You are on page 1of 19

Leon Battista Alberti UXORIA

[ versione latina ]

[PROEMIUM.] Cum a strepitu forensium negotiorum, que qui em multas o! "ausas ti!i "ognitas et pro!atas fasti ire o""eperam, in villa mea latitarem et pro meo more ni#il non agere "uperem, e$er"en i ingenii gratia in #a" "ons"ri!en a inter"enali, quam a te #is "um litteris eferri iu!eo, otium i "onsumere institui% eamque "um a!solvissem et non illepi a vi eretur, illi"o in mentem re iit "um "eteros nonnullos ami"os tum imprimis te, quem o! egregias virtutes et singularem in me amorem in ami"itia ma$imi fa"io, a me persepius petivisse ut siqua interea e$oriretur festivissima inter"enalis, eam a te quam primum eferri iu!erem. &amque te qui em ma$imopere aie!as "upere e$ meis lu"u!rationi!us aliqui apu te quasi monumentum nostre mutue !enivolentie a esse. &on i "ir"o fore iutius superse en um putavi, quominus e$pe"tationi tue satisfa"erem. Atque illi"o, ut"unque erat ru is et inelimata, a te illam eferri iussi. 'anta me #a!e!at "upi itas ut tuis et esi eriis et e$pe"tationi satisfa"erem% atque te qui em noveram, virum eru itissimum meique nominis atque fame "upi issimum, in nostris re!us notan is ita solertem et offi"iosum futurum, ut #an" nisi emen atam et fa"tam meliorem in manus etra"torum nostrorum evenire uspiam sis minime permissurus. (uos qui em siqui fuerint qui, ut assolent, nostra vituperent, etsi in emen an is quam in vituperan is no!is mea "ausa et suo pro mo estie offi"io o""upari eos mallem, "omiter tamen et per!enigne feren os u"am. &am si iu i"ium se tantum suum pro ere o!tre"tator quispiam i$erit, in eam i partem a""ipiam ut pro nostrorum inter nos stu iorum ne"essitu ine fieri nos emen atiores velit. )in autem "ur vituperet nullam rationem afferat et "alumnia tantum ipsa atque livore ele"tetur, non is qui em mi#i tamen usque erit gravis aut penitus molestus, quan oqui em #o" instituto in litteris versor, ut le"titan o s"riptitan oque e$periar qui nam in ies ingenio, stu io et assi uitate a ipsum me #onestan um valeam. *umque in #a" una re igna sane et #onesta operas vigiliasque meas "onsumo, non profe"to iu i"ium invi orum su!isse me re"usem, eosque fa"ile sinam ut natura "onsuetu ineque sua proterva et prepostera "arpen o et o!loquen o utantur, mo o quo ipsi nequeant et nos nequisse, se summis la!ori!us omnique in ustria "onten isse, ut s"ri!en o elegantes simus, fateantur. A" "ertet qui em quivis ut suffragiis fortune in altos ignitatis gra us "ons"en at. +eo ,aptista Al!ertus "um fortunam "ontemnere tum ipsum se ferre et perpeti pul"#errime i i"it, si!ique ipsi minime ispli"et. Atque i "ir"o rure vitam egere et esse in solitu ine potest, quamquam qui em ne solitu o #a!en a est istae" mea, in qua apu me quoti ie io"un issime iversis atque variis e re!us "onfa!ulantes #a!eam, um #uiusmo i inventioni!us s"ri!en is et "ommentan is o!le"tor. (uas, ni fallor, tu "um perlegeris ri e!is et me, ut fa"is, magis atque magis ama!is. -ale.

UXORIA .. +a"enas fama est omnium inter vetustos /raios ur!em fuisse unam armis "laram et arti!us pa"is a mo um insignem, quam finitimique e$ternique populi merito et amarint et veriti sint. A" monimentis qui em litterarum aliqua eius ur!is pre"larissimorum "ivium nomina "ele!rantur, qui qui em egregia virtute sua nomen si!i a" gloriam patrieque sue ignitatem atque au"toritatem plurimum a""umularint. 0os inter ferunt Cleio ramum unum fuisse "ivem qui et foris armorum e$pe itioni!us et omi "onsilio atque pru entia primariis lau e et !enevolentia ignis "ivi!us minime usquam postponerentur. Is "um etate esset gran i et mor!o a e$tremum gravi la!oraret, sus"epta prete$ta toga, regia et aurea gemmis gravi insignique "orona "eterisque reliquis ornamentis triump#ali!us, que si!i ono !ene merenti a patria forent elargita, sese strato le"to me ius "onsi ens a ornavit, a""itisque tri!us "arissimis si!ique omni lau e simillimis quos #a!e!at filiis 1maiori Mitio, minori 'rissop#o, me io erat A"rinno nomen2, frontem si!i et !ar!am plenam maiestatis alterutra manu emul"ens, qui si!i a testamentum ultimamque voluntatem "ons"ri!en am animi esset #is ferme ver!is e o"uit. 3. 4Etenim, o filii, inquit, 5 que no!is a! vestro avo, patre meo, viro non in igno, quem omni memoria et !enivolentia etiam emortuum prosequamur, !ona reli"ta sunt, ea em in #an" usque iem fi e et iligentia mea se ulo servata vo!is restituo, quantum vi ere li"et, "ulta a eo et re ita meliora, ut #in" "um in re familiari iligentie tum et in omni reliqua vita mo estie mee signa et manifesta in i"ia esse apu vos futura e$pe"tem. I ipsum instituti et vos prosequamini #ortor, filii, quantum fa"turos qui em spero. 0uiusmo i enim ut essetis "uravi a" pro!e esse intelligo permo estos et quam iligentes. Itaque a!itis operam% tuaque imprimis #e" fiet, Mitio, "ura% ut etate prestas, ti!i apu fratres lo"us patrius e!etur6 i age pro viri!us, filii, uti eque parsimoniam et vi"tus mo estiam nostri nepotes atque ipsi vos meam et pro!ent et imitentur. Etenim quo in me fuit ingenii in ustrieque, i omne pro viri!us et virili summo stu io e$posui, ut eum me vo!is pre!erem in ies patrem, "ui esse vos filios non iniuria et "ongratulari et, si ita li"eat, gloriari possetis. -estrum i esse i "ir"o offi"ium u"o, ut fa"itis, ita perfi"ere ut siqui vita efun"tis animi sensus no!is reli"tus erit, unus ego pater "um #in" e$"essero voluptatem #an" eferam meis vos institutis et monitis vere lau is "upi issimos et inter vos "oniun"tissimos amantissimosque ereliquisse. A" vos qui em lau o quo vestra o!servantia et pietate in me nunquam non i ma$ime ela!orastis ut per vos mi#i vita esset, quoa fortuna sineret, io"un issima atque feli"issima. (ue "um ita sint, filii, siqui em mee fuere partis ut pre"ipuam in eru ien is vo!is "uram ipse gererem, quo in ies vos fa"tos esse meliores sentio, eo ve#ementius gau eo et superis gratias #a!eo quo eorum !enignitate i asse"uti sumus, ut opera et iligentia nostra "um offi"io patris tum !onorum "ivium e vo!is e$pe"tationi satis no!is li"uerit fa"ere. E$que vita non nisi ma$ima e$ parte animo !ene e$pleto e"e am, "um et fortunas omesti"as minime pertur!atas aut "omminutas et vos !ene egen e vite rationi!us instru"tos reliquero. 7. 40e" preterea apu me que fa"ile novistis ornamenta non a maiori!us familie nostre sus"epta, se que iu i"ium atque "onsensus nostrorum "on"ivium virtuti presertim mee esse "ontri!uta voluere, eiusmo i qui em sunt, ut non pretio mo o se vel magis ignitatis spe"ie et raritate ipsa merito vos, quantum "onie"tor, moveant. Atqui si" apu me qui em e #is ipsis non iniuria e"retum est, insignia #e" "ommuni vestra in #ere itate a s"ri!en a non esse, se uni #ui" vestrum reli"ta esse volo, qui vos inter sese pre "eteris pru entia mo estia "onstantia pietate veraque iustitia pre itum virtutisque amantissimum prestiterit. 0o"que fa"tum a me #omine alioquin #au quaquam in"onsi erato fieri velim, filii, e$istimetis prorsus ut vos a mutuam "on"ertationem virtutis atque esi erium emerite lau is e$"item. 'um etiam si" usui est, neque a!sur a qui em vi e!itur, si #u" animum inten eretis, ratio, ut que munera et perspe"te virtutis premia uni tantum patria omnium sapientissima "ontri!uisset maiorum patrieque e$emplo, ea em non pluri!us a me se uni ma$ime spe"tate et prestantis virtutis "ommen arentur. 8. 4I vos "onsilii si qui , filii mei, fortassis impro!aritis, una et immensum et prope nimium erga vos meum 3

amorem impro!etis ne"esse est, quo qui em fiat ut um vestrum quemvis tam splen i e #ere itatis "ompotem fieri "upiam, is ipse interea mortales omnes omni genere lau is multo mi#i pree$"ellere vi eatur. &eque ipse mi#i satis mea "omparatione pla"eo, tam longe vestrum singulos et prestituo reliquis et in postremis lo"an um statuo neminem. -os i igitur inter vos pro vestra mo estia et #umanitate equius is"ernetis, filii. Itaque quisquis ille fuerit vestrum qui se pre "eteris virtute insignem prestiterit, quo illi quieti pa"ique atque integre feli"itati sit, #an" si!i "oronam, #an" vestem, #e" enique omnia triump#i ornamenta eo si!i esuma animo atque mente, ut pro #is promeren is neque la!orem neque peri"ulum fore uspiam si!i re"usan um statuat9. :. 0e" u!i i$isset Cleio ramus, iuvenes filii gravissimis ignissimisque ver!is patris "ommoti, non minus et regiis et perfulgenti!us atque a mo um ivinis ornamentis una et "aritate illa mirifi"a senis patris a"ti, quam "um intelligerent a e$tremum usque vite iem ni#il e pristina in"re i!ili erga suos "ura imisisse, "olla"rimarunt non ni#ilque tristis quisque alterum suspi"ientes "onti"uerunt. 'an em Mitio natu inter fratres maior #uiusmo i ver!is e$orsus est6 4'am qui em, quo pre!uisti in omni vita, optimi e$empli tueque a epte glorie memoria ornamento atque feli"itati familie nostre sit, pater, quam ipsi in nostrum animum in u$imus omni opera stu io iligentia i agere, ut tui simus, pater, non issimillimi. A" te qui em plane i sperasse e"et, pater, per plures affuturum te annos apu nos, qui qui em pro vetere nostra "onsuetu ine ti!i "um o!sequentissimi in #an" usque iem fuerimus, tum eos em in gra us #onoris optatissimos suffragio tuo, pater, eorumque !enignitate mature "ons"en isse intue!ere. &am te qui em eius iligentie fru"tus, quam tu in e$ornan is no!is omni virtutis "ultu a #i!uisti, "apere superi piissimi volent9. 0o" lo"o et iuvenum et patris la"rime immo i"e erumpere o""eperant ut iam sermonem in #ortan o patri protra#ere longius non li"uerit. ;. At "um sene$ e vita e"essisset, etsi mo estia singulari pre iti essent iuvenes fratres, #ere itatis tamen #uiusmo i splen i issime lautissimeque "upi itate qua am age!antur, eaque "uique gloria iam tum qui em pergrata futura esse vi e!atur, si i asse"uti essent, ut se #o" pa"to inter fratres virtute primarium iiu i"assent. )e quo ingenue e u"ati et optimis mori!us im!uti essent, ne ulla inter eos "ontentio gravior e$oriretur, neve etiam minime inter eos alter"ationes vulgarentur, seniores familie sue viros integerrimos et severissimos "onvo"arunt, apu quos suam quisque "ausam pa"atissime is"eptaret. Constituta ein e ie, "onsi enti!us patri!us, qui maior erat natu Mitio #uiusmo i orationem #a!ere instituit6 4&i e$ploratissimum apu me esset, patres, "oequata vos 7

