu t trng n v sn phm. Vn chi ph sn xut lun l vn c bn m nh doanh nghip cn gii quyt kim c li nhun st l hay cn bi n vi ngun lc cho c h n. i vi yu t lao ng, cc l thuyt c in cho rng lao ng ch yu ph thuc v o mc v loi tin cng. Phong t c, tp qun, truyn thng vn ha, gia nh, nh trng u tc ng n thc, thi , thi quen hot ng kinh t. ng thi, khoa hc , cng ngh v k thut cng tr thnh ng lc sn xut. Do vy, iu quan trng v cn thit l tm hi u cc nhn t nh hng ti vic ph bin v p dng khoa hc cng ngh v o sn xut va rt ngn thi gian va nng cao hiu qu v va gim nh gnh nng lao ng cho con ngi. b) Phn ph i, tiu dng v ti t kim Phn ph i hng ha, d ch v trong x hi khng ch t y thuc vo cc bn tham gia, vo qu trnh trao i trn th trng m cn ph

186

thuc vo nhng yu t khc gm h thng t i sn, kh c x hi, lut php, gi tr , nim tin. Phn phi gn lin vi s phn ha x hi v phn tng trong x hi. Theo m hnh kinh t c in, cc nh doanh nghi p phi l ngi hiu bit nhu cu khch h ng v c kh nng huy ng cc ngun lc sn xut ra nhng mt h ng m ngi tiu dng c n. Mt s l thuyt x hi hc kinh t gn ti u dng v i th hiu ca khch h ng. Nhng th hiu tiu dng ny u nh hng n bin cu, bin cung v tc ng n cc khu ca nn kinh t. Cc nghi n cu gn y cho thy tiu dng ph thuc nhiu v o cc yu t phi kinh t. Nhng cn ch ti s khc bit gia khng ti u dng v ti t kim, gia tit kim v u t. c tnh s tin nh n ri di dng tin mt, vng, m kim ca ngi dn Vit Nam l n ti nhiu ngh n t ng. gp phn khuyn khch u t trong nc, x hi hc kinh t cn tm hiu, pht hin nhng yu t tm l x hi cn tr vic cc c nhn b tin u t vo sn xut kinh doanh hoc n gin l gi tin v o ngn hng ti t kim. Trong x h i nng nghip, vic nm gi t ai c ngha v gi tr to ln quyt nh ti v tr quyn lc v v th x hi ca cc nhm. iu ny khc v i nhu cu ti u dng trong x h i hin i, khi cc c nhn quan tm nhi u ti cc h ng ha cng nghi p tiu dng v d ch v x hi. Thng tin i chng v hot ng qung co tr th nh nh ng yu t nh hng rt ln ti th hiu v hnh vi tiu dng. chnh l nhng vn m x hi hc kinh t cn quan tm nghi n cu. Trnh hc vn l mt bin quan trng nh h ng ti h nh vi tiu dng c a cc c nhn trong x hi. Tng ng vi mi tr nh hc vn l mt kiu ti u dng hng ha, d ch v x hi. Bn thn hc vn, tri thc cng l mt loi hng ha c bit ang c nh gi v tiu dng theo ki u u t cho pht trin vi mc ng y cng cao trong x hi. Gia nh l n v tiu dng c bn trong x hi. Nhiu h ng ha, dch v c s dng chung cho c gia nh. Do , quy m v c u trc gia nh lun l ch nghi n cu ca x hi hc kinh t v ti u dng. Mt s tc gi t m hiu nhng kha cnh thi gian v khng gian ca hng ng tiu dng. Nh ng vn n y rt cn c nghi n cu

187

lm sng t chin lc hnh ng x hi ca cc nhm trong iu kin kinh t th trng. X hi hc xem xt nhng kha cnh vn ha, gio dc, sc khe v cu trc x hi chi phi h nh vi tiu dng c a nhm x hi nht nh. Tnh tit kim, lo xa nh hng r ti kiu h nh vi v m c tiu dng ca nhm x hi. 5. Bin i kinh t v bin i x hi L thuyt x hi hc kinh t gii thch s ny sinh, vn ng v pht trin mi quan h gia h thng kinh t v h thng x hi, tc l bn v s bin i kinh t - x hi. Di gc x hi hc, cc l thuyt kinh t t thuyt trng nng, trng th ng, trng tin hay cc quan im c tr, nhn tr, php tr, k tr n cc l thuyt hin i u nhm mc ti u gii thch, d bo mi quan h gia kinh t v x hi. Mi quan h gia kinh t v x hi hnh thnh v tr i qua cc giai on ca tin tr nh bin i x hi c quy m rng ln. a) X hi sn bt v hi lm Vo kho ng 300 nghn nm trc Cng nguyn, loi ngi c tr khn tin ha t tr nh pht trin sinh hc v cn bn nh con ngi ngy nay. Nhng loi ngi lc by gi sng bng hot ng sn bt v hi lm cho ti th k VIII tr c Cng nguyn. Nh vy, tnh n nay, thi i tin s ko d i chim ti 97% to n b b dy thi gian lch s loi ngi v thi i vn minh ch chi m 3%. Theo mt s ti u chu n cht ch hin nay v hot ng kinh t, hot ng sn bt v hi lm thc cht cha phi l hot ng kinh t vi t cch l mt lnh vc hot ng khu bit ca i sng con ngi. Tuy nhi n, c th coi nn kinh t ca x hi sn bt, hi lm l nn kinh t mang tnh cht t nhin gm cc hot ng ly nhng g c sn t th gii t nhi n bn ngoi. Cch t chc sn xut x hi khng ph i trao i kim li nhun m mi sn phm lm ra c s dng chung; x hi cha phn chia giai c p. H thng kinh t cng sn nguy n thy cha phn ha thnh nhng b phn hot ng v cc qu trnh s n xut, ti u dng hay d ch v. Nhng phn cng lao ng x hi vn xy ra v ch yu da v o s khc nhau v tui tc v c im c nh n gia nam v n. Nhng h nh thc phn cng lao ng u ti n xut hin trong x hi loi ngi.

