CMLE BLGS 1.

CMLE Duygu, dnce ve durumlar belli bir yargya bal olarak bildiren kelime veya kelime grubuna cmle ad verilir. 1.1. CMLENN GELER Cmle ierisinde yer alan ve farkl grev ve fonksiyonlar bulunan kelime ve kelime gruplarna cmlenin geleri denir. Cmlenin temel geleri i, olu, kl, hareket veya durum bildiren yklem ve bu i, olu ya da durumun faili, gerekletiricisi veya yklenicisi durumundaki znedir. Yklem ve zne dnda cmlede yer alan geler, tmleler bal altnda ele alnan yardmc geleri tekil eder. 1.1.1. Yklem Bir ifadede i, olu, kl, hareket ya da durum bildiren kelime veya kelime grubuna yklem ad verilir. Belli bir ahsa bal olarak yarg bildiren yklem, cmlenin temel gesi olduundan bir ifadenin cmle vasf kazanmas bir ykleme sahip olmas artna baldr. Bir cmlede yklem ekimli bir fiil halinde bulunabilecei gibi ek fiille ekimlenmi bir isim ya da fiilimsi de olabilir. Ayn ekilde yklem tek kelime halinde bulunabilecei gibi birleik fiil, isim tamlamas, sfat tamlamas, deyim, pekitirmeli sfat gibi kelime gruplar biiminde de karmza kabilir. rnek: Ahmet okula gitmemi. Ben bir renciyim. En mutlu kii insanlar sevendir. Ahmet geen yl snfn birincisiydi. 1.1.2. zne Cmlede yklemin karlad i, olu, kl, hareket veya durumu zerine alan, yklemin belirttii eylemin gerekletiricisi, taycs ya da sahibi bulunan kii ya da nesne durumundaki ahslar zne olarak vasflandrlr. Cmlede zneyi bulmak iin ykleme kim veya ne sorular sorulur. znenin insan olmas durumunda kim sorusu, znenin hayvan veya cansz varlk olmas durumunda ise ne sorusu kullanlr. zne grevindeki kelime veya kelime grubu okluk eki ile iyelik ekleri dnda ek almaz. Yklemde olduu gibi zne de isim, fiilimsi ve zamir biiminde tek kelime halinde bulunabilecei gibi birden fazla
1

kelimeden meydana gelen isim tamlamas, sfat tamlamas, deyim gibi kelime gruplar eklinde bulunabilir. rnek: Ahmet okula gitmemi. lmek, insan iin yeni bir balangtr. Yetim kalan ocuklar bir daha glemeyeceklerdi. 1.1.2.1. Gerek zne Yklemi, fiil soylu kelimelerin ekimlenmesiyle meydana getirilen cmlelerde fiili yapan, isim soylu kelime veya kelime gruplarnn ek fiille ekimlendii cmlelerde ise yklemi tanmlayan kelime veya kelime grubuna gerek zne denir. Yklemin ekimli fiil olduu cmlelerde gerek znenin olabilmesi, fiilin etken atl olmasyla mmkndr. 1.1.2.1.1. Ak zne Yklemin bildirdii i, olu veya hareketi zerine alan fail, cmlede belli bir kelime veya kelime grubuyla temsil ediliyorsa zneye ak zne denir. rnek: Ahmet okula gitmemi. Ben seni bir yerden tanyorum. Yamurla gelen frtna hayat olumsuz etkiledi. 1.1.2.1.2. Gizli zne Cmlede yklemin bildirdii i, olu veya hareketi gerekletirenin belli bir kelime veya kelime grubuyla temsil edilmedii durumlarda zne, yklemdeki ahs ekinden anlalr. Bu tip cmlelerde zne iin gizli zne tabiri kullanlr. rnek: (Ben)Yarn stanbulda olacam. (O)Yznde gemiin izlerini tayordu. (Onlar)Hep birlikte yemee gitmiler. 1.1.2.2. Szde zne Edilgen atl fiillerin yklem olarak kullanld cmlelerde i, olu veya hareketi yapan ahs yer almaz. Bu cmlelerde i, olu veya hareketten etkilenen nesne belirtilir. znenin yer almad bir cmlede belirtisiz nesne, yaplan iten etkilenen unsur olarak zne
2