parique in quemque nostrum !enivolentia esse affe"tos, ut neque a me neque a! reliquis "onfratri!us meis amplius qui"unque a amorem erga nos vestrum a""umulan um esi erari possit, ni item i palam "ognitumque esset eam in vo!is esse animi equitatem insitam innatamque iustitiam, ut minime unquam "ommissuri sitis gratifi"an o aut faven o, ut pre"ipuas ullius partes sus"episse vi eamini, fortassis #o" lo"o pre"i!us apu vos in me "ommen an o eniterer rationesque a u"erem, qui!us apu vos persuasum relinquerem non #an" esse inter nos is"eptationem sus"eptam, quo ornamenta vestium et "oronam a patre reli"tam ve#ementius affe"temus, se potius ut ipsum virtutis meritorumque nostrorum e vo!is vestium iu i"ium e$"ipiamus, quo et quantum quisque nostrum a integram perfe"tamque virtutem propius a""esserit, et pro sua mo estia quisque noster quantum apu vos a""eptissimus sit vestra appro!atione et iu i"io intelligamus. Iam ne esset qui em in me re"ta mo estia, patres, parumque me pru entem e$#i!erem, si preter equitatem non me ios "ommunesque ar!itros se partium #a" in nostra "ausa suffragatores vos futuros e$pe"tarem aut e$peterem. (uam qui em rem, patres, "um vos moris optimi atque omnis #onestatis o!servantissimos et religiosissimos novi, neque peto neque impetrari posse reor. 'antum, spero, #a" vestra mirifi"a #umanitate, ut fa"itis, i"entes nos ein"eps attentissime au ietis. (uo si nostra in is"eptatione aliqui fortassis i"enti!us no!is e$"i erit, quo qui em severitati vestre parum "onvenisse vi eatur, petimus, patres, non i stu iis immo eratis vin"en i se "on"ertantium omnino non usquequaque impro!ate "onsuetu ini a s"ri!atis, siqui em inter ingenia paulo promptiora et a i"en um parata agitari "ausa perraro aliqua sine ve#ementia potest. <. 4*i"o, patres, eum fore me non ultimum, e quo apu vos eam affirmasse opinionem e"eat, ut non me vestra singulari erga me gratia et !enivolentia in ignum #a!en um "enseatis. -o!is enim apu quos etatem vi$i, mea omnis satis vita perspe"ta et "ognita est, a" meministis qui em ut ipse stu iis rerum iffi"illimarum me a! ineunte etate omni assi uitate et perseverantia e erim, perque etatem ela!orarim ut "ultu virtutum et in ustrie meritis annos e$uperarem, vestreque e no!is e$pe"tationi multo satisfa"erem% grataque vo!is fuit mea erga vos o!servantia perpetuaque reverentia, et quo patri o!sequentissimus semper fuerim, quo eius voluntati morem gesserim, quo i"tis volens a" lu!ens steterim, sepe "ollau astis. )e non illu ausim ullo in #uiusmo i virtutis genere meis me fratri!us anteferre "ommemoran o6 fuere et illi per etatem simili omni in lau e eque igni !enivolentia et a miratione. )e a fortuna que propria mi#i iversaque a ie"ta materia e$titit, in qua omnem ipse virtutem e$primerem atque e$er"erem, #an" igitur, reliquis nostris "ommuni!us meritis, patres, post#a!itis, quam potero !reviter re"ense!o, neque iffi o, assequar ut me uni"um primarium statuatis, quem totis !enivolentia et gratia prosequen um ample"ten umque iu i"etis. =. 4Repetite, queso, memorie, patres, quenam mi#i fuerit u$or pre aliis importuna "ontuma"ique natura, mente in"onstanti a" levi, las"ivo ingenio atque petul"o, animo enique elato a" nimium super!o. An non quantum illius "ausa animo ipse pertulerim a"er!itatis meministis, mulierem ri$osam, malignam, o!stinatam, que ut primum nostris su! te"tis su!"essit, vos, patres, partim a miratio illius petulantie et mee patientie, partim nostri miseri"or ia plurimum #a!e!at> Missa 8

fa"io que ver!a immo erata, in"onsi erata, quas assi uas et a"res o!iurgationes, quas futiles et inanes e$postulationes passim totis t#eatris et angiporti!us #a!e!at querula semper mulier et importuna% missaque enique reliqua #uiusmo i fa"io qui!us, ut vi ere li"uit, sese illa mi#i assi uam uram atque intra"ta!ilem o!ie"ta!at. +ongum ea esset referre atque, ni fallor, o iosum a! nostroque instituto alienum, qui qui em e$ vituperio aliorum no!is lau em e$"erpere non i i"imus. 0o" affirmo6 animi mei equa!ilitate mo estiaque omnes illius mulie!res, quo pau"i volunt rarissimi novere, ineptias feren o su!stuli, et quo vi$ "re i!ile i"tu est, quo et vos a mirari sole!atis, i"a"em ipsam, asperam furi!un amque mulierem pla"a!ilem, fa"ilem mansuetissimamque re i i. Et qua in re nullus ferme inventus est maritus a eo maturi et !ene "ompositi animi, quin illi"o e$asperetur pre"epsque a ira"un iam feratur, mea me in re ita gessi, ut qui in me sit pru entie, equitatis, mo estie animique ro!oris atque firmitatis pro!e a" pul"#re e$pli"arim. &eque mea #u" in me ium vere!or gesta omnia a u"ere quo liqui ius meas viven i rationes stu iaque virtutis aperta vo!is atque e$pli"ata relinquantur. Etenim si nullum e eris usque a eo turpe i"tu fa"inus, quo au ire nequeas, #oneste "um lo"o et tempore proferatur, nostra pro"ul u!io morum institutorumque nostrorum enarratio, "um #uiusmo i futura apu vos sit ut neque efun"tis neque vitam egenti!us, no!is #a" presertim in re a "ulpa solutis et li!eris, molestiam ullam o! infamie aut e e"oris notam afferat, non aspernan a erit quin equissimis a vo!is animis au iamur. ?. 4Ego, patres, "um esse in u$ore mea servan i nominis et e"oris stu ii "ureque minus quam nuptam matronam e"eat nossem, ies "omplures pro re animo ipse me"um "onsulta!am, a" ne apu alios qui em que animis volutarentur meis e$pli"ari posse "ommo e ar!itra!ar, measque esse solli"itu ines istiusmo i intellige!am ut in o!s"uro et a! ito "ontente ni#il a la"essen um ro!oris aut virium #a!erent, palam autem e$posite e e"us ignominiamque propere essent allature, me"umque ita is"epta!am6 enim et quonam potero i pa"to u$ori, quam mi#i sint mores eius ingrati, osten ere> sin solam se"lusis ar!itris "astigaro, fa"ta i"taque sua o!s"ena, ut par est, vituperaro> (ui egero> Intolera!ilem illi"o omi ri$am e$"itaro. Irritata mulier, ut levis est, pertina"is ira"un ie in ignatione et o iis e$"an es"et, omnem familiam furi!un a e$agita!it% au ientur passim querimonie, eplorationes, e"lamationes iem primum e$e"rantis quo primis #@meneis a penatis nostros a iit, apu quos non veluti nupta apu virum frugi vivat, se veluti vilissimum man"ipium me unum perferat, "ui sit omnis eius animi voluptas gravis. (ui preterea si suos a eam> An non i erit omni e$ parte in"ommo um atque invenustum> (ui ita> nempe quia, siqui in"erti a tulero, affines arti!us astutie a! veterana et e$ su!si iis opitulante matre mulieri e o"te, nostram iniquitatem et suspi"ationem in"usanti, plus quam no!is fi ei a #i!e!unt. Ii emque, um suorum omesti"a infamia erit gravis et permolesta, ni#il se istiusmo i posse suis in re!us uspiam suspi"ari ostenta!unt, a" morosi affirma!unt preter me, qui eam in sua familia immeritam nominis turpitu inem inseram alium preterea fuisse repertum neminem, qui qui em suorum mores usque a eo impu enter vituperarim, suosque enique omnes i"ent perpetua pu i"itie lau e "laruisse, "asteque atque religiosissime sua in familia virgines in eam iem e u"atas fuisse, ut in quamvis familiam e u"te sint "um o! "eteras res tum ma$ime o! insignem pu i"itiam "ele!rentur. .A. 4(ui item si meo instituo perseverarim, ut u$ori alienum a se gerere me animum pre me feram> (ui tum illa> An non ut iniurias prosequatur o!stinata in ies novam ipsa suspitionum vim e$"ogita!it atque e$aggera!it nostraque "ura et solli"itu ine ovans totis fenestris et angiportu et trivio las"iviet> *enique esto i ut eam "ertis et manifestis in i"iis esse impu i"am apu me "ompertam #a!eam, qui ipse "onsilii "apiam infeli$> Utrumne serio rem suis atque or ine e$pli"aro> (ui ni> Immaturum. &am i"ent qui em neque primum me parili in "ausa neque solum fore, quem alienus soli"itator affe"erit, eoque re i!unt ut a moneant e$ #uiusmo i feminarum in"onstantia et las"ivia aliu ferme nullum #a!eri in"ommo um, quam ut rumor aliquis sinister in ple!e e$oriatur. 0un" i "ir"o si!i re"te "onsuluisse, si quis ille sit, qui nullam in iram o! i proruperit, ut rem si!i sua ineptia graviorem fe"isse postea peniten um si!i sit. Postremo e i"ent, si qui #onori suo faveam, si qui item "ommuni!us lau i!us et fame nostre esse prospe"tum velim, ma$imopere "aveam ne is ipse sim qui qui em ple!em tanti e e"oris :

