You are on page 1of 278
CO SO | HOA HOC PHONG XA DO QUY SON (Chi bién) HUYNH VAN TRUNG CO SO HOA HOC PHONG XA TAPI Ly NHA XUAT BAN KHOA HOC VA KY THUAT HANOI LOI NOI BAU Ung dung nang liong uguyén ut vio muc dich hod binh, bao gém ed phat trién dién hat nhan, dudng nhur le doi hoi tat yéiu ciia sue nghiép cong ughiép hod va hién dai hod dat nub Dao tao chityén gia cho fink vuc khoa hoc cong ughé mdi mé udy dé tre thanks mot nhiém var caip thiét khong chi ctia Vien Nang lrong Nguyen nit Viet Nam ma cd ctia nhiéw trudng ded hoc vd cde vién nghién citu khde. Vige bién soau tai liéu giding day "Co sé Hod hoc phéng xu"ddu tién bing tiéng Viet la mot cé gédng uhéim dap ting phan nao nhiém vu dé. Nhiing hiéu biét vé Hod hoc phéng xa khang chi céu thiét cho cdc edn bé lem vige trong nganh ndng hiong nguyén nie ma con rat hit ich cho chuyén gia ctia cdc Tinh vue 66 lién quan v6i cde bite x@ ion hod. Vi uhiéu ldo khdch quan, chuyén ngank nay khong can duge gidng day chinh thie va hé thong tai cée trudng dai hoe & Viet Nan. Vige chudn bj tap bai gidug nay, 8 thé, gap uhiéu khé khein cdi vé tai ligu tham khdo, thadt ng chuyén ngduh, du due tién gidng day. Dé tién cho vige in dn, bai gidug ndy duoc chia thénh hai tap. Tap 1 bao gom cde kién thike dai cuong vé Hod hoc phng xa va tap 2 vé Hod hoc phong xq tng dung, bao gém ei chitong "Hod hoc bite xa", duoc xem nlut la co so cho vige tim hiéu cdc ing dung ctia bite xa ion hod troug hod hoc. Dii dd bem het site mink, cluing 161 chéc réng khong tguh duge con thiéu s6t'va mong uhdn duge uhiing chi dén quy bau ctia déc gid va dong ughiép. Cae tac gi DOI TUONG NGHIEN CUU CUA HOA PHONG XA Trong cdc gido trinh ra ddi & déu thé ky 20, vao théi ky phat trién dau tien cla Hod phong xa, thuat ngit hod phong xa duge xem nhu 1A mot chuyén nganh cia hod hoc danh rigng cho vige nghien ctu Hod he cita cae nguyen t6 phéng xa Cing véi sy gia ving nhanh chéng s6 Iuong céc cong tinh nghién cttu Hod phong xa, tam quan trong cia né trong khoa hoc, kinh té va doi séng, trong gan mot thé ky da qua, doi tuong nghién cau va pham vi ting dung cia Hos phong xa di duge mé rong mot cach 16 rét Ngay nay, Hod phéng xa duoc dink nghia id mot chuyén nganh ctia hod hoe ughién cia cde déng vi, nguyen 16 va hgp chat phong xa, céc quy ladt vd tinh chat hod IS cia cluing, nghién eta hod hoe ctia cde biei Adi hat uhdin vd cdc qud triuh hod If liu quimn voi cde bién ddi nay. Trong mot s6 gio trinh xuit bin 6 nude ngoai, Hod phéng Xa duge chia thinh bén phéin chit yeu: (1) Hoa phéng xa dai cuong, (2) Hoa hoe cia cae nguyen 16 phong xa, (3) Hoa hoe cita cc bien ddi hat nhan, trong dé Hoa bite xa chiém mot phiin quan trong, (4) Hoa phong xa tng dung. Tuy nhien, trong nhiéu gio tinh xuat bin 6 cae nude phuong Tay, thudng khong thé hien quan diém phan chia nhu vay. Ngoai ra, nhiéu gido wink duoc dat ten la "Hod phong xa va Hoa hat nhan", hoa chi la "Hos hat nhan" v6i str cho trong dac biet cée chung tien quan dén hod hoc cha ede bign déi hat nhan. Trong cuén sdch nay, chting ti giit tai tén goi da quen diing Hod phong xa va dura vao tap I cde noi dung chon Igc cia Hod phéng xa dai cufong va Hod hoe eita cde nguyen t6 phéng xa, con cdc vain dé hod hoc cia cae bién déi hat nhan, chu yéu Ld Hod bite xa va Hoa phong xa tng dung duge dat trong tap 2. MUC LUC Loi néi dau Doi tugng nghién citu cita héa_hoc phéng xa Phan 1. HOA PHONG XA DAI CUONG Chuong 1. Hién tugng phong xa va cde déng vi phéng xa 1.1. Su tim ra hign tugng phéng xa 1.2. Cae chat phéng xa tong ur nhién, don vi do hoat tinh phéng xa 1.3. He thong tuan hoan va cae déng vi 1.4, Tinh bén va su bién déi cia hat nhan Chuong 2. Su phan ra phong xa 2.1. Cac day phéng xa 2.2. Dong hoc va nang lugng cila phan rd phong xa 2.3. Can bing phéng xa 2.4, Phan ra noi tiép 2.5, Phan ra r€ nhanh (phan ra song song) 26. ‘ic dang phan ra phong xa Chuong 3. Trao dai dong vi : 3.1. Khai niem 3.2. Co ché cita trao déi déng vi 3.3. Trao déi déng vi trong céc loai hop chat khéc nhau 3.4. Nhi@t dong hoe cita phin ting trao déi déng vi 3.5. Dong hoc cia phan ting trao ddi dong vi déng thé 3.6. Dong hoc ctia phan ting trao déi déng vi di thé Chuong 4. Phan bé vi luong ding vi phong xa giira hai pha 4.1, Mot so khai niem 4.2. Cie quy luat cita cong két c&e vi lugng phéng xa ‘Trang 10 1B ie) 59 59 61 62 67 70 - 74 4.3. Phan bé vi cau wr gitfa pha rin va pha khi 4.4, Phan bé vi cdu tt gitta hai pha long 4.5. Su hap phy cdc déng vi phéng xa Chuong 5. Dign hoa hoc cia cae nguyén té phong xa 5.1. Nhimg dac diém riéng cia dién hoa hoc cdc nguyén té phong xa 5.2. Kha nang dp dung phuong trinh Nernst cho dung dich siéu loang 5.3. Dong hoc cita qué trinh két tia dién hoa céc nguyén 6 phéng xa tir dung dich loang Chuong 6. Trang thai cia cae déng vi phong xa 6 néng dé siéu nho 6.1. Trang thai 6.2. Trang thai cita cdc déng vi ph6ng xa trong pha khi ‘a céc déng vi phéng xa trong dung dich 6.3. Trang thai cita cdc déng vi phéng xa pha rin Chuong 7. Gidi thiéu mot sé nguyen to phong xa tu nhién 7.1, Dai cuong vé cdc nguyen t6 phéng xa ty nhién va nhan tao 7.2. Cac nguyén 16 phong xa tyrnhién 7.3. Cac déng vi phong xa Ia san pham cilia cdc qua trinh hat nhan dién ra trong ty nhién 7.4. San phém ctia cdc vu né hat nhan trong ty nhién Chuong 8. Gigi thiéu mot sé nguyén té ph6ng xa nhan tao 8.1. Techneti 8.2. Prometi 8.3, Cac nguyén tr Ia (exotic atom) Chuong 9. Urani 9.1. Urani trong ty nhién va cdc déng vi 9.2. Tinh chat ly hoc ciia urani 9.3. Tinh chat hod hoe cita urani 9.4. Céc hop chat cia urani 9.5. Ung dung cita urani va chu trinh nhién li¢u hat nhan Chuong 10. Thori 10.1. Sur phat minh thori, céc déng vi va trang thai wy nhién 10.2. Tinh chat ly hoc chit y€u cia thori 88 89 90 96 100 101 105 106 iit 112 113 ns 19 127 130 134 135 135 137 148 152 153 10.3. Pin chat hod hoc cia thori 10.4. Ung dung cita thori Chuong 11. CAc nguyén té 1a san pham phan ra ctia urani va thori 11.1. Protactini 11.2. Actini 11.3. Radi 11.4. Franxi (Fr) 11.5. Radon 11.6. Poloni Chuong 12. Cac nguyén t6 sau urani 12.1, Neptuni 12.2. Plutoni Chuong 13. Cac tinh chat chung cua cac actinit 13.1. Dai cuong vé cic actinit 13.2. So oxi hod cla cate actinit 13.3, Mau cita cic ion actinit trong dung dich 13.4. Tinh chat cia cdc kim loai actinit 13.5. Cac hop chat cia actinit Chuong 14. Kha nang mé rong bang hé thong tudn hoan va {inh chat chung cla cac nguyén t6 dimg sau cac nguyén to actinit 14.1. Kha nang mé rong bang hé thong tun hoan 14. 2, Tinh chat chung cila cae nguyén t6 sau actinit Chuong 15. Tuong tac clia céc tia bite xa véi vat chat 15.1. ¥ nghia ctia viéc nghién ctu tuong tic clia cdc tia bite xa voi vat chat 15.2. Dai cuong vé tutong tac ciia tia bite xa vai vat chat 15.3. Tuong téc cia tia a vai vat chat 15.4. Tuong tac ciia tia véi vat chat 15.5. Buic xa y 15.6. Tuong téc ca bite xa notron véi vat cht 15.7. Cac hat so cp c6 dai song ngan trong céc nguyen tit va phan tit 153 157 158 163 168 173 174 177 183 188 204 205 206 206 207 au 217 223 223 ae 230 a 243 244 Chuong 16. Bo phong xa 16.1. Hoat do phong xa va te do dém 16.2. Cac loai detecto 16.3. Lua chon detecto 16.4. Phép trac phd 16.5, Xdc dinh t6c 6 phan r& tuyét doi 16.6, Ung dung cac so dé tring phing va d6i trang phang 16.7. Do hoat do phéng xa thap 16.8. Phat hién va do notron 16.9, Cac detecto vét 16.10. Céc detecto ding trong vat ly, y hoc "Tai lieu tham khao chinh 246 250 263 265, 269 270 270 am PHAN 1 HOA PHONG XA DAI CUGNG CHUONG 1 HIEN TU 3 PHONG XA VA CAC DONG VI PHONG XA. 1.1. SU TIM RA HIEN TUGNG PHONG XA Nam 1896, nha bic hoc nguéi Php Henri Becquerel phat ign ra ring, div khong bi chieu sang, kinh Anh van hoa den khi tiép xtic voi quang urani. Nhiing nghién citu tiép theo véi cdc hop chat khéc nhau cita urani da dust Ong _dén két luan ring, cde hgp ch: nay phat ra nhing tia khong nhin thay duce nhumg tic dung lén kinh anh goi 1a céc tia phéng ‘xa. Su phat ra tia phong xa ggi fa hién tuong phéng xa. Hai nim sau (1898), Pierre va Marie Curie 6 Phap, G. C. Schmidt 6 Dite cfing quan sit duge téc dung tuong tur cita quang thori. Mac dit Becquere] va mot s6 nha bic hoc khéc di quan tam dén hign tugng phong xa sém hon vai rim, nhung chinh vo chong Curie da dua ra két luan quan trong cho rang su’ phong xa 1a mot hién tong nguyén ti, dac trung cho nguyén 16 hoa hoc va khong lién quan v6i dang hgp chat ma n6 t6n tai. Ho cing nhan ra rang, nhiéu khodng vas chita urani cé tinh phéng xa manh hon céc hop chat tinh khiét hodc cdc khodng tong ty duge pha ché nhan tao trong phdng thi nghiém. Su ngo vuc vé kha nang tén tai cc hop phan phong xa manh hon ui ni trong cic khong vat na da thc day gia dinh Curie tién hinh nghién cttu phan chia cic khoding uy nhién, diéu thudng duge coi fi cae thi nghiém Hoa phong xg dau tien, va nhd thé di tim ra radi (1902)va poloni Rutherford 1a ngudi ddu tién da danh gié gan ding nang lugng lién quan dén céc tia phong xa, ma bay gid’ con chtta 16 ban chat. N6i tiép ¥ tung ay, Curie da do téng duong lwong nhiét cia nang lugng phdng xa radi va dua ra gid tri 100 cal/s d6i v6i 1 g radi. Mita xuan nam 1903 Rutherford va Soddi da cong bé cdc quan niém 16 rang vé ban chat ciia hién tugng phéng xa. Theo hai Ong, su ph6ng xa 1a qua trinh cdc nguyen tir cla mdt nguyén 16 phong xa ty bién déi thinh céc nguyén tir cla nguyén t6 khdc kém theo sy phat ra cae tia phéng xa. St phéng xa [a su bién déi trong gidi han nguyén tit, Tuy nhién, phai 8 nam sau, Rutherford méi dua ra khai nigm hat nhan nguyén tit, cho phép con ngudi di sau hon nita vao ban chat ciia hign tong phong xa. 1.2. CAC CHAT PHONG XA TRONG TUNHIEN, DON VI DO HOAT TINH PHONG XA Mot phan nhé céc chat phong xa trong ty nhién nam trong khi quyén la cdc nguyén t6 bite xa vii tru nhu “C, "Be, "Be va 'H. Ti g phan Ion cc nguyen t phong xa wr he, sin phim cita ¢ ng LL thong ké ede nguyén 16 phéng xa tw nbién c6 thdi gian bain huy tren 1 ngay, dé that nhién Ba cae nguyén t6 nang, phan bé réng rai trong thach quyén, quan trong nha IA quang urani, quing thori, bao gém ca cc sn phim phan ri cita urani va thori, cic mé mu6i kali. Bang 1.1. Cac déng vi phong xa gap trong ty nhién c6 thai gian bin huy wen | ngay ky hieu We a Dang bite al Te ww | Cha thich nbien (%) | Ww @) 3) ca ) >U (UI=Urani) [47.10% (nam) | aye (sh 99.276 “yu 2.44.10°(nam) | aye (sf) 0.0055 “Th (UX,) 24.1 (ngay) Bene : | 2"Th (Toni) 7.7.10" (nam) "Ra (Radi) 1600 (nam) ay Ho urant =n (Radon) 3.82 (ngay) ay a 2Po (Rak) 138.4 (ngay) ay _ 5.0 (gay) Bera | a _ 22.3 (nam : >8Y (AcU=Actinourani) .04.10* (nam) a, ¥ (sf) 0.720 "Th UY) 25.5 (gid) Buy | | ?"Pa (Protactini) 3.28.10" (nam) _—SS—~S~—éte Hojeetnl = (Rd Ac=Radioactini) 18.72 (ngay) ape | | =7Ac (Actini) 21,6 (nam) eee 7 | = Ra (AcX=Actini X) 7 11.43 (ngay) 7 ay oo | Ph (Thori) 1,405.10" (nam) | aye (sf) 100 "Th (RaTh=Radiothori) 191.10? (nam) | 0 poet Ra (MsTh,=Mesothori 1) 5.75 (nam) =y ; ‘ eae *Ra (ThX=Thori X) 3.66 (ngay) ay | Pb 1,4.10'7 (nam) a | 14 10 . (tiep theo) 2) ) 4) o | 6.1.10"! (nam) 0,0127 0.10" (nam), 16 5.10" (nam) 62,00 | i 2.0.10'* (nam) a O18 3.6.10” (nam) Bye 2.60 | 1.110" Gam) a 0.20 - ~ 1.05.10" (nam) a _ 15.0 - 7.10" (nam) U2 : fra (namy 23.9 7 © 1.35.10" (nam) 0.09 | 1.24.10" (nam) e 0.87 3.1.10" (nam) 8 95. - | 9.10'* (nam) B | 12.3 : 4.7.10" (nam) 6 27.83 “K 7 ” 1.28.10" (nam) | Be.pry | 0.012 ~| NC - 5730 (nam) B = Xuat hi —|] ‘wong “Be 1.6.10" (nam) | _ quyendo "Be 53.4 (ngay) cae tia vi b ~ tu H 12.346 (nam) Néng d6 urani tong granit khoing 4 mg/kg, trong nude bién khong 3 mg/m". Urani c6 cd trong mica, than, nhung khodng urani quan trong nhat 12 pitchblende (U,0,). Khoaing quan trong nhat cita thoy Khoaing vat quan trong ctla urani va thori duoc théng ké trong bang 1.2. & monazit, trong dé ham lugng thori nim trong khong 0,1- 15%. Mot so Do hoat tinh phong xa twrnhién 1a cong cu quan trong dé xac dinh tui khoding vat. Bang 1.2. Céc khodag vat cia urani va thori Rhodne val os : | Ham trong | Ham lugng . Khoding vat Thanh phar hod hoc urani (%) thori (%) Mo @ @, @) @ © 5 Bohemia. Congo, | Pitchblende U0, 60-90 | Colorado (Ms Becquerelit 2U0,.3H;,0 4 | Bayern (Dttc). Congo Uraninit | 65-75 | 05-10 | Nhar, My. Canada | Broeggerit 48-75 | 6-12 | NaUy UO,.U0, a Te Cleveit ° 48 - 66 35-45 nant ne = i Bang 1.2. (ip theo) oO QQ mae @ 6) , F | Phap. Madagasca. Bo Autunit Ca(UO;){PO)-nH,0 | 50-60 B6 Dito Nha. My__| Cacnotit | K(UO.)(VO,)nH,0 =45 | My. Congo, Nga. Uc Casolit | Pb0.00,$i0,H,0 [= 40 _ Congo Liebigit Cacbonat cia U va Ca =30 iga. Uc (Thorianit (ThU}O, 60-90 | Xaylan, Ma cat Thorit ThSiO, HO 40-70 | Na Uy. : Nee | Brazin, An Do. Nga, Monazit Phorphat cia Th va dat hiém : 01-15 | NU Hdapasea Nguoi ta cho ring nang Iwong kém theo sir phan ra cia cic chat phéng xa ty nhien déng g6p mot phan vao nhiét do cita vd Trai Dat. Nhi€t dd tuong di cao, vao Khosing 30°C & do sau tir 1 dén mot vai km tinh tir bé mat Trai Dat, duge gidi thich béi nang long phan ra cita cée chat phong xa tu nhién, chang han trong da granit, Trong he Sl, don vi hoat do phéng xa IA becquerel, viet tit Kk By, dirge dinh nghia 1&1 phan r& trong | giay, nghia [a 1Bq=Ist. Trong thuc té, dé do hoat do phéng xa ngudi ta thudng sit dung don vi curi va edie ube $6 va ci ede bOi s6 cita nd. Ban déu curi ding dé chi lugng radon nim can bang véi I g radi. Vé sau n6 duge ding lum don vi do tc do phan r cita mot chat phong xa bat ky. Khi ay curi duge dinh nghia la s6 phan r& dién ra trong 1 gidy cita | g radi tinh khiét. Dinh nghia nay ¢6 nhuge diém 1a né phy thude vao dé chinh xéc cita vige xe dinh nguyen tit Luong cita radi. Vi thé nam 1950, mot Uy ban phoi hgp gitta Higp hOi Quéc t& vé Hod hoc thudn tuy va Hod hoc mg dung véi Higp hoi Vat ly tmg dung da dua ra dinh nghia dudi day cho don vi do hoat tinh phéng xa curi “Curi [& don vi do hoat 46 phéng xa bing 3,7.10" phan ra trong | giay”, viét tat la Ci ‘Thudng neudi ta sit dung cae ude ctta curi: = 10° curi = 3,7.10' 5" 1 milicuri (MC 1 microcuri (Ci) = 10% curt = 3.7.107 s" 1 nanocuri (nCi) = 10” curi = 37s" 1 picocuri (pCi) = 10°? curi = 0,037 s" Dé bigu dién cdc do phéng xa I6n, c6 thé ding b6i cita curi, chang han: 1 Kilocuri (kCi) = 10° curi = 3,7.10" Mot don vi khac cling ding dé do do phong xa 1a rozofo (lay theo ten mha bic hoc Anh Rutherford). | rozofo duge dinh nghia bang 10° phan ra trong mét giay (10° s"'), nhu vay: 1 mCi = 37 rozefo. 1.3. HE THONG TUAN HOAN VA CAC DONG VI 3.1. Bang tudn hoan cde nguyén t6 hoa hoc Bing tuén hoan céc nguyen t6 hod hoc do Mendeleev va Lothar Meyer dita ra doc lap v6i nhau vio nim 1869 nhim he thong hod céc nguyen t6 theo tinh chat hos hoc va 1am sng t6 méi lién quan gitfa cc nguyen t6 hod hoc véi nhau. N6 ciing cho phép tién dosn sy tén tai ciia cde nguyén t6 ma thdi bily gid cdn chuta tim thay. Sur tim kiém cae nguyen t6 méi,dua vao bang tuin hodn c6 thé chia 4m ba giai doun xen phit nhau vé méc thdi gian: 4) Giai doan phat minh cdc nguyén t6 bén Cac nguyen t6 cudi cling duge phat hign trong giai doan nay 1a hafni (tim ra nam 1922) va reni (1925), dua téng so ce nguyen t6 bén lén 81, di tit nguyen t6 s6 1 (hydro) dén s6 83 (bitmut), di hai ngoai Ie 1a cée nguyen 16 s6 43 va 61. Ngoai ra, hai nguyén t6 khong bén la thori (s6 90) va urani (s6 92) cling da duge phat hign. b) Giai doan phat minh cdc nguyén t6 khong bén cé trong tu nhién Urani 4 duge phat hign rat sm, tir nam 1789 béi Klaproth, thori ciing tir nam 1825 (Berzelius). Viée nghién cttu tinh chat phong xa ciia hai nguyén t6 nay, chil y€u do Pierre va Marie Curie thuc hién, din dén viéc Om ra cdc nguyén t6 poloni (s6 84), radon (s6 86), franxi (87), radi (s6 88), actini (89) va protactini (91). . ¢) Giai doan tim ra cde nguyén té nhén tao Hai 6 tam bo trong trong bang tuin hoan dugc dién day béi hai nguyén to phong xa nhan tgo thu duge nh’ phan tng hat nhan, d6 [a techneti (43) va prometi (61). Atatin (85) cling duge phat hign dau tien bang phan ting hat nhan truéc khi biét ring nguyen t6 nay 1A san phim phan r& cia urani va thori. Su tim ra cde nguyén 16 sau urani mang mot ¥ nghia dic bit, bai vi né mé rong bing tudn hoan ede nguyen t6 hod hoc. Cho dén nay di tim thay 23 nguyen (6 sau urani, déu tien 1a cde nguyen t6 neptuni (93), plutoni (94), amerixi (95) va cudi cling fa eve nguyén 6 112, 114, 116, 118, Nhing nguyén t sau urani diu tien duge nhém aghién ctu cita G. T. Seaborg phat hign tai Berkeley, California; cic thong bio du tien vé cdc nguyén t6 104, 105, 106 duge dura ra 13 & Dubna (Nga), su t6ng hop cdc nguyen t6 tir 107 - 112 duge thye hign kin dau tien 6 Darmstadt (Diic); Dubna ciing cho biét su phat hign nguyén t6 114 va Berkeley thong bao vé cdc nguyen 6 116 va 118. Voi sy tang sO thit ty céc nguyen 16 trong bang tun hoan, tinh bén cia cic nguyén to gidm di nhanh dén mie thi gian s6ng cita chting tinh bang phan nghin giay va cau héi ligu c6 thé tao ra céc diéu kién dé céc nguyén t6 nang hon tén tai dugc hay khong van cn bd ngo. 1.3.2. Dong vi Két qua nghién cifu cdc nguyén t6 phéng xa ty nhién da dua dén su khang dinh rang mot nguyén to hod hoc c6 thé tén tai 6 nhiéu dang nguyén tir khac nhau vé khéi hrong va cdc tinh chat hat nhan. Trong thyc té, thoi bay gig ngudi ta da tim ra khodng 40 loai nguyen tir, ma tren co sé cdc tinh chat hod hoc thi ching chi thudc vé 12 6 tong bang tudn hoan, Nam 1913, sau khi Rutherford dua ra méu nguyén tit cé chia hat nhan va cc electron, Soddy da gidi quyét kho Khan nay bing cdch dat céc loai nguyen tir cting dién tich hat nhan vao cing mot 6, te 1a cing mot vi tf trong bing tun hoan. Nhiing loai nguyen tit thude vio cling mét 6 trong bing tuin hoan, vi thé goi la cdc déng vi. Cac déng vi khéc nhau vé nguyen tir lugng, nhung c6 cing din tich duong cita hat nhan, ciing mot Iép v6 electron va vi thé cé cling céc tinh chat hod hoc, néu Anh huéng nhé cla su khdc nhau vé nguyén tit long 1a c6 thé bo qua. Ngay sau khi Soddy’cong b6 dé nghi cia minh, ¥ tudng vé su téa tai cdc déng vi clia cdc nguyén 16 bén di duge ching minh bang thi nghiém phan tich céc tia duong cla Thompson (1913) va chinh xéc hon nifa bang phuong php khéi phé clia Aston (1919). C6 nhing nguyén 16 c6 nhiéu déng vj bén cing voi cic déng vi khong bén. Ching han thigc 6 10 déng vi bén va 18 déng vi khong bén. Nhung