gibi ne kar ve gerek zne bulunmad iin zne gibi grev yapar. Bu sebeple bu tip cmlelerde belirtisiz nesneye szde zne ad verilir. rnek: Cam krld. Bulaklar ykand. Btn kitaplar toplatlmt. 1.1.2.3. rtl zne Baz cmlelerde yklem edilgen atl fiillerden meydana gelmekle birlikte ii yapan fail dolayl olarak belirtilir. zne genellikle tarafndan, dolaysyla, nedeniyle ifadeleriyle veya -ce ekiyle belirgin hale getirilir. znesi bu ekilde dolayl olarak belirtilen cmlelerde zne rtl zne olarak tanmlanr. rnek: Bu konu Ali tarafndan dile getirildi. Arza nedeniyle ara almyordu. Bu program yetkililerce uygulanacak. 1.1.2.4. Mantksal zne Yukarda, edilgen atl fiillerin ekimlenmesiyle meydana getirilen yklemlerle kurulmu cmlelerde gerek bir znenin bulunmadndan ve bu cmlelerde znenin yapt iten etkilenen nesnenin zne gibi deerlendirildiinden bahsedilmiti. Bu durumda szde zneden sz edilebilmesi iin ortada bir nesnenin bulunmas gerekmektedir. znenin yapt iten etkilenecek bir nesnenin olabilmesi iin fiilin geili (nesne alan) bir fiil olmas gerekecektir. Yklemi geisiz (nesne almayan) ve edilgen bir fiilin ekimlenmesiyle kurulan cmlelerde zne olmad gibi znenin yapt iten etkilenen bir nesne de olmayacaktr. te bu tr cmlelerde znenin varl sadece mantksal bir zorunlulua dayandrlarak kabul edilir. Ortada bir fiilin olmas bu fiili gerekletirecek bir faili de zorunlu klar. Bu ekildeki cmlelerde zne iin (mantksal olarak var olmas gerektiinden) mantksal zne ibaresi kullanlr. rnek: Yarn piknie gidilecek. Sigara iilmez! Dn leden sonra bir araya gelindi.

1.1.3. Tmleler Cmlede asl geler durumundaki zne ve yklem arasnda yer, zaman, nitelik, miktar, sebep, durum v.b. ynlerden ilgi kuran yardmc geler tmleler ana bal altnda deerlendirilir. 1.1.3.1. Dz Tmle (Nesne) Cmlede znenin yapt fiilden dorudan etkilenen unsura nesne ad verilir. Dolaysyla bir cmlede nesnenin bulunabilmesi iin yklemin geili bir fiil olmas gerekir. Nesne cmlede iki ekilde ortaya kar. 1.1.3.1.1. Belirtisiz Nesne Cmlede znenin gerekletirdii eylemden etkilenirken herhangi bir ek almakszn yaln halde bulunan nesnelere belirtili nesne denir. Cmlede belirtisiz nesneyi bulmak iin tpk zneyi bulmak iin yapld gibi ykleme ne, kim sorular sorulur. Ayn sorularla ortaya kan zne ve belirtisiz nesnenin birbirine kartrlmamas iin ncelikle znenin doru biimde tespit edilmesi byk nem arz eder. rnek: Ahmet manavdan domates ald. Krmz renkli bir araba grmtm. Senin iin gzel bir sofra hazrladm. 1.1.3.1.2. Belirtili Nesne Cmlede znenin yapt i veya hareketten belirtme ilgisiyle etkilenen nesneye belirtili nesne ad verilir. Belirtili nesneyi bulmak iin ykleme neyi, kimi sorular yneltilir. rnek: Ahmet pencereyi kapatmam. Karanlkta onun nereden geldiini fark edemedim. Korkudan sapsar olmu yzn fark edebiliyordum. 1.1.3.2. Dolayl Tmle (Yer Tamlaycs) Bir cmlede fiilin mekann ve istikametini gsteren, onu ynelme, bulunma ve kma ilgileriyle tamamlayan geye dolayl tmle denir. Dolayl tmleci tespit etmek iin ykleme neye, kime, nereye, nede, kimde, nerede, neden, kimden, nereden sorular
4