testem fieri velim. ... 4(ui igitur "onsilii tun" erit ut "apiam> Impu i"ane vivet apu me et impunita u$or, ut per ignaviam meam insolentior in ies li"entia a!utatur> (ui si penas esumere instituerim> *urum. &on enim sine soli"itu ine gravique molestia, non a!sque meo et fortunarum et "apitis peri"ulo rem e$ animi sententia perfi"ere li"uerit. 0o" sentio. *enique qui postremo "um penas e erit, qui no!is emolumenti assequar, preter quam ut "um mi#i a! #is omni!us, qui!us erat illa "ara, o ium et inimi"itias pararim, tum li!eris meis #ere itatis lo"o a matre turpe nomen atque insignem notam reli"tam oleam> Prestat igitur issimulare et que vi eas non vi ere, siqui em in omitum animal, ut aiunt, mulier frenari nusquam potest. (ui pro erit "uriositas u!i te nimium investigasse peniteat> (uare pru entis mariti esse #o" statuo tantum, quoa in se sit, u$ori prestare o""asionis ut, si qui illa forte sinistri animo sus"eperit, li!ere a!sque molesto a" i"a"i aliquo interprete sue queat li!i ini o!temperare. )i erit mens impu i"a illius, minori "um fame ia"tura pe""a!it. )in pu ens et #onesta, fa"ilitatem iterum atque iterum a mira!itur atque a ama!it, o!sequetur% "on u"etque elatores refutan o et non au ien o assuefa"ere ut minus eos ele"tet post#a" e re!us in"ertis mi#ique ingratissimis #istorias a ornare. &am "um apu me #ominem #au omnino stoli um et tar issimum u$orem meam "omiter et !enigne non se"us quam pu i"issimam et pro!atissimam #a!eri o!lo"utores anima verterint, quis erit qui in nostra re u$oria male i"os, qui "onveniat, plus quam nos, quos in reliquis re!us solertes et perspi"a"es a mo um novere, intelle$isse "enseat> .3. 4Itaque istiusmo i me"um is"epta!am. Et quam pre"larum fuit #o" "onsilium meum, quam equitatis, rationis atque omni pru entia refertissimum, ta"en o i"a"em, issimulan o levem, "e en o mulierem importunam ferreB Et, superi optimi, quante utilitates e$ #o" uno #onestissimo "onsilio omnique molestia va"uo "onse"ute suntB Ca"tum enim est ut e me u$or ita sentiret atque pre i"aret #ominem esse neminem quem eque a" me omni offi"io ipsa merito prosequeretur. I "ir"o sese a" si me"um a"re amoris !enivolentieque "ertamen sus"episset, fa"ilem, tra"ta!ilem, mansuetam mitemque e$#i!e!at, atque a omne o!sequium volens et lu!ens presto a erat, suaque e me apu notos "ommemoratione, quoa in se esset, "onseque!atur ut eorum erga me stu iis a i aut esi erari amplius ni#il posset. (uaque li"entia se apu me plurimum valere intellige!at, quantum vi ere li"uit, ita ute!atur ut solis amatoris prelu iis fa"ile "ontenta esse vi eretur. I "um ita esse intellige!am, in ies, ut par fuit, e ita opera u$ori me minime urum, minime tristem maritum e$#i!e!am. &am in #an" si me iffi"ilem virum pre!uissem, qua"um ies a" no"tes meam fuerim etatem a"turus, sive spreta "oniugis gratia quippiam pervestigassem quo , ut futurum qui em erat, refertissimum fuisset a"er!itatis, pro"ul u!io a s"ri!en um i qui em foret immanitati atque stultitie. .7. 4Ea i "ir"o pro!e pru enterque omnia repete!am, que maritis qui!usque frugi animo infi$a atque ins"ulpta geren a sunt6 natura femmina leve, in"onstans, atque i "ir"o pronum atque pro"live a omnem las"iviam animal. In omni mulierum genere eformem nullam a eo reperies, que non plurimum opere stu ii "ureque ponat, ut o"ulis volgi pla"eat seque emirari ve#ementer gau eat. I que mulierum est ingenium, ut eum nequeat non iligere et magni pen ere, a quo a miretur. E$pe"tatissimam enim, um spe"tatur, forme gratiam mulieri si!i referri ar!itratur et gau et in partemque muneris, um "ontemplamur, eputat. .8. 4(ui ni igitur no!is se"lu en a omnis severitas fuit, patres, quan oqui em u!i se"us egissem in nos "omplurima in"ommo a re un assent, quan o item a #onestissimam fortunarumque "ommo orumque meorum rationem i pertinuit, quan o voluptatem io"un itatemque attulit is"or iam eo pa"to omesti"am evitasse, suorum gratiam servasse, famam tutasse, "apitales inimi"itias se"lusisse. In eoque prosequen o instituto omni e$ parte pro!atissimo, quanta integros annos um illa vitam age!at perseverantia in me temperan o mi#ique imperan o viguerit, ;

quis i ver!is possit uspiam re"ensere> O! o"ulos versa!antur "aterve amantium, vi e!am alternis vi"i!us inter iu no"tuque assi uos a" veluti statarios veteranos pu i"itie e$pugnatores se"tari, solli"itare. Ego vultus a!verte!am, o"ulos iverte!am, os opprime!am, e$ animo tristem omnem eius rei um!ram e$purga!am, quo feren um qui em erat fere!am. &eque eerant "uriosiores aliqui nostra in re, quam maturos gravesque viros "onveniret, qui mi#i pleraque omnia referrent, que iam pri em apu me erant notissima. 'um et non infrequentis o""urre!ant, partim ut me i"en o molestia affi"erent, partim ut emulum quempiam in o ium a u"erent, qui qui em seu fi"tas seu veras fa!ulas e$ "omposito a""uratissime refere!ant. A erant preterea astutiores aliqui, qui, "um e re!us aliis sermonem instituisse vi eri vellent, interie"tis sententiun"ulis atque am!iguis i"teriis instiga!ant, ut mea esse "ausa i genus stigmatis atque ironie prolatum fa"ile intelligerem. Itaque omni e$ parte e$"ita!ar, tra#e!ar, impinge!ar ut in iram atque in"onsultam aliquam vin i"an i rationem irrumperem, quo graviorem et vulgarem aliquam infamiam inimi"itiisque iun"tam su!irem. Ego vero "onstans o!firmati "onsilii pla"a!ilitati, equitati, lenitati animum assues"e!am. &usquam elatorum "ommenta aut fa!ule tantum apu me valuere, ut aut me"um essem aut aliis vi erer tur!atior atque "on"itatior. Malam omnino iram inutilemque in ignationem totis viri!us a me esse se"lusam stu ui. Etenim profe"to san"te ipse mi#i "onsule!am, um ita proseque!ar nulla in re u$ori mee eesse, quo illa minus li!i ini usque sue satisfa"eret. &am quo erat amplius ni#il quo a! optimo amantissimoque viro u$or esi eraret, eo perfa"ile a u"e!atur, ut nollet erga me minus esse, quam "uperem, mo estissima. .:. 4)e iuvat pro mea vetere "onsuetu ine #a" in "ausa esse quam remissum, et parem mori!us orationem #a!ere, ut #a"tenus vi istis, simpli"em, se atam nullisque leno"iniis aut i"en i fu"o a ornatam. Essent fortassis #o" lo"o aliqui gloriosiores qui rogarent6 et u!inam maritum #uiusmo i "ompertum e eris, in quo tantum "onsilii, equitatis mansuetu inisque, pla"a!ilitatis, mo estie, perseverantie, firmitu inis ro!orisque animi vigeat, ut iniquam ineptam arrogantem insolentissimamque mulier"ulam omi !enigne a" "omiter annos integros ferret> An fa"ile reperiri poterit vir #uiusmo i qui "onstantem perennemque in egen a vita rationem, multis a versanti!us, infinitis in iversas partes suspi"ionum et "urarum animum tra#enti!us, non eserat, se or ine et mo o in sus"epto instituto perseveret, neque se quoquam istra#i patiatur, quo infamie aut turpi "uipiam rumori a se a itus patefiat, feren oque ta"en oque issimulan oque si!ique imperan o ni#il "ommittat, ut festinum pre"epsque "onsilium non aspernasse uspiam peniteat, ut i"en um postea sit non fere a me #o" a missum mallem. /ran ia #e", patres, atque perrara. Ceteri, quamvis graves et "ompositi mariti, omni vel minima suspi"ione e$"ru"iantur. )i spe"tat u$or, si spe"tatur, si gestit, gravem et si!i et #is, "um qui!us egunt, vitam agunt. Me neque levissimi u$oris gestus neque mulie!ris petulantia vel impu entia "ommovere unquam, ut in animo sinistra aliqua e "oniuge suspi"io intumes"eret. A me omnes istas ineptas male"onsultorum #ominum "uras a! i"avi, putavique u$orem eiusmo i esse, ut vole!am, et volens tuli, quam #a!e!am. 0o" qui "ontrafe"erit elirat. .;. 4(uo si maiore i"en i "opia quispiam #un" lo"um e$ornasse "upiat, novi quas suas i"en i vires ostenturus sit. Mitto "etera6 eo eveniet ut affirmet in "astris armorumque e$pe itioni!us, u!i primas si!i fortuna partis vel magis quam virtus ipsa ven i"at, unam iem aut potius #oram, uni"um "onsilium, unam tantum operam, solam unam vi"toriam omnem solere vitam fama nominisque "laritate gloriosam re ere. At no!is perpetuos annos, singulos ies, omnes opere, "un"ta "onsilia perpetuaque "ertatio a virtutem fuit e$posita, in #oras pro rerum eventu et magnitu ine "onsilia e$ tempore innovata, impetus rerum a versarum summa vi et viri!us e$"eptus, peiora si qua immine!ant evitata, "ara queque a erant integra et inta"ta servata a me sunt summa in ustria in"re i!ili iligentia ma$imo la!ore plurimisque vigiliis. (ua sua propriaque in lau e alius fortassis #uiusmo i quispiam gloriaretur a a""umulan amque gloriam fa"eret, quo non manu aut presi iis multitu inis, non tempori!us o!se"un anti!us, non lo"is <

