KNJIGA RADOVA

14-16. novembar 2012. godine

Hemijski fakultet Univerziteta u Beogradu Beograd, Srbija

Univerzitet u Beogradu

Hemijski fakultet

TEORIJA I PRAKSA NAUKE U DRUTVU: OD KRIZE KA DRUTVU ZNANJA

SA OBELEAVANJEM 40 GODINA KATEDRE ZA NASTAVU HEMIJE

PRVI NAUNI SIMPOZIJUM SA MEUNARODNIM UEEM

Knjiga radova

Prvi nauni simpozijum sa meunarodnim ueem

TEORIJA I PRAKSA NAUKE U DRUTVU: OD KRIZE KA DRUTVU ZNANJA

SA OBELEAVANJEM 40 GODINA KATEDRE ZA NASTAVU HEMIJE

14 - 16. novembar 2012. godine, Beograd, Srbija

Proceedings

The first scientific symposium with international participation

THEORY AND PRACTICE OF SCIENCE IN SOCIETY: FROM CRISES TO KNOWLEDGE SOCIETY

WITH 40 YEARS OF THE DEPARTMENT FOR CHEMICAL EDUCATION

14th 16th November 2012, Belgrade, Serbia

IzdajePublished by Hemijski fakultet Univerziteta u Beogradu Studentski trg 12-16, 11000 Beograd, Srbija tel. 011 / 3282-111; www.chem.bg.ac.rs Za izdavaaFor Publisher Branimir Jovanievi, dekan Hemijskog fakulteta Urednici Editors Dragica Trivi Dragan Bulatovi Vojin Krsmanovi Dizajn Design Danica Stojiljkovi Zorana orevi Tehniki urednici /Tehnical Editors Danica Stojiljkovi Zorana orevi Bojan Tomi Milan Popadi ISBN 978-86-7220-050-8

UVOD___________________________________________________________________

Prvi nauni simpozijum sa meunarodnim ueem Teorija i praksa nauke u drutvu od krize ka drutvu znanja organizuje se u cilju integracije savremenih znanja o teoriji i praksi nauke u drutvu, kroz disciplinarne i multidisciplinarne pristupe u oblasti nauke. Obuhvaen je irok spektar tema radi sveobuhvatnijeg prikaza inovativnih pristupa u razvoju teorije i prakse naunog istraivanja i razumevanja statusa nauke u drutvu u okvirima drutvenih i kulturnih procesa. Na Simpozijumu uestvuju istraivai iz oblasti prirodnih, drutvenih, tehnikotehnolokih nauka i multidisciplinarnih nauka. Namera je da se preispitaju odnosi obrazovanje nauka tehnologija ekonomija - kultura drutvo, razmotre mogunosti za izlazak iz raznih kriza (svetske i domae ekonomske krize, problema tranzicije, moralne krize, ali i potcenjivanja obrazovanja, nauke i kulture u naem drutvu) i prue smernice kako dostii drutvo znanja koje je sinonim za 21. vek. Prema cilju Simpozijuma izazovi i predlozi reenja razmatraju se u okviru pet tema: uloga nauke i tehnologije u drutvu uticaj nauke i tehnologije na ivotnu sredinu obrazovanje i nauka kultura i nauka multidisciplinarnost u nauci

Prilozi na ovom Simpozijumu pruaju mogunost da se o buduim koracima razmilja i iz ugla dobrih reenja iz prolosti u oblasti obrazovanja i nauke, kao vanom resursu koji se stalno zanemaruje nametanjem ideje da sva dobra reenja poinju od odreenog sadanjeg trenutka. Razmatranjem odnosa obrazovanje nauka tehnologija ekonomija kultura drutvo, u susretu i razmeni rezultata razliitih disciplina, pokreemo dijalog koji bi trebalo da dodatnim korienjem postojeih resursa prui nove matrice i osnovu za donoenje odluka u navedenim domenima, bitnim za izlazak iz krize i razvoj drutva. U okviru Simpozijuma obeleava se 40 godina rada Katedre za nastavu hemije Hemijskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. U protekle etiri decenije na Katedri su izvoena istraivanja u dva glavna pravca: istraivanje razvoja nauke i nastave hemije u Srbiji i istraivanja u oblasti savremenog obrazovanja u hemiji (nastavni programi, standardi postignua uenika i nastavnog procesa, opremljenost kola, nastavna sredstva, udbenici, metode nastave i uenja i praenja i vrednovanja postignua, obrazovanje i profesionalni razvoj nastavnika hemije). Kroz istraivanja na Katedri nastojalo se da se obezbede valjani i pouzdani podaci za donoenje odluka u vezi s aktuelnim pitanjima nastave i uenja hemije na svim nivoima. Predsednik Naunog odbora Dragica Trivi