yneltilir. Ynelme, bulunma ve kma hal eklerini alan unsurlar her zaman dolayl tmle ilevi tamazlar. Sz konusu eklerin yer bildirmekten ok zaman ve sebep ilevi stlendikleri durumlarda ilgili ge dolayl tmle deil zarf tmleci durumundadr. rnek: Bunu bana Ahmet syledi. Okulda toplant yaplacakm. Seni benden sordular. 1.1.3.3. Zarf Tmleci (Belirte Tmleci) Cmlede ykleme ekil, tarz, nitelik, nicelik, yn, vasta, eitlik, benzerlik, derece, srat, zaman, sebep, durum v.b. ilgilerle balanarak onun artlarn gsteren geye zarf tmleci ad verilir. Baz kaynaklarda edat tmleci veya edatl zarf tmleci olarak ayr bir kategoride verilen tmleler de esasen zarf tmleci kabul edilmektedir. rnek: Yarn onu greceim. Partiye onunla gidecekmi. Yava yava yerinden kalkt. Evden koarak uzaklat. 1.1.3.4.Cmle D Unsurlar Bir cmlede bulunmakla birlikte yklemin iaret ettii i, olu ve hareket ile dorudan bir balants olmayan, cmlenin anlamna dolayl olarak katkda bulunan unsurlar cmle d unsurlar olarak tanmlanrlar. Bunlarn balcalar balama ve nlem edatlar, ara szler ve hitaplardr. rnek: Hey! Buraya gelir misin? Sinemaya gidebilirsin; ama nce devini bitirmelisin. Bunlarn hepsi, ister inan ister inanma, ayn dersten kalmlar. 1.2. Cmle Trleri Cmleler; yklemlerinin isim veya fiil soylu olmalarna, anlamlarna, yklemin cmledeki yerine ve ihtiva ettikleri yarg bildiren ifadelerin saysna gre drt balk altnda snflandrlrlar.

1.2.1. Yklemlerine Gre Cmleler Yklemin ekimli bir fiil ya da ek fiille ekimlenmi bir isim olmas durumuna gre cmleler iki balkta ele alnr. 1.2.1.1. Fiil Cmlesi Yklemi, bildirme ve tasarlama kipleriyle ekimlenmi fiillerden meydana gelen cmlelere fiil cmlesi denir. rnek: Bu olaydan sonra Mehmet kimseyle konumad. Yarn hava gzel olacakm. Sonunda anlamt ne demek istediimi. 1.2.1.2. sim Cmlesi Bir cmlede yklem, ek fiille ekimlenmi bir isim durumunda ise bu tr cmlelere isim cmlesi ad verilir. Ek fiil sadece imdiki (geni) zaman, grlen gemi zaman, renilen gemi zaman ve art kipiyle ekimlenir. imdiki (geni) zaman ekiminde ek fiilin isimle kaynamas sz konusu olup hibir ekilde isimden ayr yazlmaz. 3. tekil ahslarn imdiki (geni) zaman ekimlerinde -dir eki bazen kullanlmayabilir. rnek: Ben bir renciyim. (ek fiil ayr yazlamaz) Sen akll bir ocuktun. (ocuk idin) Ahmet kkken ok yaramazm. (yaramaz imi) Bugn hava biraz sisli(dir). 1.2.2. Anlamlarna Gre Cmleler Cmleler anlamlar bakmndan olumlu ve olumsuz olmak zere iki balkta incelenir. 1.2.2.1. Olumlu Cmle Yklemin belirttii i, olu, kl ve hareketin gereklemesinin sz konusu olduu cmleler olumlu cmleler olarak tanmlanr. rnek: Sen okula gitmitin. Sen alkan bir rencisin.
6