mot s6 nguyén t6 nhut Be, F, Na, Al, P, 1, Cs lai chi e6 L déng vi la bén. Cée loai nguyén tir khée nhaw vé nguyén tit s6 (dign tich hat nhan) hoe cing dién tich hat nhan nhung khéc nhau vé nguyen tit luong got 1a céc quclit. Ten goi chinh xac ctia cde nuclit Khong bén Ia céc nuclit phéng xa. Cac thuat ngi nguyén t6 phéng xa ding cho cdc nguyén khong bén, nuclit phéng xa ding cho céc nuclit khong bén duge sit dung mot céch tuong duong. Dé phan biét cdc nuclit, ngudi dat trudc ky hiéu hod hoc hai con s6, mot dé chi nguyén tir Iuong (phia trén), mot dé chi nguyen tit s6, ching han “,C. Tuy nhién, dya vio ky hiéu hod hoc ngudi ta c6 thé tu suy ra nguyén tir s6, nén dé biéu thi déng vi cacbon 14 thudng chi can viét “C. Doi khi, nhim cung cap céc thong tin day dil hon vé mot déng vi phong xa ngudi ta ghi them ca dang va nang long phan ra: HC_BotseMery any Hién nay khodng 2800 nuclit d& dugc biét. Khoding 340 nuclit ¢6n tai trong ty nhién 66 thé chia thanh 4 nhom: 1) 258 nuclit dugc thong nhat xem a bén; 2) 25 nuclit voi nguyén tit 6 nhd hon 80 duge thong bad 1a phéng xa nhung 7 trong sO 6 chuta duge kiém chtmg. Nhigu nuclit thuge nhém nay c6 théi gian bin huy rat dai (19 nuclit c6 thoi gian ban huy dai hon 10'° nam va 4 nuclit khac hon 10” nam) va tinh phong xa cia ching khong chtmg minh duge mét céch chic chan. Mot vai nguyén t6 tig duge coi la phong u dé lai thong bao 1a bén, 15 nuclit vdi thoi gian ban huy trén 10° c6 thé coi 1A hdu nhu aay 25 3) 46 nuclit, chi yéu U, 7th va cdc sin pham phan r& phéng xa cita chiing, 18 ngu6n géc cia dé phong xa tw phién; 4) Thude nhém cudi cling nay 18 mot sé nuclit hinh thanh do tac dung cia cdc tia vo try, dai dién chil yéu Ia 8C, "Be, "Be va H. Cac nuclit thuge nhém nay t6n tai trong ty nhién 6 néng do rat nho. 1.4. TINH BEN VA SU BIEN DOI CUA HAT NHAN 1.4.1, Nhimg quy luat quan sat duge vé tinh bén cia cae hat nhan Trén co sé miu hat akan nguyén tir duge tao thinh tit céc proton va notron, s6 proton (P) bing s6 tha uy etia nuclit trong bang tuén hoan (Z), cdn 6 notron (NV) bing s6 khéi cia nuclit (A) trir di s6 proton. Trong 267 hat nhan bén, 16 hgp cae gid tri P vA N c6 thé chia thanh 4 trudng hop sau day: a) P va N déu la s6 chan (hat nhan chéin - chain) la truémg hop rat phé bin (158 nuclit), b) P chain, N Ié (hat nhan chan - Ié) cing phé bign (53 nuclit), c) P18, N chiin (hat nhan 1é - chin) cing phé bién (50 nuclit), 4d) P18, N 1é (hg nhan Ie - 18) rt hiém, chi c6 6 nuclit CH, “Li, "B, "N,V, ™Ta) ‘S6 lung l6n cdc hat han bén chan - chan cho thay tinh bén cao ctia cdc hat nhan cé 16 hgp P-N nay, céc cdch t6 hgp chan - lé hoac 1é - chan c6 do bén tuong duong. Té hop Jé - fé nhu 1a mot ngoai le, trong 6 hat nhan loai nay th) 41a céc hat nhan rat nhe. Tinh phong xa o thudng gap hon 6 cdc nguyén t6 nang Z = P > 83 (Bi). Cac nguyén to c6 nguyén tir sé (Z) chin chit yéu c6 tinh phéng xa B hode hat nhan c6 kha nang thu nhan electron. Khi phong xa B hoic nhan electron nguyén tir ugng khong thay déi, nhung hoac 1a 1 notron chuyén thanh proton (trudng hop phéng xa B), hoac | proton chuyén thanh notron (nhan electron). Mot quy luat khéc lién quan dén tinh bén cita cac hat nhan [a quy tic Mattauch cho ring cae hat nhan déng khoi lién nhau khOng thé ciing Ia bén, trir trudng hgp A = 50, 180. Ching han, trong cde day nuclit déng khéi duéi day, céc nuclit dig gitta IX hoat dong phéng xa: A, 9K Cy Ba La Ce Noy My MOE Nguoi ta ciing nhan thay rang dic biét bén 1A cdc hat nhan c6 P = N = 2, 8, 20 (cdc s6 ky digu hai lan), hay cdc hat nhan c6 P = 28, 50, 82 va N = 50, 82, 126 (cdc s6 ky diéu). 1.4.2. Nang long lien két cita cdc hat nhan Nhiing quy luat quan sat duge vé tinh bén cita céc hat nhan c6 thé gidi thich duge thong qua vige tinh toan nang lugng lien két cita cdc nucleon trong hat nhan, Ngudi ta dura ra nhiéu mo hinh cau tao hat nhan, nhur mau giot, mau v6, mau suy rong (tap thé), mau quang hoc, nhung khong cé mau no mo ti duige moi tinh chat ciia hat nhan nguyén tit, Dé tinh toan nang lveng lien két ca hat nhan, mau giot [a thuan tign hon ci, Theo mau nay, hat nhan nguyen tir duge xem nhu giot chat long, 6 d6 céc nucleon déng vai trd tuong ty nhur cdc phan tir trong chat long. Nhiing tinh chat dac trumg cia céc giot long [a cdc Ive lién ket, site cang bs mat va khuynh hudng téch doi khi gigt qui 16n : 1.4.2.1. Tinh nang luong lién két ca cde hat nhan bing phuong trinh bin kink nghiém cua Weizsaecker Dé tinh nang lugng lien két toan phan (E,) cia tit ca cde nucleon trong hat nhan, wen co. s6 mau giot, Weizsaecker da dua ra mt cong thiic ban kinh nghi¢m: Ey= E+E +8 +848, aul Cac s6 hang E,, B,, Er, E,, Ep sé duge gidi thich duéi day. Phan déng gop quan trong nhat [a nang Iugng thé tich: E,=+ad (1.2) trong dé a, 12 mot hing s6, A 1a s6 kh6i. Su gidm nang Iuang lien két do lye day tang hd cia hang Coulomb Z(Z-1) A cée proton v6i nhaws duge phan anh trong s (1.3) E, 16 Voi a, 1 mot hang s6 va Z 1a nguyen tir so. Vii 6 Khoi (A) ty 1 v6i thé tich hat nhan tic 18 véi {uy thita bac 3 cit bin kinh hat nhan, nén A" ty I¢ voi bin kink hat nhan va A* ty Ie véi didn tich bé mat giot. Nang lung bé mar cia hat nhan (E,), di nhién ty Ie thuan véi dién tich bé mat hat nhan va tinh bang bigu thie: Ey ty A (4) Vi ay, [A MOt hang sé. Do ede proton do tich dién cing dau day nhau, cde notron déng vai WO gén ket cdc nucleon trong hat nhan, Néw s6 proton bing s6 notron hat nhate sé {4 bén ving nha Nhung thye 186 ce 6 thts tw I6n, su du thita notvon A ~ 2Z ngy eding I6n. Su due thi notron Lin gidm nang luong Hien ket mot luong duge goi fa nang lvong d6i xting, tinh bing bigu thie: Tinh bén cua cic hat nhan chin - chin va khong bén ctia cae hat nhan Ié-lé duge phan Anh qua s6 hang E, vdi cae gid ti sau day: +8(A, Z) trong trong hgp chin - chin O tong tudng hgp chin- 18 hode Ié - chan -(A, Z) trong tritang hgp Ie = Ie Con 6 duoc tinh gain ring bing cong thiie 8 = a,/A, véi a, La hing 56. Tir cdc tinh ton, ngudi ta thu duge ce gid i sau day cita ede hing s6 lige quan dén vige inh nang lwgng lien két hat nban: a, 4,1 MeV, a, = 0,585 MeV, ap =13,1 MeV, a= 19,4 MeV, a= 33MeV Voi mot gid wi cho trude cita s6 Khoi A, Khi biéu dién bang dé thi sir phu thuge nang lung lien két hat atin 3, vao nguyen tit 6 Z, ngudi ta c6 thé thu duge | parabon (hinh 1.1) cho cae hat nhan déng khéi c6 $6 khéi Ie (06 hop P - N ehan-lé, 18-chiin, 8 = 0) va hai parabon (hinh .2) cho ede hat nhan déng Khoi ¢6 86 Khoi chain (E, = +8), 14.2.2. $6 khOi va nguyen ue long So’ khoi A cha mot hat nhan 1a s6 nucleon c6 trong hat nhan (A = N + P), vi thé luon 1a s nguyen 7 17 Neuyén uit khoi M a khéi luong cia nguyen tr biéu dién bing don vi nguyén tir Iugng. True day, nguyen ti khéi va khdi lung hat nhan duge biéu dién wong thang don vi oxi va ton tai mt su khée bigt gitta thang nguyen tir lugng vat | ngudi ta dinh nghia don vi oxi 1a 1/16 khéi Iugng nguyen tir cia déng vi '“O (nhu thé nguyen wr luong ctia “O = 16,000000 don vi oxi). Trong thang ho’ hoc, don vi oxi 1a 1/16 khéi luong nguyén tir trung binh cac déng vi ty nhién ciia nguyén t6 oxi. Nguyén ir khéi trung binh cita va thang hod hoc. Trong thang vat IY, nguyén t6 oxi trong thang vat ly 1: 0,99759x16,000000 + 0,00037x17,004507 + 0,00204x18,004875 = 16,004462. 6 day, 0,99759, 0,00037, 0,00204 la phin mol cc déng vi trong hén hop tur nhién cita oxi Nguyén tir khOi ca ciing mot nguyén tr trong thang hod hoc, vi thé, bing nguyén tir khoi trong thang vat ly nhan véi hé 6 16,000000: 16,004462=0,99972120,000005. Su xe dinh phin mol cic déng vi trong hén hop ttf nhién cua oxi cé do chinh xac khong cao, vi thé wong quan gitta nguyén tir kh6i trong hai loai thang biéu dién c6 mot do bit dinh. Trong nhitfg nam 1960-1961 ngudi ta dé nghi mot thang nguyén tir khoi méi, théng nhat trong host hoc va vat ly, 6 dé don vi dé biéu dién nguyen tir khéi duge dinh nghia 1 1/12 khoi lugng nguyen tir ciia déng vi °C, goi Li dan vi cacbon d.v.C (nhu thé nguyén tir Khoi cite "C = 12,000000 d.v.C). Mot d.v.C bing (1,660566+0,000009)10%g. So véi thang mdi, ti sé ' nguyén tir khdi trong thang hoa hoc ct chi nhd hon 0.005% cdn trong thang vat IY thi 1én hon 0,0318%. : Nguyen tir Khéi duoc xéc dinh véi do chink xae tir 10 dén 10 bing phuong phap khoi pho. 1.4.2.3. Tinh nang luong lién két theo dé hut khéi Theo min proton - notron vé hat nhan nguyén tir, nguyen tir khOi (M) bang téng khéi lugng cila cdc proton, electron va notron: M= Z.My+ N.My-8M (1.6) trong dé Mj, 1a téng khéi lugng cla | proton va | electron biéu dién bang don vj cacbon, tite IA bing nguyen tit lugng cita déng vi 'H va My 1a Khoi luong ciia noton biéu dién qua don vi cacbon, 5M ta dg hut Khoi. Su tuong duong gitta Khoi Jong (m) va nang wong (£) biéu thi bang phuong trinh Einstein: E=me (1.7) vi ¢ 1a van t6c anh sang (¢ = 2,997925.10" m.s"). 18 Néu sy két hgp ede nucleon tao thanh hat nhan toa ra nang lwong lién két £,,, Kem theo str hut Khoi 8M, thi : Ey= 6M. (1.8) Tir (1.6) va (1.8) rit ra: 3M = Efe?=ZMy+NMy-M , (19) hay: Ey C(Z.My + N.My ~ M) (1.10) 1.4.2.4. Nang luong lién két trung bink cata mét nucleon Chia hai vé cia (1.10) cho s6 khdi A ta thu duge biéu thie tinh nang lugng hen két trung binh tinh cho | nucleon: EJA= Z.My + N.My- MIA aay 1.4.2.5. Nang luong lién két ciia proton hode notron cui cing Nang lugng lign két ciia proton cudi cling SE,(proton) duge tinh theo dQ hut Khoi khi mét proton két hop v6i mot hat nhan dé tao thanh mot hat nhan 6 s6 thet ty tang ahem 1: SE, (proton) = ("M+ My - *)M)c* (1.12) Nang lugng lien két cita_notron cudi cing SE, (notron) dupe tink theo dé hut Khoi Khi mot notron kéi hop véi ait hat nhan dé to thinh mot déng vi c6 s6 khét tang them 1: SE, (notron) =", + My -*/Mc? (1.13) . Giai thich cdc quy luat vé tinh bén va su bién doi cla cc hat nhan dva vao nang luong lién ket 1.4.3.1. Su phan hach ctia hat nhén nang D6i v6i cc hat nhan trung binh va nang, su phu thude EA = f(A) duge biéu dién bang 46 thi wen hinh 1.1 Hinh 1.1 cho thay rang céc nguyén t6 c6 nguyén tir s6 gain véi sit c6 nang Iuong lién két trung binh tinh cho | nucleon cao nhat va vi thé bén nhat, Tit s6 khéi A = 90 ue di nang fugng nay lién tue gidm. Sy phait hach cia cic hat nhan nang thanh hat nhan nhe hon cho phép thu duge nang luong. Sy chénh léch gid tri EVA cita urani v6i nguyén t6 c6 s6 khdi xap xi bang ntta cila né vao c& 1 MeV. Hat nhan urani chia hon 200 nucleon. Sy phan hach mot hat nhan urani than hai hat nhan nbé hon sé phat ra nang luong hon 200 MeV. 19 88 86 3 84 < 82 8,0 78>} | 76/44 toc aia al ey SA mane aS 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 S6 khdi A Hinh 1.1. Nang tugng lign ket wang binh tinh cho mot nucleon doi v6i cac nuclit trung binh va nang Nang luong lien két trung binh cita mot BE A 7 EES A (MeV) * nucleon £ Nang wong lier két tung binh cla mot 0 10 20 30 So dé Khoi A. Hinh 1.2, Nang lugng lién ket trung binh tinh cho mot nucleon déi Véi cae nuclit nhe. Nang lugng lién két BE (MeV) S6 the ty Z, Hinh 1.3. Nang lugng lién két va phan ra phdng xa ciia nuclit 6 $6 khdi Ie (A = 73). Nang lvong lién két BE (MeV) epee Td ale cial aNai Zeta ail a eee een ee SO thittuZ Hinh 1.4. Nang lugng lign ket va phan rd phéng xa cita nuclit c6 96 kh6i chan (A = 64). 21 1.4.3.2. Su tong hop hat nhan nhe Cac gid tri BVA cia cae nguyen {6 nhe duige ghi trong bing 1.3 va biéu dién bing dé thi tren hinh 1.2 nhw 1a mot ham cua s6 Khoi A, Tir hinh 1.2 dé thay ring trong ving ede nguyen 16 he, su tang nang long lién ket trung binh khi di tH dén ede nguyen 16 nang hon la rat 1én, Vith nhiéu so véi str phan hach. ‘Tren Mat Troi va céic vi sao, nang lugng thu duge chit yéu do phin ~ nang Iveng, quy vé don vi khéi Ivong, thu duge do téng hgp ce hyt nhan nhy 1én hon ting tng hop hat nhan 1.4.3.3. Nang lung lién ket ctia proton, notron cudi cing va quy luat lién hé tinh bén voi tinh chain =e Khi tinh nang Iuong lién két cia proton cudi cing S£, (proton) va elit notron cudi cing 8E, (notron) theo cac cong thife (1.12) va (1.13), ngudi ta nan thay ring ede gid Ui nay twong di cao khi chuyén hat nhan tir chan - le hoae 1é - chin sang chin - chan va tuong di thap khi chuygn hat nftan tir chiin - chin sang chin 1 hoge ke - chin, Cae gid tri cao dac biet etia 6: (proton) va 3E,(n0tron) nhiin duge khi chuyén thanh hat nhan véi cde 86 ky digu. 1.4.3.4. Nang luong lién két va quy tac Mattauch vé cdc hat nhan dong khoi Dé gidi thich quy tic Mattauch ngudi ta c6 thé sir dung phyong phap tinh nang lvong lian ket mot cich ban kinh nghiém cla Weiz 3. Es = 0. Két qua tinh nang tugng lien két theo cde phuong tinh tir (1.1) dén (1.5) cite cker. Ching han, ta chon Kim vi du este nuclit khdi lé tong tg vi cdc hat nhan ¢6 86 nucleon chan - l¢ hoac dng khdi c6 s6 Khoi A 18 - chain, cc hat nhan déng khéi nay, duge trinh bay tren dé thi ca hinh 1.3, tao thanh met parabon. Hat nhan c6 nang wong lign két Ién nhat, nim & cue tiéu céta parabon, sé [2 bén nhéit, trong day déng knot nay d6 1 *\.Ge. Cac nuclit véi s6 tht wt Z > 32 sé phan 1 B* (Wie a nhan electron), con ede u ctia ‘huyén thanh "Ge, Néi chung, nuclit 6 cing xa cue nuclit c6 Z < 32 s€ phan ri B parabon, tie Hi cé nang Iuong lign két chenh Iéch cing nhiéu véi nuclit bén, s8 c6 thoi gian bin huy cing ngin. Hinh 1.4. trinh bay bién thin nang lugng fitn ket theo sé thit tu Z cla cdc nuclit déng Khéi c6 A = 64. VOi sé khdi chan, dé thi bién thién nang lung lién két sé tao thanh 2 parabon, duong phia tren tong tg véi cdc tudng hgp hat nhan chdn - chin Ey= +8£, (A, Z) va dudng BEA, “Ni va “Zn. Nuclit “Cu nim 6 day hé parabon biéu dién nang luong lien két cla cae hat nhan Ie dudi_ voi ong day cae déng khéi nay chi c6 2 nuclit bén La - 18, nghia 1a tong déi bén hon cdc nuclit déng khéi Ié-lé khéc, lai van [a khong bén so vdi cde déng khéi chin - chin “Ni va “Zn. Vi thé né c6 thé phan ra dé wre thanh “Zn, hodc B* dé thanh “Ni. Nhin chung cic nuclit nam & diy dubng parabon biéu dién su phu thudc bién thién nang luong lién két theo s6 thet ty Z cila cdc nuclit déng khoi déu ludn cd mot xac suat nhat dink, 22 phan ra ft va mot -notron chain - chain, Being 1.3. Nguyen tic Khoi, do hut khéi suait nhit dinh phan rf dé chuyén thinh cde déng khdi bén c6 s6 proton nang Itong lién két yung binh tinh cho mot nucleon whan | (rémenaa"C) dean ey | BO hut kha Mca) ae ene mot nucleon (MeV) wD 2) @) (4) (5) HW 1,007825037 100814546 n 1,008664967 100898566 e 0,000548580 0.000548754 Hn 2.014101787 2.01474214) 0.00238822 12 H 3.016049286 3.01700820 0.00910569 2.827 ‘He 3.016029297 3.01698820 0.00828574 2.572 ‘He 4,00260325 4,00387582 0.03037676 7.074 “He 6.0188910. 6.028046 0.03141894 4.877 “Li 6.0151232 6.0170356 0.0343408 i 19.332 Li 7.010045 7.182351 0,04213048 5.006 Li 8.0224872 8.0250378 0.04431275 5.160 Li 9.026789 9.9290598 0.04867501 5.038 "Be 7.0169297 7.191606 0.03036535 5.371 “Be 800530515 8.0078503 0.00065487 7.063 "Be 9.0121825 9.0150478 0.06244248 6.463 "Be 10.0135347 10,0167184 0.06975525 6.498 "Be 11.021660 11,025164 0,070729492 5.953 1 B 8.0246075 8.271588 0.04051259 4qi7 "B 10.0129380 10.0161215 0.06951202 6.475 "B 11,0093053 11.0128056 0.08 180969 6.928 "B 12.0143526 12.0181724 0.08542735 6.631 “B 13.017780 13,021919. ~0,09066492 6.497 23 Being 1.3 (tiép theo) w | @) a 4) 6) a 10.0168576 10.0200423 0.06475249 6.032 fe) 11.0114331 11.0149340 0.07384196 6.676 | &c 12,000000 | 12,00381523 0,09894002 7.680 "c 13,00335484 13.00748907 0,10425019 7.470 xe 14,00324199 14,007694 12 0,11302796 7.520 C 15.0105993 15,0153717 0.11433562 7.100 ee 16.014700 16.019792 0.11889989 6.922 SN 12.0186130 12.0224342 0.07948709 6.170 oN 13.0057387 130098737 0.10102636 7.239 “N 14.00307401 14,00752609 0.11235602 1.416 'N 15.00010898 15.00487805 0.12398602 7.700 N 16,00609940 ~16.0111883 0.12666056 1374 "N 17.008449 17.013856 0.13297593 7.286 4O 14.0085972 14.0130510) 010599289 7.052 "0 15.0030654 15.0078345 0.12018967 7.464 “oO 15.99491404 16,000000 0.13700539 1.916 "0 16.9991306 17.0045352 0.14145440 7.751 ) 0 | _17,99915939 19.00488197 0.15009057 7.167 "0 19,0035764 19.0096183 015433853, __1.567 | 20 20.004078 20.010438 0.16250190 7.569 *) Khoi lutgng ctia electron dugc ghi vio day dé so sinh v6i céc nucleon, CHUGONG 2 SU PHAN RA PHONG XA 2.1. CAC DAY PHONG XA Sau khi Becquere} phat hién tinh phdng xa cita urani nam 1896, hai nam sau Schmidt chtmg minh tinh phéng xa cita thori va vg chéng Curie tim duge hai nguyén t6 mdi cling cé tinh chat dé 1a poloni va radi. Nhing nghién citu tigp theo da tim ra mot s6 Idn cae san phim phan ri ciing cé tinh phéng xa cia urani va thori. Dau tién cic nguyén 16 phong xa mdi phat hién duoc dat cho céc tén goi Khong cho biét gi vé ban chat hod hoc ciia né nhu UX,, UX,, UZ... ThA, ‘THB... Sau Khi Soddy dua ra khdi ni¢m déng vi nam 1913, cde déng: vj phéng xa dugc biéu thi bang ky hiéu hod hoc ctia nguyén t6 kém theo vGi s6 khdi, nhu UX, = ‘Th-234; UX; = Pa- 234m; UZ = Pa-234, ma ngay nay duge viet khdc di doi chtit, ching han *“Th hoac *“Pa, Ciing chinh Soddy ciing v6i Fajans (1913) da dua ra dich ludt chuyén dich phong xa 1) Khi phan rd a s6 kh6i gidm 4 con s6 thit ry gidm 2 don vi (A’ = A-4:Z' = Z-2), 2) Khi phan ra so khdi khong thay d6i, s6 thir tr tang t don vi Cac nuclit hoat dong phéng xa c6 quan hé nguén g6c Véi nhau thude vao mot diy phong xa_hoac mot ho phéng xa. : ‘Theo dinh luat chuyén dich phéng xa, cic nuclit thudc cing mot ho hoc 6 cing sé khdi hodc c6 s6 khdi khde nhau mot so nguyén lan ciia 4 don vj, Vi thé téng cong co thé c6 4 ho phéng xa ma so khdi cite ching tuan theo cdc cOng thitc A = dn; A = 4n + 1A = 4n + 2: A= 41 + 3, v6in fic sO nguyen (trudng hop dn’ + 4 quay vé 4n, khi datn’ + 1 = 1). Ba trong s6 cdc ho phong xa da duge tim thay khi nghién ctfu tinh phéng xa ty nhién cia urani va thori. Day phong xa tng véi cong thite chung A = 4n bat dau tir?” Th. Trong caic déng vi cia thori, chi c6 *”Th t6n tai trong tw nhién véi lugng lén, dén mtic trong thuc té cé thé xem thori nhu mot nguyén t6 don déng vi (nguyen 16 tinh khiet). Céc nuctit thude ho thori dugc théng ke & bing 2.1. Ho phéng xa tmg véi cong thiic A = 4n + 2, duoc théng ké trong bing 2.2, bat dau tir =U, mot déng vi cé mat véi lugng I6n trong urani ty mhién. Vi radi 14 mot déng vi phéng xa thudc ho nay, nén thug goi 14 ho urani - radi. 25 Bang 2.1, Wo Thori (A = 4n) Hat nhan [Ti gian baNl Dong phan ral NAME Huong i xa cue “Th Lanid’nam | a 4.01 *Ra(MsTh) | 5.57 nam B 0.014 PSAc(MsTh) | 6.13 b B 211 “mh(RATh) | 1.91 nam a 5.42 PRaThX) | 3.66 ngay a 5.69 "Ractn), 55.68 a 6.29 O15 s oo 6.78 10.64 B 0.57 60.6 min ap 26.09; B 2.25 A 3.05.10" a 8.79) SP TWCThC") | 3.07 min B 1.80 P&PochD) = Bén Bang 2.2. Hourani-radi (A = 4 + 2) [ ‘Hat nhan g “in | Da | Nang luong bite xa cute d: _ 8.15 min 5.01 ngay 420i Bang 2.3. Ho actini (A = dn + 3) ‘Thoi gian ban | “hy Dang phan ra Nang long bite xa eve dai | (MeV) 0.56 s 4.77 min ees WAC) 47min | Bt ee {ben Bang 2.4. Ho neptuni (A = i 4n +b) eye 2.14.10" nam | Dang phan ra | ‘Nang lurong bite xa cue <_ (MeV) _ 14.8 ny 10.0 ngiy 4.8 min 0.032 s 45.05 min 4.2.10°s jt. 2.2 min 33h as 26 Day phong xa bat dau tir goi [8 actinourani vi trong cac con chéiu cla nd trong ho phdng xa nay c6 ”7Ac 1a déng vi quan U ting v6i cong thie A = 4n + 3. Déng vi28U con duoc trong nai. c6 thoi gian sng lau nhat (thoi gian bain hity 21,6 nam) cia nguyen t6 actini. Cing vi thé ho phéng xa nay duge goi la ho actini (bang 2.3). Can chi y ring trong urani tu nhién tén tai hai déng vi, *“U chiém 99,2740% khéi lugng va ?