PREFACE________________________________________________________________

The goal of the Symposium Theory and practice of science in society: from crises to knowledge society is to connect theory and practice of different scientific disciplines as well as the reflections regarding the development of scientific culture of research, quality of education and development of the society. The main characteristic of Symposium is the multidisciplinary approach to the connections among education science technology economy culture society. Anticipation of the possibilities of science and technology as well as their creative application could help us to prevail various crises (world and domestic economic crises, moral crises, problems of transition, underestimation of education, science and culture, etc.) and reach the knowledge society the synonym for the 21st Century. The main topics of the Symposium are: The role of science and technology in the society The influence of science and technology on environment Science and education Culture and science Multidisciplinary science approach

The Symposium offers historical point of view on the process of education and science development in Serbia, despite the fact that these valuable resources of data are continuously neglected. With this Symposium we aim to start a dialogue about the relations among education science technology economy culture society and to establish the new and more effective matrix for decision making that will lead to the development of the society. In this year we are celebrating 40 years of the Department of Chemistry Education at the Faculty of Chemistry of the University of Belgrade. During the past four decades the research at the Department were performed in two main areas: (i) research of the development of science and chemistry education in Serbia and (ii) research in the field of modern chemistry education (curricula, standards of students achievements and teaching/learning process, school equipment, teaching aids, textbooks, methods of teaching/learning and monitoring/evaluation of achievements, initial education and professional development of chemistry teachers). The valid and reliable data for decisionmaking related to actual issues from chemistry teaching/learning domain at all levels of education are provided by researches on Department. Chairperson of the Scientific Committee Dragica Trivi

NAUNI ODBOR SCIENTIFIC COMMITTEE _________________________________________________ Sneana Bojovi, Hemijski fakultet, Univerzitet u Beogradu Dragan Bulatovi, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu Milan irkovi, Astronomska opservatorija u Beogradu Vladimir Jankovi, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju u Beogradu Branimir Jovanievi, Hemijski fakultet, Univerzitet u Beogradu Vojin Krsmanovi, Hemijski fakultet, Univerzitet u Beogradu Vigor Maji, Istraivaka stanica Petnica, Valjevo Aleksandar Sedmak, Mainski fakultet, Univerzitet u Beogradu Svetozar Sineli, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu Dragica Trivi, Hemijski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Predsednik Naunog odbora ORGANIZACIONI ODBOR ORGANIZING COMMITTEE________________________________________________ Vojin Krsmanovi, Predsednik Organizacionog odbora Zorana orevi Igor Matijaevi Predrag Milosavljevi Milan Popadi Katarina Putica Biljana Tomaevi Danica Stojiljkovi Darinka Radenkovi Bojan Tomi IZVRNI ODBOR EXECUTIVE COMMITTEE_________________________________________________ Zorana orevi Vojin Krsmanovi Igor Matijaevi Katarina Putica Danica Stojiljkovi Bojan Tomi

SADRAJCONTENTS_____________________________________________________ PLENARNA PREDAVANJA PLENARY LECTURES___________________________________________________..P.. NAUKA I DRUTVO U 19. VEKU Sneana D. Bojovi 10 NASTAVA HEMIJE U SRBIJI - SAN I JAVA Ivan Gutman, Jelena urevi 20

MOGUNOSTI I PREPREKE U KREIRANJU OBRAZOVNE POLITIKE ZASNOVANE NA REZULTATIMA PISA TESTIRANJA ISKUSTVA U SRBIJI, REGIONU I SVETU Dragica Pavlovi, Aleksandar Baucal 27 NAUNO OPISMENJAVANJE SVAKOG DETETA - PREDUSLOV RAZVOJA SVAKOG DRUTVA Stevan Joki 41

SEKCIJSKA PREDAVANJA KEY NOTE LECTURES _________________________________________________..S.. KRITIKI OSVRT NA PISA TESTOVE: ZABLUDE, GREKE I ZADNJE NAMERE 54 Aleksandar T. Lipkovski SAOPTENJAPRESENTATIONS ___________________________________________ ULOGA NAUKE I TEHNOLOGIJE U DRUTVU THE ROLE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY IN THE SOCIETY___________.T1. MOE LI NAUKA DA POMOGNE SRPSKOM DRUTVU? Branislav R. Simonovi 64 KONCEPT NAUKA I DRUTVO U SISTEMU JAVNOG ANGAOVANjA NAUKE Predrag D. Milosavljevi, Danica M. Stojiljkovi 76 TRITA OBVEZNICA I DUNIKA KRIZA Duan Krsmanovi
A