188

b) X hi nng nghip - X hi nng nghip trng trt ; - X hi nng nghip lm vn - chn nui thi quc ; - X hi nng nghip kiu phong kin. iu c bit ca cu trc kinh t d i ch phong kin l xut hin mt tng lp ngi lao ng t do - l th th cng. iu c bit th hai l lao ng n l b th ti u. c) X hi cng nghip Trong th i k u ca x hi cng nghip, ch ngha t bn thng nghip nh hng mnh m ti cu trc kinh t x hi. T bn thng nghip thu cng nhn lao ng sn xut ra sn phm ri em bn trn th trng thu li nhun. Vic tng gi l m v tng cng lao ng l nhng hnh thc m cc ch t bn cng nghi p p dng nng cao li nhun. H nh thc t chc hot ng kinh t nh vy lm cho s phn cng lao ng gia nam v n tr nn su s c. Lao ng chuyn t thit ch gia nh sang thi t ch nh my lm cho h u ht nhng ngi c sc lao ng v c nhu c u tm vic lm u phi bn sc lao ng cho cc ch s hu nh my, x nghi p. iu lm thay i cn bn chc nng kinh t ca thit ch gia nh. Gia nh khng cn l n v sn xut v thit ch kinh t nh trong cc x hi tin t bn ch ngha. Cch mng cng nghip trn th gii bt u xy ra n c Anh vi vic m rng bun bn len d. X nghip, nh my d t xut hin, thu ht nng dn r i b rung vn nng thn v o lm thu l y tin cng trong cc nh my thnh th. Cng vi cuc cc mng cng nghip ngnh d t l nhng bin i trong cc ng nh cng nghi p than chy my hi nc, ngnh luyn st thp v ch to cng c, my mc cho cc ngnh d t, m, ng st, ng t u. H thng nh my vo th k XVIII l hnh th c thit ch kinh t mi, trong lao ng ca cng nhn gn lin vi vic s dng my mc. Hp ng lao ng n nh tin cng, thi gian l m vic v quyn li ti thiu ca cng nhn, nh ng nu h vi phm hp ng th s b pht.

189

Ch ngha t bn cng nghip xut hin vo khong cui XVIII u IX. Theo thuyt ny, u tranh sinh tn v bt bnh ng x hi l yu t c li cho s pht trin kinh t v n m bo ch c nhng c nhn no c kh nng tranh gi nh mi tn ti v lnh o c ngi khc. H gi tr mi xut hin cao vic c nhn phi chu trch nhim v bn thn, phi bit mu cu hnh phc c nhn. S s ng bi hng ha hnh thnh v chi ph i hnh vi c a cc c nhn trong x hi. Tt c nhng yu t to n n h chun mc o c mi ca h nh vi kinh t. Nng sut lao ng cao hn trong thi k ny so v i thi k trc to ra nhng thay i quan trng trong x hi. c bit cng on tr thnh t chc hp php trong cc nh my bo v quyn li ca cng nhn. S gi lao ng gim xung cn 10 gi / ngy, theo lu t tr em di 10 tui phi c i hc, an ton lao ng ni lm vic cng c lut php bo v. Ch ngha t bn c quyn xut hin v o cui th k XIX, u th k XX . Ch ngha t bn cng nghip b thay th bi ch ngha t bn c quyn vi c trng l quy m ca nh my, cng ty tng ln. Sn xut khi lng ln tr th nh mt hnh thc t chc hot ng kinh t ph bin, c kh nng tp trung ha v quy m ha cao. Cc cng ty l n c li th v cng ngh, k thut v th trng hn hn cc cng ty nh.Trong nhiu ng nh kinh t cng nghip, quyn lc tp trung dn v o tay m t tp o n (mt nhm) cc cng ty ln trng hp a c quyn. Trong mt s ng nh cng nghi p, ch c mt cng ty phn ph i, nm gi to n b quyn lc - trng hp c quyn. Nhng vai tr ca nh nc vn tng l n cng v i s tp trung quyn lc chnh tr v kinh t c th can thip v o vic cng c, m rng quan h kinh t v bnh trng th trng cho cc cng ty ln trong nc v ngoi nc. Tng ng vi thit ch kinh t t bn ch ngha l cu trc x hi gm hai giai cp c bn l t sn v v sn. Ngoi ra, xut hin cc tng lp trung gian l cc nh qu n l, chuyn vin k thut v nhng ngi lm hnh chnh trong cc cng ty l n. X hi cng i hi cc thit ch kinh t phi m bo cung cp cc dch v chuy n mn cao nh gio dc, y t cho cc th nh vin x h i. Thit ch kinh t mi xut hin vi vic cao vai tr ca hp tc, thuyt phc v iu ha li ch kinh t. ng thi, qu trnh kinh t x