“U chiém 0,7205% khdi Iuong, nhung hai déng vi nay thudc hai day phong xa khdc nhau. Ngoai ra con cé mét lugng nho *“U (0,0055%) 1a sain phdm phan ra cla ?“U Day ph6ng xa img vi cong thie A = 4n + 1 khOng t6n tai trong ty nhien, duoc tim thay sau khi diéu cl tu ho phong xa nay c6 ddi sOng dai nhat (thoi gian bin huy 2.14.10° nam) 1a neptuni 237, vi thé day anh cong mot cach nhan tao cdc nguyen t6 siéu urani. Nuclit khéi phéng xa nay goi la ho neptuni. Khi Tréi Dat moi hinh thanh, chac chan rang tat cd cdc thanh vién cita day neptuni ghi trong bang 1.4 déu cé mat. Nhung sau dé cc thanh vién nay phan ra va bién mat tren Trai Dat Trong cae bing 2.1 - 2.3, sin phdm cuéi cing ctia sy phan ra cae day phong xa uy nhién : "Pb = ThD: “Pb = RaG;™”Pb = AcD. Chi 06 day neptuni ket thtic bing "Bi. Trong tat ca cde diy phéng xa déu cé hign twong phan 14 song song (ré déu 14 mot déng vj bén clia nhanh), & mot nhinh cde phan ri néi tiép nhau theo trinh ty phan r& a-phan ed ', 6 nhaah kia theo trinh ty nguge lai phan ra B -phan ra ct. Thu’ng mot trong ese nhanh xay ra uu tien mot cach 1 rét so vi cdc nhanh kia. Cfc thnh vién riéng ré cla céc ho phong xa cé théi gian ban huy rat khéc nhau, tr 10!" cia **Th dén 0,3 phan nghin giay (ms) ciia "Po. 2.2. BONG HOC VA NANG LUGNG CUA PHAN RA PHONG XA 2.2.1. Dong hoc cita phan ra phong xa 2.2.1.1. Quy ludt dong hoc bde I ctia phan ra phong xa Su phan ra phéng xa dién ra theo quy Juat dong hoc bac 1. Nhu da biét trong dong hod hoc, cdc phan tmg bac | tan theo phuong trinh dong hoc sau day: -dN/dt = 4.N (2.1) N 1a sO nguyen tir cita nuclit phéng xa dang khio sat, -dN/dr la so nguyen tir phan ri trong don vi thi gian, tic IA téc do phan ra, A 1a hang s6 te do phan ra. Tich phan phwrong trinh (2.1) ngudi ta thu duge: NaS Nie (2.2) 28 1= 0. Thoi diém 6 do mot nita sé N, la sé nguyén tir cla nuclit phéng xa 6 thoi diét nguyen tr ban diiu di bi phan ra (N = N,/2), goi !2 thoi gian bin huy ty, C6 thé tinh dugc bang cach lay logarit 2 vé cla biéu thie: NIN, = 1/2 =e"? (2.3) va thu duge: typ = In2/A. = 0,693 15/0 (2.4) hoae: A=In2/ tin. (2.5) Duta (2.5) vao (2.2) ta c6: N= N,A1/2)""" (2.6) ‘Tit phuong trinh (2.6) dé thay rang s6 nguyén tir phéng xa sau | lan thdi gian bin huy con lai 1/2, sau 2 lan typ edn 1/4, sau 7 kin ry. cOn 1/128 (tlie 1a it hon 19%), sau 10 Hin hy con 1/1024 (it hon | phan nghin) so véi lugng ban dau, ‘Trong tru@ng hop thoi gian t la rat nhé so vi thdi gian bain huy (t< <,ty,), ¢6 thé thay mot cach gan diing thita sé ham mG tong (2.2) bing mot chudi luy thira: west In{ 4 hr) { | Qn ta Trong tong hgp di nhd so v6i fg ngudi ta c6 thé bo qua s6 hang chita luy thita bac Mot dai luong cing thudng duoc str dung la doi song jrung bink ctia hat nhan ph6ng xa 1, dugc dinh nghia theo céch thong thung cla cac gid tri tung binh: 12 t=— {Ndr (2.8) wm f Dura (2.2) vao (2.8) ta c6: t= fear : (2.9) 0 So sdnh cae biéu thitc (2.9) va (2.4) dé thay rang t bing 1,443 lén théi gian ban huy. Dat gid wi r= = 1/2 vao (2.2) ta thu duoc N, = NiJe vi dua ra nhan xét sau day: Tho gian sOng trung binh + 1a khoang hii gian can thiét dé s6 nguyén tit phong xa gidm di e lin. Sur khéc bigt quan trong gitia dong hoc cita qua trinh phan ra phéng xa véi cc qué trinh hod hoc 1a & ché hing s6 te do phan 1A, thoi gian ban huy hoae thoi gian sng trung binh cia céc déng vi phéng xa néi chung khong phy thude vao cic diéu kién bén ngoai nhu nhiet do, ap suat, trang thai vat ly hoac tien két hod hoc, tris mot vai ngoai Ie 2.2.1.2. Hoat d6 va khoi long Téc do phan r& tinh bing s6 phan ra, tic 1a s6 at nhan trong 1 gidy cing duge goi [A hoat do phong xa. A: A= -dN/dr = 4.N. (2.10) * Vi thé quy luat thay déi hoat dQ phéng xa theo thdi gian cfing chinh LA quy luat dong hoe da khao sit & myc 2.2.1.1 A= Aye" = Afi)", QA) trong dé A, la hoat do phéng xa ban dau. Nhu da néi 6 chuong 1, trong hé SI don vj hoat do phong xa 1a becquerel, viet tit 1 By, duge dinh nghia 14 | phan r& trong | gidy, nghia 1a: I Bg=1st. Trong thuc té, dé do hoat do phong xa ngudi ta thudng st dung don vi curi, cde ude $6 va ca cic boi s6 cla né (xem muc 1.2). Phuong trinh (2.10) cling cho biét quan hé gitta hoat do va khéi lugng chat phong xa, nd cho phép xiie dinh duge khoi lugng chat phéng xa khi do hoat do phéng xa cita nd, hoac luong chat phong xa can ding dé dat duoc mot hoat dd phong xa cho trudc. Tir cic biéu thie (2.5) va (2.10) rit ra: , hay: NM Nav m M2 (2.13) Nay-In2 voi M Ia nguyen tir gam, Na, 18 SS Avogadro Vi du dé minh hoa ta thi tinh khéi Ivong “P cin thiét dé c6 hoat do phéng xa I Ci, cho tig cua déng vj nay bang 14,3 ngay. Gidi: S6 nguyen tu *P can thiét dé c6 hoat do phéng xa 1 Ci: 30 10 3,7.10 N= Ba i438 24.3600 = 6,6.10'° In? Suy ra khdi lugng “P can cé Ta: _32.6,6.10'° 6,02.107 =3,5.10°% pg =3,5 ng, Mot dai long quan tong khéc [a hoat dé riény 4, ctia mot nguyen 16 phéng xa, duge dinh nghi khoi lugng cae déng vi phong xa vi khong phong xa) n-d[t] [S 1h hoat d6 phong xa cia | don vi Kh6i Iuong, thudng la J g, nguyén t6 (bao gém cd (2.14) Doi khi hoat do phéng xa riéng duge quy vé mét mol hop chat hos hoc chita nguyen t6 phong xa A = al hoac [ee irae m| mol | mol Ching han hoat do phéng xa riéng cila benzen duge dinh dau bai “C thudng durge cho theo don vi mCi/mmol = Ci/mol. Su thay déi hoat dé phéng xa riéng theo thdi gian cing tuan theo phuong tinh (2.11): (2.16) trong d6 Ay l& hoat do phong xa rigng tai thoi diém t = 0 (hoat do phong xa rigng ban du). Hoat d6 phong xa ring ¢6 nghia thyc t€ quan trong déi wi cdc nha hod hoc. Tuy timg loai cong vige, can ¢6 cde chat phong xa v6i hoat dé riéng thich hop. Nhiing truting hop dac biet doi héi chat phéng xa c6 hoat do rieng rat cao, cdn c6 nhing gidi php ky thuat thich hop khi san xudt nuclit phéng xa bing céc phan «ing hat nhan va digu che cac hgp chat danh dau. ‘Trong hod hoc thong thung ngudi ta chi quan tam dén khdi lugng céc chat ¢6 mat trong ing nhu trong céc mg dung chat phéng xa, ben canh khdi he, nhung trong hod phéng xa juong, hoat do phéng xa riéng IA thong tin rat quan trong. Ngoai ra, bang cach déng théi xéc dinh khoi luong va hoat do phéng xa ngudi ta c6 thé nhan dugc nhing thong tin quan trong vé cic qua trinh bién déi vat chat trong hé khao sat. 2.2.2. Nang Ivong cia phan ra phong xa Tren co so nguyen ly 2 ca nhiet dong hoc, ts bidt ring mot qua tinh hod hoe chi e6 thé ur dién ra khi n6 [am cho he chuyén sang trang thai bén ving hon vé mat nang Iuong, nghia bi ay cing ap trong chuyén hod ay, he iii phong mot nang long duong cho moi tring. Quy wat dung cho su phan ra phong xa Su phan ra phong xa c6 thé biéu dién bdi phuong trinh phan ng tong quit: A+B + x + AE (2.17) Phuong trinh nay cho biét ring mot nguyen tit A chuyén hod thanh nguyen tir B phat ra mot hat x va giai phong nang long AE. Sir tinh AE cho biét kha nang tur dién ra phan «mg (2.17) AE > O nghia 1a sie phan ra 1A c6 kha nang ty xy ra. Con AE < 0 thi nguoc lai. Nhu da trinh bay trong chuong I, AE la két qua ctia st chuyén hod do hut khoi AM thanh ning Ivgng. Nhu thé, mot nuclit cé thé tu phan rf néu khéi lugng cla cdc sin phim cua phan tig phan ra nho hon kh6i lvong cia nuclit ban dau. Nang luong gidi phong AE duge chia cho hat nhan B va hat. Hat v nhan duoc phan nang luong Ién hon nhiéu vi ndé ¢6 khoi lugng nho. Trudng hgp x 12 electron (phan ra f) hoa luong tir 7 cling duge biéu dién bai phuong trinh chung (2.17). Khia = Iuong tir y, cde nguyen tr A va B chi khae nhau vé mete nang Luong, qua trinh duge goi la phan ra déng phan (isomere). Vir AM = M,-(My + M,) (2.18) nén theo phuong tinh Einstein ta c6: . AE = (My- (My + MO] (2.19) Chi ¥ ring 1 d.v.C = 1,660566.10%g: ¢ = 2,997925.10* m.s", nén theo (2.19), sir hut Khoi Id.v.C phat sinh mot nang lugng AE = 1,49244.10°'J. Trong khoa hoc hat nhan ngudi ta thudng str dung don vi nang lung eV: FeV = 16021910", rit ra: Idv.C = 931,5 MeV. (2.20) Nhung ngay ci khi AE > 0, su phan ri c6 dién ra hay khong lai con 1a vain dé khic Nang Iuong hoc ctia phin tmg (2.17) duge mo ta béi so dé 6 hinh 2.1, 6 dé str chénh Iéch vé nang Iuong cla hat nhan me (A) va sin pham phan ra (B + x) la AE. Cling gidng nhu trong phan mg hod hoe, cdc hat nhan khong bén (A) phai vugt qua mot hang rio thé c6 chiéu cao Ey dé chuyén hod thanh sin pham phan ra (B+ x |. Chi nhing hat nhan me nao c6 nang lugng cao hon mot lvgng Ey so véi nang lvgng trung binh théng ké E, ciia tap hgp céc hat nhan A méi vugt qua 6 durge hang ro thé va phan 18 duge. Chiéu cao cila hang ro thé cing thép, xac suat phan r@ cang cao, tite 1a t6e dé ciia sy phan ri phdng xa cing lén. Tuy nhien, sy phan ra phong xa khong ging hodn todn véi phin ting hod hoc. Trong phan ra a, hat nhan cé thé khong can phai vuot qua dinh hang rao thé ma xuyén qua hing rao nhd higu tng dutng ham. Xéc suat ciia viée xuyen qua hang rio thé nur vay sé cang cao Khi AE cng I6n. Trang thai kich thich cla hat nhan A Nang lugng am Hinh 2.1, Hang ro thé trong phan ra phong xa. 2.3. CAN BANG PHONG XA m_vé can bing phong xa 2.3.1. Khi Khai nigm can bing phong xa vé thuc chat khong déng nhat v6i khai niém can bang hot a thudng gap trong, hod hoe. Dé hiéu r6 kai aiém nay ching ta khio st emg hep quan trong phéng xa, 6 d6 mot déng vi me phan rd thanh déng vi con, réi déng vi con nay lai phan ra ciép tuc, Nhimg bién di nhu vay due biéu dién bing so dé: Nucli¢ {> Nuclit 2->Nuelit 3 (2.21) Toc do tich lu¥ nuclit con (2) fa higu gitta t6e do hinh thanh déng vi nay do sy phan ri iia nuclit me (1) va t6e 6 phan ra cla con: dW, /dt = -dN,/dt-2,N) = AWN AQNs (2.22) Thay vio (2.22) biéu thite cla N, rtit ra tir(2.2) ta c6: N,/dt + 2gN,-A,W,"e™ = 0 (2.23) Le 6 Gidi phuong trinh vi phan tuyén tinh (2.23) ta thu duge: N. i 5 : niet et) wget (2.24) Ray a Gia dinh ring 6 thai diém t = 0 nuclit con da duge tach hoan 10% khoi nuclit me, tic 1 Nj! = O thi (2.24) u6 thanh: a one = 1_ vole wt rat) (2.25) yay Rat ra: (2.26) bay: AL (yA It tN, |I- " 2.27) mle] ‘ Tir (2.27) dé dang nhan thay rng trong trudng hgp 4, > A, sau mot thoi gian t di ln CO thé chap nhan : eth aY 20 (2.28) va (2.27) tr6 thanh: (2.29) nghia 1a: —*1_ Sconst (2.30) Aya Trang thdi 6 6 vy sO néng do nuclit me va nuclit con trung gian khong thay déi theo thoi gian goi la trang thai cén bang phong xa. Su khéc nhau can ban gitta can bing phong xa v6i can bang hod hoc nam 6 ché can bing phéng xa khong phai 1A trang thai cla mot qué trinh thuan nghich. Tir diéu kien dé cé cdc biéu thitc (2.29) va (2.30) c6 thé dua ra 4 trudng hop sau day: 1) A, >> A, cfing 6 nghia 1a thi gian ban huy cila nuclit me fa(L)_ rat 16n so Véi thoi gian ban huy cila nuclit con f,,(2), hé sé nhanh chéng dat dugc can bang phong xa. Day li trudng hgp can bang the’ ky. 34 2) Ay > Ay nghi huy cita auctit con f,,(2) nhung t6e do phan rf cita me cling khong thé bé qua. Dé [A trudng hop Ja thi gian bain huy cia auclit me ,,(1) tuy 16n so véi thdi gian bin can bang tam thdi 3) Ae <2, nghia [A thdi gian bin huy ca nuclit me t,,(1) nhd hon so véi thdi gian ban huy cia nuclit con /,.(2), khi dy khong thé riit gon (2.27) thanh (2.29) va (2.30), hé khong thé di dén trang thai can bang phong xa. 4) Va cudi cling a trudng hop Ash, nghia Ba t,.( 1) = Sau day, img trudng hop noi tren sé duge mo ta chi 2.3.2. Can bang phong xa thé ky Khi fy,(1) >> fya(2) tie 12 2, >> A, c6 thé chap nhan 2, - 2,~ Ay va phuong trinh (2.27) tro thanh: (2.31) Sau mot thdi gian dit dai, trong thyc té thudng 12 10 lin thai gian ban huy cla nuclit con, emt = 2" sé Ja dai nho dé c6 thé chp nhan | - ee” = 1, ta cé: 7 Nol Ny = Bal by = tyal2W tall) (2.32) “Pir (2.32) rat ra: da Ny = VN, : (2.33) hay: A 2.34) Oday A, = 2, Nyy A, = Ay Ny 1a hoat do phong xa . Nhu thé khi dat dén can bing phong xa, t¥ s6 gilta s6 nguyen tir cia nuclit con va me luén lu6n 1a hing s6 va hoat dO phéng xa cila me va con luén luon bing nhau, Can bing phong xa nhu vay dude goi 1a cdi bang the’ Vid, << As, nghia [A sur phan 1A cla nuclit me c6 tc 46 rat nhd, trong mot kho’ng thai gian nhdt dinh co thé xem sO nguyen tir cia nuclit me 1a Khong thay d6i: N, = N|" = const. (2,35) suy ra: = Ny = Ni" = const. (2.36) 35 Nhu vay, khi dat dén can bing phong xa, trong mot khong thdi gian nhat dinh c6 thé xem s6 nguyén tit cita nuclit me, s6 nguyen tir ca nuclit con, hoat dd phong xa cita me va con 1a khong thay déi. Cie phuong trinh (2.32) va (2.34) c6 nhiéu ting dung thyc té rat quan trong, boi vi nd khong chi ding cho cae nuclit con truc tiép ma cho céc nuclit con chiu bat ky ctla mot day phong xa, néu cdc diéu kién dé cé can bang phéng xa duge tho man. 1) Tinh théi gian bin huy cita c&e nuclit ¢6 thdi gian bin huy qué dai, khi ma viée xéc dinh thoi gian bin huy gap kh6 khan do su thay d6i hoat do phong xa khOng thé do duge bing thue nghiem. Vi-du: Trong 1 kg urani & can biing phéng xa c6 chita 0,34 mg "*Ra c6 ty. = 1600 nam. C6 thé tinh duoc théi gian ban huy cla 7U: (2.37) (2.38) m trong dé M,, M, 14 nguyen tr Luong. Vi du: Tinh lugng **Ra 6 1,9(2) 1a 5,75 nam c6 wong ge 7h c6 f,9(1) 1a 1,441.10" nam: 2 _ 228 2 2321.42.10" Nhiing tinh tofin nhu vay c6 tém quan trong én trong cong nghé xir ly quing urani va thori, né cung cap thong tin vé Iugng ba thai phéng xa can duge xtrly va quan ly. 3) Ung dung trong phan tich, ching han xac dinh_ham Iuong déng vi me trong khoang vat thong qua do hoat dQ phéng xa cia nuclit con. Dé xdc dinh ham lugng urani trong quing nguvi ta cé thé tién hanh do hoat do ciia Th-234 hoae Pa-234m, Ham lugng radi trong miu c6 thé duge xée dinh véi d6 nhay rat cao nhd do radon nim & can bang phéng xa véi radi. Cong thie tinh kh6i luong cia nuclit me tit hoat do phéng xa cla nuclit con ¢6 thé rut ra truc tiép tix cdc phuong trinh (2.10) va (2.34): 36 m, = (1) (2.39) A Tails In: & 2.3.3. Can bing phong xa tam thdi Can bang phéng xa tam thi xay ra khi A; > A, nghia la thai gian ban huy cla nuclit me tp(1) tuy Ién so véi thai gian ban huy cua nuclit con /,,(2) nhung tc do phan r& cla me cing khong thé bd qua. Dé tign Lap luan chting ta nhde lai vdi gid thiét tai t = O nuclit con duge téch hoan toan khoi auclit me, wie 1a N;" = 0 va uw lai v6i phuong tinh (2.27) AL doh N li —e ik | (2.27) 4p Q) nahn)" Khi # la di I6n, trong thuc té thudng lily 1 >10 ef? Marg thanh dit nhé so vGi 1, ta c6: (2.40) va rit raz _ 4a) Ay 4a()-4a@) (2.41) Nhu vay ty s6 gitta s6 nguyén tir (cling Ia ty s6 khéi long) cia hai nuclit me vi con tro thanh hing s6, khong thay doi theo thdi gian, hé 4 dat duige can’ bing ph6ng xa. Dua vao dinh nghia hoat dO phéng xa cho béi phuong tinh (2.10) va phuong tinh (2.41) dé dang tim thay: (2.42) C6 thé thay ring khéc nhau eo ban cita can bing tam thdi véi can bing thé ky Ia & chd khi dat dén cn bing tam thdi hoat dé ciia nuclit me luda nhé hon hoat do phong xa cia nuclit con, trong khi & can biing thé ky hai hoat do phéng xa nay luon luén bing nhau. Cée bigu thie rtit ra duge tir viée nghién cifu trang thai can bing phéng xa tam thoi cting C6 cae tng dung tuong ty nhu trudng hop can bang thé ky, sur khiie nhau chi & dang cy thé cita céc phuong trinh tinh toin. Thay cho céc phuong trinh (2.37), (2.38), (2.39), 6 day ta c6: 37 (2.43) = (2.44) My i Q)=f2Q) {n2Q)-4.22)] (2.45) Nay In 7 p. Hoat d6téng A= A+ As ioe _—— 277 Batrong(t) ing dn i ; o 123 4 5 6 7 8 9 10: Thdi gian tt yp Hinh 2.2. Su phy thude thdi gian ciia hoat do phéng xa téng cong va hoat do phéng xa riéng r@ cita cdc nuclit trong can bang thé ky. Hinh 2.2 va 2.3 cho thay 16 sy khée nhau cin ban cua can bang thé ky va can bang tam thei, Khi dat dén can bing thé ky hoat do phéng xa ciia cdc déng vj me va con 1u6n ludn bang nhau va khong thay d6i. Trong trudng hgp cia can bing tam thoi, dudng bién thién hoat do A, chi cat A, tai mot diém A,,,., cdn khi dat ti can bang, cdc hoat do nay khong bang nhau ya ludn lu6n gidm, (Chui §: Truc tung cita cde dé thi dutge chia theo thang logarit).. 38 Ar iN Agtrong(1) tang dan \ 10, Thdi gian tty» Hinh 2.3, Sur phu thude thoi gian cita hoat do phéng xx téng cong." va hoar do phoug xa riéng ré cia cde nuclit trong can bang tam thoi 2.344. Nuclit me c6 thdi gian bén huy ngdn hon Khi théi gian bin huy cia nuclit me 4,11) nho hon théi gian bain huy cia nuclit con te(2) (nuclit me s6ng au hon con); al/E 22) pz eile W242) pe “ tg2 “422-42 cho trudng hop f,a(1) < t,,(2) (nuclit me séng ngan hon con). 4 (2.51) rat nhd Khi cdc gid tri fy(1) va t,.(2) qué gdn nhau, mdu so cia vé phai (2.50) Jam cho thdi gian phai chd u6 nén qué 1én d&n ndi viée 4p dung céc phuong trinh (2.42) va (2.47) mat ¥ nghia thuc té. Dé minh hoa chting ta xem xét day bign déi sau day: 8 B "STS! Xe_y!