84

UTICAJ NAUKE I TEHNOLOGIJE NA IVOTNU SREDINU THE INFLUENCE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY ON ENVIRONMENT___.T2. IVOTNA SREDINA I ASPEKTI DRUTVENO-EKOLOKE RAZMENE UKE I Danica M. Stojiljkovi, Jelena Risti Trajkovi 99 UNAPREENJE UPRAVLJANJA ODLAGANJA VRSTOG OTPADA U CILJU ZATITE IVOTNE SREDINE STUDIJA SLUAJA: EKOLOKO UPRAVLJANJE U OPTINI MAJDANPEK TEHNO Svetlana D. Mitrovi, Bojana S. Novovi, Milo M. Okiljevi 106

OBRAZOVANJE I NAUKA SCIENCE AND EDUCATION_____________________________________________.T3. VREDNOVANJE NAUNOG RADA NAUNIKA NA UNIVERZITETIMA U SRBIJI Lela Vujoevi, Ivan Gutman 115 DISCUSSION: THE DEVELOPMENT OF THIS SKILL IN INQUIRY BASED SCIENCE TEACHING METHODOLOGIES E. Szostak, E. Odrow, I. Maciejowska 123 OSETLJIVOST STUDENATA PEDAGOKIH FAKULTETA NA SOCIOKULTURNU RAZLIITOST ROMSKIH UENIKA Sunica V. Macura 130 NEKI ASPEKTI NASTAVE MATEMATIKE I PRIRODNIH NAUKA IZ UGLA NASTAVNIKA I UENIKA Sneana I. Mirkov, Nataa Z. Lali-Vueti 143 FUNKCIONALIZACIJA NASTAVNIH SADRAJA O KARBOKSILNIM KISELINAMA K. B. Putica, D. M. Radenkovi, D. D. Trivi 159 SAVREMENI KURIKULUM NASTAVE HEMIJE Biljana I. Tomaevi, Dragica D. Trivi 171

OBRAZOVNA I VASPITNA VREDNOST SADRAJA ISTORIJE PRIRODNIH NAUKA Darinka M. Radenkovi, Katarina B. Putica, Dragica D. Trivi 182 KULTURA I NAUKA CULTURE AND SCIENCE ___________________________________________ _.T4. UNIVERZITETSKO NASLEE KAO/U PROCES/U OBRAZOVANJA: PREDLOZI ZA EFIKASNIJU PROFESIONALNU EDUKACIJU Milica Boi Marojevi 192 RAZLIITI VIDOVI INTERPRETACIJE NAUKE PRIMER SPIRITUALIZMA Milena B. Gnjatovi, Isidora M. Stankovi 204

THE HUGE AMMOUNT OF DATA AND STRUCTURES, IS THERE SOME SENSE BEHIND? ON SCIENCE TEACHING IN THE SCHOOLS, THE CHEMIST VIEW Branko J. Drakuli 216 UENICI U MUZEJU HEMIJE Jasminka N. Korolija, Aleksandar orevi, Igor Matijaevi 221

MULTIDISCIPLINARNOST U NAUCI MULTIDISCIPLINARITY IN SCIENCE___________________________________ .T5. MULTIDISCIPLINARNI PRISTUP KAO OSNOV ZA UNAPREIVANJE ZNANJA O KULTURNOM NASLEU D. D. Korolija-Crkvenjakov, M. Stojanovi-Mari, V. Andri, M. Gaji-Kvaev 231 HUMANISTIKO OBRAZOVANJE KAO PONUDA OBJEDINJENOG DISKURSA O SVETU Angelina R. Milosavljevi 238

KONCEPT PORODINIH SLINOSTI U SAVREMENOJ NAUCI. SLUAJ STUDIJA BATINE Milan Popadi 245 MULTIDISCIPLINARNOST VREDNOSTI IDENTITETA Milena V. tatki KAO PUT RAZUMEVANJA MUZEOLOKE 256

MULTIDISCIPLINARNOST SVETLOSTI KAO TEME OD ZNAAJA ZA DRUTVO Bojan M. Tomi 265

LISTA UESNIKALIST OF PARTICIPANTS_________________________________ 277

PLENARNA PREDAVANJA PLENARY LECTURES ___________ ..P.. .

NAUKA I DRUTVO U 19. VEKU Sneana D. Bojovi NASTAVA HEMIJE U SRBIJI - SAN I JAVA Ivan Gutman, Jelena urevi MOGUNOSTI I PREPREKE U KREIRANJU OBRAZOVNE POLITIKE ZASNOVANE NA REZULTATIMA PISA TESTIRANJA ISKUSTVA U SRBIJI, REGIONU I SVETU Dragica Pavlovi, Aleksandar Baucal NAUNO OPISMENJAVANJE SVAKOG DETETA - PREDUSLOV RAZVOJA SVAKOG DRUTVA Stevan Joki