iuvanti!us, non favente pu!li"a privataque fortuna sua, non e$trinse"us petita virtute, pre"larum #o" fa"inus "onsistat, se suis auspi"iis, suo u"tu, sua !ene ire"ta et e u"ta vite ratione, suo integro et pro!e a"to offi"io, solus unus ipse omnia #e", fortune iniquitatem malos e se rumores surgentem in"re!res"entemque infamiam suppresserit, "o#i!uerit, e$tin$erit. Et #au s"io an #is omni!us postponen um sit quo sine imperio et severitate mulieris ineptias "oer"uerit, li!i inem frenarit, arrogantis insolentiam atque immanitatem mo erarit. )imilia #is "omplurima qui eloquentia ele"taretur amplifi"an e lau is sue gratia suique ponen i in a mirationem a u"eret. Mi#i autem ita visum est plus ni#il quam simple$ nu umque meritum nostrum e$ponere in me ium, quo in tota mea oratione #an" spem e vo!is #a!ui, ut mi#i ipsi persuaserim tantam in vo!is, patres, fore pru entiam, tantum ingenii ut nullis ornamentis i"en i, si qui emeritus sum, i palam prolatum a vo!is, #o" e$ sese impetrasse e!eat, ut #onestiorem me, quo e$pe"to, vestris sententiis re atis9. .<. Cum perorasset Mitio, tum A"rinnus inter fratres me ius natu quam potuit ma$imis lau i!us Mitionem e$tulit fa"ilitatemque atque #umanitatem, in qua se frater tantopere e$er"uisset, pa"i atque quieti omesti"e futuram a""ommo atissimam sperare se attestatus est. A" non e e"ere qui em affirmavit ut, qui in patrium lo"um fratri!us reli"tus sit, #ui" reliqua omnia ignitatis au"toritatisque "oniun"ta ornamenta "ommo entur% verum oratum a! se fratrem velle esse, ut se"um usque "onsi eret, istorum utrum appro!et fa"tum. .=. 4U$orem, frate, levem, elatam "ontuma"em atque a"rem qui em #a!uisti. Mi#i item evenit ut "oniugem insolentem, preposteram, efferatam pervi"a"emque e$perirer. A" no!is qui em, patres, efun"te quoque u$oris mee argumentan i gratia re"ensere #uiusmo i queso li"eat. 'ametsi qui est quo #a" in re, mi frater, propriam no!is aliquam iniquam "ontigisse fortunam eputem> Comune #o" innatumque mulierum generi vitium6 est las"iva, in"onstans, importuna, super!a, querula, pro"a$, pertina$. 'un" enim propria et a "omuni sorte aliena marito fortuna o!tigisset, u!i "ongratulari superis li"eret quo apu se mo esta, fa"ilis a" nequi"quam in feren is isseminan isque in familia o iis a" e e"ore e ita "onviveret. Rarum #o", mi frater, inau itum. &eque est mulierum moris ami"itias "arasque "on"or ias animorumque "oniun"tiones, quoquo me ia "onsi eat lo"o, non is"i isse, non istur!asse, isper isse. I que ita si pervestigasse iuvat, fortassis evenit partim quo natura est a flagitium feminina propensa, prona et per"upi a, partim quo equanimitatem equa!ilitatemque mentis illarum assi uis et per"alli is insimulationi!us o!sessis servare per iffi"ile est. Ita fit ut, "um #e" o iis isseminan is nunquam efatigatam se e$#i!eat, #i" tum in terram "on"ussus "ommoveatur et "onruat. Enim vero, mi frater, tulisti vagam, futilem, lu i!un am. Ego uram, asperam, semper tristi super"ilio estuantem, nunquam a o!gannien um a "ontumelias inferen as non ala"rem et armatam pertuli. 'uo e$ "onsilio te fru"tus, quietem, tranquillitatem, in familia gratiam apu suos asse"utum gau es% res iffi"iles, graves molestias, is"or iam familiarem, o ia, inimi"itias evitasti. Apu me autem plus fame nominisque tuen i "ura quam, que re"ensuisti, omnia aspera et a"er!issima, valuit. Atqui apu me, "ur i ita egisse pigeat, ne a #u" qui em "onstat, neque me viri fortis offi"io fun"tum fuisse parum unquam ele"ta!it. In eo tua fuit "ura e$posita ut nollet, mea ut nequiret u$or e e"ore suo familie nostre "an orem splen oremque "ontaminare aut offus"are. .?. 4(ui!us in re!us uter tan em si!i nostrum re"tius "onsuluerit, non est ut longius apu #os viros sapientissimos "onten amus. Etate enim et usu quenam sit in mulie!ri se$u volu!ilitas, quantum nequitie, qui perfi ie, quantum enique temeritatis et au a"ie satis novere, neque eos preterit a primis usque annis eo esse ingenio pre itas mulier"ulas eaque "um mente a oles"ere ut omne suum stu ium, operam, iligentiam, omnes "onatus, omnes "ogitationes, omnes postremo sensus #a" una in re "onsumant, ut las"ivie arti!us et in"ontinentie pla"eant. (uo si illu requiras ut optatissima et maiorem in mo um ul"issima -eneris furta a que totis animis "onten unt potiri negligant, si sapis, non tu illi pe""an i potestatem et li"entiam e eris, se penitus a emeris. &amque plures, que negent, mulieres offen es, um sue li!i ini o!temperare nequeunt, quam si queant. Etenim si, que asservantur, i ela!orant ut animum e$ sententia "ompleant, quarum i erit ar!itrii, ut queque "olli!uerint possint, an non lo"o ille ut li"e!it =

volent>9 3A. Itaque #uiusmo i in re!us "omparan is A"rinnus pleraque a""uratissime !ellissimeque isseruit, que proli$um esset #o" lo"o enumerare. Postremo, ut reliqua omittam, a! #is seni!us qui ar!itri "onsi e!ant "epit e$pos"ere ut memorie repeterent que illa ipsa fuerint patri ornamenta in virtutis premium a patria e ita% quo si virtutem a la!ore, a su ore, a vigiliis nunquam fuisse seiun"tam intelligerent, a re ipsa "onie"turam "aperent atque iiu i"arent "uinam provin"ia la!oriosior fuerit, remissone #ui" et "essanti, an potius si!i qui ma$ima vigilantia in"re i!ilique iligentia sese "usto em in ea re assi uum prestiterit, pro qua servan a tuen aque, qui rem, operas, sanguinem vitamque e$posuerit, opinione "onsensuque omnium merito "ollau etur. 3.. (ue "um i$isset, 'rissop#us natu inter fratres iunior, a"ri fero"ique ingenio a oles"ens, su!ri ens patres "epit orare ne istiusmo i "omptam et ornatam a se eloquentiam e$pe"tarent, qua magis ut gesta #onestarent sua, quam ut vi"toriam agerent, fratres si!i proli$os fuisse vi erentur. )e non se illos multos "onatus et quo optarint i"en o parum asse"utos lau are. (ui enim estu flu"tuum e$agitati maris in"ommo a perstrenue et animo infra"to pertulisse glorientur, non #i qui em animi virtutem suam magis lau ant quam "onsilii stultitiam vituperant, qua equoris perfi ie et un arum insta!ilitati "re i erint. Pari ratione qui i$erit 4"oniugis "um qua mi#i viven um esset insolentiam lenis ta"itusque tuli9, non is qui em suam emonstrat pro!itatem potius quam impru entiam eploret qua gravem istan" sponte sua su!ierit sortem. 33. Itaque aie!at 'rissop#us gratum i "ir"o si!i iam pri em suum fuisse "onsilium, quo qui em fratres i"en o effe"erint ut #o ierna ie ve#ementius appro!aret, a qui!us i ita esse, um orarent, aptius intelle$isset, ut #a"tenus ar!itra!atur6 fratri!us um sue se"um in vita u$ores a fuerint, animi letitiam aut va"uitatem reli"tam fuisse nullam. Et se i "ir"o ignum putasse lau e qui annis plus $ non ut fratres voluntariam et sponte sus"eptam erumnam se sine u!io omnium la!oriosissimam et perne"essariam provin"iam e$er"uerit, a qua tamen quo #onestissima fru"tuosissimaque esset, neque suasioni!us neque pre"i!us neque minis neque re aliqua "e en um esse u$erit, a" suam qui em, quam non uni"a mulier"ula se universus prope mortalium "etus temptarit, patientiam et firmitatem omnium ma$imam et longe in"re i!ilem e$titisse. 0in" enim parentes, illin" fratres reliquive omesti"i sua en o, iu!en o rogan ove, ne u$orem u"ere re"usaret, iterum atque iterum a stitisse, neque efuisse qui minitarentur, si in ea sententia perseveraret, fore ut pro in"ognito #a!eri se 'rissop#um a patre atque alienum intelligeret. A""e e!ant affines, "onvenie!ant "ognatorum "aterve, au ie!antur "onvi"ini, #orta!antur familiares qui me iis in io"is et in voluptati!us sermones e re u$oria intro u"erent. 4*enique et noti et ignoti omnes "ir"um o!si e!ant, o!strepe!ant, "onten e!ant ut #o" familie nostre pro patris e$pe"tatione, pro ami"orum esi erio, pro meo offi"io !oni et o!temperantis filii munus arem, ne me ine$ora!ilem #a" in re, ne urum, ne pervi"a"em pre!erem9. Itaque non si!i qui em a omesti"a ve$atione a "onvi"inos et familiares tutum fuisse profugium, nullum fuisse reli"tum lo"um satis a eo molestia va"uum, quo se a! eret. Ita et triviis et angiporti!us et t#eatris et templis pu!li"isque omni!us atque privatis iversoriis omnis ferme mortales quasi e ita opera "ertatim rem u$oriam sua en o sese o io ignos o!ie"tasse, offirmate tamen in eos semper sese #a!uisse sapientie. Etenim "um et #an" marito !enignissimo et amantissimo nuptam et #an" alteram mirifi"a inau itaque "usto ia o!servatam non usquequaque matrimonii iura et "onnu!ii religionem servasse anima vertisset, se alteram ine$ple!ili flagrantique li!i ine pre itam novo in ies amatore ele"tari, alteram nullo posse metu "oer"eri qui genitale impu entia sua t#orum "omma"ularet, sus"episse in animum i se, 'rissop#us aie!at, ut qui vis a patre potius quam u$orem posset perpeti. In ea tamen e$postulatione parentes atque fratres si!i feren os fuisse, ut plane pertulit animo nequi"quam molesto aut a"er!o. Cum #uiusmo i "omplura ?