¥Cs : (2.52) ech 8h Ap dung phuong trinh (2.51) véi gia thiét sai s6 pham phai khong qué 1%, thu duoc két qua: 1g2° 2,5 ‘Thdi gian ¢ phai cho doi nay 1a qua 1én déi v6i “Xe, bi vi sau théi gian nhu vay hoat do cla né da gidm di vao khoang 10° tain. Hinh 2.5 trinh bay su phy thudc vao thai gian cita hoat do phong xa tng cong va hoat dO phong xa riéng ré cita cdc nuclit trong truéng hgp cp me - con "Zr (tip = 64 ngay) - “Nb (4p = 35 ngay), mot vi dy khé dién hinh cta tru’ng hop f,(1) > fp(2) ahung khong qué xa nhau, Hinh 2.3, 2.4 va 2.5 cho thay ring, khi khong c6 can bing thé ky, sau mot thdi gian, hoat do déng vj con dat dén cuc dai tai giao diém ca cdc dutng A, va A. 4 Mot vain dé ma trong thu t& cita cong viée do hoat dO phéng xa rat duge quan tam 1A thoi gian /,,(2) can thiét dé hoat do déng vj con dat den cuc dai Thue chat day 1 bai todn tim cuc tr cia ham sd: (2.53) (2.54) < s 4 Be SAAT =) Se "Basra tem canvel Ay ~~ 2 LU trong 1 *— a pf oy tt \ | | | Ho \ [Aa Reno caei | i ~ 1 a I 0 te tra 100 200 (265d) (26,5d) Thai giant (ngay) Hinh 2.5. Sue phu thude vao thai gian cita hoat do phong xa téng cong va hoat d6 phong xa riéng 1@ cia cae nuclit trong tung hop cap me - con “Zr (yy = 64 ngay)- "Nb (4. = 35 ry). 2.4. PHAN RA NOI TIEP Dé t6ng quét hod cde phutong trinh thu duge trong muc 2.3.4 cho trudng hop mot day phéng xq c6 nuclit, phan ra theo so dé téng quit sau: (2.55) Nuclit 1-> Nuclit 2-» Nuclit 3» Nuclit 4...» Nuclit n Tung tu nhu d muc 2.3.4 ta c6 hé phuong trinh vi phan: AN fat = -2,Ny ANJdt = A\Ny- aN AN Jdt = 2gNo- Ay (2.56) AN Jdt = Io Noam Aan Giai he phuong trinh trén vdi ede digu kign ban dau: ot = 0, thi N,= N°; N= N=. = N,0 = 0 (2.57) ‘Ta thu duoc biéu thie téng quat cho phép tinh duge s6 nguyén tir cia nuclit thit » tai thai diém 1: NAW) = ce™ + eye? + ce 4 + ce (2.58) 6.d6 cic he s6 khong déi c), ¢>, .. Cy tinh bing cdc biéu thife: Rpdgud 6 ¢=———_ 1 ha DAS —Ayy = Ay) | 0 . (2.59) a ee -_ ! 2 (Ay AQ MA3 = Ay Joly AQ) | dnt - NP Radon — An) (2.58) va (2.59) c6 thé tinh todn khdi lugng cdc nuclit cia mot Nha cae phuong day phong xa bit ky bao gém céc phan ra n6i tigp nhau. DOi vdi nuclit con (2), tir cdc phuong tinh (2.58) va (2.59), khi dat n = 2 dé dang tim lai phuong trinh (2.25) hose (2.27). = 3)tacé: Cho trudng hgp cia nuclit chau (v1 ht a —haWA3 - 22) Oa | (2.60) h3 A — 23) F Ny =AyAgN}] ———-— + (hg Ay Mag Ay) Oy Khi nuclit chiw fa bén (2, = 0), surtich Luy cita nd duge biéu dién bang phuong trinh: (2.61) hay: (et et | (2.62) Su tich luy nuclit chau ciing c6 thé tinh duge theo phuong trinh: Ny = N-N,-Ny « (2.63) Néu thdi gian ban huy cita nuclit me 1a rat 16n hon so voi cac nuclit con chiiu, tic 1a: Dy SS Ray Pay ne as saul mot thai gian t dit Ién tat ca cde s6 hang trong téng (2.58) sé tré thinh rat pho so véi sO hang th nhat, phuong vinh (2.58) sé 6 thanh rat don gin: NA) = ce (2.64) Ngoai ra, khi chap nhan mot cdch gan ding: A= Aye Ay voli = 2.3... thi biéu thie tinh ¢, trong (2.59) tré thanh: Ab c= de ne (2.65) ‘Thay (2.65) vao (2.64) thu duge: eal . (2.66) Va ta ¢6 lai cde phuong trinh da dura ra trong muc 2.3.2. khi nghién cifu can bang thé ky: No = An _ fan) (2.67) Np An fy2() va: Ay = Ar (2.68) Nhu thé cac phyong trinh (2.32) va (2.34) vé trang thai can bang thé ky khong chi ap dung cho nuclit con truc tiép ma cho bat ky con chau nao cita ho phéng xa bao gém céc phan ri ni tiép nhau. Cac tng dung trinh bay trong muc 2.3.2 cing diing cho cdc con chéu khOng truc tip nay. 44 2.5. PHAN RA RE NHANH (PHAN RA SONG SONG) 2.5.1. Dong hoc cua phan ra ré nhanh Phan ra ré nhinh la sy phan r phong xa dién ra theo so d6 nguyen téc duéi day: AR (2.69) 2yy ti t6¢ d6 phan r& cita nuclit A theo hudng tao thanh nuclit B; 2. fa te do phan r& theo hudng tao thanh C; Ay: Ac Ia cde hang s6 tc do phan 1% cila cdc nuclit B va C. Tc d phan 1A cita A bing tng céc t6e do phan ra theo céc huéng tao thanh B va C: “dN g/t = Raya + Aa Nn = an + Rada = Aaa (2.70) Su tich phan phuong trinh vi phan (2.70) cho ta: Ny = Ngee en (2.71) A cé thé phan ra theo nhiéu nhanh khae nhau véi cdc t6c do riéng ré khaic nhau, nhimg A chi c6 mot thai gian ban huy f,9(A): In2 In2 ty2(A)= eee 2.72, ea ie eee : 27) Téc do tich luf cita nuclit B va C bing higu s6 gidta tc do hinh thanh (do sy phan rd cia A) vi t6c do phan ra cia ching: dNy 8 naa - ABN : (2.73) dr Vi nuclit C ta cing c6 phuong trinh tong ty: dNc dr =haeMaheNe * (2.74) ac Thay (2.71) vao (2.74) ta duge phuong trinh : ' dNy dt SAyNQe Cee" -AgNg (2.75) Su tich phan phuong trinh vi phan (2.75) véi cdc diéu kién déu Ny = 0 khi t = Ocho ta: a, Nery ae 0 [Oa Arert 2B ~Qab + hac) a (2.76) Phuong trinh (2.76) c6 dang hoan toan tuong ty véi phuong trinb (2.25) ciia trudng hop phan ra khOng r@ nhanh da khio sat 6 muc 2.3.4, Vi nuclit C ta cting c6 phuong trinh tuong ty. Khi nuclit me c6 dai sOng dai hon nhigu so véi nuclit con, tiie Ia Khi Ay + Ra = Ba << Ay. phutong trinh (2.76) c6 thé nit gon thanh: ab { Np = 2, [I Bran A | 2.77) Sau mot thdigian ¢ dit I6n, e™* << 1, tit (2.77) rit ra: NgINy = avg = const (2.78) Tuong ty nhu vay, doi voi nuclit C ta cing c6: NolNx = 2alhe = const. (2.79) Cac phuong trinh (2.78), (2.79) cho thay rang hé da dat dén can bing phong xa. Nuclit A chi cé mot thi gian ban huy t,.(A). Tuy nhién, mot cich hinh thifc, ta c6 thé dua ra khai nigm thdi gian ban huy riéng phan f,9(A)p Va t,o(A)c duoc dinh nghia nhu sau: tip(A)g = In2/agy VA Lyp(A)e = In2hye - (2.80) Khi dy, (2.78) va (2.79) c6 thé viet lai nhur sau: NyJNy = Aalhn = ta(B)/ tya(A)a = const (2.81) va NcINy = Pale = thalO)/ talAle= const . (2.82) . Trong trudng hop nuclit con 1a déng vi bén hoac cé thi gian s6ng lau Aon nuclit me, nghia la ay + Aye = Aa >> By VA uy + Bc = Aq >> Aes phuong trinh (2.76) c6 thé rit gon thanh: Ny=— water ~] (2.83) dab tha . hoae tuong tu, déi véi nuclit C: —N [piearhan ~|| (2.84) ab thac Chia hai vé cia (2.83) cho (2.84) ta 06: NulNeo = Darton (2.85) Or << ty(A) c6 thé Khai trién e™" * “™ thanh mot chudi Cee ean ee) (2.86) va tir (2.83) va (2.84) ngudi ta thu duge: NolNx = haat VA No/INg = Past (2.87) 46 2.5.2. Vi du vé phan ra ré nbanh 0° K(1,28.40 a. 4,460 2+ e(A E=0,045) 1,46) o+ 0,00% e(A E=1,505) a AP =0,2% Hinh 2.6, So a6 bién déi nang lwgng trong phan ra ré nhanh cia “K (nang lugng duoc tinh Ta MeV), Bi (THC) > 60,55 phi B(64%) 2H 5% cmc) (36%) o3ps TL (The) 3.07 phat Hinh 2.7, So dé phan ra ré nhdnh cia Bi (ThC). Phan ra ré nhanh rat hay gap trong thyc t ho ph6ng xa, dac biét 1a & cdc nuclit 1é - 1é c6 khuynh huéng phan ra B dé chuyén vé trang thai bén hon nhu “"K ; “Cu... Chang han “"K 6 trong ty nhién phan ra theo hai nhanh (xem hinh 2.6), véi xd sudt 89,3% theo hudng phat ra bite xa B' dé td thanh “"Ca, 10,7% theo huéng nh4n electron (btic xa B*) tao ra “Ar. Nguoi ta quan ét duge nbiéu trugng hop phan rf ré nhénh trong céc ho urani va thori. Thuong thi sy ré nhdnh dién ra rat wu tién theo mot huGng nao d6. Chi trudng hop phan ri cita 7°Bi (ThC) cé xe suat 47 theo hai huéng phan ri a (36,0%) va phan 18 8" (64,0%) so sénh duoc véi nhau, Diéu dac biet 6 phan rd ré nhanh ciia *°Bi 12 hai nhainh déu di dén cing mot sin pham cui, tée 1a hai nhanh two thanh mot vong khép kin (xem hinh 2.7) 2.6. CAC DANG PHAN RA PHONG XA 2.6.1. Tong quan 4c dang phan ra phong xa duoc thong ké trong bing 2.5. Ngoai eile dang phan r@ phd bign a, B, 7 dd duge biét rit sm, tir nam 1982 lai day ngudi ta phat hign them 5 dang phan ri phong xa méi. Bang 2.5. Céc dang phan r8 phéng xa | Ty phan ra notron ; Ky ae a Dang phan ra) AY.) Tia bie xa | Chai thich [ Phan rio a Hat nhaa heli | Thutng gap 6 cdc hat nhan nang co Z > 83 B Electron | Phia dui during tinh bén Bb Phan st B pr Pozitron | Phia tren dudng tinh bén B : rong phin lon trudng hop vio khoiing tir 10" den Ehania y Photon (hy) | 10:17 sau kiti bat du phan 8 a. B Su bit electron Bic xy tia X dae (electron capture: | ¢ | trumg cia nuclit | Phia trén dudng tinh bén B EC) con Su chuyén déng, oe a a | Sr eens 1 Photon (hvy | Chuyesang trang di hich thich Khong ben, thug i 6 duéi cic 56 ky digu | transition-tT) _ tong | Bete xu tia X dae | Truyén nang long kich thich (< 0.2 MeV) cho | antenna rung electron etia dp v6 | conversion - IC) | Phan 2@ proton P Proton 6 xa dudng tinh bén B Céc nuclit 1a sin sf | pham phan ra va | Xay ra 6 nhimng so khoi In A> 245 2.6.2. Pl fin rao Trong phan ra c c6 su bic xa cdc hat nhan nguyén tir He, vi thé, theo quy tac chuyén vi ciia Soddi va Fajans, kh6i lugng cia nuclit gidm di 4 don vi con s6 thit tu gidm di 2. Nang Iugng AE cia phan 13 ct tinh theo do hut khoi dy vao phuong trinh Binstein: 48 (n= my = mae? (2.88) trong d6 1m, 13, mg lan lugt 1A khéi Luong ciia hat nhan me, con, hat a. Dé tinh AE ngudi ta cing thudng sir dung nguyen tir khdi cla céc nuclit me, con va heli: AE = (M,-My ~My (2.89) véi M = m+ Zn. Khi tinh todn theo phuong trinh (2.98) hoac (2.99) ngudi ta thay ring tat cd cdc hat nhan c6 s6 khdi A > 140 déu li khong bén, c6 kha nang phan ra a. Nguyén nhan Id nang luong lién két cla 4 nucleon trong hat o thi rat I6n, trong khi nang lugng lién ket cita cde hat o véi nhau lai nhd. Tuy vay khi AE khong dii In, phan ra a khong xy ra, Vi cdc hat ot khong vugt qua duge hang rao thé bao quanh n6. C6 thé néi ring, xét vé mat phan rd a, thi cdc nuclit cé A > 140 vé mat nang Iuong [a khong bén, nhung van tin tai véi do bén nhat dinh nhds yéu to dong hoc. ‘Tat cA cdc hat o duge bite xa tit mot phan ri nhat dinh li dang nang long te 1a c6 nang lugng gidng nhau. Nang luong cita qua trinh phan r bi phan chia lam hai phan, nang lwong dong hoc cilia hat ot, £,,va nang lvong ciia hat nhan lai Ey : AE = Ey + Ey (2.90) Tirbiéu thie ca dinh luat bao toan dong lugng: maa = My'y (2.91) dé dang rit ra: Ex = ExmJnng (2.92) Thay (2.92) vao (2.90) ta thu duse: Ex = AEM. + malmy) (2.93) Vim << my nén E, xp xi bang AE, sv sai khéc chi vao khoang 2%. Nhu thé, phan chi yéu cita nang Ivtong phan ri chuyén thanh dong nang ciia hat ot, chi mot phan rat nhé thuge vé hat nhan Tdi C6 su khac biét dang ké giita céc qué tinh hod hoc va su phan ra a. Trong hod hoc khong c6 méi lién hé dinh luong gitta kha nang (phuong dién nhiét dong hoc) va t6e do (phuong dign dong hoc) cla qué trinh. Nhung trong phan ri ct, Geiger va Nuttall da tim thay méi quan he gidta cdc logarit cia hing s6 Se do phan ra va nang Iuong cila hat o, mot dai Iwgng c6 lien he truc tiép vi nang Iyong phan ra qua phuong tinh (2.93). Quy tic Geiger va Nuttall duoc bigu dign béi phuong trinh: 49 logh = alog Ey + b (2.94) trong dé a, b la nhitng hing s6. C6 thé thay A bang #,., khi dy (2.94) tr thanh: logtys = b'- a'log Ey (2.95) véi a’, b' 1A nhitng hang s6 méi. Hinh 2.8 biéu diér bang d6 thi tong quan tuyén tinh (2.95) doi vai mot so 1én nuclit chan - chan. 4 < 3! “2 0,50 0,40 AE. ~ 0,30 4,00 5,00 6,00 7,00 800 9,00 10,00 E(MeV) = Hinh 2.8. Teong quan gitia théi gian bin buy céa céc nuclit chan - chin v6i nang lugng cita edie hat a. C6 mot kh6 Khan co ban da timg tén tai trong cac gidi thich ly thuyét vé phan ri a. Cée thuc nghiém cho thay rang hang rao thé céin phai vugt qua dé xdy ra phan ra a la tuong ddi cao. (> 9 MeV), trong khi d6 cdc hat ct thoat ra khdi hat nhan chi c6 nang Ivgng vio cd 4 MeV. Mau thudn dy da duoc giai quyét trén co so khai niém vé higu tng dudng hdm trong co hoc luong tr do Gamov dita ra nam 1928, Theo cach gidi thich nay c6 mot xc suat nhat dinh dé cc hat a xuyén qua hing rio thé theo mot dudng ham, thay vi treo qua hang rao nay. Cac tinh toan |y 50 thuyét da cho mot cong thifc gain dling cho phép tinh tose xéc suit d5. Khi biéu thi xc suai ndi trén qua hing s6 tc do phan ra, ngudi ta dua ra phuong trinh: > ighea—b% } Ving trong dé a, b la cdc hang s6. Phuong tink nay cing c6 doi chit «wong tu véi phuong tinh (2.94). 2.6.3. Phan ra B 2.6.3.1. Khai niém vé phan ra B n hinh 2.9 ngudii ta dua ra twong quan gitfa s6 proton P (P= Z) va sé notron N trong céc nuclit va néi lién cae nuclit bén bang mot dudng in dam, duge goi la dudng tinh bén f. Khi So sinh s6 proton P (P = Z) va sé notron N trong cic nuclit bén ngudi ta thay ring & cic nguyén t6 nhe P = N. Nhung khi Z tang len, dudng tinh bén fi Iéch dain vé phia truc N so véi dung c6 hé s6 géc bing 1, nghia [a cin c6 mot mite do du thira notron nhat dinh dé nuclit 1a bén. : 4 80 20 40 60 80 100 120 N=A-Z 0 Hinh 2.9. Cc hat nhan bén va duong tinh bén B. Voi cdc nuclit qua du thira notron so véi dudng tinh bén B (ndm vé bén dudi dudng tinh bén B) c6 thé xay ra phan ra B”. Khi Ay mot nowron chuyén hod thanh mot proton, mot electron va mot phan notrino (a hat trung hod, c6 khoi lugng nghi bing 0, momen tir bing 0 va s 1/2), va, theo dinh luat dich chuyén thir hai cia Soddy va Fajans, s6 thir uy cla nuclit tang mot in bing St don vi cn $6 khéi khong thay déi. Nang Iuong cia su phan 1’ cing duge tinh da vao phuong trinh Binstein: BE = (im, - m-mec (2.97) trong dé m,, m,, m, lan lugt 1a khéi luong cua hat nhan me, con va electron. Khoi lugng cla phan notrino c6 thé bé qua (< 2.107d.v.C.). Khi thay khéi lugng hat nhan bang nguyén tir lugng (M = mr + 2m), (2.97) we thanh: AE = [M,-Z,.m.-My + (Z, + 1) me- mJ) = (M,- My). (2.98) nuclit c6 du proton so véi dudng tinh bén B (nim vé ben trén dud tinh bén B) co tinh phéng xa B*, khi ay mot proton trong hat nhan bién di thanh mot notron, mot pozitron va mt notrino, s6 thi ty giém mot don vi cdn sé khéi khong thay déi. Nang Jugng phan ra dugc tinh tuong ty nhu truéng hop phan ra B', nhung vi: Z,=Z,-1 neniacé: BE = (M,-Z,m.-M, + (Z,- 1) m.-m) = (My-Mz- IMJ. (2.99) Tir (2.99) rit ra rang phan ra B* chicé kha nang xay ra khi nguyen tr lugng cia nuclit me Idn hon ctia nuclit con nhiéu hon hai lan kh6i Iugng cua electron: M,-M, > 2m, (2.100) Khac véi cic hat &, cde hat 8 c6 phan b6 nang lugng lien tuc tit 0 dén mot gid tri Equcs vdi tri trung binh vio khodang E,,,/2. Nang lugng E,. 1a téng nang, Wong cia electron, va pozitron. Vi khéi Iugng ciia electron va pozitron I khong dang ké so véi khdi luong ca nuclit con, Eyyx X4p xi bang nang luong phan ra AE. Nam 1933, Sargent dua ra mot phuong trinh kinh nghiém lién he gidta nang luong OE va hing s6 t6c do 2. cita phan 4 B, c6 dang tuong ty nhu phuong trinh (2.94) & phan ra a: logd = alogaE + b (2.101) trong dé céc hing s6 a, b ciia cc hat nhan nhe, trung binh va nang c6 thé tim duge te gidn dé Sargent. 2.6.3.2. Su bat electron Mot dang twong duong véi phan ra B* 1a sy bat electron (Electron Capture - EC, ky higu bang €), 6 do hat nhan du thita proton bat mot electron cita lép vd dé chuyén hod mot proton dur thanh mét notron, Cac electron lép K c6 kha nang bi hat nhan bat cao nhit, vi thé su phan ri nay cing con. duge goi la su bat K. Két qua bién di hat nhan ging nhu phan ra B*, nhung thay cho pozitron 1a suf phat xa tia X, vi mot electron & Iép ngoai sé chuyén vao lap ddy ché uOng ma 52 electron bi bat dé lai tren lop K. Dac diém cia biie xa tia X tit Iép K [a tinh don nang, vi thé cdc S. Chi cé it trudng hp tia X duge phat ra do cac electron lp L. Tuy nhién, khi ning Ivong phan ra nhd hon nang nuclit phong xa kiéu bit electron 1a céc nguén phat tia X ¢6 tng dung thy lugng lién ket cla electron K, thi chi electron & céc 16p ngoai (L, M...) méi c6 thé bi hat nhan bat gid. 2.6.4. Chuyén hod y 2.6.4.1. Khdi niém vé chuyén hod 7 0 Bare) Bto2y—\ ie | \ \\\cxo7 \ \ (1,087) \ \ |-(0,676) \ yoat2 _ Bizzy \ 0,025% 2 8'{o,962) 87% 2+ | (0,412) 40 uw oF Hg \ Hinh 2.10. So 46 phan ri cla “Au. Khi xy ra phan ri a hodc B, hat nhan con trong su hinh thanh cia n6 co thé & vao mot trang thai kich thich. Khi chuyén tir_ mot trang thdi kich thich vé trang théi co bin, hoac vé mot trang thai kich thich thap hon n6 phat ra cdc chim photon cilia bite xa y. Mot vi du vé chuyén hod y duge minh hoa trong so dé phan r& cita “Au (hinh 2.10). Khi phan ra B, véi xc suat 98,7%, “Su chuyén sang trang thai kich thich tht nhat cla déng vi con '“Hg nam cao hon mic co ban 0,412 MeV, véi xéc suat 1,3% sang mic kich thich thit hai (1,087 MeV) va chi vdi xéc suat 0,025%. vé mite co ban cia ‘Hg. C6 ba kha nang chuyén céc hat nhan “Hg tit cic wang théi kich thich vé trang thai co ban hose mic kéch thich thap hon tuong (mg véi ba bite xa y: Trang thai kich thich thit hai chuyén tryc tiép vé trang thai co ban véi xc sudt 20%, vé trang thai kich thich thr nhat vi xéc suat 80%; va tir trang thai kich thich thé nhat vé trang thai co ban. Két qua I& trong hoat do phéng xa B téng cOng ta thu dugc cdc bite xa véi cudng do tong. déi sau day: 53 (1,087): 0,2 . 1,3(%) = 0,026%, (0,676): 0,8 . 1,3 (%) = 1,04%, (0,412): 98,7(%) + 0,8 . 1,3(%) = 99,74%. Pho bite xa y phat ra tir cling mot hat nhan 1a gidn doan, tic 1a cé cdc mic nang luong hoan toan xéc dinh. Vi phan nang lugng Iti truyén cho hat nhan [a rat nhé so véi nang lugng cla tia y nén trong thyc t€ cé thé chap nhan nang luong cita tia y bang nang lugng phan ra: E, = 0E (2.102) Chinh vi thé phé ké y 1a cong cy quan trong nhat dé nghién ctu hat nhan nguyén tr. ‘Thdi gian sng cla cdc trang thai kich thich rat ngan, chi vao khodng tir 10" dén 10" s nén bifc xa y xudt hién ngay sau khi xdy ra phan ra a hodc B. 2.6.4.2. Chuyén hod ding phan (Isomeric Transition - IT) Néu sy chuyén y true tiép 1a bi cdim, do sy sai khéc I6n vé spin hat nhan gidta trang théi kich thich va trang thai co ban, két hgp véi c tinh chan 18, mot trang thai gia bén hoa déng phan hat nhan sé hinh thanh va phan 4 v6i thoi ¢ dinh luat bao toan momen hat nhan va bao toan gian bin huy riéng cia n6. Sy chuyén tir trang thai déng phan gia bén sang trang thdi'co ban, kém theo sy bic xa tia 7, goi 1A chuyén hod déng phan, Chuyén hod déng phan Ia doc lap véi, cdc bite xa a hode B di kém va mot s6 déng phan hat nhan c6 (mg dung thyc té rét quan trong v6i tu céch 14 nguén phat y tinh khiét. Ching han *”Te c6 ting dung rat rong rai trong y hoe., 2.6.4.3. Su bién hodn trong (Internal Conversion - IC) Thay vi bite xa céc photon cita tia X, hat nhan bi kich hoat cling c6 thé truyén nang lugng kich thich cilia né cho cdc electron & 16p vd, nhat 18 16p K, qué trinh Ay goi 1a su bién hodn trong (Internal Conversion- IC). Xée suat cia dang bién hosn nay ting lén khi tang nguyen tir so va gidm nang lugng kich thich. Khi 4y thay cho tia y. hat nhan sé btic xa céc electron bin hodn (ky higu 1a e), nang luong ciia tia y chia thanh hai phan, mot dé vugt qua nang lugng lién két cla electron trong Idp v6 (Ep,) va mot Ia nang long cia electron E,: E..