NAUKA I DRUTVO U SRBIJI U XIX VEKU

Sneana Bojovi Hemijski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija sbojovic@chem.bg.ac.rs Apstrakt: Nauka i kultura su vaan stub svake drave i bez dobro obrazovane elite nema napredovanja i modernizacije drave i drutva. Srbija je takvu elitu imala krajem 19. i poetkom 20. veka. Nastajanjem srpske drave u 19. veku razvijali su se kolstvo, nauka i kultura. Stvaranje nacionalne elite poelo je slanjem prvih dravnih pitomaca na inostrane univerzitete 1839. godine. Krajem 19. veka oko 70% ove elite kolovano je u inostranstvu. Poslednjih godina 19. veka u Beogradu se okupio jedan broj obrazovanih ljudi sa diplomama najboljih evropskih univerziteta koji je inio kreativnu naunu elitu sposobnu da u svoju zemlju prenese evropsku nauku i kulturu i da dravu modernizuje. Novine nisu prenoene mehaniki. Postojala je jasna vizija ekonomskog, kulturnog i naunog razvoja. U Beogradu su osnivana nauna i struna drutva, pokretani asopisi, kolovan nauni podmladak i pripremani uslovi za prerastanje Velike kole u Univerzitet. Period od 90-ih godina 19. veka do Prvog svetskog rata jeste i vreme u kome je zemlja najbre napredovala i iz zaostalog, patrijarhalnog drutva pretvarala se u modernu graansku dravu. Ko je inio nau elitu i ko su ljudi koji su postavili temelje srpske nauke i kulture? Dat je pregled razvoja naunih disciplina koje su se razvile u 19. veku i poetkom 20. veka (klimatologija, botanika, zoologija, mineralogija, geologija, hemija, matematika, astronomija, fiziologija) i navedeni su osnovni podaci iz biografije i bibliografije naunika koji su postavili temelje ovih disciplina. Stvaranje elite nije mogue bez odgovarajuih uslova, pre svega podrke i razumevanja vlasti. Polupismeni srpski dravnici znali su da je za razvoj drave potrebno odkolovati darovite i sposobne mlade ljude a po povratku sa prestiniih evropskih kola postavljali su ih na najvie naune, politike i drutvene funkcije. Naunici su imali slobodu da organiziju i proiruju svoju disciplinu, da modernizuju kolu i unose novine iz razvijenog sveta. Mladim ljudima poveravane su visoke dravnike dunosti u koje su oni unosili steeno znanje, na taj nain vraajui dug dravi koja ih je kolovala. Za razliiku od perioda izmeu dva rata kada se najvei broj naunih disciplina nije razvijao, i perioda posle Drugog svetskog rata kada su velikim reformama obrazovanje i nauka reorganizovani i esto zaustavljani, u periodu koji pomenjemo kolstvo se razvijalo pravolinijski. Nije bilo prekida i zaostajanja, srednjokolska i univerzitetska nastava stalno su se irile i unapreivale, nauna i struna elita se svake godine uveavala povratkom dravnih stipendista kolovanih na najboljim evropskim kolama, obrazovani i sposobni ljudi, pre svega profesori Velike kole, povremeno su bivali na elu najvanijih institucija i zauzimali dravnike dunosti. Sve to je inilo da zemlja brzo napreduje i da se iz nerazvijenog brzo pree u razvijeno drutvo i modernu dravu.

10

SCIENCE AND SOCIETY IN SERBIA IN THE 19TH CENTURY

Sneana Bojovi Faculty of Chemistry, University of Belgrade, Serbia, sbojovic@chem.bg.ac.rs Abstract: Science and culture are important elements of every society; without well educated intellectual elite there is no progress and modernization. Serbia had such elite at the end of the 19th and the beginning of the 20th century. In the 19th century, education, science and culture were developing together with the establishment of the Serbian state. The creation of the national elite started in 1839 by sending first state pupils to foreign universities. By the end of the 19th century around 70% of the elite were educated abroad. At the end of the 19th century a number of educated men with degrees from the best European universities gathered in Belgrade; they represented creative scientific elite capable of transferring European science and culture to their country, thus enabling its modernization. Novelties were not transferred mechanically; there was clear vision of economic, cultural and scientific development. Scientific and experts associations were established in Belgrade, magazines were published, young scientists educated and conditions for the transformation of the Great School into University created. The period between 1990 and the First World War is considered the most advanced one, when the country transitioned from underdeveloped, patriarchal society into modern civil state. Who were the representatives of our elite who laid the basis of Serbian science and culture? The review of scientific disciplines development in 19th and 20th century is here given, together with the main data from biographies and bibliographies of scientists (climatology, botanic, zoology, mineralogy, geology, chemistry, mathematics, astronomy). In order to create elite, certain conditions are needed, in the first place the Governments support and consideration. Illiterate Serbian statesmen new that it was necessary to educate talented and capable young men, and once they return from the prestige European schools, give them the highest ranked scientific, political and social positions. Scientists were able to freely organize and extend their disciplines, modernize school and bring novelties from the developed world. High state duties were given to young people, who were making the best use of all the gained knowledge, thus returning their debt to the country. Compared to the period between the two wars, when most of the scientific disciplines stagnated, and the one after the II World War when education and science were reformatted and often even blocked, in the above mentioned period the education was developing continuously. There were no interruptions nor delays, high school and university education were constantly extending and developing, the number of scientists and experts was growing every year with return of educated state scholars from best European schools; educated and capable people, Great School professors in the first place, would occasionally occupy highest positions of the main institutions and state duties. All this allowed the country to develop fast and transfer quickly from underdeveloped into one modern state.