190

hi din ra trong bi cnh ca cc xu th to n cu ha, th trng ha, thng tin ha, d ch v ha, tri thc ha v hi nhp kinh t. d) Xu hng bin i kinh t - x hi Bn v xu hng bin i kinh t - x hi, mt s tc gi s dng khi nim x hi hu cng nghip, x hi tri thc. X hi hu cng nghi p c coi l bt u pht trin v o khong nhng nm 1960-1964. S hnh thnh x h i hu cng nghip gn lin vi s tng c ng phn cng lao ng quc t v gim bt vai tr ca th trng trong nc. Cu trc lao ng trong x hi hu cng nghip thay i mt cch cn bn vi c trng l mt t l ln lc lng lao ng chim lnh cc lnh vc dch v gm giao thng vn ti, truyn thng, th ng mi, ti chnh, tn d ng, ngn h ng, gio d c, y t, h nh chnh, qu n l, th thao, gii tr mt s nc cng nghip pht trin. S bin i kinh t - x hi din ra theo xu hng tng cng vai tr ca tri thc khoa hc v cng ngh trong vic t chc i sng x hi. Thit ch kinh t v an sinh v phc l i x hi xut hin, th hin chnh sch b o him v phn chia phc l i, to cc c hi vic l m v nng cao thu nh p. Mt xu hng khc c trng cho s bin i thit ch kinh t - x hi hin nay l vic hnh thnh cc c ch, cc gi tr cao s hi nhp kinh t v nng cao s hiu bit ln nhau. C ng vi mi quan tm ngy cng l n i vi vic bo v mi tr ng, sinh thi t nhin l nh ng n lc bo tn, pht huy v xy dng mi trng vn ha, x h i lnh mnh trong gia nh, ni lm vic v c quan, x nghip. Trong b i cnh chung ca s pht trin kinh t - x hi hin nay xut hin khi nim x hi tri thc. Thc cht khi nim x hi tri thc c dng ch yu l nhn mnh tm quan trng ng y cng to ln ca yu t con ngi gm l tng x hi, phm cht nhn cch, nng lc tr tu, kh nng sng to v tinh th n i mi trong qu tr nh xy dng mt x hi pht trin, cng bng v vn minh. III. X H I HC KINH T TH TR NG

191

1. Mt s vn nghi n cu Trong kinh t hc, th trng c hiu l mt th ch kinh t c chc nng iu h a li ch kinh t v iu tit cc giao dch kinh t ca cc c nhn v t chc doanh nghip. Kinh t th trng l kinh t hot ng ch yu theo quy l ut th trng. Nn kinh t th trng vi cc quy lut kinh t chu s tc ng mnh m t pha cc thit ch x hi (gm cc h gi tr, cc quy tc, chun mc chnh tr, php lut, vn ha, gio dc v nhiu thit ch khc). Kinh t th trng ly ngi mua l m trung tm c a qu tr nh kinh t, t khch h ng vo v tr l ngi ch huy. Vic tm hiu nhng vn x hi ca qu tr nh chuyn i kinh t l iu cn thit i vi nhng n c ang chuyn sang kinh t th trng.V x hi hc kinh t tp trung nghi n cu nhng vn ch yu sau: - Xc nh im cn bng, im ti u, mc hp l ca mi tng quan gia th trng v nh nc; to dng khun kh php l v h thng cc gi tr, chun mc, quy tc x hi no pht huy u th ca th trng vo vic phc v li ch con ng i?_y l vn ct li. - Lm sao pht trin kinh t th tr ng m vn m bo s cng bng x hi, bnh ng x hi, bnh ng gii? - m bo s n nh, trt t, o n kt x hi trong iu kin kinh t th trng. 2. Trao i v th trng a) Trao i Trao i ch mi quan h x hi trong cc c nhn, nhm, t chc x hi tha m n nhu c u ca m nh bng cc sn phm, h ng ha, dch v ca nhau. Trao i l mt hin tng x hi, l mt qu tr nh in hnh ca hnh vi kinh t , l mt thit ch x hi.