isputasset, tan em porre"ta manu6 37. 4An non, o fratres 5 eos "ontuens inquit 5 me"um vo!is pre!ui "uius mo estiam lenitatemque et mansuetu inem ignam u"eretis a miratione> )iqui em pro tanto vestro in me te io neque apu vos neque apu mortalium quenquam tur!atior uspiam vi eri volui. Cum sat superque esse statue!am multas a" prelongas "on"iones vestras uni"is ver!is refellere, Du$orem non u"oD% "umque "eteras "omplures et imprimis #as ipsas quoque quas a u$i rationes "onsulto o!ti"e!am. &overam qui em quenam su!in e vestre forent future argumentationes. 0uiusmo i6 D&on ti!i sortem, o noster frater, quam no!is equiorem o!tigisse volumusE. )i", opinor, respon issetis. Eratque ineptum et in"ommo um futurum si que tu partim o isti nosse, Mitio, partim "lare atque elu"i e i i"eras et pro!e tene!as, enuntiassem. 'i!i autem, omnium iligentissimo et perspi"a"issimo A"rinno, e u$ore a u"i ni#il posse a!itra!ar, quo ti!i ulla esset e$ parte in"ognitum aut non usquam iam pri em "larum elu"i eque perspe"tum. At vos, patres, qui nam "ensetis, nostrum an potius fratrum meorum re"tius fuisse "onsilium> 'u, Mitio, ne o!tun entis mulier"ule ineptias omi perferres, qui egisti> Apu e$traneos ingrata et inio"un a pleraque e te au ire tulisti perparum moleste. At A"rinnus noster qui tum> &e in "oronis "ivium e te qui"quam illepi um re"enseretur intra lares penates infinitam is"or iam assi uosque tumultus "onfovisti. -i eor iam nun" vi ere, ut illius presentia "ommove!ar, !a""#antem totis tri"liniis mulierem, #ominum eorumque eplorantem iniquitatem, a""usantem fortunam, seseque in"ulpantem quo iutius possit #uius"emo i in vita superstes esse, quo lu"em tantamque suam intueri miseriam non o erit% neque se et ote et forma sua i tantisper meruisse ut se fratris u$or omni feli"itatis genere e$uperet6 Dvivit illa et solute et li!ere6 ego multo quam vilissimum man"ipium in "on itione versor eteriori, "ui qui em ne um proloqui et "onfa!ulare, ut "eteris ingenuis, se ne spe"tare qui em ne" ri ere ne" "omplorare ne" enique tussire e$ ar!itrio li"eatD. En vestras lau es, o fratres, en fru"tus "onsilii vestri. )e non #i" insisto. Consilii autem nostri qui fuere fru"tus, superi !oni> Prin"ipio qui em i me asse"utum letor ut "um mulier nulla nostra fa"ilitate novis in ies se"tatori!us se prostituerit, tum et nullam operam o! meam uritiem e erit ut sua voluptate et mea ignominia e no!is vin i"tas summeret. Illu que postremo a nostris lari!us longe a!fuisse fortune mee "ongratulor quo pro me intro u"ta nulla est que plures infamium et li!i ini sue opem au$iliumque pre!entium familias nostro sumptu pas"eret. 38. 4)e missa #e" fa"iamus. 'an em esto, A"rinne, non patrum istorum sententia 1nunquam enim si satis eos novi tam iniqui iu i"es essent2 se quovis alio pa"to ornamenta ti!i #e" o""uparis, superisque volenti!us tu patrem a! inferis e$"itatum ornatus offen eris. rogatusque ut s"elus #onestares ita patri ea ti!i o! istas quas attulisti "ausas fuisse a iu i"ata i"eres, qui "enses> num parum e$"lamaret, an non vo"e ma$ima patrum iniquitatem etestaretur> D)i""ine, patres, ornamenta #e" que patria mea virtuti premium "ontri!uit, que universa "ivitas sue in me !enefi"entie meritorumque meorum testifi"ationem quan am fore voluere, qui!us me senatus populusque +a"enas "un"tique "ivium or ines o! peri"ula, o! la!ores, o! vigilias, o! propulsatum inimi"orum impetum, o! li!ertatem, otium, quietem tranquillitatemque "ivi!us meis a me servatam "on e"oravit, vos ea a iu i"astis insignia #omini #ui" qui suspi"ioni!us suis ineptaque et futili "uriositate otium quietemque omesti"am fun itus su!stulit, si!ique servilem quan am seque a" nostra familia in ignam "on itionem imposuit. An tu is es, fili, quem natum ar!itra!ar a glorie "laritatem, a nominis posteritatem, a optime e patria promeren um> 'un", fili, preter meam "iviumque nostrorum e te e$pe"tationem operas ingeniumque tuum in servan a #uiusmo i inquieta in"onstantique mulier"ula turpiter per i istiD. 0e" u!i in longum pro rei ignitate eplorasset pater, unum te, A"rinne, puto intueretur. Rogaretque et quanam virtutis lau e qui!usve meritis fretus ipsa moveare petere ornamenta, siqui em "ogitationum institutorumque tuorum primos ultimosque tui "onatus omnes inutili a!ie"tissimaque in re "onsumpseris. )in tua iligentia non pe""avit mulier, si o!servan o "oer"en o "ontinen o fun"tus mariti offi"io e$titisti, an tan em i "ir"o #uiusmo i te ornamenta promeruisse gloria!ere> )in autem et tempora et ipsum te, um quasi pe isequus servus mulie!rem in"onstantiam se"ta!aris, per ere e e"e!at, tune a tua ignominia e$or iere. *enique u$or si .A

pe""avit, quisnam erit qui tuam in ea re iligentiam et vigilantiam pro!et, aut quemnam illius pro!rum et vitium quam mulierem ipsam fe asse iu i"a!imus> (ui igitur> -anam falsamque istan" ti!i gloriam usurpas. DA" malo qui em, filiiD, postremo i"eret pater, Doperam ingenium in ustriam stu iumque vestrum maiori!us in re!us e$ponatis. A! more est viri presertim frugi et !ene "onsulti, quales vos esse opto, isti" pen ere atque insistere s"rutan o pervestigan o in agan o, quam longe et apu quos et quo in lo"o, quo tempore levis falla$que, ut sunt omnes, femina ri eat atque "onfa!uleturD. (ui tu, Mitio, emum aperte "um #e" i"ta per"episses, quanam au eres fronte ipsa e$pos"ere ornamenta> Illi" ne #ereres ut D#a"tenus importunam "ontuma"em amaramque mulierem se atam affa!ilem mitemque effe"i "onfe"ique ut omni suo in sermone optimum esse maritum me volgo pre i"aret6 nulle eius ineptie quamquam esset pro"a$ apu me tantum potuere ut in iram irrumperemD. O i i"ir"o meritum perquam ma$imum et a mira!ileB O mirifi"am virtutemB O "ivem a gloriam a se familiamque patriamque no!ilitan am natum, qui qui em amenti infan eque mulieri gratifi"ari et in ea re mariti !elli nomen nan"is"i i i"itB 'u si "um ista" temulenta muliere animo pa"ato et a""lini "onvi$isti, profe"to #au satis te #a!uisse stoma"#i e"laras, aut si virum esse te non um fugerat, um ita in ea eras affe"tus ut !enivolentie offi"iis "um ea ti!i paratam "ertationem ar!itrareris, illa prorsus maligna atque a eo iniqua non erat. )in autem natura fa"ilis affa!ilisque fortassis illi fuerit, non ea e re i tue tu ti!i a s"ri!ito, nate, lau i quo paulum e$asperantem "oniugem levi "ura tolerasti. 3:. 4Itaque #is, ni fallor, apu vos i"tis longeque graviori!us pater uteretur. )e non omnia prosequor. Cupio apu vos viros san"tissimos isputator vi eri minime immo eratus, in fratres presertim quos eque atque ipsum me amo, atque virtutis mee non minus quam !enivolentie gratia, ipsi ut me ament perpetuo, ut #a"tenus peregi, "onten am. )e e meis meritis ne longius prove#ar, #o" tantum a me non usquequaque fore pretermissum iuvet. Etenim, o patres, si qui est quo tota ista" in re u$oria fratrum meorum "onsilium "ompro!etis, i ipsum in me quoque pro!etis ne"essene an non sit, anima vertite. Ego, patres, is sum qui neque uras omi "ontumelias pertuli, neque ut in nostris matrona lari!us las"iviret sivi, neque ut ullo pa"to familiam nostram mulieris "uiusvis s"elus e e"oraret uspiam permisi. (uo vos si in #a" re perseverantia "onstantia firmitasque animi ele"tat, si tanti interest !onum maritum fuisse #a!itum aut manu "astam tenuisse u$orem, in no!is a versus omnium #ominum turmas o!firmata immo!ilis perennisque fugien e a! u$ore turpitu inis et integre e no!is fame servan e ratio viguit. Cum me tot puelle virum, tot parentes generum, tot "ives affinem epos"e!ant meque si!i #in" a iun"tum e$pe ire plurimum ar!itra!antur, "umque vos, frates, #ortari non esine!atis, an eerat in me quippiam quominus maritus ipse plane optimus iiu i"arer> Persua entes tamen tra#entes vimque prope afferentes vos atque reliquos ut "onnu!ii pestem su!irem optimo uni"o meo "onsilio frustratos re i i. &on os opulentissima, non affinitas no!ilissimarum prestantissimarumque familiarum, non forma puelle, non proposite amplitu inis, non magistratuum #onorumque e$pe"tationes, non fortunarum ostentate "opie, instituti mei firmitatem atque "onstantiam la!efa"tare, aut uspiam "onvellere potuere% eoque pa"to nostros privatos lares immani monstro etesta!ilique omnino mulie!ri et pu!li"os "etus atque fora et t#eatra omni sinistro rumore va"uos e$piatosque servavi9. 3;. 0e" 'rissop#us. At patres qui ar!itri "onsi e!ant, "onsulto esse opus pronuntiarunt. Interea apu sa"er otes ee C@!elis posita ornamenta servantur.

Leon Battista Alberti


UXORIE PROEMIUM A* PE'RUM *E ME*ICI). [ versione volgare ] ..

Molte "agioni giF piG tempo me in u"eano "#Dio te molto amassi, Pietro. -e eati mo estissimo e umanissimo e amorevole i "ias"un !uono e stu ioso i lettere e virtG, e ato a ogni "osa lo ata e pregiata in uomo "ome tu nato e e u"ato in famiglia no!ile e !eata. On e io sperava ve erti in tempo alla patria nostra simile al pa re tuo Cosmo, uomo virtuosissimo e a me ami"issimo, pregiato e utilissimo "itta ino, a "ui la nostra repu!li"a per tuo "onsiglio e fortune i H in H piG ri"eva autoritF, ignitF e amplitu ine. Io a unque te amava, poi"#I "osH iu i"ava per tua virtG e "ostume "erto meritavi a me e a tutti gli stu iosi essere amato. Ma ora "#Dio inten o quanto sia la !enevolenJa tua verso i me, e poi"#Dio sento qual sia lo stu io e opera tua assi ua e prontissima in ren ermi "on ogni arte, "on lo armi e "ommen armi a tutti noto e a""ettissimo% e an"ora "#Dio ve o te ato a ri"onos"ere s"ritti e esser"itaJioni mie letterarie, tanto "#e raro passa ora in quale tu non legga e "ommen i a memoria qual"#e mio s"ritto e etto, posso io non sopra tutti gli altri amarti, a "ui, omo egnissimo Dessere amato, io tanto me s"orga amato> Ma non u!ito i H in H si porgeranno o""asioni per quali tra noi mosterremo qual sia lDanimo e lDaffeJion nostra insieme, e "on"erteremo vin"ere lDuno lDaltro DamorevoleJJa e i qualun"#e onesto e grato offi"io. E giF "#Dio "ono!!i te tanto "upi o eD miei s"ritti, mi pia"que man arti questa nostra operetta s"ritta in villa fra le selve in oJio al quale a questi tempi per !uona ragion me ie i. E "re o non ti te ierF rileggerla piG Duna volta, per"#I la ve erai materia s"ritta pur fa"eta e io"osa e non inutile in vita a "onsigliarsi, e parratti, "re o, trattata a me non in tutto sanJa mo o e egna maturitF. Ri erai e ameraDmi, e a me aspetterai simili maggiori premi alla nostra ottima ami"iJia.