Mehmet zntsnden hkra hkra alyordu. 1.2.2.2. Olumsuz Cmle Yklemin belirttii i, olu, kl ve hareketin gereklemesinin sz konusu olmad cmleler olumsuz cmleler olarak adlandrlr. Fiil cmlelerinde olumsuzluk genellikle me, -ma ekiyle ve nene balacyla salanr. sim cmlelerinde ise olumsuzluk deil ve yok szleriyle ya da -sz,-siz,-suz,-sz ekiyle meydana getirilir. rnek: Sen okula gitmemitin. Ne Ali ne Ahmet okula gitmi. Sen alkan bir renci deilsin. Cebimde be kuru param yok. Gerekten ok dncesizsin. Not: Baz cmleler yap olarak olumlu olduu halde anlam bakmndan olumsuzdur. Baz cmleler ise iki olumsuzluk unsurunun bir arada kullanlmasyla yapca olumsuz iken anlamca olumlu bir durum arz ederler. rnek: Gel de bu adama laf anlat! (anlatamazsn) Az da olsa korkmuyor deilim. (korkuyorum) Sen mi baaracaksn? (baaramazsn) 1.2.3. gelerinin Diziliine Gre Cmleler Cmleler; yklemin sonda bulunup bulunmamas ve sylenip sylenmemesine gre balk altnda deerlendirilir. 1.2.3.1. Dz (Kurall) Cmle Yklemi sonda bulunan cmlelere dz ya da kurall cmleler denir. Cmlenin dz olmasnn tek art yklemin cmlenin sonunda bulunmasdr. rnek: Ahmet yine okula gitmi. Hzl admlarla uzaklarken anszn durup arkasna bakmt. Okulda sen de benim yanmda olacaksn.

1.2.3.2. Devrik (Kuralsz) Cmle Yklemi sonda bulunmayan cmlelere devrik veya kuralsz cmleler ad verilir. Devrik bir cmlede yklem cmlenin sonu haricinde her yerde yer alabilir. rnek: Ahmet gitmi okula. Sormad neler ektiimi yllarca o kalpsizden. Bir an olsun unutmadm bana sylediklerini. 1.2.3.3. Eksiltili Cmle Herhangi bir sebeple yklemi sylenmemi cmleler eksiltili cmleler olarak tanmlanr. Bu cmleleri yklemsiz cmleler olarak tanmlamak doru deildir. nk bir ifadenin cmle nitelii kazanabilmesi iin yarg bildirmesi, yani ykleme sahip olmas gerekir. Bu sebeple eksiltili cmleler iin yklemsiz ifadesi yerine yklemi sylenmemi biiminde bir ifade kullanmak daha doru olacaktr. zellikle ataszlerinde, iirlerde ve konuma dilinde ok grlen bir cmle eididir. rnek: Kr atn yannda duran; ya huyundan, ya suyundan (alr) Bor vermekle, dman vurmakla (tkenir) Gzlerimde sensizliin korkusu (var) karanlk gecelerde - Yarn nereye gidiyorsun? - stanbula (gidiyorum) 1.2.4. Yaplarna Gre Cmleler Cmlede bir veya birden fazla yarg bildiren kelimenin bulunmasna gre cmleler balk altnda snflandrlr. 1.2.4.1. Basit Cmle erisinde sadece bir yarg bulunan, tek bir i, olu, kl veya hareket belirten cmlelere basit cmle ad verilir. rnek: Okulun bahesinde top oynuyorlar. Kardaki dalar kardan bembeyaz olmutu. Bu konuda gerekten haklyd.