192

Trao i xut hin do vic sn xut t cung t cp khng tha mn nhu c u c nhn. Trao i bng hin vt ch ph hp vi kinh t gin n cn h thng kinh t phc tp vi s phn cng lao ng cao lm cho chi ph giao d ch tng cao. Th trng v tin t xut hin gp phn l m gim chi ph giao dch ng thi to iu kin thun li cho vic khai thc tim nng ca trao i. b) Th trng Th trng theo ting Latinh ngha l ni bun bn, ni bun bn. Th trng l mt loi h nh cu trc x hi trong din ra cc kiu tng tc x hi c trng bi s cnh tranh trao i. Th trng l thit ch ca s trao i mt loi thit ch x hi quy nh mi quan h x hi din ra gia ngi vi ngi thng qua giao dch kinh t v hng ha. Cc chc nng ca th trng: - Phi hp cc h nh vi v l i ch ri ng ca c nhn th nh hnh vi v li ch chung ca x hi. - on kt x hi. - Gim thi u chi ph giao d ch kinh t. - Pht tn hi u gi c,chuyn ti thng tin v s khan him . - Huy ng cc ngun lc, tp hp cc ngun lc phn tn ca x hi. c) Phn lo i th trng - Th trng h ng ha, d ch v: + Th trng tiu th (u ra) ; + Th trng nguyn vt liu (u v o); + Th trng t i chnh, tn d ng, tin t, th trng chng khon; + Th trng lao ng ;

193

+ Th trng thng tin, khoa hc cng ngh ; + Th trng bt ng sn ; - Cc loi th trng khc: + Th trng cnh tranh ho n ho; + Th trng c quyn ; + Th trng bn c quyn . d) Vn ha v c ch th trng Vn ha nh hng ti kinh t thng qua vic tc ng ti cch m ch th xc nh mc tiu, t ra mc ch v la chn phng tin, qua vic iu tit h nh vi c a h v qua vi c huy ng ngun lc thc hin mc ch. Cc chu n mc, gi tr vn ha c kh nng v sc mnh tim n to ln trong vic nh hng, iu tit h nh vi kinh t : - Vn ha nh hng ti h nh vi c a ngi mua v ngi bn; - Vn ha tiu dng gp ph n bin x hi sn xut sang x hi tiu dng; - Vn ha to ra nhng ngha mi cho h ng ha v hnh vi trao i. u th k XX , Max Weber ch ra vai tr kch thch pht tri n kinh t TBCN ca thit ch vn ha ni chung v thit ch tn gio ni ring phng Ty. Ngy nay,vn th trng ha v mi quan h gia vn ha, kinh t v n l nhng ch c bn ca nghi n cu x hi hc kinh t. 3. Thit ch kinh t th trng a) Thit ch lun v kinh t th tr ng Kinh t th trng l mt loi thit ch x hi c trng bi h cc gi tr, chun mc, quy tc quy nh h nh vi, ho t ng ca nhng c nhn, t chc nht nh trong vic thc hin nhng chc nng kinh t. Vn khng phi l th trng ca ai m vn l ai th ng trn th trng, v vn khng phi th trng l tt hay xu m l iu tit th trng, gim bt ri ro v tng cc u th ca th trng, nhm

194

m bo s tng trng kinh t, pht trin x hi cng bng, dn ch, vn minh. b) Vai tr qu n l ca nh nc Mt vn c bn ca x hi hc kinh t th trng l vn mi quan h gia b n tay hu hnh ca nh nc v bn tay v hnh ca th trng. Dn dn c trong l lun v thc tin cho th y c nhiu loi m hnh kinh t th trng m mi loi ph hp cho mt thi k , mt hon cnh, mt x hi nht nh v trong kinh t th trng no nh nc cng phi thc hin tt cc vai tr ca n. Nh nc ng vai tr l ch th qun l s pht trin kinh t ca x hi theo hng va gim thiu cc tht bi ca th trng va m bo s cng bng x hi thng qua h thng cc cng c chnh sch kinh t - x hi. Kinh t hin i hot ng theo cc qu y lut ca th trng. Tnh cht kinh t th trng ph thuc vo bn cht ca chnh nn kinh t. iu ny cng i hi nh nc phi nm vng cc qu y lut iu tit cc hot ng ca kinh t th trng theo ng quy lut c nhn thc ng n . i vi nn kinh t, Nh nc c mt s chc nng c bn sau: - Bo m s n nh kinh t x hi v m ; - Bo m c s h tng vi gi c n nh ; - Cung cp hng ha v d ch v cng ; - H tr pht trin cc thit ch kinh t Khc phc nhng hn ch v gim thiu cc tht bi ca th tr ng; - Phn ph i li thu nhp ; - m bo cn cn cung cu . i vi cp t chc kinh t,vai tr ca nh nc c th thc hin di nhiu h nh thc, nhiu cch: - To iu kin thun li cc doanh nghip t m kim, tip cn th trng trong v ngoi nc. - Xy dng v hon thi n th tc vay vn, np thu, hi quan, giao quyn s dng t .