= Ey-En. (2.103) Kha véi cdc hat B thong thudng, cdc electron bign hodn la don nang. Gidng nhu trudng hop bit electron, khi mot electron 16p ngoai chuyén vao lp ché tréng ma electron bién hodn dé lai trong 16p vd, nguyén tir phat ra chim tia X dac trung. TY sO giifa s6 electron bién hoan véi sé photon biic xa y trong mot don vi thdi gian, tic la ty 86 gifta cdc hing sé téc do bign hodn electron (A,.) va bite xa 7 (A,) duge goi 1a hé s6 bién 54 hoan: a Rly (2.103) S6 electron bién hodn trong mot don vi théi gian 14 téng ciia cdc electron bién hodn cia céc I6p K, L, ..., nén hé sO bién hon o 1a téng cla céc hé 96 bién hoan riéng phan cita cdc lop KL, = Aq + Oy Ha = AK Ay AML Ay + (2.104) 4. Su bite xa dng thoi mét electron va m6t pozitron Mot kha nang thay thé rdt higm hoi cho su bute xa tia y 1a sy bac xa déng thai mot electron va mot pozitron.Truéng hop nay chi xay ra khi nang luong kich thich 16n hon nang lugng sinh cap, c6 gid tri vao c& 1,02 MeV. 2.6.5. Phan ra proton va cdc dang phan rd it gap khac Khi do du thita proton tang lén, nang lugng lién ket cia "proton cudi cing” gidm di mot céch dang ké va cé thé dur doan vé su t6n tai cla cée déng vj ma nang Iugng tien két nay gén bang 0, khi dy su phan ra proton cia hat nhan tr thank cd kha nang vé phuong dién nang lung. Tuy nhién, cing giéng nhu rung hgp phan ra o, proton phai vugt qua hoac xuy€n qua hang rio thé va vi ché’hat nhan cé kha nang phan r proton duge coi 1a khong bén véi mot thdi gian s6ng nhat dinh. , Hoat do ph6ng xa proton duoc phat hién tan déu tien cde déng vi "Tm (typ = 0,56) va ''Lu (ty. = 90 ms) duge diéu ché nhd may gia t6c UNILAC tai Darmstadt (CHLB Dic) nam 1982. Hai nuclit nay phat ra cde proton don nang c6 cde nang lugng tuong ig bang 1,05 va 1,23 MeV, khi chuyén tir trang théi co ban cila nuclit me sang trang thdi co ban cila nuclit con: Tm > “Er + 'p . (2.105) “Lu yb + |p. (2.106) Nhu vay, ngoai phan ra a, B va chuyén hod y, tir nam 1982 43 biét thém dang phan ra phong xa the tu 1a phan ra proton. Vé sau, nhiéu trudng hgp phan ra proton khéc duge phat hién @ nhiing nuclit giau proton nbat, te 14 nam xa nhat vé bén trai dudng tinh bén B. Tuy nhién, vi cdc nuclit gidu proton cé khuynh hudng wu tién phat ra cdc pozitron (phan ri B*), nén phan ra proton cting it gap. ‘Thuong thy hon 1a su phat proton xay ra sau phan ri B* theo co ché hai giai doan : Phan ra B* dua dén mor trang thdi kich thich cita nuclit con, va 6 trang thai nay proton dé vugt qua hang ro thé dé thuc hién phan rf proton. Qué trinh hai giai doan nay duge goi 1a su phat 55 proton tré. Hién tugng nay quan sat duge & mot vai truéng hop phan ra B* cia cdc nuclit tir’C dén“'Ti,c6 N = Z- 3, v6i thoi gian ban huy tir 1 ms dén 0,5 s. Ngudi ta cing thay ci su phat xa déng thdi hai proton 6 mot vai nuclit giau proton nhu '*Ne (f,2 = 10's). Tit trang thai dong © 15% VA tip * phan ciing c6 thé xay ra phan rd proton nhu trubng hop “Co (véi xéc sl 0.25 8). Tinh trang ciia cdc nuclit nim & bén phai dung tinh bén B (phia gidu notron- xem hinh 2.9) khae vi cdc nuclit phia bén trai. Vi nang lugng lin két cita céc notron dur cao hon nhiéu so vi nang luong lien két cia cae proton du, va chi tién dén 0 6 khoang cach rat xa duéng tinh bén B, nén cho dén nay chua quan sét duge sy phat notron tryc tiép tir trang thai co ban cla nuclit. Tat cd nuclit gidu notron biéu 16 khuynh hudng phan ri 8 “dé chuyén thanh nuclit co s6 Z tang len. Negudi ta chi quan sat duge sy phat notron tiép theo phan ra B', duge goi 1a su phat notron ré, 6 “Br va nhiéu san phdm phan hach. Su phat notron tré co ¥ nghia quan trong trong van hinh 1d phan img hat nhan. Qua trinh hat nhan phat xa ty nhién cc hat nang hon hat goi la tinh phong xa chim. Nhiéu tinh todn ly thuyét duge cong bé tir khoang 1980 lai day cho thay rang,su phan manh cia , céc hat nhan c6 nguyén tir 86 Z > 40 voi su phat xa cic manh hat nhan (chim nucleon) ching han, cdc hat nhan “Li, *’Be, 'C, '*!°N, "*F va "Ne la cé kha nang vé phuong dién nang: vao khoang 10”*- 10 lugng, nhung véi thai gian ban huy Y nam, Vao nam 1984, Rose va Jones da phat hién rang, khi ®*Ra phan 14 a co su phan nhénh phat ra hat nhan “C va nuclit con Pb véi ty s6 téc do hai nhénh la: Jha = (8,5 £2,4).10" trong d6 2, 1A hing s6 t6c 46 phan r& chim nucleon (6 day 1a hat nhan “C). Tir dé dén nay, hon 14 trudng hop phat xa chim da duge phat hién véi cdc ty SO A/a nam trong khoang 10” dén 10", Cac chim nucleon phat ra c6 nguyén tir so thudng 1a chan nam trong khoang tir Z = 6 dén Z = 14 (cdc déng vi cla C, O, F, Ne, Mg, Si) ciing véi cde nuclit con gén véi nuclit c6 s6 ky diéu ™Pb. Mot hat nhdn bén c6 thé tré thanh khong bén khi I6p v6 electron ciia né'bi tude bd. Khi Ay cic quy dao bd tréng trong Idp vo electron cita nguyén tir can duge dién day, va notron trong hat nhan chuyén hod thanh proton dé phdt ra electron cung cap cho ldp vé bj bé tréng, hinh thanh mot dang dac biét cila bién déi B~. Trong nhing diéu kién cuc ky dac biét, chang han nhing diéu kién trén cac vi sao, cdn c6 thé dién ra nhimg bién déi khac nita. 56 2.6.6. Ty phan hach Tu phan hach (ky higu 18 sf-spontaneous fission) duge Flerov va Petrzhak phat hién & Dubna nam 1940, tte 1a hai nm sau khi Hahn va Strassmann tim ra su phan hach abo notron 6 Berlin, Ty phan hach 1a mot dang khée cita phan ra phéng xa, chi xay ra 6 céc nuclit ¢6 s6 khéi (A) IGn. Déi voi *“U ty sé gitta cdc xdc suat ty phan hach va phan ra c vao khoang 1/10°. Nhung 5 thir ty va sO notron trong hat nhan. © ?**Fm xie xde sudt ty phan hach tang rat nhanh khi ing suat ty phan hach da chiém toi 92% tong xdc suat phan 1. Tu phan hach c6 thé biéu dién bang phuong trinh: ®Z > *Z' + 87-7) tn + AE (2.107) a (2) trong dé v [a s6 notron va AE Ia nang luong duoc gidi phéng trong qua trinh phan-hach. CAc hat nhan (1) va (2) sinh ra khi phan hach nhin chung c s6 khéi va s6 thé tw khéc nhau. Khi phan hach mét s6 nowon (v = 2 dén 4) thodt ra ngay lap te (notron tie thoi), mot sé hdc duoc phat ra sau tir céc san phdm phan hach con goi la cac notron tré. Nang luong AE trong phuong tinh (2.107) co thé tink duge tir khéi Iugng nuclit me va cdc sin phdm phan hach, dua vao phuong trinh Einstein. Ngudi ta thay rang vai nuclit me cd sO khoi A = 200, AE vao khodng 200 MeV. Su so sénh kh6i lugng cdc nuclit vdi tong khdi lung cdc nucleon cho thay rang AE > 0 khi s6 khdi A > 100, Diéu dé c6 nghia la tat ca cdc nuclit cé 86 thir tu tir 46 (Pd) tre lén déu 1a khong bén xét vé phuong dién tu phan hach. ‘Trong thuc t€ céc nuclit d6 khong tu phan hach la do can tr dong hoc. Cling gidng nhy & phan ra a, su tr phan hach xay ra nhé higu ting dudng ham. Cac giai doan ciia qué tinh ty phan hach (duge minh hoa trén hinh 2.11) bao gém céc giai doan sau: (1) Cfc hat nhan dao dong gitta céc dang gin véi hinh cau va dang elip. Trong su bien dang tiép theo, gan phia tam ciia elip that lai im cho hat nhan c6 binh qud ta, ma i ahat mot dau 6 6 proton va sO notron 1a ca 6 ky digu. (2) Hat nhan téch ra thanh hai phan, Néu su tach doi xdy ra tai diém A (trén hinh 2.11), hai phn, c6 kh6i lugng gan bing nhau nhung khéc nhau vé mtc nang lugng kich thich, duge hinh thanh, sy phan hach goi J2 d6i xeing. Thudng thi sy téch doi xay ra 6 diém B, khi dy hai phan, cé khéi Iuong khéc nhau nhung ging nhau vé mic nang Ivgng kich thich, duge hinh thanh, su phan hach goi la. bat d6i xtmg. Su tach doi xy ra 6 diém C dan dén sy tao thanh hai phan khac nhau nhiéu, ca vé khéi Iugng Kin mic nang lugng kich thich. Luc day Coulomb biy gid da wo thanh manh hon ahiéu so vai cdc fye hat nhan (chi c6 téc dung & khoang cdch ngan), sé day céc manh ra xa va céc sin phim phan hach nhan duge mot dong nang I6n. 57 Hinh 2.11. So d6 cée giai doan c¥a tw phan hach, (3) Céc sin phdm phan hach 6 trang thai kich thich phat xa notron (notron tiie théi) va photon (photon tic thdi), doi khi cd céc hat mang dién. Khi dén giai doan nay, qué trinh da dién ra khoang 10's. (4) Cac san pham phan hach tiép tuc bin déi qua mot vai chuyén hod B” va phat xa cdc photon y dé chuyén thanh san phdm bén. Trong trudng hgp nang luong kich thich cao, c6 thé xiy ra su phat xa notron tiép theo (notron 116). 58 CHUONG 3 TRAO DOI DONG VI 3.1. KHAI NIEM 3.1.1. Dinh nghia trao déi déng vi Trao déi déng vi Ia sur phan b6 Iai nguyén tir cde déng vi cia mot nguyen t6 da cho trong mot phan tit, gitta cic phan tir hoac gitta cic pha khéc nhau, nhung khong din dén nhing thay déi khac vé thanh phan phan tr dinh tinh va dinh Iuong cia hé 3.1.2. Trao déi déng vi dong thé Trao déi déng vi déng thé 1a su rao déi déng vi dién ra trong mot pha duy nhat. Trao ddi déng vi déng thé xay ra thong qua cc qué, trinh phan ly, két hop, trao déi electron hoac céc qué trinh hod - ly thuan nghich khéc. ‘Vi du vé trao déi déng vj déng thé 1A su trao déi ion iodua giita alkyliodua va kaliiodua dién ra trong dung dich rugu: : Rel Ke Rel kel 3.1.3. Trao déi dong vi di thé Trao déi déng vi di thé 1a su trao déi déng vi dién ra trong hé nhiéu pha, 6 46 c6 su di chuyén céc déng vi xuyén qua ranh gidi gitta cdc pha Trao déi déng vi di thé cing dién ra theo cac co ché wong ty nhw trao déi déng vi déng thé Trao d6i déng vi di thé cn duge chia thanh hai trudng hop: trao déi déng vi gitta cic pha true tiép tip xtic V6i nhau va trao déi déng vi thong qua mot pha trung gian. Vi du vé trao déi déng vi di thé 1a sy trao ddi gitta bac kim loai va cdc ion cia né trong dung dich: HOA g* 4 9 o(rdn) SE Age + AgCrin) 3.2. CO CHE CUA TRAO DOI DONG VI 3.2.1. Trao déi déng vi qua cdc qua trinh phan ly Néu hai hop chat hodc hai pha cla mot hgp chat bi dién ly hode nhiét phan tao thanh cdc 59 tiéu phan cing loai (ion, phan tt, g6e hoac nguyen tt) chifa cic déng vi khiic naw cita cling mot nguyén {6 thi phan ting trao déi déng vi sé xy ra gitfa cde hgp chat hoac cc pha di cho. Khi dy qua trinh trao doi dong vi cé thé biéu dié bai phurong trinh téng quit: X+BX* == A+X+B+X* = AX*+BX. ‘Trong céc phuong trinh phan tg, déng vi phéng xa sé duoe dinh dau bing ky higu *. Vi du vé trao déi déng vi déng thé theo co ché dién ly trong dung dich 1a phan ting gitta halogenua kim loai va phite chait chia phoi tir halogen: KAPtBr) + KBr* = 2K + [PB + Br + K+ Be = K[PUBr, Br*}+ KBr Phan ting gitta SO, va S'O, dién ra qua giai doan nhiét phan SO,: SO, + SO, = $0, +(1/2)0,+S0, = S0.+S0. 3.2.2. Trao déi déng vi qua cae giai doan két hop ic déng vi ctla cing moat Sir trao doi déng vi cé thé xay ra khi hai hgp chat chia nguyen t6 két hgp véi nhau qo thanh mot phite trung gian: AX + BX’ == ABXX” == AX’ + BX. Vi dy vé co ché nay [2 phin ting trao déi gitta nhom bromua va alkyl bromua. AIBr,Brt + RBr == RAL Br Bré == AIBr, + RBr. ich khac 3.2.3. Trao déi déng vi qua céc qua trinh hod ly thuan ng! rinh hod ly thudn nghich co sy tham gia Sig trao d6i déng vi cé thé xay ra trong moi quit cia cae phan tir chia cae déng vi khie nhau cit cing nguyen 16, chang han sir chuyén vi noi phan tr, trao ddi déng vi thuy ngan gitta pha hoi va pha léng. trao déi déng Vi cacbon gitta benzen 6 thé hoi va thé long. Trong mot sé trubng hop, se trao déi déng vi ddi hoi su tham gia ciia mot hgp chat trung gian. Ching han sit trao déi déng vi bromua gitta hai alkyl bromua khong dién ra true tigp ma thong qua chat trung gian 1a nhom bromua R.Br +AIBr, == R,AIBFBr, = R,Br + ALBr,Br RyBr+ AIBrBr’ == RyAIBr Bry, = RuBr' + AIBr,, Ry. Ry la cae ge alkyl 3.2.4. Trao déi déng vi nhé cdc phn tg trao déi electron Phin ting tra déi electron gitta cdc ion hod ti khée nhau cita cde déng vi eta cling nguyén t6 c6 higu qui phan b6 li déng vi trong céc hop chit gidng nhu mot phin ting trao déi 60 dong viz FeCl, + Fe'Cl, => Fe’Cl, + FeCl, ‘Thuc ra 6 day chi xdy ra qué trinh trao déi electron: Fe + Fe" => Fe + Fe". 3.3. TRAO DOI DONG VI TRONG CAC LOAI HOP CHAT KHAC NHAU 3.3.1. Trao déi déng vi trong cdc hop chat lién két ion hai ngvyén Nhiing hop chat loai nay dé dang trao ddi cdc nguyen tit déng vi khi nhiét phan, dien ly do hoi tan trong dung dich hay néng chay. 33. ‘Trao déi déng vi trong cdc oxiaxit va cde mudi cia ching Cac hgp chat Jogi nay dé dang trao d6i ion hydro hoac ion kim loai ign két v6i g6c axit Nguyén tir oxi trong g6c axit cling c6 thé duge trao déi. G nhiing hgp chat khéc nhau tc dé trao doi cic nguyen tit ndi wen cing khaéc nhau. Céc nguyen tit & kim déng vai rd trung tam trong 26¢ axit kh6 bj trao adi : 3.3.3. Trao doi déng vi trong cac phite chat Cic ion 6 céu ngoai dé bi trao doi. Cac phéi ur & cdu andi di trao Adi V6i téc dO cham va phu thudc vio hing s6 khong bén cia phiic chat. Cac ion trung tam vé nguyén tic khong bi trao di. Tuy akién, Khi do bén phtic thap cling c6 thé xdy ra su trao déi ca ion trung tam. 3.3.4, Trao doi déng vi trong céc bazo Cie bazo 6 thé trao déi ca ion kim loai, nhém hydroxyl va nguyén tir hydro. ‘Trao di déng vi trong cdc hop chat hiu co Cae nguyen tir halogen trong cae din xudi helogen cia hgp chat hitu co ¢6 thé trao déi duge véi cdc nguyen tir halogen wy do hodc vdi véi ion halogenua trong dung dich. Trong cac digu kién thong thung, cdc nguyén tit oxi, nito, luu huynh lién két véi cacbon Khong tham gia phan tg trao déi déng vi. Tuy nhién cdc nguyén tir oxi trong nhém hydroxyl ciia rugu Iai trao déi duoc. 6 cée nhigt do cao, ce lién két C-S hod $-S bj yéu di, khi dy céc nguyén tir hu huynh co thé tham gia trao déi déng vi. Cac nguyén tir hydro nim trong cc nhém NH, SH, OH... c6 thé bi trao d6i, khi hop chat dua vao phan ting trao déi cé mot cap electron tu do: 61 H“4:Cl:HH':Cl:+H" R R H%+:0:H3H:O:+H" R R HWt+:N:HH':N:+H"™ R R Nauti ta cho rang céic phan ting trao ddi wen c6 thé dién ra qua viée hinh thinh ee phite tung gian hoat dong theo so dé sau: HoHWX+HY eee Trong méi trudng axit manh hoac kiém manh, hydro trong li¢n két C-HL cing c6 thé tham gia trao doi déng vi, mae dit 6 day khong c6 eap electron tu do: RH+OH® < R+HOH = RI + OF (moi wudng kiém) RH+H" => RH” = RH +H (moi trudng axiv) Su trao déi hydro trong lién két C-H vi thé phu thude vio do bazo hoae axit eta moi | tung, ngoai ra con phy thude vao do dai mach cacbon cing nhur vao cic tutong tie O-m C6 tic dung lam yéu lien ket C-H. , Cac nguyen tie C trong lien ket C-C chi bi trao déi khi xy ra ede phan img hoa hoe thuan nghich c6 kém theo sir thay d6i edu tric phan tir 3.4. NHIET DONG HOC CUA PHAN UNG TRAO DOI DONG VI 3.4.1. Hing sé can bing trao déi déng vi Cfing giéng nhu moi qué winh hod hoc khic, dai Iugng nhiét dong quan trong nat cita phan ting trao déi dong vi 1a hang s6 can bang. Xét mot phan ting trao déi déng vi dién theo phuong trinh sau: AX’ +BX == AX+BX' B.D Khi néng do cae chat tham gia phin mg di nho dé ¢6 thé thay hoat do ce chat trong hé bang ndng do, biéu thie cla hang s6 can bing cua phan ting (3.1) e6 dang: [AXJ[BX" | K=—— [AX ][BX] trong dé [AX] vi [BX] 1a néng do cdc hop chat tuong ting tai can bang hot hoc 62 ing trao d6i déng vi c6 thé bigu din bang phuong Trong trimg hyp tng quit pha winh: + BX, == mAX, + “BX, 3) Bidu thtte ca hang sd can bang, 6 céic néng do du loaing cia cde cau ttr, c6 thé viet en K (AX TX) (3.4) [AX}, J™[BX J Hé $6 trao di oe duve dinh nghia 1a ty sé: = Bm) LAX} (3.5) [BX,,] [AX,] 1, tte 1a ‘Tir (3.4) va (3.5) riit ra rang, wong trudng hop chung K # a. Nhung khi a trong trudng hgp phan mg (3.1), thi K vi a bang nhau. Trong ky thuat trao doi déng vi, he so trao déi a thudng duge sit dung dé tinh toan s6 bac phan chia dong vi ctin thuc hign. 4.2. Gia tri g sO can bang trao déi déng vi va anh hudng cia nhigt do len hang sé can bang trao doi déng vi 34.2.1. Khi hiéu ting dong vi c6 thé bo qua ‘Trong gio trinh Héa IY ching ta di bit rang, tong diéu kién dp stat khong di, su phu thude ca hing sé can bang cia phan (mg K vio nhigt do 7 duoc biéu dién boi phuong tinh Van't Hoff: (AnK/CT), = O,/ RT? G.6) trong dé Q, 1a higu mg nhiét cia phin ting, R la hang s6 khi. Gis tri Q, 6 nhiet do bat ky duoc tinh bing phuong trinh Kirchofl 0 a Op =O8 - (Xe -Yeo)tr (3.7) é v6i Q," Ja higu tg nhiet ding 4p cita phin ting do khong tuyet ddi, Le, va Ley kin luot Ki tong nhiét dung phan tit gam ciia cée chatt dtu «i edie chat cud. Nhin chung tinh chat hod hge cita céc déng vi cita cing mot nguyen 16 1A tong tir nur nhau, ngay ca cae dac uumg hod ly lien quan véi phan tir long thudng cling thay déi khong nhiéu khi thay thé mot déng vi phéng xa vao mot phan tit, vi sy thay thé alee vay thudng cling khong fm cho phan tr lugng thay déi ding ké. Vi thé, trong nhiéu phan img trao déi déng vi c6 thé chap nhan bien thien nhiét dung ding ap ia phan tng trao déi déng vi La bing 0 va thu duge 63 su gin ding: Q, = Q,". (3.8) phan tmg & do khong tuyet déi bing bien thién nang Itong diém Hieu ing nhiet khong, lign quan véi sy thay d6i tn s6 dao dong khong khi trao déi déng vi. Khi chap nhan rang cdc phan tit trude va sau trao ddi dong vi cé tan sé dao dong khong khong thay d6i, ta cd sur gin ding: Q, = Q,' = (3.9) Rat ras (AlnK/2T), GB.10) nghia [a hing s6 can bang ctta phan img trao déi déng vi khong thay d6i theo nhiét do. Vi higu ting nhiét cit phan mg thuan nghich bang hiéu git nang Iwong hoat dong hod cia phan tng thuan (£,) va phan tmg nghich (E2), tit didu kien Q, = O rit ra Q,=£,-E,=0 hay E,=E G.1D). Khi tinh dén moi quan hé gitta nang long hoat dong hod va cac hang s6 te do cia cde phan tmg thuan va nghich: ky = Py. cP vai ky = Py, eM (3.12) va chap nhan cac thita sé téc ham mi [a bang nhau, ta 6: kak (3.13) va K=h/ky =1. (3.14) Nhu da néi 6 wen, Adi vai cde phin ting biéu dién bing phuong winh (3.1), 6 d6 xay ra su trao déi chi mot nguyén tir, thi hé s6 tao déi a bang vdi hing sé can bing, ta cé them: a=K=1. (3.15) Tom lai, khi bo qua higu tmg déng vi, hang sO can bing K cé gid wi bing don vi, va khong thay d6i theo nhiét do. Tir bang 3.1 c6 thé thay rang hing s6 can bang cla nhiéu phan ing trao déi déng vi cé gid tri kha géin vi 1. 