1.2.4.2. Birleik Cmle Birden ok yargnn bir arada bulunduu, bir ana cmle ve en az bir yan cmleden meydana gelmi cmlelere birleik cmleler denir. Birleik cmleler drt balk altnda ele alnr. 1.2.4.2.1. artl Birleik Cmle Yan cmlenin -se, -sa art kipiyle kurularak ana cmlenin koulu olarak kullanld cmlelere artl birleik cmleler denir. rnek: alrsan baarrsn.
Yan Cmle Ana Cmle Ana Cmle Ana Cmle

Hava gzel olursa piknie gideriz.

Yan Cmle Yan Cmle

Byle devam ederse burada kalamam.

1.2.4.2.2. Kili Birleik Cmle Asl cmlenin yan cmleye ki balacyla bal olduu birleik cmlelere kili birleik cmleler denir. Trke cmle yapsna aykr bir biimde kurulan bu cmlelerde nce asl cmle yer alr ve ki balacndan sonra da yan cmle bulunur. rnek: al ki baarya ulaasn.
Ana Cmle Yan Cmle Yan Cmle Yan Cmle

Hayata smsk sarl ki mutlu olasn.

Ana Cmle Ana Cmle

imdi daha iyi anlyorum ki sen beni sevmemisin.

1.2.4.2.3. e Birleik Cmle Asl yargnn bulunduu bir ana cmle ve genellikle bu ana cmlenin nesnesi durumunda bulunan bamsz cmle niteliindeki bir yan cmleden meydana gelmi birleik cmlelere i ie birleik cmleler denir. Baz durumlarda yan cmle cmlenin bir esinin paras olarak da kullanlabilir. rnek: Gen adam sadece sana inanamyorum! diyebildi.
Yan Cmle

Bugn grelim seninle demiti.

Yan Cmle Ana Cmle

Onun, ben seni hibir zaman sevmemitim sz kulaklarmda nlyordu.

Yan Cmle

1.2.4.2.4. Giriik Birleik Cmle Yan cmlesi veya cmleleri isim-fiil, sfat-fiil veya zarf-fiil ekleri alm fiilimsilerden oluan birleik cmlelere giriik birleik cmleler ad verilir. rnek: Beni ancak benim gibi dnenler anlar.
Yan Cmle

Kitap okumay ok severdi.

Yan Cmle

Alayarak, haykrarak bana doru kouyordu.

Yan Cmle Yan Cmle

1.2.4.3. Sral Cmle gelerinden biri veya birka ortak olan ya da hibir ortak gesi olmamakla birlikte aralarnda belli bir anlam ilgisi bulunan ve birden fazla yarg bildiren cmlelere sral cmleler denir. Sral cmleler iki balk altnda incelenir. 1.2.4.3.1. Baml Sral Cmle gelerinden en az bir tanesi ortak olan sral cmleler baml sral cmleler olarak adlandrlr. rnek: Geline etme, kznda bulursun; veye etme znde bulursun. (zne ortak) Geen yl bu makaleyi yazm, yaymlamt. (zne, Zarf T., Belirtili N. Ortak) Onu grm, ok beenmi. (zne, Belirtili N. Ortak) 1.2.4.3.2. Bamsz Sral Cmle Hibir gesi ortak olmamakla birlikte bir anlam ilgisiyle birbirine balanan sral cmlelere bamsz sral cmleler ad verilir. Sz konusu cmleleri birbirinden ayrmak iin virgl, noktal virgl ve balalardan yararlanlr rnek: Hava soumu, karanlk km, her yer lm sessizliine brnmt. At lr, meydan kalr; yiit lr, an kalr. Ben de gelecektim, fakat son anda iim kt.

10

KAYNAKLAR AKTA, . ve GNDZ, O. (2009), Yazl ve Szl Anlatm, Ankara: Aka Yaynlar ERGN, M. (2002), Trk Dil Bilgisi, stanbul: Bayrak Basm/Yaym/Tantm KAVAZ, . (Ed.), (2010), Trk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Ankara: Data Yaynlar KORKMAZ, Z. vd. (2009), Trk Dili ve Kompozisyon, Bursa: Ekin Yaynevi

11