11

Nauka i kultura su uvek bile vaan i nezaobilazan stub svake drave, a u periodima kada je dolazilo do ubrzanog razvoja i prerastanja iz nerazvijene u modernu dravu, nauka i kultura, odnosno nauna i kulturna elita imale su presudnu ulogu. Devetnaesti vek je prelomni period u nastanku srpske nacionalne drave. Nastajanjem drave izgraivane su pratee dravotvorne institucije. U drugoj polovini 19. veka, za nekoliko decenija, sustignute su vekovne tradicije zapadnih zemalja i za kratko vreme Srbija se izborila za mesto u razvijenom svetu. Imala je obrazovne i naune ustanove i intelektualnu elitu priznatu u evropskim naunim krugovima. U odnosu na mogunosti ono vreme je mnogo vie dalo u nauci u poreenju sa nekim kasnijim ekonomski i kulturno razvijenijim periodima. Verovatno razvoj drutva nikada nije toliko zavisio od nauke i naunici uestvovali u privrednom i politikom razvoju zemlje kao to je to bio sluaj u tzv. zlatnom periodu srpske nauke i kulture, u periodu najbreg razvoja srpske drave od devedesetih godina 19. veka do Prvog svetskog rata. Drutvo je umelo da prepozna znaaj svojih velikana, verovalo im je i davalo punu slobodu u radu, u razvoju i organizaciji nauke i prosvete. Drava je iz skromnog budeta izdvajala za prosvetu i nauku, zakidajui na drugoj strani, ali znajui da e se to viestruko oploditi i doneti blagostanje i dravi i buduim generacijama. To je jedini period kada se visoko kolstvo razvijalo kontinuirano, bez prekida i zaostajanja. Od osnivanja Liceja 1838. godine pa do Prvog svetskog rata izvrene su brojne reforme koje su imale za cilj unapreivanje i irenje nastave, modernizovanje planova i programa. Nijedan zakon nije ponitavao prethodni, niti zaustavljao razvoj, kao to se deavalo u nekim kasnijim vremenima. Cilj svake promene bio je napredak i pribliavanje najviim evropskim kolama. Za razliku od tog perioda, u periodu izmeu dva rata izvrena je samo jedna reforma srednje i univerzitetske nastave. U veini prirodnih nauka, pre svega u hemiji, fizici i fizikoj hemiji to je period stagnacije, nema naunih radova, ne koluje se nauni podmladak, ne ulae se u opremu i modernizaciju nauke. Univerzitet se nije razvijao u celini, zapravo napredovao je mnogo sporije nego to je to zahtevalo vreme i razvoj nauke i nastave u Evropi. Posle Drugog svetskog rata prosvetna politika je zavisila od partijske politike, a kako se ona esto menjala tako su i srednjokolska i univerzitetska nastava skoro svake decenije radikalno reorganizovane. U periodima velikih reformi u prosvetu su ulagana velika sredstva koja su vremenom smanjivana, da bi u periodima ekonomskih kriza padala ispod realne granice. kolstvo nije moglo da se kontinuirano razvija, reforme su esto zaustavljale dotadanji razvoj i u potpunosti menjale pravce u obrazovanju i nauci. Zato se vraam na 19. vek i pokuau da opiem uslove u kojima su se razvijali nae kolstvo i nauka, kako se stvarao nauni potencijal, koji su naunici najvie uticali na razvoj institucija, kolovanje naunog podmlatka, doprinosili privrednom i kulturnom razvoju zemlje. Zbog specifinih uslova u kojima se stvarala moderna srpska drava i nauka se razvijala na poseban nain, odnosno tvorci moderne nastave i nauke su pojedine linosti a ne timovi naunika, kako je bilo uobiajeno u drugim zemljama. Politiki razvoj zemlje, burne prilike koje su podrazumevale smene dinastija, este promene vlasti, stranaki sukobi, nisu imali velikog uticaja na razvoj kolstva, ono se razvijalo pravolinijski. Znalo se da od njega zavisi razvoj zemlje i niko se nije usuivao da ga zaustavi ili uspori. Nijedan zakon nije imao ideoloke zahteve niti je zaustavljao razvoj kole ili oduzimao steena prava nastavnika i studenata. Naroito su reforme iz poslednje dve decenije 19. veka imale za cilj da srednjokolsku nastavu uspostave po ugledu na najbolje evropske kole, a visokokolsku nastavu priblie univerzitetskoj i stvore uslove za nauni rad. 12