3.4.2.2. Hiéu ting dong vi va dnh hudng cia né len hang so can bang ctia phen tng trao doi dong vi Cf gia thiét winh bay 6 wen chi Ki gan ding. Cac déng vi e6 nguyén wir luong khéc nhau, ¢6 tinh chat hod hoc twang ty nhatt nhimg khong ho’n todn gidng nhau. 64 Nhiing sic khdc uhau trong tink chat cia cdc doug vi chi lien quan dé su khée hau vé guyén tit long diiue goi la hiew ting dong vi bé 2 suy ra ring, khi di tir déng vi nay sang déng vi khac ma su thay déi nguyen tir luong la ding ké duge so véi bin than nguyén tir luong, thi higu ting déng vi sé wé nén kha quan trong. Mot vi du dién hinh [a phan tmg trao d6i déng viz HD(k) + H,00) = Hyk) + HDO(). (3.16) Hing s6 can bing cla phin img niy 6 80°C pan bing 3, nghia la khdc xa so véi | Nhiing phan ing nhu vay c6 tam quan trong to [én trong ky thuat phan chia déng vi. Viee xde dinh bing thuc nghiém hing so can bang cita phin tng trao déi déng vi thudng khé khan va cong phu, nhimg ching ¢6 thé tinh duige bing nhiét dong hoc théng ké. Chi tiet vé tinh toan ly thuyét hang s6 can bing c6 thé tim théy trong cite gio trink Nhiét dong hee hoac Nhit dong hoc thong ké, 6 day ching ti chi nhac lai mot cach so luge > Ta tr6 lai voi phan ing trao déi déng vi (3.1). Trong Niet dong hoc thong ke, hang so can bing c6 thé due tinh qua tong rang thai nhd biéu thie: K = MAX DQ(BX) (3.17) QAY).Q(BY") trong dé Q(AX’), Q(BX), Q(AX), Q(BX') Lain Iuot a téng trang thai eta AX’, BX, AX, BX’ va duoc tinh nhu sau Q= Sg eM = 0.0044. Qu-Quy (3.18) g. 18 trong lugng thong ké ctia trang thai cé mite nang lugng E,. né cho bi khii nang t6 hop cae s6 lugng Ur ing voi mot me nang lung Eda cho; eM") thita sé Boltzmann voi ky 1 hang s6 Boltzmann; Q, la téng trang thai (mg véi chuyén dong tinh én eta phan tr Q, 18 téng trang thai mg véi chuyén dong quay eta phan tir, Qui ld t6ng trang thai ting vai chuyén dong dao dong eta cde nguyen tr trong phan we; Q, la téng trang thai ting véi cc trang thai electron cia phan tit Qy la tng trang thai tng véi céc trang thai spin cla cde nguyen tir rong phan tir G duge cho sain, nhat la déi véi tri cita cc tng trang thai c6 thé tim duge tir ede dit kign quang ph6, ciing thueng phan tires phan tit luung khong 1én 65 Khi hai phan tt chi khdc nhau 6 ché chia céc déng vi khéc nhau cita cing nguyén (6, téng trang thai cua chting chifa céc thita so Q,, Q.,, Q., gidng nhau, chi khéc nhau 6 téng quay Q, va tng dao dong Qyy. Vi thé ty s6 gitta téng trang thai cia cdc phan ur c6 déng vi phong xa (Q")va khong phéng xa (Q hop cdc phan wt chita nhiéu nguyén tr sip xép khong thang hang, ching han phan tir chifa » sé c6 dang kha don gian d6i v6i phan tir 2 nguyén tt. Trong wudng nguyen tit, so bac ty do dao dong [a 3n - 6, phuong trinh tinh ty s6 Q°/Q tré nén kha phitc tap. Them vao d6, céc gid tri momen quan tinh /,,/,,/, va cdc dit kién quang phé ctia cdc phan wr nhiéu nguyen tir thuong it c6 trong céc ti ligu. Tuy nhién sy thay thé dura vao quy tic Teller va Redlich cing voi mot s6 thu thuat tinh todn ciing cho phép dua ra mot phuong trinh khong qué phic tap ding cho tinh toan ty s6 Q'/Q va tir d6 tinh duge hing s6 can bing trao déi déng vi. Bang 3.1 trinh bay céc két qua tinh toan hang s6 can bing clia mot s6 phan tg trao déi déng vi cling véi mot s6 s6 ligu thye nghiém. Cé thé thay ring céc tinh toan IA rat phir hop véi thuc nghiém. Bang 3.1. Hang s6 can bing 6 25°C ctia mot s6 phan ting trao d6i dng vi Phan (mg can bing ‘Hy +H; == 2! 3.28 "HOH +'H,O = 2'H"HO + 'H; 6.26 H?47HCL == ‘HCl +' HH 1.45 "COP (ag) + PCOkhD = "CO*(ag) + "CO,khi) 1.017 “NH, (kh) +"NH,* (aq) == “NH, (khi) +!"NH," (aq) 1,034 “$O.(khi) +H" SO,(aq) == *SO,(kh) + H™ SO, (aq) 1,034 1 as mq ce lm 25 7 Chea = 5 "cL + Hal Z 1,003, In 1 La 7 B+ HBr > "Br + HBr 1,004 Ti bang 3,1 d& thal hét céc phan tmg trao d6i déng vi Kk ng, trir nhiing phan img c6 su trao déi céc déng vi cita hydro, hau © 6 hing s6 can bing rat gan v6i 1. Vi thé, trong cde nghién cttu hod hoe théng thing, hdng s6 cdn bang wrao doi dong vi thuéng duoc chdp nhan bang 1, khi khong c6 se rao déi cde déng vi cha hydro. 66 3.5. BONG HOC CUA PHAN UNG TRAO DOI DONG VI DONG THE 3.5.1. Dong hoc cita phan img trao déi déng vi déng thé 3.5.1.1. Phan ting trao déi mot nguyén tit déng vi Néu phan ting trao déi déng vi (3.1) dién ra trong hé déng thé, we do tich luy hgp chat BX’ due mo ta bing phuong trinh dong hoc: [BX V/dr = k\[AX'][BX] - k[AX][BX'] (3.19) trong d6 k, 1a hang s6 t6c do cia phan ting thuan (tao thinh BX’), 4; la hang sé t6e do cita phan tmg nghich (lam mat BX’). Vi tng néng do cae hgp chat chita A va B trong hé IA khong thay di, ta dat: {AX} #[AX] =a (3.20) (BX] + [BX"] =b 3.21) Va dé tién trinh bay ta dat mot bién sé phu dugc dinh nghia nhu sau [AX’Va = Sy hay aS, =[AX'] (3.22) (BX'}/b = S, hay DS, = [BX] . (3.23) Chap nhan hang s6 can bang trao doi déng vi bang I, te 1a: kek=k (3.24) 6 thé viét lai (3.19) 6 dang: cfox" k So (3.25) dr a.b Vi a, b khong thay d6i trong sudt qua trinh phan img, 06 thé dat: Kab=k (3.26) va xem k nhu hang s6 tée do biéu kién cla phan ting. Tir (3.22) va (3.23) rat a.b=[AXIBXY S,S., .27) Thay (3.27) vao (3.25) ta c6: G [fest eaux [AX" J[BX"] bdSy dr hay: 67 trong 6 céc ky higu 0 va. chi thdi diém khdi dau va dat dén can bang cia phan-tmg. suy ra hay: véi _ Néu khi bat dau phiin tng. X” chi cé mat trong AX’. ta c6 phuong tinh: Sy, = bSy + dSy= PS yx + Soe di Tir (3.29) dé dang rit ra: Sy = Sot Sue ~ Silay Vi hing s6 can bang cita phiin ting trao déi déng vi bang 1 nén (BX"]./ [BX]. = [AX']. AX]. (BX']./a Sw Thay (3.32) vao (3.30) réi dura biéu thife thu duge vao (3.28) ta c6: ‘Sp Phan ly bién s6 phwong trinh (3.33) ta duge phuong trinh vi phan Sir tich phiin phuong trinh (3.34) véi diéu kién dau S$, = 0 khi f=0 cho ta; dt Perea a) = [AX Ja ka + by ab Spx ~ Sp In( P= Sol Spo 5 F duge goi 1a mite trao déi 68 Tir (3.35) rit raz = alla +b) F) (Sp. -Sp) (3.29) (3.29) (3.30) oe aaae (3.32) (3.33) (3.34) (3.36) (3.37) va (3.38) (3.38) (3.39) Phurong trinh (3.35) m6 té sit phu thuge tuyén tinh cia In(1 ~ F) vdo thoi gicn t voi hé 86° gc cang lin khi tong a+ b cang lon. Nhin vao cde phuong tinh (3.35), (3.38) va (3.39) dé nban thay ring, ede quy luat dong hoe cia trao déi déng vi biéu d béi phuong tinh phin ting (3.1) cliinh 1a quy luat dong hoc cila cdc phan tmg thugn nghich bjc 2-2 wong trudng hgp dae bigt hang sé can bang K = 1. Tuy nhien 6 day, thay cho néng do cae chat phan tng, ngudi ta sirdung mot dai Ivong dac biét khong 6 tht nguyén 1a mic trao déi, ma vé thutc chat 1a ty s6 gitta phiin mol chat edn danh dau da dutge trao déi 6 théi diém 7 vdi phén mol c6 thé duge trao déi khi dat dén can bang. 3.5.1.2. Phan ting trao déi nhiéu nguyén tit dong vi . Khi c6 nhiéu nguyén tr trong cc phan tt c6 thé bi trao déi, phan ting trao déi déng vi duge biéu dién béi phutong trinh . mAX,| + uBX,, == MAX, + 0BX,," . Toc do cia phan ting thuan w, va cla phan tng nghich w, lién hé véi néng do ce chat phan ting béi cée phyong trinh: . 1 = A(Caxen)(Caxn)” (3.40) Wy = KCax) (Cusoad”s G4l) trong dé : mm [2 bac phan tng theo AX,” vi AX,¢ wl bac phan tng theo AX,’ va AX,: m+n li bac toan phan cita phen img; C ky higu néng a cita cae chat tham gia va tgo thanh sau phan ting. Vie dong hoa hoc. Ngudi ta xdc dinh bac phan dug theo timg chat phin tg, biing céich ding luong fc dinh bac cita phin img due tign hanh bing cic phuong php thong thudng cla dit dur ciia chat kia, sao cho néng do cia chat nay shue té khong thay déi trong qué trinh phan ting. 69 Chang han khi chon Cyy,>> Cayen Va lly logarit hai ve ta 06: Ign’ = Igh' + nalg Cayon (3.42) AC xin) Bang thyc nghiém c6 thé xay dung dudng thing Ig = (le Cyyon)s he SO g6e ca thing nity cho biét gid ti m, tie IA b§e phiin ting theo AX,’. Mot caich twong ty-cé thé tim duge a Cac phwong phap xic dinh bac phin ting khic nhw phyong phip tc do dau, phong phaip thoi gian trao déi mot nita (t,._), déu 06 thé sit dung dé xac dinh bac phin ting Digu cin luu y khi xc dinh bac phin ting trao déi déng vj bing thyc nghiem Id cée qua tinh wao d6i déng vi la thuan nghich, vi thé cée sin phdm eita phin mg cén duge téch ra khéi moi uudng dé ngan can phan tng nghich. 3.5.1.3. Nang lugng hoat déng hod ctia phan ting trao déi dong vi Cling ging nhur trong dong hod hoc ciia cde phin ting hoa hoc khiic, nang lgng host dong hod cita phan ting trao déi déng vi lien he véi hing s6 t6e do cita phin img boi phuong trinh Arrhenius: ke Per (3.43). 6 d6 P 1A mot hing s6 khong phu thudc vao nhiét do, Lay logarit 2 vé (3.43) ta thu duge su phy thud tuyén tinh cita Ink va0 W/T: _ ‘ (3.44) RT Xfiy dug bing thue nghiém dudng thing Ink = f(1/T), he s6 géc cla duéng thing nay chinh Ia E/R. : 3.6. DONG HOC CUA PHAN UNG TRAO DOI DONG VI DI THE Khi céc chat tham gia phin img trao d6i déng vi nim 6 hai pha khie nhau, su tao d6i déng vj bao gém cae giai doan khuéch tan cae chat trong hai pha va giai doan trao déi déng vi lai ranh giéi phan chia, Giai doan ¢6 tc do nho nhait s€ quyét dinh cic dc trung dong hoc cia toan bd qua trinh Khi giai doan trao déi déng vi c6 te do nhé so véi t6c dO cae giai doan khugch tan, phan ting tuan theo cdc quy luat dong hoc ctta phiin tng trao d6i déng vi déng thé. Tuy nhién, vi cae chat tham gia trao déi nim 6 cdc pha khdc nhau nén biéu thie tinh inan su thay déi néng do theo théi gian khéc it nsiéu véi céc qua trinh déng thé. Trofig phan Hoa phéng xa ing dung nhimg viin dé nay sé duge dé cp mot cach k¥ ludng, 70 CHUONG 4 PHAN BO VI LUONG DONG VI PHONG XA GI HAI PHA 4.1. MOT SO KHAI NIEM 4.1.1. Cong két Qué trinh kéo theo not vi céiu tit tit deeg dich vao pha ran khi két tita long lan mét cate utkhde (chat mang) goi dugc la su cong két. Khi cong két, néng do vi cu tir trong dung dich nhé hon dé tan cla né 6 cing diéu kién moi trudng. Chat mang c6 chifa-ion mot déng vi cia vi cdu tit ggi Ia chad? mang déng vi. Trutng hop nguoc lai duge goi 1a chat mang khong déng vi. 4.1.2. Dong két tinh va hép phu Nguoi ta chia cng két thanh hai trudng hop: déng ket tinh va hap phu. , Su cong két 6 d6 vi cdu tit phan b6 trong toan thé tich cia két tia va tham gia vao suv hinh thanh mang tinh thé ctia chat mang duoc goi la dong kei tinh Su cong két 6-6 vi cau nt chi phén 66 wen bé mat ctia két tia chdt mang duoe goi la cong két do hip phu. 4.1.3. Déng hinh 4.1.3.1. Khai niém Nam 1813 Eilhardt Mitscherlich da dia ra khai nigm sau day: Su déng hinh la hiéu tong cdc hop chat gidng nhau vé phuong dién hod hoc, chita ahiing nguyén 16 tong te nluc nhau vé tinh chat, két tinh & cing mot dang tinh thé hode 6 nhing dang tinh thé gidug nhau, vi thé’ cé khd nding déng két tink va tao thanh cdc dung dich ran (tinh thé hén hap) c6 thanh phn thay ai. Mot vi du vé tinh déng hinh 1a tinh thé cdc mudi cacbonat cia kém, magie, sdt I, mangan, cadmi va canxi déu c6 dang thoi véi cdc géc & khdc nhau rat it (103°28", 103°21", 103°04’, 102"50", 102°30", 101°55’). 7 Hién tugng dong hinh cé tim quan wong dac biét déi vdi su cong két cc vi luong hop chat phong xa tir dung dich. Tuy nhien, viée du doan nhimg chat no déng hinh voi nhau khong phai 1a dé dang, vi khong phai tt cd cdc hop chat c6 cu tric tinh thé gidng nhau déu tgo thanh tinh thé hén hop. Cée tc gid khac nhau dua ra nhiing tieu chudn khic nhau vé tinh déng hinh. Trong cdc cong trinh cia minh, Mitscherlich cho rang dé tao thanh tinh thé hén hgp can c6 khong chi su ging nhau vé dang tinh thé ca hai chat, ma ca su giéng nhau vé dang cau triic phan tir, vé trang thai oxi hoa trong cac don vi cau thanh phan tir, va trong nhiéu trudng hop cd sir gidng nhau vé tinh chat hod hoc ciia ede nguyen t6 tao thinh hop chat. Mitscherlich caing phat hign ca hign tuong déng lung hinh {isodimorphism), & 46 cdc hgp chat giéng nhau vé phuong dign hod hoc, c6 edu trdc tinh thé khéc nhau nhung cing tao thanh céc tinh thé hén hop. Ching han, trén 8,6°C mangan sunfat két tinh & dang tam 14 véi 5 phan tir nude, duéi 86°C 6 dang don ta ydi 7 phan tir nude. G duéi 56,6°C, sat sunfat két tinh trong he don t& véi 7 phan tir nude. © O'C mangan va sat sunfat hinh thinh mot day lign tuc céc tinh thé hén hop mudi heptahydrat Nhung ngay 6 20°C, khi c6 du sit sunfat trong dung dich sé hinh thanh dung dich rin cae heptahydrat trong hé don ta, con néu du mangan sunfat lai ta dung dich rin ciia cde pentahydrat hg tam ta, Nhu thé, c6 thé sunfat s& két tinh 6 dang tinh thé khong dac trung cho n6 & diéu kien nhiét do da cho, cdn trudng , tai hai loai dung dich rin, ma trong trudng hgp thit nat rhangan hop thtt hai sat sé di vao tinh thé hé tam ta, ma néu két tinh rieng ré n6 sé 6 dang don 1a. Cac nghien citu vé sau ciia H. G. Grimm (1924) va V. Goldschmidt (1927) tren co sé phuong ph4p nhiéu xa Réntgen di dua ra nhiéu tieu chudn bé sung cho tinh déng hinh. Cie tée gid nay cho ring kha nang tao thinh tinh thé hén hgp phy thude vio mute do giéng nhau trong edu tric tinh thé ciia c&e hop chat, tie 18 vao sO nguyen tir trong phan tit, vio mite 46 gidng nhau cia cfc ion tao thinh mang tinh thé (hod tri, bin kinh ion), vao bin chat va do phan cuc cila cée lien két. 4.1.3.2, Cac dang tinh thé hén hop Naay nay nguéi ta phan biet 5 dang tinh thé hén hgp. 1) Dang déng hinh thay thé. Trong tudng hop nay mot ion trong mit mang tinh thé cia mot chat duge thay thé béi mot ion cita mot chat khée. Dé tao thanh dang déng hinh nay kich thudc cla céc nguyen tir thay thé cho nhau Va cdc tinh chat phan cye cia cdc ion cin phai gidng nhau, tinh d6i ximg cita cdc 6 mang phai dng nhat, chang han tinh thé hdn hop KCI-RbCt. Khi céc diéu kien tren duge thoa man c6 thé xay ra su déng ludng hinh, 2) Dang déng hinh khe hd. O day céc nguyén tir cia cau tir thit hai chiém lay cdc khe hé trong mang tinh thé cia cau tit the nhat. Diéu kién hinh thinh déng hinh khe hd 1a kich thuée 72 nguyén tir thay thé phai nhé hon kich thudc nguyén tir cla mang chu. Mot vi du vé déng hinh khe ho 1a hién tugng cdc nguyén tit cacbon nam vao cdc khe ho trong tinh thé kim loai sat hoc titan. 3) Déng hinh tim day khong gian, Trong trudng hop thit ba nay, cdc nguyen tir cia cau tir thif nhat (mang chi) bi thay thé bdi cae nguyén tir cla cau tr thif hai va cc nguyen tr cla cdu tir thit hai lap diy cic khoang tong gitta cdc nguyén tir trong mang tinh thé cia cau tir thit nha. Vi du dién hinh a sy tao thanh tinh thé hdn hgp cia CaF, va YF). Trong mang tinh thé cia CaP), nguyén tir Ca tao thanh cum hinh edu, gitfa 1 nguyén tir Ca nay hinh thinh n khong gian trong hinh bat dién va 21 khong gian trong hinh td dién. Hai nguyen tit flo cla CaP, chi Idip day cde khoang tréng wr dién, Khi CaP, tao thanh tinh thé hén hgp véi YF,, cde nguyen tr ytri véi dung kinh 0,97A thay thé cdc nguyen tir Ca c6 dung kinh 1,04 trong mang tinh thé CaF, con nguyén tir flo thit ba cia YF, sé chiém khodng tréng bat dién trong mang tinh thé. 4) Dang déng hinh Grimm. Tinh thé hén hgp loai nay tao thinh gitta cdc hgp chat khic nhau mot cach dang ké nhung vin thoi man cic quy téc Grimm - Goldschmidt, vi du dién hinh 1a tint thé hOn hgp Ba(Sr, Pb)SO,.K(NH,, Na)MnO,. Su hinh thanh dang tinh thé hén hop Grimm vé thye chat la sy xuat hign nhimg cum tinh thé cia mot chet nay trong tinh thé chat khdc, v6i mic dQ hn hgp (ham lugng vi cau tir trong chat chil) thap. Khi néng dé vi cau tir trong dung dich thap hon mot gidi han ndo d6 sé khong tgo thanh tinh thé hén hgp. , 5) Tinh thé hén hop di thutmg duge tao thanh gitia céc chat khong thoa man céc quy tac Grimm - Goldschmidt vé tinh déng hinh, nhu tinh thé hén hop cila amoni va sit clorua, radi va Jantan florua va nhiéu trutng hop khéc. Mac hén hgp cia céc tinh thé c6 thé di tir gidi han thap nhu & déng hinh Grimm dén mite tung binh nhu truing hgp hap phu trong (xem muc 5.7). Negudi ta ciing thay ca tinh thé hén hop di thutmg voi miic hén hgp khong gidi han, chang han sw déng két tinh MnCl, va NH,CI va cho ring di xay ra su tao phic 2MnCl,.NH,CI.2H,O, ma mang tinh thé cila né giGing voi NH,Cl. 4.1.3.3. Dinh ludt Hahn Khi nghién cifu su déng két tinh céc vi lugng nguyén 16 phéng xa tir dung dich, Hahn dua ra dinh Juat sau: Mot nguyén t6 phong xa hode mot nguyén td hod hoc bai ky nao tén tai trong dung dich o dang vét (ttc la c6 néng dé vi Iugng) c6 thé duoc chuyén tit dung dich vao pha rén ctia cde tinh thé chi trong tr ing hop n6 cé thé déng vai tr mét yéu t6 cau tric trong mang tinh thé cia cdi titda long, utc la cdu tt vi lugng c6 thé két hop voi anion cia pha ran tao thanh hop chat déng hinh véi hop chdt ctia cdu tit da luong. B 4.2. CAC QUY LUAT CUA CONG KET CAC VI LUGNG PHONG XA 4.2.1. Tiéu chuan phan biét déng ket tinh v6i cong két do hap phu Khi nghién cttu hién tugng cong két, Hahn (1926) da phan biét sur cong két thyc (déng kéi tinh) va cong két do hap phu bang cdc tiéu chudn sau day: - Trong déng két tinh hé s6 phan b6 cita vi cau tit, tae 1a ty s6 néng do cia vi cau tir trong pha ran va dung dich 1A hang s6 khong phu thudc vo ty sO khéi Iugng cla cdc cau tir trong pha ran, trong khi hé s6 phan b6 trong cong két do hap phu thay déi; - Can bang giifa dung dich va két tila duoc xac lap nhanh chéng trong cong két do hap phu, con trong déng két tinh thi cham hon; - Cong két do hap phu chiu anh hudng ciia dién tich bé mat ket tha con déng ket tinh thi khong, Nhimng tiéu chudn ca Hahn 1a rat hitu ich nhung cing khong lu6n cho phép phan biét duoc cong két do hap phu va déng két tinh. 4.2.2. Dinh luat Khlopin Nam 1924 Khlopin da dua ra dinh luat vé phan b6 cdu wr vi luong gifta dung dich va pha sdn khi xay ra d6ng ket tinh, ma vé thyc chit cling 18 noi dung cita céc tiéu chudin phan biét déng két tinh véi cong két hip phy ma Hahn da tng két: Khi hai chat la déng hinh hodc déng ling hinh va néng d6 cha mot trong hai chat dé trong dung dich la nhé, & nhiét dé va dp sudt uhdt dinh, su phan bé cau tie vi lwong gitta pha rén vd dung dich la khéng déi, khong phy thude vao 1§ 1é Khoi lugng cita hai pha Tren co sé cae két qui thyc nghiém, Khlopin da dua ra phuong tinh rho t dink Luat wen: x (xg =x PrieKy, (0 = *Joua (4.1) m mad trong dé : x - khoi lugng cau tir vi lugng trong tinh thé; Xy - khdi lugng tong céng cila cu ti vi lugng trong hé; m, - kh6i lugng pha tinh thé; ‘imgs~ khdi lugng dung dich; p, - kh6i luong riéng pha tinh thé, 74 Puy ~ Khoi Iuong riéng dung dich; Ky ~ hing s6 Khlopin. Phuong tinh (4.1) cho phép tinh duge kh6i lugng vi cu tir di vao pha ran khi biét hing s6 Khlopin va cac tham s6 khdc. 4.2.3. Phuong trinh Henderson-Kracek L. M. Henderson va F. C. Kracek dua ra mt phuong tinh thuan tign hon cho tinh toan luong vi cau tir cong két vao pha tinh thé: (4.2) trong dé: AX Va ty - khdi Luong cila cu tir vi lugng trong tinh thé va trong hé; y Va yj- kh6i long ca cau tir Luong 4én wrong tinh thé va trong he; D - hé s6 phan bo. Néu dat D = Ky,C/p, voi C 1A néng do ciia cu tir lugng 16n trong dung dich bao hoa cia n6 