195

- Ci tin c ch v th tc x l hnh chnh nh nc i vi cc doanh nghi p. - Trao quyn t c h hot ng kinh doanh . Trong cc l nh vc n u trn, x h i hc kinh t quan tm nghi n cu nhng thun li v kh khn ca mi trng qun l i vi s pht trin kinh t, pht trin doanh nghip v hnh thnh c u trc x hi ca kinh t th trng. 4. c im mt s loi kinh t th tr ng Kinh t th trng TBCN: cc loi quan h sn xut, trao i, mua bn da vo gi c do cung , cu nh ot, cnh tranh v li nhun, thit ch t hu t bn, s hu t nhn v t liu sn xut v s can thip ca nh nc (nh nc to dng v m bo mi trng kinh doanh thch h p cho cc hot ng kinh t). Kinh t tp trung quan li u bao c p vi vai tr ch huy nn kinh t thuc v nh nc v cc doanh nghi p ca nh nc. Nu da vo c im kinh t x hi ca nn kinh t mi nc c th phn bit mt s kiu kinh t th tr ng vi nhng c trng sau: - Kinh t th trng x hi kiu c hot ng theo nguy n tc cng bng kiu t sn v t do cnh tranh. - Kinh t th trng kiu M pht tri n trn cn bn ly php lu t iu tit h nh vi c nh tranh. - Kinh t th trng kiu Nht l sn phm ca s tng tc gia nh nc, doanh nghip v th trng, gia ngi qun l v cng nhn. - Kinh t th trng kiu Bc u l s kt hp c ch th trng vi chnh sc h phc l i x hi. - Kinh t th trng ca cc nc NICs Chu l s kt hp t do cnh tranh ca kinh t t nhn vi s iu tit mnh m ca nh nc. - Kinh t th trng x hi ch ngha kiu Trung Quc v kinh t th trng theo nh hng x hi ch ngha ca Vit Nam c vn hnh theo phng chm Nhn dn lm ch, ng lnh o, Nh nc qun l nn kinh t Vit Nam chuyn mnh t c ch hnh chnh mnh lnh tp trung quan liu bao cp sang nn kinh t h ng ha nhi u

196

thnh ph n vn h nh theo c ch th trng di s qun l ca Nh nc theo nh hng x hi ch ngha. Tt c cc kiu th trng nu trn u c s iu tit ca nh nc. Nh nc can thip vo th trng thng qua h thng php lut, lm gim nh nhng khim khuyt v khc phc nhng tht bi, nhng hn ch ca th trng. Tr n thc t, cc c im v tnh ch t ca cc kiu th trng ni trn an xen kt hp vi nhau, ph hp vi nhng thit ch kinh t , chnh tr , x hi c th ca mi nc. 5. Mi trng hot ng ca h thng kinh t th trng Kinh t th trng l mt loi h thng x hi vn h nh trong m i quan h hu c vi cc mi trng kinh t , chnh tr , vn ho , x hi. Nh nc can thip v o hot ng kinh t th trng thng qua vic to dng v duy tr cc yu t ca mi trng kinh doanh. Mi trng ca kinh t th trng bao gm nhng iu kin, yu t nh hng trc tip n hot ng ca h thng kinh t th tr ng. Vn v c s vt cht: Vn v c s vt cht ng vai tr rt quan trng trong vic sn xut kinh doanh ca khng ch mt doanh nghip m ca c mt nn kinh t. Kinh t Vit Nam vn c n nng v nng nghip, t trng nng nghip trong GDP l khong 20%, thuc loi ln nht trong s cc n c ng Nam . GDP tnh theo u ngi mc thp tr n th gii. Chnh ph cn c nhng chnh sch v lut php hp l khuyn khch v thu ht u t trong v ngoi nc dy mnh tng trng kinh t. - Ngun nhn lc: Vit Nam c u th l ngun lao ng di d o,gi nhn cng l i r. Nhng Vit Nam c rt nhiu vn cn gii quyt i vi ngun lao ng.Vn quan trng h ng u l trnh tay ngh ca lao ng, c ti 80% lc lng lao ng cha c o to chuyn mn.Ph n ng lao ng tp trung trong khu vc nng nghip, thng nghip trong khi nc ta ang trong qu tr nh cng nghi p ho, hin i ho. Trong qu trnh h i nhp kinh t th gii v phn cng lao ng quc t, Vit Nam cn nng cao kh nng cnh tranh ca ngun nhn lc trong nc ng thi tng kh nng thch ng vi mi tr ng lao ng nc ngoi.

197

- Doanh nhn v nh qu n l: Doanh nhn c vai tr to l n trong vic h nh thnh t chc doanh nghip, i mi sn phm v phng thc sn xut kinh doanh, gp phn to ra ca ci v vic lm. S pht trin ca doanh nghip ph thuc nhiu v o vic nh nc to ra mi trng kinh t - x hi thun li cho s trng thnh ca i ng cc nh qun l. - Ti chnh ti n t: Vic to ra mi trng ti chnh n nh l nhn t tch cc m bo s hot ng u n ca cc qu tr nh kinh t.Cc chnh sch t i chnh,tn d ng, ngn hng, t gi hi oi v gi c u vo, u ra c th thay i, nh hng ti hot ng sn xut kinh doanh ca cc t chc kinh t. - Khch hng: Th trng l yu t c tnh cht quyt nh ti s th nh bi ca hot ng sn xut kinh doanh. Kinh t th trng khng nhng nhm v o p ng nhu cu hin ti ca khch h ng m cn h ng vo vic to ra nhu cu mi, m rng th phn v bo v li ch ca khch h ng. - Khoa hc, k thut, cng ngh v nng sut lao ng x hi: y l nhng yu t to ra sc cnh tranh tr n th trng ca cc t chc kinh t. Nng sut lao ng ca Vit Nam tng nhng vn cn thp so vi cc nc khc. Kinh t th trng Vit Nam ang vn h nh trong bi cnh tin b nhanh chng c a khoa hc k thut v cng ngh th gii, ng trc nhng thch thc t pha cc nn kinh t trong khu vc c t l hng cng ngh cao t 50 -60% nh Malaysia, Singapore. Nhng tin b ca khoa hc cng ngh lun l yu t nh hng mnh m ti qun l. Phng tin, cng ngh thng tin ang tr th nh mt nhn t quan trng cc nh doanh nghi p tm kim th trng v ci tin sn phm. Trong s cc nhn t phi kinh t ca kinh t th tr ng c nhn t vn ho,vn x hi, vn biu tng v nhiu yu t khc. H nim tin, gi tr, thi x hi c th khc nhau tu bn sc vn ho ca mi nc, mi dn tc. Cc chu n mc o c lun c kh nng chi phi