Danas samo moemo da se divimo smelosti i dalekovidosti ondanjih vlasti da u vreme, kad je bilo jedva pismenih ljudi, znaju da je za razvoj drave najvanija dobro obrazovana nauna i kulturna elita i da u toj oblasti ne moe biti promena ni dvoumljenja. Licej je osnovan s ciljem da se to pre obrazuju dravni inovnici i stvori kolovana administracija za dravu u nastajanju. Ali ubrzo su prihvaeni drugi, vii ciljevi i pored Pravnog fakulteta, osnovanog na poetku, postepeno su otvarani i drugi fakulteti, a to je najvanije od samog poetka je kolovan nauni i struni podmladak. Knez Milo je jo 1830. poslao nekoliko mladia na kolovanje u inostranstvo, dok redovno kolovanje najkvalitetnijih mladih ljudi na stranim univrzitetima poinje 1839. godine. U drugoj polovini 19. veka slato je po 20, pojedinih godina i preko 30 stipendista godinje, na evropske univerzitete. Prvi mladi ljudi kolovani na strani 40-ih godina vraali su se u zemlju, zauzimali katedre na Liceju i Velikoj koli, preuzimali vosoke politike i dravne dunosti i uestvovali u organizaciji vlasti. Oko 70% srpske inteligencije u 19. veku kolovalo se u inostranstvu. Ova kolovana inteligencija postala je elita obrazovanjem, a ne poreklom. U periodu 1882-1914. drava je poslala u inostranstvo na kolovanje 853 pitomca, od toga 5% devojaka (46). U to vreme je tek nekoliko evropskih univerziteta otvorilo vrata enskoj populaciji. Mada su prvi dravnici imali na umu dobro obrazovane slubenike koji e stvarati modernu pravnu dravu, mladi koji su se vraali s evropskih univerziteta znali su da je za napredak zemlje potrebna kultura i nauka. I oni su ne samo novosteeno znanje donosili sa sobom, nego sve to su videli u velikom svetu pokuavali su da prenesu u svoju zemlju. A u tom svetu oni su nauili kako funkcionie drava, kako se stvaraju kulturne i naune ustanove, kako se priprema intelektualna elita koja je u stanju da komunicira s evropskom kulturnom i naunom javnou. Osamdesetih i devedesetih godina 19. veka u Beogradu se okupio jedan broj mladih ljudi s najviim diplomama nemakih, vajcarskih i francuskih kola, velikog znanja, energije i kreativnosti, prepuni nacionalnog zanosa i patriotizma. Trudili su se da u zemlji bez naune tradicije razviju nauku, osnuju neophodne institucije, okupe istraivake timove i urade sve ono to su u drugim zemljana ve godinama radili brojni naunici i strunjaci kroz kole i odgovarajue ustanove. Drava i drutvo su s mudrou i poverenjm prihvatali ovu evropski obrazovanu elitu, omoguavajui joj da obavi svoj veliki drutveni zadatak. Oni su bili aktivni uesnici u ivotu drave, odnosno uesnici svih drutvenih, kulturnih i politikih dogaaja, doprinosili su razvoju privrede, industrije, bili su ministri, diplomate, dravni savetnici, na elu najvanijih dravnih institucija. Naune discipline se u 19. veku nisu razvijale ravnomerno. Razloga za neujednaen razvoj nauke bilo je vie, ali najvie uticaja imali su opti pogledi i atmosfera u zemlji koji su favorizovali pojedine oblasti, a zanemarivali druge. Trebalo je istraiti zemlju, floru, faunu, klimu i sve to je bilo nepoznato i to je trebalo otkriti i s tim upoznati svet i Evropu. Prvi ueni ljudi okupljeni u Drutvu srpske slovesnosti i Srpskom uenom drutvu smatrali su da treba razvijati nacionalne nauke a ne nepotrebno troiti energiju i sredstva na nauke od kojih zemlja nema koristi. Meutim, mladi kolovani ljudi znali su da modernizacija podrazumeva mnogo vie od trenutnih zahteva i potreba. Sedamdesetih godina poele su se razvijati i nauke za kojima zemlja u to vreme nije imala neposredne potrebe, pre svega hemija koja je krajem 19. veka, zahvaljujui pojedincima, dostigla evropske razmere, poetkom 20. veka fizika hemija, a pred Prvi svetski rat astronomija i fiziologija. Samostalni nauni razvitak poeo je izuavanjem domaeg tla, prirode i ljudi i to najpre u klimatologiji, meteorologiji i statistici, zatim u geografiji i geologiji, a pre svega u obradi flore. 13