va Khong d6i 6 nhiét do va dp suat da cho, thi thay (yo - y)/C bang my/pys thay y bing m,, phuong trinh (4.2) sé tro thanh phuong trinh (4.1), 4.2.4, Phan bé can bang nhiét dong trong déng két tinh Ly thuyét nhiét dong hoc vé phan bé mot chat dién ly gitta dung dich va pha ran duoc A. Ratner dua ra nam 1953. Du6i day ching ta sé trinh bay cde phuong trinh quan trong vé phan ving nhiét dong trong déng két tinh, dugc dua ra trén co so ly thuyét cia Ratner. Trong diéu kin ding nhiét - ding 4p, sy trao déi thuan nghich cdc cau tit A, Bc mat trong dung dich va trong pha tinh thé duge biéu dién béi phuong trinh: A+Bu = Au+B, (4.3) trong dé cae ky higu r, dd lan lugt ding dé chi pha tinh thé (pha rén) va dung dich (pha long). Khi hé dat dén can bang nhiét dong, hod thé cla cdc cau tir A, B trong pha rn va pha Jong phai bang nhau, ta c6 cdc phuong trinh: Bain = Baoan Huy = Haws va Hac + Hixaay = Hagan * xe (4.4) 75 Héa thé cla mot cau tir duoc dinh nghia bang biéu thitc: H,= Hy + RTIna, (4.5) trong dé a, 18 hoat do nhigt dong ca cau tit i, jy, 1A h6a thé cla i 6 trang théi chudn, tic 18 hoa . Dé xdc dinh dugc h6a thé cla mot cau tir cn phai chon trang thai chuan cho cae cau tir & pha rn vi dung dich. 1) Trang thai chudin cia cac cdu tir 6 pha rn Goi x, 18 phan mol va f, 1a hé s6 hoat 49 ciia cau tir i & pha ran. Theo dinh nghia cita hoat do: i Xi (4.6) nén thudn tign hon cd Ja chon trang thai chat nguyen chat lam trang thai chudn. Vi chat nguyén chit. ¢6 phan mol bing don vi (x, = 1), néu chap nhan hé s6 hoat dO cia chat rin nguyen chat bang don vj thi trang thai chat nguyén chat thoa man ca hai digu kién ma nhiét dong hoc dat ra khi dinh nghia trang thai chudi lima, = lim f, x 2) Trang thai chudn cia cdc edu tir trong dung dich Hé 56 hoat do cita cde cae cau tir IA dai Iugng cho phép danh gid mite 6 sai khac cia mat dung dich thuc so véi dung dich ly tuéng, [2 dung dich ma tong téc gitfa cdc cau tir bing-0, Vi thé hé s6 hoat do ciia cfc cau tir bang don vi va hoat dO nhiét dong bang véi néng do phan lich. Dung dich thuc cé thé coi Ia ly tuding, te Fa c6 hé si hoat do bang don vi, chi khi néng do do loding vo han. Nhu vay khong tén tai trong thyc t€ cdc chat hoa tan Ia vo cing nhd, nghia mot trang thai thuc nao ciia dung dich tha man déng thai cé hai diéu kien: a= lvay, (4.8) v6i y, 14 hé s6 hoat do cila cau tir i hoa tan trong dung dich Vi thé ngudsi ta budc phai chap nhan trang thai chudn cita cdc chat tan trong dung dich IA mOt trang thai gid tudng, 6 do: meha=lvayel (4.9) trong d6 m, 1a néng dO molan cita chat tan i trong dung dich. Véi céch lua chon céc trang théi chudn cia pha rin va dung dich nhu trén: Hose 3 Hue 1 héa thé cha cdc chat ran A, B nguyén chat 6 digu kién nhiét do va p suat tigu chuan, nhung poss) VA Hay) A h6a thé cita céc chat tan A, B & mot dung dich gid tudng 76 duge chon lam chudn, & dé cde diéu kign (4.9) duge thod man. Hing s6 can bang cia qua trinh (4.3) dugc biéu dién béi phuong wink: 4B (1) FAddbb) (4.10) FA(r) “B(dd) C6 thé dua ra mot phuong trinh cho phép tinh hang s6 can bing K dé dang hon bang cach lap lugn abi sau: Xét can bing gitta dung dich bao hda cia cu tit A va tinh thé A nguyén chat, va luu ¥ ring theo céch chon trang théi chudn da néi 6 trén thi hoat dO ciia A trong pha rin 1a chat A nguyén chat bang don vi, ttre 1 hod thé cita trang théi chudn fiy,,, chinh bang hod thé cla pha rin nguyén chat, ta cé: Masi = acauriy = Haacaay + RT Ina acum (4.11) Riit ra: Ayaan) = EXPL(Manyo ~ Hoscan)/RT] (4.12) Bing cach tuong tu doi véi cén bing gitta dung dich bao hoa cita cau tir B va tinh thé B nguyén chat ta ciing c6: Seesas) = EXPE bore) * Havas) RP] : (4.13) Chia (4.12) cho (4.13) ta duge: ain) Agane)= eXP(LCHagey + Honan) ~ Gane + Bona) IRE)” (4.14) ‘Trong nhiét dong hoc ta di biét ring ve phai ciia phuong trinh (4.14) chin 1a hing s6 can bang K cita phan tg (4.3), tite Ia: K = dycainw/ Fairy (4.15) Nho phuong trinh (4.15), Khi biét do tan cia chat A va B & mot nhiét dO cho trudc, c6 duge céc gid tri hé sO hoat do nhd séch tra ctfu hode bang tinh todn, ngudi ta c6 thé tinh duge hang s6 can bang cia phan ting (4.3). Loi ich cia déng ket tinh 18 & chd cé thé chuyén cau tit vi lugng vao pha ran tir dung dich ma & d6 néng dO cia né rat nbd, chua dat dén néng do bao hda, sau qué trinh két tia dung dich la bao hda chi d6i v6i cau tit da lugng, vi thé phuong trinh (4.10) can phai viet lai 1a: ar) 4, (0) FA dd) (4.16) 4A(r) 4BUdd) Thay ayn, = f.-X; Va Guay) = YM; VaO (4.16) ta cb: XB-Macddbny £B-1 A(ddbh) (4.17) xa ng Sate trong dé: Yacaavnyy Maur) ~ he s6 hoat do va néng do molan cita cau tir da lung (A) trong dung dich bao hoa ciia n6; ‘Yas My ~ hé sO hoat do va néng do molan cita cau tir vi Iugng (B) trong dung dich; far-%~ be s6 hoat do va néng do phan mol cia cu tit da Luong trong pha rin; fos Xq- hé s6 hoat do va néng dé phan mol cita cau tir vi luong trong pha ran. TY 6: p=78., 7B + (4.18) XA ma phan nh su thay d6i trong phan bé dinh Iuong gitta cdc cau tit gitta dung dich va pha rin, vi thé dugc goi 1a hé s6 phan b6. He s6 phan b6 D cho biét mic do Kim giau céu tit vi Ivong nhor phuong php cong két. Phuong trinh (4.18) c6 thé viét lai duéi dang: = SB-Y A(ddbh) IAB K (4.19) | Cain chi ¥ rang trong khi hing s6 can bang K chi phu thudc nhiét d6 thi hé s6 phan b6 D khong nhing phy thugc vio nhigt do ma c vio thanh phén dung dich. Khi néng do vi cau tir trong dung dich 1a dit nh, ham long vi cu tir trong pha ran cing hd, 6 thé xem x, * 1, ta c6: D = Xpmacano/ty , (4.20) Phan mol cita B trong pha ran (x,) c6 thé biéu dign bang ty s6: 83 = (1/Mpery):[0/ Mun) + 9/M ao)] (4.21) trong dé: xrva_y- kh6i lugng cita B va A trong pha ran; My. Mq- phan tir gam cita B va A. Khi néng do cita B trong dung dich I& nhé so véi A, s6 mol B trong pha ran ciing 1a nho so vi so mol A: 21M q+ YM nee, * YM nee va (4.21) tr thanh: X= (May / IM nen) (4.22) TY s6 giita céc néng do molan ciia A va B trong dung dich ciing bing chinh ty sé gitta sO mol ciia chting trong dung dich dé: Matddbh) __Yo-Y , 49 -* mp Maas) Maaay (4.23) trong d6 xy va y, la tong khdi lugng cau tir B va A cé trong hé. Thay (4.17), (4.18) vao (4.15) ta c6 phuong trinh Henderson - Kracek va, nhy da trinh bay & phan trén, tir phuong trinh nay cing rut ra phuong trinh Khlopin. Sy phan tich céc vain dé nhiét dong hoc cita déng ket tinh cho thay rang, cdc phuong trinh nay chi ap dung duge khi néng do vi cau tir trong dung dich la dit nhd dé cdc sur gan ding neu ra khi rit ra cde phuong tinh (4.17), (4.18) va (4.15) la chap nhan duge. : 4.2.5. Céc yéu t6 anh hudng dén hé s6 phan b6 trong déng két tinh Nhu da noi 6 trén, hé sé phan b6 D trong déng két tinh, duge dinh nghia bing phuong trinh (4.13), cho biét mic 9 1am gidu cau tit vi lugng khi déng két tinh vao pha fn, néi khée di Ja phan 4nh mite do hodn hao cita viée téch vi lugng phéng xa ra khoi dung dich. Vi thé, viée tim cde céc yéu t6 anh hudng dén he sé phan 66 c6 ¥ nghia thye t& quan trong. Dé thuan tien cho cdc lap luan, ta rit tir phuong trinh (4.19) biéu thitc lien hé gitfa hé s phan bé va hang sé can bing ciia phan (mg (4.3): a (4.24) S37 a(ddbh) : Khi A va Bla chat dign gidi, cdc hé s6 hoat dO Ya, Yn duge thay bang cdc hé s6 hoat do trung binh Yas, Yn: Gia sir chat dign gidi A dien ly theo phuong tinh: A = v,AttvA thi hé s6 hoat d6 trung binh y,, duge dinh nghia nhu sau: Yat = Vet YY (4.25) VOI V=V,+V., Vi Yy 7. ld cdc hé s6 hoat dO cation va anion. 4.2.5.1. Anh hudng ciia nhi¢t d6 lén hé s6 phan bé trong déng két tinh Trong nhiét dong hoc ngudi ta da ching minh ring, anh hu6ng cia nhiét do len hang s6 79 can bang cita mot phan ting hoa hoc duoc biéu dién bang phuong trinh: dinK/dt = -QIRT” (4.26) trong dé Q a hiéu tg nhi¢t ctra phan tng. ‘Thue nghiém cing nhu cdc tinh toan ly thuyét cho thay ring, trong phan Idn wudng hop, hang s6 can bing cila né giam di khi nhiét do tang cae phan mg dang (4.3) 1a toa nhiét, nghi len. Nhung he s6 phan bo D cn phu thugc vao cdc hé s6 hoat do, ma sy bién thien cla ching theo nhiet do 1a phiic tap. Su bit trit cita cde yéu t6 dan dén két qua Ia: trong phn Idn trudng hop D giam khi nhiét do tang, nhung c6 nhiéu trudng hop khi nhiét do tang lén hé s6 phan b6 cting tang lén, hodic khong thay déi hoac bién thién theo nhimg quy luat phtic tap. Mot sé vi du vé anh hudng cia nhiét do lén hé sé phan bo dugc tinh bay trong bang 4.1 Bang 4.1. Su thay déi hé sé phan bé theo nhiét do He dong két tinh Nhiet do, °C DB BaCrO,. RaCrO,.H,O 345 120,19 56.1 1437 100.4 237 PH(NO,);. Ra(NO,)-H 0 2,06 | 2s 247 100 _ H,COO),. Ra(CH,COO),.H,0 50 0.96 a 15 0.92 100 0.89 4.2.5.2. Anh huéng cita thanh phdn dung dich lén hé sé’ phan 66 trong dong két tinh Anh hudng cita thanh phan dung dich lén he so phan bo duge téng két trong quy tc Khlopin: Néu sy thay d6i thanh phan dung dich khong lam thay d6i ty s6 cde hoat do nhiet dong cia cu tir da Iuong va cau tit vi lugng, thi hé s6 phan bé khong thay d6i, Néu sy thay déi thinh phéin dung dich lam thay d6i mot cach khéc nhau cdc hoat do nhiet dong cita cau tir da long va cau tit vi lugng, do su tao thanh phifc chat, cdc hop chat khong dien ly hoae do mot nguyén nhan nao khée, vi thé gay ra sur gidm mot céch wu tién hoat do cau wi da lugng trong dung dich, nghia la Lam giam ty s6 gitta hoat do cia cau tir da luong véi hoat dQ cia cau tir vi lugng, thi he s6 phan bo D sé tang len, trong trudng hgp nguge lai n6 gidm di. 80 That ra noi dung ciia quy téc Khlopin c6 thé suy ra truc tigp tit phurong trinh (4.24). 1) Anh huéng ciia su thay Adi néng dé cau tit da long va cdc tac nhan mudi két Ken hé s6 phan bé trong déng ket tinh Tu phuong trinh (4.24) nit ra ring, khi thay d6i néng do cia cau tir da Ivong trong dung dich hogc them vao dung dich mot hgp chat 6 chung anion v6i céu tir da Iuong va cau tit vi lugng, ma ty s6 gitia cde hg s6 hoat do cia cu tir da lugng va cau tl vi lugng trong pha rin va trong dung dich thyc t khong thay di, thi hé sé phan b6 ciing khong thay déi. Mot vi du dién hinh I khi cong ket RaBr, v6i cu tit da luong BaBr,, sit thay déi néng do HBr trong dung dich lam thay di higu tng muéi két cla c4 hai mudi bromua mot céch nhu nhau va vi thé khong din dEn sy thay déi dang ké he s6 phan bé D (bing 4.2). Bang 4.2. Su thay d6i hé s6 phan bé D 4 0°C cia radi gitta dung dich va tinh thé bari bromua khi thay déi thanh phan dung dich. ‘Thanh phan z 7 “| dung dich HBr (mol) eee naan) BaBr, (mol) none Foss)! Mpatea! Mae 3.11 0 125 2.92. 0.27 120 y 2.84 0.43 { “128 2.42 1,03 12.6 1,72 222 149 127 2,92 _ 39 2) Anh hudng ciia su thay déi néng do tink : cau ti lén hé sé phan bé trong déng két Su thay d6i néng do vi cau tit trong gidi han cita cic néng do nho (cho dén khodng 0,01M) thutng khong Jam thay déi trong thuc té gid tri ca hé s6 phan bé. O nhimg néng do cao cia vi cau tt, su thay d6i néng do vi cau tir trong dung dich chi lam thay déi hé s6 phan b6 khi nhing su thay déi ay 1am thay d6i hoat do cila vi cau tir trong pha rin. Chang han trong su cong két RbCI nho cau tir da Iwong KCl, khi néng d@ RbCI trong dung dich thay déi 6 ving dudi 01M, hé sO phan bé hau aku khong déi. Nhung 6 ving néng do én 0,1M, su tang néng do RbCl trong dung dich dan tdi su tang hé s6 phan bé D. Hién tuong tuong ty cling quan s4t duge Khi cong két RbBr voi KBr. rong khi ay hé FeSO,.CoSO,.H,O 6 hé s6 phan bé khong thay déi khi thay déi néng d6 vi cau tir. 81 3) Anh hudng ciia sy tao phic trong dung dich lén hé sé phan bé trong déng két tinh Khi cdc cau tir vi tuong va da long tao phic véi mét anion X trong dung dich, chang han theo cdc phuong trinh: B+X = BX (427) A+X = AX (4.28) Cac hing so bén K, cla phtic BX va K,’ cla phite AX biéu din bai cdc phuong tinh: ah, Ky=> (4.29) 4B (dd) 4x va Ky=—““S— (4.29b) N(dd) Ax trong d6 : qs) ~ hoat do cita B tur do khi c6 mat chat tao phitc, ax va day 1B hoat 46 cita anion X vay ciia phitc BX trong dung dich; 4 yy ~ hoat dO clia A ty do khi c6 mat chat tao phtic, ayy 1a hoat do ca phic AX trong dung dich. Dé thay rang hoat do cita B wong dung dich khi khong c6 mat chat tao phic (ayy) va khi c6 sy tao phitc (@’g4,,) lién hé véi nhau béi phuong trinh: Fray = 2 Hwy + ox (4.30) Rit agy tir (4.29) va thay vao (4.30), ta c6 : Aqua, = 2 yaun( | + Kyax) (4.31) Tuong tu, ta c6: A guaay = @ gual + K'yay) (4,32) Tir (4.29b) rit ra: a, =), -FAX (4.33) Kg aacdd) Dura ay lay tir (4.33) vio (4.31) va (4.32), 16i thay céc phuong trinh thu duge vao (4.11) ta nhan duge phuong trinh: 82. pa Kb. ax _ fy Fads) Ko Faced) K (4.34) 4a) apd) 14 CAN ncaa) Thay céc hoat dO bing tich cila néng d@ phan tich va hé s6 hoat do, tir (4.34) va (4.18) dé dang rit ra lién hé gitta hé sO phan bO D khi khong c6 mat t4c nhan tao phtic voi hé s6 phan b6 D, khi c6 chat tao phifc trong dung dich: 14 Kb 4ax Ky a D=D,.—_? “Aw (435) a eee Gacdd) Tuong tu nhu D, hé so phan b6 D, khi cé chat tao phic trong ding dich duge dinh nghia bang phuong trinh: Dp. = 78 MB . (4.36) xa my : trong d6 m’,, m’y 1 néng do molan cita céc cfu tir da lugng va vi lugng t6n tai d dang ty do trong dung dich khi cé mat t4c nhan tao phitc. ’ Khi dgx>> @” gay (4.36) 6 thnh: : D = DAK JR's) (437) Phuong trinh (4.37) cho phép xéc dinh hang s6 bén K, cia phtfc chat tao thanh gitfa vi cu tit va téc nhén tao phite X, khi biét hing s6 bén cita phiic chat cia cfu tir da lugng va cdc he s6 phan b6 D va D.. . 4.2.5.3. Anh huéng ciia su thay déi thanh phan pha ran lén hé sé phan bé trong déng két tinh ‘Thanh phan pha rin cé thé thay déi do sy cé mat trong dung dich cau tit da luong thit hai déng hinh v6i cau tir da lugng thit nhét. Bang céch them tir tir cau tir thit hai nay vao dung dich c6 thé gay ra su thay di ti ter thanh phn pha rn. Nguoi ta nhan thay ring su thay déi khong d6t bién thanh phan pha rin din dén sy thay déi tir tir hé s6 phan b6 cila cau tit vi lugng. Mot vi du IA su cong két 6 25°C cita radi nitrat v6i cdu tit da lugng bari nitrat cing véi cu tir da lugng thét hai 1A chi nitrat. Khi ty 1¢ néng do chi nitrat so v6i bari nitrat trong dung dich tang dan tir O dén 100%, néng d@ cita cau tir nay tang dan trong pha ran, hé s6 phan bé cila radi bién thien dan 83 din tir gid tri hé sé phan bé tong hé Ba(NO,),-Ra(NO,),-H,O sang hé sé phan bé trong hé Pb(NO,),-Ra(NO)),-H,0. Khi thanh phan pha rin, vi mot ly do nao d6 thay déi dot bién, hé so phan bé cing thay d6i nhay vot. Mot vi du 1a su déng két tinh radi nitrat v6i stronti nitrat. G nhiét do du6i 34°C stronti nitrat két tinh duéi dang Sr(NO,),.4H,O, 6 34°C 6 dang mu6i khan Sr(NO,),. Do sy thay d6i dot bién nhu vay cilia thanh phan pha ran, hé s6 phan bé cita radi cting thay déi nhay vot (xem bang (4.3)). Bang 4.3. Su thay d6i hé s6 phan b6 cia radi trong hé Sr(NO,),- Ra(NO,),-H,O Dang tinh thé cia cu tira lugng | — Nhigt do két tinh °C He s6 phan bé D ciia radi Sr(NO,),-4H,0 15 | 1,08 Sr(NO,),.4H,0 20 | 0.74 Sr(NO,)>-4H,0 29 | 0,66 Sx(NO,)3 34 33 | sexo, . SS || 29 Sr(NO,), 0 22 4.2.5.4. Anh hung ctia su cé mat vi cdi tit thit hai lén hé s6’ phan bé trong déng két tinh” Néu dung dich chifa hai vi cau tir khong tuong tac v6i nhau va su tham gia cita ching vao mang tinh thé cia cu tir da Iugng khong lam thay déi so Iwong khiém khuyét trong mang tinh thé cia cu tir da lugng, thi sy 6 mat eau tr vi luong nay khong anh hudng dén he so phan 6 cia cifu tit vi lugng kia. Ching han céc vi cau tir radi va RaD khong 4nh hung ln nhau len he s6 phan bé cia chting khi cong két v6i BaCl, 6 0°C. Khi cation ciia cau tir vi lugng thit hai c6 hod tri khéc v6i cation cila cau tir da lugng, su tham gia cia né vio mang tinh thé dn dén sy hinh thanh cdc khiém khuyét bé sung gidng nhu anh hudng cila cc tap chat. Khi ay vi cau tir thir hai nay anh hudng 16 rét lén hé sO phan b6 cia vi cau tir thi nat. Mot vi du dién hinh Ia sy gidm he s6 phan bé cia ThB gita dung dich va tinh thé natri clorua khi c6 mat ion canxi. 