.3

UXORIA1.2

.. U isti, "re o, piG volte eD +a"e emoniesi essere stato popolo fraD /re"i antiqui vittorioso in arme e temuto an"#e, e in pa"e mo estissimo, reverito e amato aD suoi finitimi e esterni popoli. E forse vi si ramentano eD nomi i molti +a"e emoniesi famosi, i quali "on sue virtG a sI a"quistorono nome e gloria, e alla patria sua augumentorono egnitF e autoritF. Cra questi i"ono fu uno "#iamato Cleio romo, uomo fuori in esser"ito e espe iJion Darme e in "onsiglio a "asa non posposto aD primi lo ati e amati "itta ini. Costui sen o in etF gran e e grave a morte, sI a ornK "on quelli a!iti e insigni trionfali, in osso la pretesta vesta regale, in "apo la g#irlan a "on sue fron e i so o oro e gemmate, i quali ornamenti in ono e premio alle sue !en gui ate vittorie esso avea alla patria ri"evuti. E se en o a meJJo il letto "on sua !ar!a e fronte piena i maestF, "#iamK a sI tre suoi, eD quali avea ere i, figliuoli non issimili a lui in mo estia e ogni lau e, "#e u issero la sua ultima volontF e testamento 1eran lor nomi, al maggiore MiJio, lDaltro A"rinno, lDultimo 'rissofo2, e simili quasi parole isse6 3. 4Cigliuoli miei, eD !eni e fortune, i quali lDavolo vostro, omo egno i memoria, a me pa re las"iK, io li ser!ai sino a qui, e a voi li restituis"o sH "ulti e migliorati "#Dio spero presso i voi porgano manifesto testimone e in iJio ella mia mo esta vita e iligenJa. E voi, "osH priego e non u!ito, farete% "osH vi pro""urai fussi, e "osH vi "onos"o mo esti e iligenti6 ate a unque "ura e opera, e tua sia imprima questa iligenJa, MiJio, la quale per etF ti si e!!a ottenere il luogo mio e essere a "ostoro "ome pa re i famiglia, 5 farete sH "#e eD nipoti nostri simile a!!ino a lo are la parsimonia vostra e temperanJa, qual voi "re o lo ate la mia. -e esti an"ora quanto in me fu ingegno, in ustria, stu io, tutto lo spesi, quanto in me fu, venire tale "#e voi potessi gloriarvi essermi figliuoli. *a voi ri"#ieggo vostro offi"io "osH fa""iate, "ome fate, "#e io !en"#I morto a!!ia a rallegrarmi avere voi "on stu io e !uone opere "upi issimi i lau e e insieme fra voi amantissimi. +o ovi "#e per vostra osservanJa e !enigna natura sempre volesti "#e io per voi vivessi lieto e, quanto la fortuna permettesse, feli"e. A unque, se a me fu e!ito avere "ura i voi e ren ervi i H in H migliori, go o avere satisfatto allDoffi"io mio e alla espettaJione eD !uoni nostri "itta ini e al esi erio mio, quan o vi ve o "ostumati e !uoni% e es"o i vita non se non in molta parte "ontento, poi"#Dio las"io le fortune vostre non tur!ate e voi "on ragione !en "omposti. 7. 4Restanmi questi ornamenti, i quali ri"onos"ete sono propi miei, i quali non eD vostri maggiori a me "on"essero, ma el iu iJio e "onsenso i tutti eD "itta ini solo alla mia virtG "ontri!uirono% e sono tali "#e non tanto il preJJo loro quanto la egnitF e raritF loro vi e!!ono muovere. (uesti non sanJa "agion voglio sieno non in "omune i voi tre, ma i "olui solo il quale i voi sI possa ire piG "#e gli altri virtuoso, mo esto, pru ente, "onstante, pietoso e iusto. (uesto voglio stimiate a me, omo non in"onsi erato, sia fatto prima per e""itarvi insieme a virtG e esi erio i simile prestanJa e ignitF6 poi an"ora mi parse "#e quello avea la patria mia sapientissima onato in premio ella virtG a solo uno "itta ino, io il simile ovessi "ommen arlo e a solo uno, e a "#i ne fussi piG egno. 8. 4)e a"userete mio instituto, an"ora a""userete el mio troppo verso i voi amore, il quale tanto in me vale "#e mentre "#Dio penso a un qualvuoi i voi, quello allora pare a me molto sopra tutti eD mortali pru entissimo e attissimo, nI posso me stesso "ertifi"are tanto, e "ias"uno i voi prepongo a tutti, e niuno pospongo agli altri. -oi tra voi insieme "on vostra usata mo estia el isaminerete. A unque "#i sI arF primo virtuoso, siali a feli"itF e ottima quiete e eterna pa"e, pigli a sI questa "orona, questa vesta e questi ornamenti "on animo e instituto i non re"usare fati"a o peri"olo al"uno per farsi egno i tanto ornamento e meritarli9. :. (ui eD figliuoli, mossi e alla maestF el pa re e alle parole gravissime tanto piene i egnitF, e non meno aD proposti regi e quasi ivini ornamenti, e an"ora alla pietF e "aritF el pa re, il
11.2 Pro!a!ilmente lDAl!erti s"risse prima il testo latino e poi lo tra usse in italiano ri u"en one la mole. [nota per lDe iJione elettroni"a ManuJio]

.7

quale eD "osH ve eano, !en"#I propinquo a morte, nulla remettere suo "ura verso eD "ari figliuoli, somiran o lDuno lDaltro "olla"rimarono e alquanto ta"erono. Ultimo el maggiore isse6 4)ia alla famiglia nostra ogni tuo essemplo, pa re, e ogni tua gloria perpetuo ornamento e feli"e memoria elle tue virtG, quanto "i sforJeremo "on ogni opera e stu io esserti non issimili. E "osH tu, spera, sarai presso i noi piG e piG anni, e ve erai noi, i quali sino a testI sempre ti fummo ossequentissimi, "ons"en ere in gra o onorato, quale per tuo suffragio e per !enignitF elli ii, "#e vorranno tu pren a frutto ella iligenJa avesti in ren er"i !en "ulti i virtG e ornati i "ostumi, asseguiremo9. In questo le lagrime loro e el pa re ritennero "#e non fu li"ito pro"e ere piG oltre "onfortan olo. ;. Poi"#I Dl ve""#io fu us"ito i vita, pur tenea "upi itF eD figliuoli i quella non meno ri""a "#e splen i a ere itF, i queD trionfali ornamenti, e ren ersi gloriosi el nome Desser etto primo virtuoso. Ma "ome !ene allevati e "ivili fratelli, per non multipli"are fra loro "ontenJione, "#iamorono ar!itri eD ve""#i ella loro famiglia, uomini integrissimi e severissimi, appresso eD quali eD is"ettassero "ias"uno la sua "ausa. )tatuito el H, "onvenuti gli al!itri e "ostoro, "omin"iK eD fratelli el maggiore DetF, e "osH isse6 4Pa ri, se io non fussi "ertissimo essere in voi verso i "ias"uno i noi pari amore quanto nulla piG vi si possa esi erare, insieme e essere in voi iustiJia tale "#e nulla vorrete, per gratifi"are a uno, meno favoreggiare allDaltro, forse qui io e lungo vi preg#errei e a urreDvi "agioni assai per quali vi persua essi fra noi non essere "ontenJione "#i i noi assegua questi ornamenti, ma quasi essamine a "#i i noi meno man"#i virtG per essere a voi grato "ome perfetto virtuoso, e approvato "ome mo esto, temperante e pru ente. &I sare!!e in me vera mo estia, nI voi aresti a riputarmi pru ente, sDio vi solle"itassi "#e oltre alla giustiJia volessi essere non "ommuni ar!itri, ma fautori parJiali% qual "osa nI "er"o nI a voi aspetto, "#I sempre vi "ono!!i osservantissimi Dogni onestF e religione. E spero as"olterete noi "on quanta a ora "i porgete umanitF e attenJione% e in nostre is"ettaJioni, se forse s"orreremo in qual"#e non egna parola alle vostre severissime presenJe, riputatelo non allo stu io nostro el vin"ere "ome immo erato, ma solo alla "on iJion el "on"ertare, poi"#I raro si puK fra pronti ingegni agitare "ausa al"una sanJa veemenJa. <. 4*i"o me essere non ultimo i "ui voi fermiate opinion non me io"re a riputarmi egno Dessere a voi amato. -e estine molti in iJi, "#I a prima mia etF sempre me ie i assi uo e fermo a tutti gli stu i e "ose lo atissime6 ve estimi "res"ere in etF sempre ingegnan omi "#e le virtG e opere mie superassino gli anni e satisfa"essoro alle vostre espettaJioni i me e i mio ingegno% ve esti lDosservanJa mia e reverenJa verso "ias"uno i voi, lDu!i ienJa verso el pa re nostro% in quali virtG non mi estolgo essere stato aD miei fratelli superiore. Curono e loro "ome io in ogni simile lau e a pari amirarli e amarli. Ma ie e la fortuna a me propria e iversa materia in quale io esser"itassi ogni mia virtG. (uesta una a un"#e, las"iato a rieto moltDaltre nostre "ommune lo e, !reve ri"iterK% e non mi iffi o, asseguirK "#e voi statuirete me primo a "ui eD vostri animi se a iriJJino a gratifi"arli. =. 4Rammentavi quale a me fu moglie, femmina i natura sopra tutte lDaltre importuna e "ontuma"e, i mente in"onstante e lieve, Dingegno las"ivo e petul"o, Danimo elato e molto super!o, rissosa, maligna, ostinata, e tale "#e, quan o ella prima venne in "asa, voi parte vi maravigliavate ella sofferenJa mia, parte vi movea "ompassione el tanto mio, quanto io per lei sofferiva, te io. +as"io a rieto le parole immo erate, eD rim!rotti assi ui, eD ri"#iami infiniti, "oD quali ve esti ella sempre mi si porgea e opponea ura e a"er!a, "#e furono tali e tanti "#e sare!!e prolisso e o ioso re"itarli% nI voglio sia mio instituto !iasimare altri per a""umularmi lau e. 'anto affermo, "on mia equa!ilitF e "ontinenJa i me stesso e mo o la ren etti, qual voi poi la ve esti e maravigliastivi, tratta!ile, fa"ile, mansueta, sofferen o a lei ogni sue simili femminili ineJie, quali po"#i vogliono, rarissimi sanno sofferire. Ma quello in "#e si truova niuno sH maturo e !en "onsigliato "#e non su!ito ina"er!is"a pre"ipitoso a ira e furore, fu ove io imostrai quanto in me fussi pru ente "onsiglio, iusta ragione, virile fermeJJa e mo esto instituto. &on mi periterK a urre qui in meJJo qualun"#e "osa on e voi "#iaro e aperto s"orgiate ogni mia ragione i vivere e stu io i virtG. E se "osa niuna sarF sH !rutta "#e etta in luogo e tempo non sia onesto u irla, e quan o el mio re"itare i "ostumi altrui, quasi "ome materia in quale io me esser"itai, fia .8