Razvoj biolokih nauka utemeljio je Josif Pani (1814-1888) pedesetih i ezdesetih godina 19. veka. Glavna oblast njegovih istraivanja bio je biljni svet Srbije i okolnih zemalja. I pre dolaska na Licej 1853. godiine on se bavio botanikim istraivanjima, a postavi profesor botanike, zoologije, geologije, mineralogije i agronomije potpuno se odao nauci, odnosno istraivanju prirodnog bogatstva zemlje. Srbija je bila neistraena u pogledu flore i faune i na kartama Evrope za Srbiju su ovi podaci nedostajali. Ovakvu sliku Pani je eleo da izmeni i da evropskoj naunoj javnosti prikae prouenu floru Srbije i tako je ukljui u evropske botanike naune tokove. Da bi ispunio svoj zadatak morao je da obie sve krajeve Srbije i okolnih zemalja (planine Bugarske, Crne Gore i Primorja). Na svojim putovanjima sakupljao je i identifikovao floru i objavljivao radove i monografije na osnovu kojih je Srbija vrlo brzo svrstana u zemlje s bogatom i raznovrsnom florom. Sintezu svojih istraivanja dao je u Flori Kneevine Srbije (1874, Dodatak 1884) tampanoj i na latinskom jeziku. Po obimu i znaaju ova monografija moe se uporediti sa klasinim evropskim floristikim knjigama. Veina Panievih radova i knjiga tampani su u Srbiji, ali su pisani na nemakom ili latinskom jeziku kako bi bili dostupni stranoj javnosti. Njegovi radovi bili su osnov za sva kasnija istraivanja i razvoj razliitih botanikih disciplina. Paniev rad predstavlja prva prava nauna istraivanja kod nas, a on prvog kompletnog naunika koji je delovao u Srbiji. Objavljivao je radove na stranom jeziku i u stranim asopisima, uestvovao na meunarodnim skupovima, bio lan stranih drutava i akademija nauka, odravao veze s poznatim naunicima (austrijskim, nemakim, italijanskim, maarskim), vrio razmenu materijala sa evropskim kolegama, u zbirkama evropskih prirodnjakih i botanikih muzeja proveravao svoja floristika otkria. U Beogradu je osnovao eksperimentalnu laboratoriju Botaniku batu, a u botanika istraivanja uveo jedan broj svojih aka koji su nastavili istraivanja flore Srbije i objavljivali radove. Tako je Pani krajem veka osnovao svoju kolu koja je nastavila uspeno da radi i posle njegove smrti. Drava i drutvo umeli su da prepoznaju znaaj Panievog naunog rada. On je postao lan Drutva srpske slovesnosti pre nego to je objavio ijedan rad, a na Veliku kolu je postavljen za profesora iako je on osnovno obrazovanje stekao na Medicinskom fakultetu i doavi u Srbiju radio je kao lekar. Ali, prosvetne vlasti su uvek bile dobro upoznate sa ivotom i radom kandidata za najviu srpsku kolu. Tako su znale i za Panievu dugogodinju opsednutost florom i faunom i za njegov ogroman stvaralaki potencijal. I naravno, nisu pogreile. I pionirski rad u faunistikim istraivanjima zapoeo je Pani. Znaajno delo Graa za faunu Kneevine Srbije (1869) sadravalo je studiju sveukupnih ivotinjskih vrsta i njihovu rasprostranjenost u Srbiji. Iako se zoolokim istraivanjima bavio usput, uz botanika istraivanja, Pani je pripremao uenike za ovaj posao. Godine 1878. njega je na Velikoj koli nasledio lekar Lazar Doki, posle koga se smenjuju jo dva lekara (ore Jovanovi i Vojislav orevi). Tek dolaskom zoologa ivojina orevia (1872-1957) na Veliku kolu (1869), kolovanog u enevi, Berlinu i Parizu, poinju moderna faunistika istraivanja. Naune radove objavljivao je u Glasu Srpske kraljevske akademije i istovremeno u nemakim i francuskim asopisima. orevi je posebno pripremao vredne i darovite studente za istraivaki rad, a njihove rezultate objavljivao u publikaciji Radovi iz Zoolokog zavoda. Neki od njegovih uenika ostali su na Univerzitetu i nastavili da se bave naunim radom. 14