198

hnh vi c a cc c nhn trong x hi. H gi tr qun l lun l yu t c nh hng lu d i, su rng ti cc lnh vc qun l. - Mi trng chnh tr , php lu t: Chnh tr n nh, php lut cng bng l nhn t v cng cn thit cho s hot ng c hiu qu ca kinh t th tr ng.Trong qu tr nh hi nhp kinh t th gii,kinh t th tr ng ca mi quc gia cng phi tnh n cc qui tc php l quc t khi tham gia v o th trng nc ngoi. 6. Phn ho giu ngho v b t bnh ng x hi a) Phn ho giu ngho v phn t ng x hi Ngho kh v phn ho giu ngho l ph m tr x hi hc.Ngh o kh l vn m nhiu ngi,nhiu nhm x hi, thm ch c mt quc gia, nhiu quc gia b thiu thn cc ph ng tin sinh sng v pht tri n so vi a s nhng ngi khc,nhm x hi khc trong c ng cng ng. Ngho i khng ch gn lin vi i n, i mc m cn g n lin vi bnh tt, lc hu lm con ngi cm thy au kh, bt hnh. Phn ho giu ngho g n lin vi s phn ho x hi, phn tng x hi v bt bnh ng x hi. Kt qu ca s phn ho gi u ngho l ngi ngho b ri xung tng y ca t hang tng phn bc x hi, ngi giu ni ln tng trn nm gi phn ln quyn lc, uy tn v c a ci ca to n b x hi. C th mt s ngi b mt t i sn tr n n ngho i. Ngi ngho c th may mn c t i sn nhng vn c th b ngh o do khng bi t s dng s tin nht thi kim c . Nhng ngi giu cha chc c uy tn v v th cao trong h thng phn tng x hi... iu n y cho th y tnh phc tp v nng ng ca cc qu tr nh di ng,c ng ca s phn tng x hi. b) Bt bnh ng x hi v s tng trng kinh t Bt bnh ng x hi l s phn ho x hi n mc lm tng li ch ca tng lp x hi ny vi ci gi ca s phng hi li ch ca nhm x h i khc trong cu trc phn tng x hi nht nh. Bt bnh ng x hi din ra tr n cp c nhn, h gia nh, nhm x h i, trong phm vi mt cng ng, mt vng, mt quc gia. Tng trng kinh t l s tng l n bn vng ca c kh nng cung cp hng ho kinh t v kh nng i mi cng ngh v iu chnh mt cch ph h p cc thit ch kin h t, vn ho, x hi.

199

Theo Arthur Lewis, mt nc chm pht trin c a s dn c sng bng kinh t nng nghip v mt b phn sng bng kinh t cng nghip-dch v hin i. S tng trng nhanh chng nh h ng vo th trng ca khu vc kinh t hin i l do c u t mnh m v di do t cc ngun lc,trong c ngun nhn cng r ca khu vc nng thn.K t qu l kinh t hin i khu vc tp trung t dn c pht trin vt tri so vi kinh t khu vc nng thn ng dn c . Tng trng kinh t nhng nc chm pht trin gn lin vi s ngh o i tp trung nng thn v s bt bnh ng x hi gia tng gia th nh th v nng thn,gi a cc ng nh cng nghi p, dch v hin i vi ng nh nng nghi p truyn thng. M hnh b t bnh ng ny c th p dng gii thch s bt b nh ng gia cc nc cng nghip pht trin v cc nc nng nghip km pht trin. Nng sut lao ng nng nghip thp so vi cng nghip v cn cn thng mi quc t ph thuc vo nc giu l nguyn nhn c a s bt b nh ng. Cch gi i thch n y gi ra hng nghi n cu nguyn nhn phi kinh t : vai tr ca s u t phi gio dc,ca vn ngi i vi pht trin kinh t. Amartya Sen, nh kinh t hc ngi gc n a ra thuyt Pht trin l m rng quyn la chn. S pht trin bn vng bao hm s pht trin vn ho,gio dc,sc kho,l s m rng quyn tham gia qun l x hi, quyn la chn cc c hi, l nng cao nng lc thc hin cc quyn v thc hin cc quyt nh la chn cho mi ngi. Do ,vic m rng dn ch ho, m rng c hi tham gia v o qu trnh x hi v tng cng kh nng la chn cho mi ng i l cch d dng nht v hiu qu nht xo i gim ngh o, tng trng kinh t v pht trin x hi. 7. Vn ngh o kh trong kinh t th trng a) Khi nim ngho kh C hai hng quan nim v s ngh o kh: - Quan ni m th nht cho rng ngh o kh ng ngha vi ngh o i,l s thiu thn v vt cht nh lng thc,thc phm,thiu mc,thiu ch - Quan ni m th hai cho rng ngh o kh l s kh i m con ngi phi chu ng do thiu thn vt cht v tinh th n