4.2.6. Anh hudng ciia cdc yéu to dong hoc lén su phan bé vi cau tir trong dong két tinh Dic rung phan b6 ciia vi edu tir khi déng két tinh chju 4nh hudng manh cila cdc yu t6 dong hoc, bao gém dong hoc ciia su tao mam tinh thé, dong hoc cia sir phat trién tinh thé va 84 dong hoc cita tai két tinh. Vi cdc mam tinh thé c6 kich thuée rat nhé (10 - 100A), khdi lugng cae méam 1a rat nh6 so véi kh6i lugng cila két tia, anh hudng cla su tao mam cé thé b qua. Vi thé chiing ta sé chi trinh bay anh hung ciia dong hoc phat trign tinh thé va t4i két tinh Ten su phan DO vi cau ti. Su hinh thanh két tia cing ohu su tham nhap vi cau tir vao két tiia bao gém ba giai doan: 1) Van chuyén céc tiéu phan tir dung dich dén 16p bien gita pha long va pha rén thuong goi 1a giai doan khuéch tan ngoai, Khi tién hanh két tia cé khudy tron, chang han khi dua cc dung dich vao binh phan tng, tao thanh trang thai qué bdo hoa cila cdc chat kh6 tan déng thoi khuay ron manh, téc do van chuyén phu thugc manh vao téc dé khudy tron. Khi két tia khong khudy tron, ching han bing cach 1am bay hoi tir tir dung dich bao hoa, téc do ciia giai doan nay chinh 1a 6c 0 khuéch tn cita céc tiéu phan trong dung dich duge ky higu 1a vy. 2) Céc tiéu phan di qua l6p bien dé két tia len bé mat pha rin, do su két hgp cita céc ion thanh phan tt, Téc d6 cita giai doan nay ky higu IA va, 3) Sar khuéch tin ede iu phan trong pha rn, thugng got 1a st Khuéch cin trong (noi khuéch tan). Tc do cia giai doan nay ky iu Ia vy, Trong ba giai doan trén, giai doan nao cham nhat sé quyét dinh dong hgc cia toan bo qué trinh. Khi t6¢ d6 ciia cdc giai doan tuong duong nhau, sy mo ta dong hge cia qué trinh déng két tinh sé trd nén rat phic tap. Vi thé anh hudng ciia cdc y€u t6 dong hoc lén sy phan b6 vi cau tir trong déng két tinh chi c6 thé m6 td dinh lugng khi dua ra cdc diéu kién gid dinh cu thé. Dé don gian ci luan, chting ta sé gid dinh rang su khuéch tan trong c6 thé bé qua, ttf IA Vy, = 0. Khi va<< vy te dO két hop cdc ion tao thanh phan tir 1A cham so véi t6c do khuéch tn trong dung dich, ngudi ta bao rang su két tinh xay ra trong mién dong’hoc. Trong trudng hop nguge lai Vao>> Vix Sur két tinh dién ra trong mién khuéch tan. 4.2.6.1. Su két tinh xdy ra trong mién dong hoc Khi cong két, trong qua trinh phat trién tinh thé hoac téi két tinh, ty s6 gitta bign thien khdi Iugng vi cau tir va bién thien kh6i lugng cu tit da lugng trong pha rin da/dy c6 thé biéu dign béi phuong trinh: Son yF Cau) (438) dy trong d6 A(x, y) 1A mot he s6 ty 18 phu thude vao néng do ciia cdc cu tir trong dung dich, trong ‘MOL SO tdi ligu cling duge goi 1a hé so phan b6, nhung né ty le véi di/dy, te 1a ty sé gitta s6 phan tir gam vi cau tir va cau tir da Ivong chuyén vao pha ran, chit khong co y nghia thong thudng cila 85 hé sé phan bé (1a ty s6 cdc néng d6 vi cu wy trong pha rin va trong dung dich), F(C,,) la néng do vi cau tir tai l6p dung dich nam sat bé mat pha rin. ‘Trong trudng hop chung, F(C,,) la ham s6 cla néng do trung binh va tc do khuéch tan ciia vi cu tir trong dung dich. Khi t6c d6 khuéch tan trong dung dich a rat 1én, néng do vi c&u tir tai Iép dung dich nim sét bé mat pha rin bing néng d6 trung binh cita vi cau tir trong toan dung dich, tte 18: F(C,,) = Cay va phuong trinh (4.38) tré thanh: de =Xxy).Cad (4.39) dy Khi két tinh bing céch lam bay hoi din dung dich bao hda cita cau tir da lugng (cé khuay tron manh dé dam bao diéu kién F(C,,) = Cy), néng d6 céc cau tir trong dung dich cé thé coi la khong thay déi, bang néng do bio hoa, luc ion trong dung dich khi 4y git mot gid tri khong déi, va c6 thé chap nhan A(x,y) 1a mot hing s6: A(x, y) = Ny = const (4.40) Néng 9 cau tir vi lugng trong dung dich, C,, Ia s6 phan tir gam cau tir nay trong mot don vi thé tich dung dich: Cu = 6-0 (441 trong dé x, va x [8 s6 phan tit gam vi cau tir trong to’n bo he va trong pha rn, V ia thé tich dung dich. ‘Thé tich dung dich V cé thé thay bing ty sO gitia s6 phan tir gam cau tir da Iuong c6 mat trong dung dich v6i néng 49 Cjyyy clia cau tit nay: V=Ou- Wo Cons (4.42) trong dé y, va y 1A s6 phan tir gam cu tit da Iugng trong toan bo h¢ va trong pha rin, Cyay JA néng do trung binh cia né trong dung dich. Gid tri Ci, nhu dd mo ta & tren, Ia néng do bio hda Cy, cila cau tir da Iugng & nhigt dO da cho: Cys = Cy, = const. Thay (4.42), (4.41) vao (4.39), ta c6: deo =2) 5, dio -» ao xo -¥ yory véi: Je = No.Ciyys = Const (4.44) Su tich phan (4.43) cho ta: 86 (4.45) hay: (4.46) YOu D6 la phuong trinh Doerner vi Hoskins mo ta quy tic logarit vé phan b6 vi cu tir trong tinh thé cau tir da lugng: Logarit ctia ty s6' giita néng dé ddu va néng dé sau déng két tinh cia cdu tit vi lugng trong dung dich chia cho logarit ctia t¥ s6 gitta néng dé déu va néng d6 sau dong két tinh cita cdiu tit da lugng trong dung dich la mot hang sé. Phuong trinh Doerner va Hoskins cho phép tinh dugc s6 pha tr gam x cla cu tit vi lugng con nam lai trong dung dich, khi x4c dinh duge 4, va y bang thuc nghiém. Can nhé ring phuong trinh nay duge rit ra véi gid dinh 1a su Khuéch t4n wong dung dich dién ra nhanh va sy két tinh thy hign bing céch lam bay hoi dung dich bao hoa cau tir da luong. Dé hiéu rd them y nghia vat ly cua phuong trinh Doerner va Hoskins, chting ta phan tich thém vé co ché Ién lén ciia céc tinh thé khi cong két. Cac tinh thé 16n lén nho sy két tia tren bé mat cia né cdc 1ép da phan tir cila cu tir da Iugng. Do luc hiit gidta cde phan tir hodc céc lye ion thit cap, bao quanh 16p $ trén ranh gidi hai pha léng - ran c6 mot Iép dung dich A. Su trao déi vi cu tir gitta I6p A va bé mat S gay ra su xam nhap vi cdu tir vao pha tinh thé, xay ra cho dén khi mot lép mdi S' két tia trén bé mat, phil lén I6p S. Lép S' lai ti€p tuc qué trinh trao déi vi cau tir véi Ip dung dich A’... Su phan b6 cau tir vi Iuong trong pha tinh thé sé chia thanh timg lép, gidng nhu céc 16p trong mot cu hanh (phan bé dang cit hanh).'Vi xp-.x va yy - y kin luot 18 sé phan tir gam céu tir vi Iugng va da lugng cdn lai trong dung dich. Phuong trinh Doerner va Hoskins cho thay ring khi 2)> 1 dung dich nghéo dan cu tit vi lugng khi so sénh voi néng do cu tir da lugng. Tite 1a 16p dung dich A’ c6 néng d6 tuong d6i cia cu tir vi lugng nho hon 16p A, din dén néng do cau tir nay trong 16p tinh thé S' nhé hon trong lép S. Mot cach téng quat: Khi Ay> I néng dé vi cdiu tit trong tinh thé gidm dan tit tam ra dén bé mat, con trong trudng hop Ay< 1 thi nguge lai. 4.2.6.2. Suc két tinh xdy ra trong mién khuéch tan Van>> Yu >> Ven = O Khi t6c do khuéch tdn 14 nhé so véi t6c do két tha len bé mat pha rn (cing thudng duge xem IA t6c dO vugt qua ranh gidi phan chia long rén cla céc cfu ti), xung quanh bé mat pha rin 87 c6 mot l6p dung dich c6 bé day 8, 6 d6 néng do cae c&u tis thaip hon néng do trung binh trong toan dung dich. Bé day 6 di nhién phu thudc vao t6c d khuay tron, cdn khi két tinh khong khudy tron n6 phy thudc vao tc 46 tr khugch tin trong dung dich (v,). Dé don gian héa viee Uich phan phuong trinh (4.38), ngudi ta chap nhan rng trong lép 5 he so khuéch tén cia edu tir da lugng (Dyy,,) va cha cau tit vi lugng (Dyyo)) 1a bing nhau va ty s6 gid céc hé sO khuéch tin nay v6i bé day 8 18 khong déi: (Dua) 8 = Dua)! 8 = const (447) V6i diéu kién (4.47), tir (4.38) ngudi ta thu dugc: aa x “0% (4.48) Y V+A Ni) trong dé: iy Yo lan Iugt 12 $6 mol cia cau tit vi lugng va da Iuong trong to&n bo he; x,y ln uot 18 sO mol cia cu tir vi lugng va da Iugng trong pha rin; yy, la s6 mol cia cau tit da lung con lai trong dung dich; Ay I mot hang s6. Khi thay y= y,- y,, bing vai phép bign déi don gidn, ta c6: xox ~=ho (4.49) y yo-y . D6 chinh 1a phuong trinh (4.2) cita L.M. Henderson va F.C. Kracek, khi'thay 2 bing be s& phan b6 D. 4.3. PHAN BO VI CAU TU GIUA PHA RAN VA PHA KHf Radon c6 kha nang déng két tinh véi hydro bromua trong he Rn-HBr-2C,H,CHs, voi sunfuro trong hé Rn-SO,-6H,O va Rn-SO,2C,H,OH, véi hydro sunfua trong hé Rn-H,S- 2C,H,OH. Trong tinh thé hén hgp ca cdc hgp chat trén, radon va hydro bromua, sunfuro hoa hydro sunfua chiém céc 6 tréng trong mang tinh thé ciia nude, phnol hoac toluen. Gidng nhur trudng hop déng két tinh tir dung dich, su phan b6 radon gitia pha khi va pha tinh thé tuan theo phuong trinh Khlopin. ‘That ra su déng két tinh v6i mot s6 hop chat khong phai Ia tinh chét rieng cita radon. Céc khf tro khde cling cé tinh chat twong ty. Digu dang chi ¥ 1a su khéc nhau rat Ién cilia hé sO phan b6. Kha nang chuyén vao pha tinh thé tang manh theo chiéu ting nguyen tir Iuong cla khi tro, Chang han khi déng két tinh trong hé khf tro- SO,-6H,O, he s6 phan bé ciia Rn bing 2 dén 88 40 ln hé s6 phan b6 cita Ar, hoac bing vai nghin lén hé s6 phan b6 cla He. Nha thé Rn cé thé tach khdi Ne hoac He bing chi mot Idin déng ket tinh véi hydrat ciia SO,, va téch khoi Ar sau vai ln tai ket tinh 4.4. PHAN BO VI CAU TUGIUA HAI PHA LONG Vé can ban su phan b6 vi long chat phong xa gitta hai pha long khong thé hign di bigt gi so véi céc quy luat quan sat duoc khi chiét nhiing lvong thong thudng ciia ching. Phuong phap chiét c6 vai trd rat quan trong trong vige téch, tinh ché nhiéu nguyen t6 phong xa, vi thé sé duge trinh bay chi tiét cdc chuong sau. Trong muc nay chiing (a chi nhic qua mot s6 anh hudng cila cdu tir da lugng dén phan b6 ciia cau tir vi ugng trong su chiét long - long. Ngudi ta quan sat dugc hién tugng cong chiét cdc vi lugng cua mot nguyén t6 khi chiét mér cu tir da lung. Chang han ion Na* khong bi chiét bai tac nhan B-izopropyltropolon, nhung Khi cé mat Zn* hoac Ni?* n6 bi chiét vao pha hiu co do sy hinh thanh cdc hgp chat chiét duoc dang NaZnA; hoac NaNiA, (A 1a anion). Cau tir da lugng c6 thé lam tang hé sé phan bé cla cau tir vi lugng, Hién tugng nay thudng quan sat dugc khi chiét mot sé déng vi phong xa trong moi trudng axit clohydric bang ete. Chang han hé sé phan b6 cita "sb" tang manh khi cé mat mot lung lon Fe", Nguyén nhan 1a cdc phite tao thanh giita axit clohydric véi Sb" va véi Fe" thé két hop véi nhau tao thanh cdc lién hop phan tir, giam hoat d6 cia c4u tir vi Iuong trong pha hitu co din dén tang hé s6 phan b6. Trong nhing trudng hgp don gian, su thay déi_hé sé phan b6 cita cau tit vi lugng theo néng d6 cau tir da lugng trong dung dich nuéc [Me2], duge biéu dién béi phuong trinh kinh nghiém: ‘ Dye, = A + B[Me,]%, (4.50) khi duoc chiét vao pha hitu co c6 trong dé A, B la céc hing s6 kinh nghiém bao ham ca hing s6 chiét, hang sé lien hgp cita céc phan tir phite trong pha hiu co, hé s6 hoat do ciia cdc cau tit. @ cing 18 mot hing s6 kinh nghiém. Tuy nhién gid tri cla a cling c6 thé thay déi trong nhiing ving néng do khéc nhau cila cu tit da lugng, Khi trong pha hitu co xdy ra sy phan ly cdc hop chat duge chiét cia vi luong mot déng vi ph6ng xa (thutdng gap khi chiét bing cae xeton), ngudi ta c6 thé quan sat dyoc suv gidm he s6 phan bé ciia cau tit vi ugg do su c6 mat cia cu tir da lugng. Ching han khi chiét vi long "In tir dung dich HCI bang céc xeton, hé s6 phan b6 gidm manh Khi ting néng d9 ‘Te hoac Sn!” trong pha nuéc, O cde néng dO nhd khong déi cia HCl, su gidm hé s6 phan b6 cita c&u tir vi Iutong (Dyci) khi tang néng dO céu tit da lugng trong pha nuée [Me], 06 thé bigu dién bai 89 phuong trinh kinh nghiém: B Due =4+————= So ViMealn (4.51) trong dé, cing gidng nhu 6 (4.50), A, B Ia cdc hing s6 kinh nghiém bao ham ca hing s6 chiét, hing so lién hgp cia cc phan tt phic trong pha hitu ca, hé s6 hoat do cia cdc cau tit. Sur ting nhiét do thu’ng lim gidm bot anh hung cia cdu tir da luong len su chiét cu tit vi luong. 4.5. SUHAP PHU CAC DONG VI PHONG XA Su hap phu cc déng vi phéng xa tir dung dich cé vai trd quan trong trong hoa phéng xa Mot mat vi cdc déng vi phong xa thudng t6n tai trong dung dich & nhiing néng dé rat nhd, c6 thé bj mat di trong qué trinh xit ty do bi hap phy béi thanh binh, béi cdc tap chat trong duing dich, bai cic két tila cila cdc chat khéc hod bdi gidy loc. Mat khéc, ky thuat hap phu lai duge sit dung rat rong rai dé téch cc nguyén t6 phéng xa ra khéi cc dung dich. 4.5.1. Ce dang hap phu ‘Can cit vao ban chat ce tuong téc trong hap phu, ngudi ta chia thanh hap phu phan tir va hap phu ion. 4.5.1.1. Hap phu phan tit Hap phy ma téc nhan hap phy va chat bi hap phu tuong tac véi nhau chib yéu bai cdc luc van der Waals duoc goi lA hap phu phan tit. Trong hap phu phan tir, quan he giifa céc néng do chat bi hap phu trong hai pha can bing (sn - khi hoac rin - long) duge mo ta béi cdc phuong tinh Langmuir: X= Xe — or (4.52) C+ Be" Va phuong trinh Freundlich: x=KC (4.53) trong dé: x va C Lin lugt 1A néng do chat bi hap phy trong pha ran (56 mol chat bi hap phy di vio 1g tc nhan hap phu) va dung dich (hoac pha khi) nim can bing véi nhau; Xe 1a néng dO bao hda ca chat bi hap phu trong pha ran; B, K vin lA cc hang s6 kinh nghiém, n < 1; 90 Q 18 niet hap phu. Cn chi ¥ ring phuong trinh Langmuir 1a phuong trinh bén kinh nghiém duge rit ra tir mo hinh gia dinh vé su hap phy timg lp don phan tit, con phutong trinh Freundlich thudn ty fa phuong trinh kinh nghiem. 4.5.1.2. Hdp phu ion Trong hap phu ion tuong tdc gitfa tac nhan hap phy va chat bi hap phy chil yéu co ban chat tinh dién. Hap phu ion xay ra trén cdc két ta tinh thé min, trén bé mat cdc két tha c6 thé tich lén nhu két tia hydroxit, silicagen, aluminosilicat, tren cdc hat keo, giddy loc hodc nhya trao déi ion. Trong phdn Ién truéng hop, hp phu ion ciing tuan theo céc phuong trinh ciia hap phy phan tit. Chang han su hap phy trén thy tinh cla Ra” trong ving néng do rng, cila Ba®* va Sr* trong ving néng do 5.10 dén 10°M tuan theo phuong trinh Freundlich véi cdc gid tri trong img cia n = 0,6; 0,63 va 0,63. O nhimg ving néng do thap hon, sy hap phy Ba”* va Sr* tuan theo dinh luat Henry (Jugng chat bi hap phu ty 1¢ thuan voi néng do cia né trong dung dich). Hap phu trao déi ion tuan theo dinh luat tic dung khdi lirong. ' Quan trong nhat doi véi Héa phéng xa Ia su hap phu vi lung céc ion cita céc déng vi ph6ng xa tren bé mat céc tinh thé ion. 4.5.2. Hap phu trén cdc tinh thé ion 4.5.2.1. Dinh ludt Fajans - Paneth Bang 4.4. Su phy thugc ciia Ivgng ThB* bi hap phy len két tia mudi bac vao do tan cia hop chat gitta ‘ThB™ véi anion ciia ket tia (két tha duge hinh thanh do phan tng gitta cdc duong lugng cation va anion). Ké tia (t4c nhan hp phu) | Dotan cia hop chat tao thanh | Luong ThB™ bi hap phy gitta cation bi hip phu v6i anion vao két tila (%) cia téc nhan hap phy (mol/!) AgBr 2.10" 18 Agi 1.10" 21 AglO, 5.10% 43,1 AgsG0, 2.10° om ‘Ag,CrO, 2.107 979 Dinh luat Fajans - Paneth cho biét m6i lien quan gida do tan cia hop chat hinh thanh gitta cation bi hap phu véi anion trong tinh thé va luong cation bj hp phu: Mot nguyén t6 phong xa t6n tai trong dung dich d dang cation sé bi hdp phu cdng manh boi mét két uia (von sdn cd trong dung dich hay dang hinh thanh) khi hop chdt tao thanh gitta 91 cation nay véi anion ciia két tha c6 do tan cang nhé. Dinh luat Fajans - Paneth duge minh hoa bang su hap phy ThB* trén cdc két tia mudi bac (bing 4.4). Tir bang 4.4 dé thay ring ngay vi du dién hinh nay ciing thé hien nhiéu ngoai 1¢ so véi dinh luat da néu ten. 4.5.2.2. Dinh luat Hahn Su phat hién nhiéu ngoai Ié so v6i Dinh luat Fajans - Paneth, ching han ThB (mot déng vi phéng xa cita chi) khong bi hép phy trén thity ngan clorua mac dit chi clorua Ia chat khé tan, da dan ngay chinh Fajans dén ¥ nghi la, dién tich bé mat két tila c6 anh huéng dén kha nang hap phy. Tren co sé céc cong trinh cla Helmholtz, Gouy va Stern vé sur tao thanh 1ép dién kép tren bé mat két tia, Hahn 43 dua dinh Tuat sau: Mét nguyén 16 phéng xa sé bi hdp phy trén cdc tinh thé c6 cue khi bé mat tinh thé mang dién trai ddiu so véi dién tich ion cia nguyén t6 phong xa. Su hdp phu cang manh khi hop-chat tgo thanh giita ion cita nguyén 16’ phéng xa va ion tich dién trdi ddiu ctia bé matt tinh thé co a6 tan cang nhé hode cang it phan ly. Dinh luat Habn duge rit ra tir su phan tich két qua nghién ctu hap phu THB” tren cac két tila CaSO, va Agl. Theo cdc két qua nay THB” sé bi hap phu cing manh khi dung dich cang du H,SO, va it bj hap phu khi két tha CaSO, hinh thanh trong diéu kign du CaCl, (xem bang. 4.5). Hign tuong ay duge gidi thich Ia khi du SO,? bé mat két tia tich dign am c6 kha nang hap phu cdc ion ThB"? mang dién trai dau, cdn khi du Ca®* thi ngugc lai. Anh hudng cita diéu kién hinh thanh két tia Ag! lén sy hap phy ThB” cting duge gidi thich tvong ty. Bang 4.5. Anh huéng cia diéu kién hinh thanh két tia CaSO, va Agl [én su hip phy TB*. =e | Tie nhin ket tia liy [Do du tie nhan | Luong ThB™ bi hip phu du ket tia tirdung dich (%) CaSO, | H.SO, 9% 88.0 | H,SO, 10% 92.2 a I H,SO, 10 lan 98.4 [ CaCl, 10% 5.2 | CaCl, 7 in 17 mkt 5%. 731 KI 10% 76.9 ‘AgNO, 10% 45 ‘AgNO. 100% 2.0 Dinh luat Hahn khong luon luon ding. AglO; , Ag,C,0, , Ag,CrO, ket tiia do phan img gia cac lygng cation va anion tuong tmg véi phuong trinh ty lugng, ttc 14 cé bé mat khong tich di¢n, vin hap phu manh ThB” (xem bang 4.4) 92 Trong moi truémg axit nhe, TAB"? khong bi hap phy trén bé mat khong tich dien ciia két tia Ag,S, nhung khi them KCI vao dung dich su hap phy lai xay ra va tang manh khi tang néng 40 KCI: Néng d6 KCI (mol/l): 00 04 08 16 3,2 80 16,0 Lugng ThB* bi hap phu (%):0,0 4,5 81 19,1 41,2 55,4 72,7 Nghién ctu nhing sai léch so véi dinh luat Hahn con cho thay ring tc dQ hinh thanh két tia anh huGng dén kich thudc bé mat pha ran va vi thé dén lugng vi cu ur bi hap phu. Ag,CrO, tao thanh khi két tia nhanh trong diéu kién du-ion cromat hap phu manh déng vj cia radi, ThX hap phu kém hon khi dur ion bac, va hau nhu khong hap phu khi két tia hinh thanh cham. Vi, theo cdc ion mang dién tr4i du, su hap phu sé cang manh khi dién tich ion é&ng lén va bén kinh cang inh luat Hahn, sit hap phy c6 nguyén nhan Ia luc hiit tinh dién ciia bé mat voi nhé (xem bang 4.6). Bang 4.6. Sit hp phy mot s6 nguyen t6 phong xa tren bé mat két tia Agi méi hinh thanh tich dign am (lugng ket tia 3.10 mol, thé tich dung dich mui phOng xa 20 ml), Nong do H’ trong dung dich (iong/) 0,005 0,05 01 | Luong nguyén t6 phong xa bj hap phu (%) Ra? 19 it 0 Ac™ 75,2 25,1 7.0 Tht 100 100 50,5 Céc ion cing dau c6 dign tich Ién hon cé thé day céc ion cia céu tit vi ligng ra khoi bé mat tinh thé, 1am gidm manh sy hp phy cu ti nay ten két tha. Tren bé mat K,SO, két tinh tir dung dich bao hoa cia mudi nay, Ra** bi hap phy tir dung dich t6i 57%, nhung chi cén c6 mat Th" v6i néng 46 1% thi long Ra” bi hdp phu chi cdn 2%. Su c6 mat hodc khong c6 mat AI(NO,); cfing anh hudng twong ty dén su hap phy Ra’ trén két tha PbSO,. Anh hudng 16 ret cita ion H’ dén qué trinh hp phu vi lugng céc cation phong xa cling duge giai thich bing higu ting tuong tu. Negay nay ngudi ta cho ring tren ranh giéi gitta hai pha long - rn tén tai mot Ip bé mat S.cia pha rin va mot lop dung dich A, & 46 néng d9 vi cu tit khéc véi néng do trung binh cia vi cau tir trong toin dung dich. Sy hp phu c6 thé do céc lye van der Waals (hap phy phan tit) hoac do cc phan tich dign trén bé mat tinh thé gay ra (hap phy ion). ‘Theo Verwey, Kolthoff va Ratner, su hap phy cdc ion tir dung dich béi tinh thé ion lien quan véi su hinh thanh mot Iép dign kép trén ranh gidi tinh thé va dung dich. Lép kép gém hai ban, bin trong & phia bé mat tinh thé (ky higu 1a S) va ban ngoai vé phia dung dich (ky higu Ia 93 A). Lép dung dich nim ngoai bin ngoai A cia lép kép duge goi la Iép khuéch tan. Sy xuat hien ciia cdc dign tich trén ban trong S cé thé gidi thich bing co ché sau: Khi tinh thé tiép xtic vi dung dich luon t6n tai can bing dong cia qué trinh cdc ion tix bé mat tinh thé di vao dung dich va ion tit dung dich di vao bé mat tinh thé. Khi dung dich du ion Am cé trong thanh phn ca két tha, t6c dé di vao bé mat pha ran cia cdc ion nay tré thanh Ién hon so véi ion duong, bé mat pha ran vi thé du dién tich am. Do lyc tinh dién, dién tich m nay ciia Iép S hut cde ion duong cila dung dich va tao thanh ban ngoai A tich dién am. Khi dung dich du ion duong cé trong thanh phan ciia ket tiia, thi nguge lai, bin trong S tich dién duong. Nhu vay cdu tao cla l6p kép phu thudc vao diéu kién tién hanh két ta. Ching han khi két tia Agl, néu lay du KI, ban trong S dur ion [ tich dign am, cdn ban ngoai A va 6p khuéch tan du ion K*, con khi du AgNO,, ban trong du ion Ag’ tich dién duong, cdn ban ngoai A va lép khuéch tan du ion NOy. Sy hap phy vi cau ta, tir ic 1A qué trinh di vao l6p kép cia vi c. : phu thude vao cau triic cia lép kép, va vi thé chju anh huéng cia nhigu yéu t6. Dinh luat Fajans - Paneth va dinh Iuat Hahn chua phan Anh duge vai trd cita tat ca cdc yéu t phic tap nay. 94

You might also like