tale "#e nulla porga molestia a "#i ora sia fuori i vita e li!ero Dogni infamia, e nulla torni in graveJJa a "#i fu sempre in questo fuori i "olpa, "erto sarF a non essere re"usato u irmi. ?. 4*i"o, pa ri, "#e "onos"en o io in la onna "#e fu mia, stu io men i servarsi !uono nome "#e i satisfare a sue nel nostro matrimonio non iuste voglie e esi eri, piG giorni me"o mi "onsigliai. &I, "er"an o evitare quello "#e tenuto o""ulto nulla si stima, e palesato molto nuo"e, a me parea "on altri "#e me"o espli"are miei nellDanimo mio involuti pensieri, e me"o i"ea6 in "#e onesto mo o possDio monstrarli "#DeD suoi "ostumi a me ispia""iono> )Dio solo a lei !iasimo suoi etti o fatti, su!ito e""ito in "asa intollera!ile rissa6 ella irritata e me"o ar erF i s egno e "on tutti furierF Dira e "ontuma"ia, mala irF el H "#Della entrK sotto questi tetti, ove ella viva non "ol marito ma stenti serven o a "#i olga ogni suo onesto sollaJJo. &I olen omi "oD suoi sarF se non isutile impresa% aD quali sDio porto "osa in"erta, parte a lei e alla ma re, le quali istrutte e viJiate per s"usarse a""useranno me essere geloso, piG "re eranno "#e a me% parte, olen oli sua infamia, mosterranno nulla "re ere, e rispon eranno onteggiosi mai altri "#e solo me essere stato "#i in la loro famiglia inseminasse !rutto nome, essere stati sempre li!eri e va"ui "ias"uno eD loro pa ri a tanta infamia elle "ose loro. .A. 4E se io pur persevero mostran omi alienato a lei, ella per inimi"armi ostinata i H in H a me a""res"erF nuovi sospetti, e go erF ve ermi affannato. E quan o io !en lDavessi giunta impu i"a, "#e poi riferis"alo io aD suoi, iranno me essere nI primo nI solo a "ui sieno "a uti tali "asi% affermeranno "#e i questa femminile in"onstanJa e las"ivia nulla quasi vi si truova surgere altro in"ommo o "#e solo la fama e romore el volgo, e "olui meglio "onsigliarsi quale non rompa in ira agravan o a sI stessi in"ommo o% e imporrannomi "#e per loro e per mio onore io non sia quello "#e fa""ia la ple!e testimone i tanta nostra "omune infamia. ... 4E a me qui "#e partito si overe!!e> &on punirla> Corse quella "on intera e piena li"enJa persevare!!e essere ogni H piG impu i"issima. )Dio forse "er"#erK punirla, non sanJa grave mio peri"olo, non sanJa "ru elitF, nI sanJa gravissima solle"itu ine e molestissime "ure potrK ven i"armi. E sDio pur la punissi, "#e altro asseguirei io "#e solo, in luogo e ere itF aD miei figliuoli alla ma re, !rutto nome e perpetua infamia insieme e o io e isgraJia eD "ognati suoi e "apitale inimi"iJia eD "ongiunti a "#i amava. PiG fie utile a unque issimulare non ve ere quello "#e non !ene si possa emen are, "#e mostrarsi "urioso ove el tuo investigare po"o ti giovi% estimare in miglior parte tanto arli o""asione "#e ella ove se"o forse "osH eli!eri satisfarsi, possa sanJa interpetri saJiarsi. E fie utile non as"oltan o, non mostran o "re ere, raffrenare gli ollo"utori a meno parlare i "ose a loro in"erte e a me mal grate, e al tutto fare sH "#e per me loro non "res"a o""asione a sospettare nI a parlare eD "ostumi i "#i sia etta mia% e se ve ranno me uomo non stolto "osH trattarla "ome molto a me amata e approvata onesta e pu i"a, non sarF "#i stimi altri neD fatti altrui piG vegga "#e me qual sia in mie "ose pur iligente. .3. 4(uesto a unque fu mio "onsiglio ta"en o e issimulan o soffrirla, quale "#i sarF "#e non lo giu i"#i pru entissimo e iustissimo, quan o per altri "agioni mosso e per quanto la prova imostrK, potrF ve erlo pieno DutilitF, onesto e va"uo Dogni molestia. )eguinne "#DeD suoi per !uona relaJione ella onna me tanto amorono "#e nulla alla !enivolenJa e stu io el !enefi"armi vi si potea agiugnere. )eguinne "#Della mai si sentiva stra""a "ompia"ermi, e quasi "ome ili!erasse "onten ere e "ertare me"o in "#i i noi piG fussi amorevoleJJa, "ontinuo mi si porgea mansueta e tratta!ile, e la li"enJa avea me"o la ren ea, "re o, saJia solo i queD primi lievi trastulli amatori. E "#i pertanto non avesse in me !iasimato ogni urenJa> )are!!e stata seviJia o iosa la mia asperarmi "ontro la onna, sare!!e immanitF la mia "ontenermi uro "on "#i io avea eD H miei e intere le notti a vivere. .7. 4Certo L stoltiJia gran issima "er"are in pruova "osa quale a me sare!!e stata a"er!issima trovarla. Cu a unque pru enJa stimare quanto sia la femmina per sua natura prona e pro"live a ogni las"ivia, e "onos"ere quanto quasi niuna si truova sH soJJa "#e non stu i e go a essere mirata6 nI possono le femmine non offerirsi e amare "#i mostri pia"erli sue !elleJJe e gesti. .8. 4Cu ottimo "onsiglio se"lu ere ogni severitF on e a me molto sare!!e re un atone anno. Cu onesto fuggire la is"or ia omesti"a, utile servare la graJia eD suoi, io"on o mantenere la pu!li"a !uona fama, e "ommo o fuggire la "apitale inimi"iJia ei "itta ini. E quanto, interi quelli .:

anni "#Della me"o fu in vita, "onstanJa in me fussi e verile perseveranJa "on maraviglioso "ontenere e mo erare me stessi, "#i potre!!e ra"ontarlo> -e ea io gli amanti or lDuno or lDaltro el H e la notte assi ui, instavano, perseguitavano, solle"itavano. Io fuggia ve ere, issimulava avere ve uto, ta"ea. &on man"ava "#i per mostrarsi neD fatti miei piG "urioso non li !isognava, mi riferiva "ose quali io mi sapea. O""oreano non po"#i "#e per irmi "osa mi ispia"essi narravano sue istorie% e non rari, per pormi in o io "#i essi inimi"avano, fingeano "ose moleste. Al"uni a altro proposito e fine porgeano suo etti e sentenJe, quali io potea interpetrarle ette per me. *a infinite parte era e""itato, tratto, impinto a rompere in qual"#e in"onsulta ragione i ven i"armi e Da"res"ermi inimi"iJia e infamia. E io "onstante, offermato, sempre pla"a!ile, equa!ile, lenissimo, mai per qual si fusse altrui favole volli nI me"o essere nI "on altri parere pertur!ato o in parte al"una "ommosso o "on"itato a mala ira e inutile s egno. E parsemi ivino "onsiglio essere alla onna tale "#e, ove ella in me nulla esi erasse a "ontentarsi, ivi in me ella volesse nulla essere men "#e ottima e "ontinentissima. .:. 4-oglio essere in questa "ausa remisso, e i"en o nulla piG "#e in la mia quale es"risse vita, veemente. )are!!e "#i simile a me si gloriere!!e e oman ere!!e ove altrove in qual si sia marito si trovassi tanta ragione in suoi "onsigli, tanta mansuetu ine e pla"a!ilitF Danimo, tanta "ontinenJa e mo estia, tanta perseveranJa e fermeJJa, "#e maritato a femmina iniqua, inetta, arogante, insolente, "on or ine e mo o prestituisse a sI utile e ottimo instituto a !ene e !eato vivere, "ontinuan o suo mo esto in"etto i perseverare a sI e aD suoi !uon nome e intera fama, e piG e piG anni soffren o, ta"en o, issimulan o, imperan o, reggen o sI stessi mai "ommettessi per ira o su!iteJJa "osa on e poi gli !isognasse ire6 non vorrei "osH avere etto o fatto. /li altri mariti, per gravi e riposati "#e sieno, per ogni minimo a sI sospetto guar o ingelosis"ono, vivono in solle"itu ine gravi a se stessi e molesti a "#i se"o vive. A me, nI guar i, nI atti, nI parole, nI "osa per inetta "#e fa"esse la onna mia, mai posero in animo sinistra al"una suspiJione. .;. 4E an"ora "#i "on piG "opia volesse esten ersi ire!!e neD "ampi, in esser"ito e fra lDuso ellDarmi solere un solo "onsiglio, una sola opera, una sola ora, una sola vittoria ren ere glorioso in tutta la vita e famoso "olui in "#i la fortuna piG "#e la sua virtG fu a essere premiata, se "osH sDafferma la fortuna molto valere ove Marte se impa""i. Ma in sI ire!!e "ostui essere stata perpetui anni esser"itata sua virtG, e Dora in ora esserli !isognato innovare e a operare suoi ottimi "onsigli, esserli stato opera "ontinua star pronto e esto "on "erta ragione e virile sofferenJa "#e a parte niuna sua pru enJa o virtG si possa in lui esi erare, e sua essere propria lau e e sola sua, ove non "on arme e aito ella multitu ine, non "on o""asione eD tempi o i luogo al"uno superK lDimpeto eD nimi"i, ma "on soli suoi auspiJi e gui a, "on sola sua !ene a attata e !en retta ragione, "on solo suo offermato e mantenuto offi"io, esso superK la iniquitF ella fortuna sua, e oppresse la infamia la quale a molti lati li si insurgea. )imili e piG altre "ose altri forse eloquente a urre!!e per amplifi"are le lo i sue e ren ersi a maravigliarlo e preporlo. Io qui nulla altro "#e tanto el sempli"e e nu o mio merito volli espli"are, ove io sperava tanta in voi essere pru enJa e intelligenJa, "#e sanJa altri ornamenti i eloquenJa esso per sI si porgere!!e tale "#e a voi impetrere!!e, quale aspetto profferirete a mia lau e e ignitF, iustissima e religiosissima sentenJa9. .<. (ui A"rino el se"on o fratello molto lau K MiJio, e isse sperare assai "#e quella fa"ilitF e umanitF sua tanto esser"itata sare!!e a""ommo atissima alla pa"e e quiete e ol"e unione ella famiglia loro, e per sI non volere "#e man"#i "#e a "#i el pa re loro ie e omesti"o prin"ipato e imperio sopra gli altri, a "ostui siano an"ora "ontri!uiti gli altri ornamenti% ma pregarlo se"o "onsi eri qual fatto eD ue fusse a piG essere approvato% e isse6 .=. 4'u avesti onna "ontuma"e, lieve, elata, rissosa% e io il simile e!!i in "oniugio femmina strana, traversa, !estiale, arra!iata. E sia, priegovi, non meno le"ito a me, poi"#I an"ora la mia non vive, narrarne "ose ivolgatissime. Ma "#e possiamo noi stimare in questo essere nostra propria al"una iniqua fortuna> Communi sono e innati viJi a tutte le femmine essere las"ive, in"onstanti, importune, super!e, gareggiose, ostinate. Propria e non iusta "on gli altri mariti nI aD "ongiugati ragionevole fortuna sare!!e a "#i potesse gloriarsi avere femmina presso a se mo esta, fa"ile e non stu iosa e "upi a Dimporre e isseminare in le famiglie o i e infamia. .;