200

Ngho kh l khi ni m dng ch trng thi thiu mt cch tuyt i v tng i cc phng tin tho m n nhu c u thit yu ca cc c nhn,nhm x hi. Nhu cu thit yu thng l nhu cu lin quan trc tip n s tn ti v pht tri n trc tip ca con ngi. Nhu cu thit yu c th thay i tu theo tr nh pht trin ca x hi. b) Vn xc nh s ngh o kh Xu hng chnh hin nay l s dng cc ch bo kinh t o lng s ngh o kh. Hin nay Vit Nam s ngho i ch yu c xem xt t gc kinh t. Cch ti p cn n y lan sang c lnh vc phn tng x hi v bt bnh ng x hi. Trong khi cch ti p cn kinh t hc c v thng th trong vic o l ng s ngho i th vic p dng cc phng php x hi hc t r u th trong vic ch ra nhng nguy n nhn phi kinh t ca s ngh o kh trn cc mt,khng ch thiu n m thiu tri thc. Do , cc d n xo i gim ngh o bt u coi trng cc gii php phi kinh t nh m lp dy n gh lng ghp kin thc k hoch ho gia nh, kin thc b nh ng gii... c) Nguyn nhn v h u qu ca s ngh o kh Malthus, ng t ca dn s hc hin i, ch ra 2 nguyn nhn chnh ca s ngh o kh , l: nng sut lao ng tng chm v dn s tng nhanh. Phng tin sng c sn xut ra khng p ng nhu cu tiu dng c a dn s tng nhanh gy ra s ngh o kh,bnh tt...Quan nim n y m ra hng nghi n cu dn s hc v kinh t hc v s ngh o kh. Karl Marx nh n mnh nguy n nhn c a s ngh o kh trong cch t chc i sng sn xut ca con ng i.Do s phn cng lao ng,s phn chia giai c p,s p bc v bc lt ngi nn trong x h i c s bt bnh ng vi mt thiu s ngi thng tr a s ngi khc,trong c nhiu ngi ri vo cnh ngho kh .Quan nim ca Marx m ra h ng nghin c u v nh hng ca phng thc sn xut,s phn cng lao ng v cu trc x hi i vi s ngh o kh . Mt s tc gi, nh Vilfredo Pareto l i nhn mnh yu t phn phi: do s phn phi khng cng bng n n c nhm ngi hng li nhiu thnh giu c v nhm ng i hng qu t thm ch b ngh o kh.Mt khc Pareto c n a ra khi nim chic bnh phc li . Tng

201

nng sut lao ng l m cho chi c bnh phc li to l n, nh vy mi phn chia u tng l n. Mt s tc gi nh Kuznets, Schultz, Lewis, Becker v nh ng ngi khc nhn mnh vai tr quan tr ng ca cht lng dn s, vn ngi, u t gio dc, chm sc sc kho v cc thi t ch chnh tr - x hi n nh, linh hot i vi s tng trng kinh t. Nhng ngi khc nh Amartya Sen, Joseph Stiglitz ... cho r ng nguyn nhn c a s ngho kh l s hn ch cc iu kin sn xut kinh doanh, thiu quyn lc, s hn ch quyn t do v nng lc yu km ca cc c nhn, cc nhm x h i trong trong vic thc hin c c quyn v thiu kh nng, c hi tham gia v o cc qu trnh pht tri n kinh t - x hi trong nc v quc t. d) Ci by ngho kh By ngho kh nhn mnh 4 yu t: thiu quyn lc, d b tn thng, m yu, c lp.Trn thc t, s lng mt xch ca by ngho kh c th ko d i, bao gm cc yu t nh hc vn thp, tht nghip, mt ma,.. tu thuc v o tnh hu ng x hi c th. Cc yu t c mi tng tc cht ch vi nhau,ch cn v ng vo mt mi quan h no l ngi ta ri vo t nh cnh ngho kh. C th phn tch x hi hc kinh t v s ngh o kh, lm r cc tc nhn v cc h u qu ca s ngh o kh,cc c ch duy tr s ngho kh.Trn c s , x hi hc kinh t gi ra cc suy ngh v cc chin lc xo i gim ngh o v gi i quyt vn bt b nh ng x hi trong kinh t th trng.