Cosa rara, fratello mio, "osa inau ita "#e femmina non istur!i lDami"iJia e le "are unioni ovun"#e ella in meJJo segga. E in rari si truova tanta lenitF, tanta equanimitF e !en "omposta ragione "#e a loro femminili ineJie, a loro insimulaJioni non si tur!ino. &on perK in questa lau e neg#erai me esser stato a te non ispari. 'u soffristi femmina vagola e vani""iola6 io soffersi la mia ura, !iJJarra, sempre a"igliata, sempre apare""#iata a "onten ere e onteggiare. 'u el tuo "onsiglio aseguisti frutto, quiete in "asa, tranquillitF in la famiglia, graJia presso eD suoi% fuggisti "ose iffi"ili, gravi, moleste, fuggisti la is"or ia omesti"a, gli o i, le inimi"iJie. Io piG stimai la fama e !uon nome "#e tutte queste "ose ure, aspere e a"er!issime. 'u "urasti "#Della non volesse, io "#Della non potesse essermi impu i"a. .?. 4E in questo "#i i noi meglio "onsigliato fusse non !isogna a "ostoro, uomini ottissimi e sapientissimi, isputan o imostrarlo. Essi !ene "onos"ono per etF e per uso la volu!ilitF, la nequiJia e perfi ia elle femmine. ,en si ramentano lDingegno elle femmine persino aD primi anni essere e u"ato non a altro "#e a stu i e arti i las"ivia e in"ontinenJa, tale "#e "#i quanto eD e!!a aspetterF "#Delle non vogliano "ose a loro esi eratissime e piG "#e altra qualvuoi ol"eJJa gratissime, "ostui mio "onsiglio farF "#Delle non possano. E piG saranno quelle "#e non poten o non vorranno, "#e quelle "#e possano e non vogliano. E se quelle "#e non possono "er"ano potere, quelle "#e possino non vorranno, "#e>9 3A. E "osH A"rino qui a questa materia "omparan o instituti, "ure e molestie sue e el fratello insieme, isse piG "ose qual sare!!e prolisso re"itarle. Ultimo pregK queD pa ri, ar!itri e iu i"i in questa "ausa, si ramentassero "#e quelli ornamenti oveano essere quasi premio ella virtG, e non si imenti"assero quanto la virtG mai fu isiunta alla fati"a e al su ore, alle vigilie, solle"itu ine e "ure, e "#e "onsi erassino a "#i i loro piG sia stata la!oriosa provin"ia, o a "#i fuggiva, o a "#i a se pren ea somma vigilanJa e iligente "usto ia i quello per quale si lo a "#i vi espone la ro!a, el su ore, el sangue, la vita per ottenerla e "onservFlla. 3.. (ui 'rissofo, ultimo minore eD fratelli, giovane Dingegno e Danimo fervente e ar ito, sorise e pregK eD pa ri non "#ie essero a se simili ornamenti in suo ire, in quali a se parea eD fratelli suoi piG per onestare suoi gesti "#e per orare la "ausa se fussero estesi% ma parerli "#e eD po"o a!!ino i"en o asseguito quel "#e "er"avano. )e "osH sia "#e "#i i"e, io soffersi "on animo virile glDin"ommo i e anni eD quali mDerano ne"essari sofferire travaglian omi in mare, non tanto lo a lDanimo suo quanto a""usa el "onsiglio per quale sI in usse a fi arsi ella in"onstanJa e perfi ia el mare, e "onvenirli "osH, non per s"#ifare quale eD non puote aversitF ma per meglio reggersi, ivi offermarsi e "on lDanimo sostenersi6 simile "#i i"a, io ta"ito soffersi la insolenJa i "olei "on "#i mi "onvenia "osH vivere, non lo a la virtG, ma uolsi ella sua impru enJa "#e "osH si sommise a tanta avversitF e grave sorte. 33. E sempre esserli pia"iuto el proprio "onsiglio suo, e oggi pia"erli piG "#e mai, poi"#I aD fratelli avesse inteso quello gli parea, mentre le loro onne erano vive, "#e mai avessero minimo momento Dora lieto e li!ero i "ure e mani"onie. E lo arsi "#e giF anni ie"i !ene a!!i retto, non volontaria "ome aD fratelli, ma "erto inevita!ile, la!oriosissima provin"ia, in quale !en "onsiglian o sI stessi, nulla nI a suasione nI a preg#iere nI a mina""ie al"une "e en o, o interlassan o suo preso ottimo instituto, esso "on molto frutto perseveri. E isse essere la paJienJa e fermeJJa sua stata in"re i!ile, e tentata non a una, quale eD fratelli, sola femmina, ma a tutti quasi eD mortali6 nI esserli stato se"uro refugio la "asa sua, ove il pa re, la ma re, eD fratelli, tutti li persua eano, "oman avano, pregavano pigliasse moglie% mina""iavanlo esre arlo, privarlo eD !eni paterni, averlo in luogo Dalieno e ignoto, se non li u!i iva. 4&I fui9, isse, 4an"ora li!ero a tanta omesti"a ri"a ia, se forse fuggiva in vi"inanJa, ove eD parenti e "ognati me asse iavano, espugnavano, essi al pa re mio questa u!!i ienJa, aD fratelli questa graJia, a "#i mi pregava mi ren essi non tanto inessora!ile e ostinato. E neD teatri, neD templi, neD pu!li"i iversori an"ora, mai a me fu luogo a fuggire questa se""aggine6 tutti eD mortali quasi a gara e istri!uita fa""en a a me sono stati in questo sua ermi "#Dio tolga onna troppo o iosi. E io, "#e manifesto ve ea quella "#e al marito potea nI fa"ilitF nI !enignitF nI amorevoleJJa al"una piG .<

a sI esi erare, e quella "#e "on maravigliosa "usto ia era osservata, non perK essere assai pu i"a, e inten ea questa non si saJiare Duno e poi Dun altro amante, e questa nulla potersi "ontenere "on infinita guar ia, "onsigliaDmi non torla. 37. 4)offriva nostro pa re e voi imprima, fratelli miei, "on molta paJienJa% e ove potete maravigliarvi an"ora non po"o ella mia equitF e mo estia, mai "on niuno i voi e meno "on altri a tanto vostro te io me tur!ai6 solo mi parea !astassi irvi, non vo moglie. &I mi "urai allegarvi queste ragoni le quali ora vDa ussi, per"#I ve ea pronte le vostre risposte6 non vogliamo sia tu in miglior sorte "#e noi. E insieme a me parea non "omo o "#Dio i"essi a te "osa qual tu parte fuggivi sapere, e parte meglio i me sapevi. E a te, uomo vigilantissimo, A"rino, e iligentissimo, non ar!itrava poterti ire "osa la qual tu non !ene sapessi. E qual fu miglior "onsiglio, pa ri, el loro o il mio> 'u, MiJio, per non aver in "asa el te io e mattanamento Duna femmina, non ti "urasti u ire fuori "osa a te molesta. E tu, A"rino, per non a!!atterti fuori a "#i forse parlasse i "ose a te ingrate, soffristi in "asa infinite is"or ie, "ontinuo tumulto e tur!olenJa6 ella si olea egli uomini, ella fortuna, elli ii, a""usava se stessi "#e piG volessi ve ere questa lu"e e tanta sua miseria, nI meritare "on sue ote e !elleJJe essere trattata peggio "#e la "ognata la quale fili"e vivea li!era e soluta, sI essere peggio "#e serva, a quale non sia le"ito, non"#I non favellare e arsi sollaJJo, ma nI mirare nI ri ere nI piangere nI tossire a sua voglia. (ueste sono le lo e e i frutti el "onsiglio vostro. *el mio "onsiglio, pa ri, sono frutti prima "#e per mia troppa li"enJa niuna tras"orse sottometten osi "ias"un H a nuove "oniunJioni, nI per mia austeritF fu mai "#i "er"asse "on sua voluttF e mia infamia ven i"arsi e pas"ere elle nostre fortune piG e piG famiglie i persone infame quale ella a operasse in essere "on meno peri"olo las"iva. 38. 4Ma "#e possDio "re ere qui, A"rino, se tu non per sentenJa i questi pa ri, ma in qual"#e altro mo o o""upassi questi ornamenti, e "osH pia"esse alli ii "#e tu s"ontrassi nostro pa re risus"itato, e per onestarti i"essi a te fussino stati a iu i"ati, "#e "re i, non gri ere!!e egli a alta vo"e questa essere "osa iniqua, "osa etesta!ile> &on ire!!e egli6 DA me la patria ie e questi ornamenti premio alle mie mirifi"#e virtG% ielle a me, il quale "on gravissimi peri"oli, "on molto affanno, "on lung#e vigilie, sovenni alla salute ella patria mia, il quale la ven i"ai allDimpeto eD nimi"i, il quale "onservai aD miei "itta ini la "ara e ol"e li!ertF, oJio, quiete e tranquillitF% e voi, pa ri, li a iu i"asti a "#i tur!K "on suoi sospetti lDoJio e quiete nostro omesti"o, e a se stessi impose servile "on iJione e in egna Danimo li!ero, nato a altro "#e a osservare gesti e etti Duna inquieta e in"onstantissima femminellaD> Poi si volgere!!e, "re o, a te, A"rino, e ire!!e6 DC#e lau e i tua virtG, "#e meriti a u"i tu, quale primo e ultimo eD tuoi pensieri ponesti in opera inutile e in egnissima i "#i a!!i lDanimo erto e virile> )Della per te non pe""K, se tu "on "usto irla e "ontenerla fa"esti el e!ito tuo, "#e gloria te ne surge egna i tanti ornamenti> )e non ti si "onvenia per ere el tempo e te stessi in prestarti quasi pe issequo e osservatore ella in"onstanJa femminile, non tDL egli vergogna gloriartene> E sDella avesse pe""ato, "#i lo a la iligenJa tua e vigilanJa, e el viJio suo a "#i altri "#e a lei ne surge infamia> C#I a unque ti ven i"#i questa vana e falsa gloria> In "ose piG egne 1 ire!!e el pa re nostro2, figliuoli miei, voglio a operiate vostro ingegno, in ustria, vostro stu io, vostra opera "#e in pro"urare quanto e "on "#i e ove e quan o ri a o "ian"i una lieve e falla"e femminaD. E tu, MiJio, u ite al pa re nostro queste parole, "on "#e fronte ar iresti "#ie ere questi ornamenti> &on a u"en o altre ragioni "#e solo queste6 pla"ai una importuna femmina, fe"i "#Della pre i"ava me essere uno ottimo marito, non mi "ru""iai per sue al"une ineJie. O# meriti egnissimiB O# virtG maravigliosaB O# "itta ino nato a gloria e a onorare la patria nostra, il quale seppe gratifi"an o a una femmina ren ersi pregiato maritoB E se tu non ti "ru""iasti, non era in te iusto s egno, o in lei non era quanto nellDaltre iniquitF e malignitF% nI #a stoma"o a "#i non ispia"e una femmina petul"a, arrogante, immo esta. E sDella te"o fu fa"ile, non fie tua egregia lau e% nI molta urasti fati"a mitigarla e ren erla mansueta. 3:. 4CosH "re o ire!!e nostro pa re. Ma io perK non vorrei parere a voi uomini temperatissimi troppo immo esto isputatore. &on mi isten erK a un"#e lo an o me stessi. 'anto non preterirK questo. )e voi approvate el "onsiglio i qual si sia eD ue miei fratelli, in me an"ora gli .=

approvate. Io nI soffersi ura moglie, nI permisi fussi inonesta. )e lo ate la perseveranJa, "onstanJa, fermeJJa, forse in me solo prima la lo erete. Io "on tutte le turme egli uomini e!!i paJienJa u irli persua ermi, trarmi, sforJarmi togliessi moglie, ove offermato nulla me a questo ottimo "onsiglio mio potea muovere6 non ote gran issime, non parenta i no!ilissimi e massimi, non !elleJJa i sposa, non proposte amplitu ine, non espettaJioni i magistrati, non "opia Dogni proferta fortuna poterono stormi al mio santissimo e iustissimo instituto, "ol quale propulsai a me ogni ura "ompagnia in "asa e ogni sinistro romore fuori tra le genti9. 3;. (ui eD pa ri, eD quali se eano ar!itri in questa "ausa, pres"rissero termine a "onsigliarsi, e pia"que loro quelli trionfali ornamenti intanto si eponessero presso aD sa"er oti ella ea Ci!eles.

.?

You might also like