202

DANH M C TI LI U THAM KHO 1. Nguyn Th Phn (ch bi n): Gio trnh x h i hc, Trng i hc Kinh t quc dn, B mn x hi hc, Nxb Lao ng - X hi, H Ni. 2002. 2. Gio trnh x h i hc trong qun l, Hc vin Chnh tr quc gia H Ch Minh, Trung tm x hi hc, Nxb Chnh tr quc gia, H Ni. 2004. 3. J. Cohen; T. L. Orbuch: X hi hc nhp mn , Nxb Gio d c, H Ni. 1995. 4. Phm Tt Dong (ch bi n): X hi hc i cng, Vin i hc m H Ni. 1995. 5. V. brianp: X hi hc Mc - Lnin, Nxb Thng tin l lu n, H Ni 1995. 6. J. H. Fichter: X hi hc, Si Gn. 1974. 7. Nguyn Sinh Huy: X hi hc i cng, Nxb i hc Quc gia H N i. 1997. 8. Phan Tr ng Ng (ch bi n): X hi hc i cng, Nxb Chnh tr quc gia, H Ni. 1997. 9. T Vn T i: Phng php cc khoa h c x hi, Vin i hc Vn Hnh, S i Gn. 1974. 10. Tm l v x h i hc qun l kinh t , Nxb i hc v Gio d c chuyn nghi p, H Ni. 1991. 11. on Trng Tuyn (ch bin): Hnh chnh h c i cng, Nxb Chnh tr quc gia, H Ni. 1997. 12. C cu x hi - Nhng quan im v phng php lun nghi n cu, Trung tm Thng tin t li u - Trung tm X h i hc - Tin hc, Hc vin Chnh tr Nguyn i Quc, 1992. 13. C cu x hi - Nhng vn l lun v thc tin , Trung tm Thng tin t liu, Hc vin Chnh tr quc gia H Ch Minh, 1993. 14. Nguyn Quang Ngc: C cu x hi trong qu tr nh pht tri n ca lch s Vit Nam , ti KX-07-05, 1995.

203

15. Thanh L: Khi lu n x hi hc l thuyt v thc hnh, Nxb Khoa hc x hi, H Ni. 1999. 16. Bu Lch: L thuy t x hi hc , Si Gn. 1972. 17. Jean Cazeneuve: Mi khi nim ln ca x hi hc, Nxb Thanh nin, 2000. 18. Nng cao ch t lng o to v nghin c u, p ng yu c u cng nghi p ho hin i ho t n c, i hc Khoa hc X hi v Nhn vn, H Ni. 2001. 19. Chung , Nguy n nh Tn: Nghin c u x hi hc, Nxb Chnh tr quc gia, H Ni. 1996. 20. Hermann Korte: Nhp mn lch s x hi hc, Nxb Th gii, H Ni. 1997. 21. Tony Bilton, Kenvin Bonnett v cc tc gi khc: Nhp mn x hi hc, Nxb Khoa h c x hi, H Ni. 1993. 22. Tm l v x h i hc i cng, B mn Tm l x hi hc, Trng i hc Kinh t quc dn, Nxb Gio dc, H Ni. 1994. 23. L. Therese Baker: Thc hnh nghin c u x hi, Nxb Chnh tr quc gia, H Ni. 1998. 24. Nguyn Phng: Thc trng v xu th pht trin c cu x hi nc ta trong giai on hin nay , ti KX-07-05, 1995. 25. Nguyn Khc Vin: T in x hi hc, Nxb Th gii, 1994. 26. Phm Tt Dong, L Ngc Hng: X hi hc, Nxb i hc Quc gia H Ni, 1997. 27. Nguyn Phng: V s phn tng x hi nc ta trong giai on hin nay , ti KX-07-05, 1995. 28. Thanh L, Tu Nhn: X hi hc chuy n bit, Nxb Khoa hc x hi, H Ni. 2000. 29. T Duy H p: X hi hc nng thn , Nxb Khoa h c x hi, H Ni. 1997. 30. Tng Lai (ch bin): X hi hc t nhiu hng tip cn v nhng thnh tu bc u, Nxb Khoa h c x hi, H Ni. 1994.

204

31. on Vn Chc: X hi hc vn ho , Nxb Vn ho Thng tin, H N i. 1997. 32. Nguyn nh Tn: C cu x hi v phn t ng x hi, Nxb L lun chnh tr, H Ni. 2005. 33. Thanh L: T in x hi hc, Nxb Khoa h c x hi, H Ni. 2003. 34. L Ng c Hng: X hi hc kinh t , Nxb L lu n chnh tr, H Ni, 2004. 35. Stanislaw Kowalski: X hi hc v gio d c hc, Nxb i hc Quc gia Tp H Ch Minh, 2003. 36. Ian. Robertson: Sociology , New York. 1987. 37. Talcott Parsons: The social System, The Free Press, Glencoe. Illinois. 1951. 38. Anthony Giddens: Central problems in Social Theory , London. Macmillan. 1979. 39. Mark. Granovetter and Richard Swedber: The Sociology of Economic Life , USA. Westview Press Inc. 1992. 40. Tony J. Watson: Sociology, Work and Industry , London. Routlege. 1987. 41. Max Webber: The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism , New York. 1958. 42. Amartya Sen: Development as Freedom , New York. Random House, Inc. 1999. 43. o , , . 1990 . 44. o , . 1988 . 45. . . : o XX - , , . 1999 .

205