I geologija je jedna od prvih disciplina koja se rano i brzo razvijala. Prva geoloka istraivanja u Srbiji izvrili su strani strunjaci (Baron Herder i Ami Bue). Na svojim putovanjima po Srbiji Pani je istraivao i geoloki sastav, rudonosne pojave, mineralne vode, sakupljao i obraivao fosile, stene i minerale. Mnoge podatke unosio je u svoje botanike radove. U njegovoj zbirci se 1880. godine nalazilo preko 4.000 primeraka minerala, stena i fosila, to je bilo neophodno za kasnija geoloka istraivanja. Sistematian rad u ovoj oblasti preduzeo je Paniev uenik Jovan ujovi (18561936) 1880. godine. Svestrano obrazovan u Parizu i pripremljen za ozbiljan i sveobuhvatan nauni rad on je za deset godina okupio saradnike za terenska istraivanja i osnovao sve potrebne institucije: Mineraloko-geoloki kabinet (1883), Studentski seminar (1883), Geoloku bibliografiju Balkanskog poluostrva (1886), Geoloki zavod (1889), Geoloke anale Balkanskog poluostrva (1889), Srpsko geoloko drutvo (1891), a 1893. je pokrenuo ideju o formiranju Komiteta za detaljnu geoloku kartu Srbije. ujovi je urio da obui mlade istraivae i utemelji geoloku nauku kako bi upoznao domau i stranu javnost sa osnovama geolokog sastava Srbije. U Geolokim analima Balkanskog poluostrva, jedinom geolokom asopisu na Balkanu, tampani su rezultati geolokih istraivanja, originalni nauni radovi njegovih uenika. Prvih pet brojeva asopisa u celini je prevedeno na strane jezike. ujoviev nauni rad je raznovrstan i zalazi u vie grana geologije, ali njegova univerzitetska karijera trajala je samo 20 godina, od 1900. godine on se preteno bavio politikom. U politici njegov program je bio izraen u reenici: Srbija nam je prea od svega i svaega. Najznaajniji radovi su mu geoloke karte Kraljevine Srbije (1886, 1887, 1893) i Geologija Srbije (1893, 1900). U ovoj obimnoj monografiji izloen je geoloki sastav terena Srbije. Na ovaj nain Srbija je ula u mali broj evropskih zemalja koje su geoloki bile izuene u 19. veku. Dobar organizator i dalekovid u sagledavanju naunih potreba, on je za kratko vreme odkolovao mlade saradnike, slao ih na specijalizacije u evropske centre i pripremao ih za nove discipline. Zatim je izvrio velike organizacione promene na Velikoj koli koje su se odrazile i na nauni razvoj. Ve 1889. godine odvojio je posebnu Katedru mineralogije i petrografije kojom je rukovodio njegov uenik Sava Uroevi, a 1891. izdvojio je i Katedru paleontologije kojom je rukovodio njegov uenik Svetolik Radovanovi. Tako su se posle njegovih preglednih, obuhvatnih i detaljnih radova ubrzo pojavili radovi njegovih uenika koji su se odnosili na specijalne petrografske, paleontoloke, tektonske studije o pojedinim oblastima ili formacijama. Meteorologija je bila prva disciplina koja se razvila u Srbiji, ali i jedina koja nije imala kontinuirani razvoj. Godine 1848. Vladimir Jaki (1824 1899), vrativi se sa kolovanja iz Austrije i Nemake, poeo je u svojoj kui na Senjaku da vri svakodnevna merenja temperature vazduha, zatim dnevne koliine padavina i, najzad, klimatske karakteristike. Ova merenja obavljao je sve do smrti, pune 52 godine. Prve rezultate objavio je ve 1851. godine u Glasniku Drutva Srpske slovesnosti. U svojim dnevnim osmatranjima, klimatolokim i statistikim radovima, Jaki je ostavio dragocene beleke u klimatskim, fenolokim i hidrolookim pojavama. Prvi je ukazivao na znaaj meteorologije za poljoprivredu i druge delatnosti, i ve tada ustanovio osnovne karakteristike nae klime. Pored merenja u Beogradu Jaki je organizovao meteoroloke stanice i po drugim mestima. Godine 1857. u Srbiji je radilo 27 meteorolokih stanica, a osmatrai su bili uitelji. Predpostavlja se da je to tada bila najgua meteoroloka mrea u Evropi. Instumente za stanice Jaki je nabavio od bekog Centralnog meteorolokog zavoda koji je tada raspolagao 15

najboljim meteorolokim instrumentima u srednjoj Eveopi. Jaki je napisao i uputstva za rad na stanicma i to je bilo prvo timsko eksperimentalno istraivanje izvedeno u Srbiji. Njegovim odlaskom na drugu dunost polako se ova mrea gasila i propadala. etvrt veka kasnije pionirski rad Vladimira Jakia nastavio je Milan Nedeljkovi (1857 -1950). Kao dravni stipendista u Francuskoj Milan Nedeljkovi studirao je astronomiju i fiziku (meteorologiju), a zatim radio nekoliko godina u vodeim francuskim astronomskim i meteorolokim ustanovama. Na Velikoj koli je od 1884. predavao meteorologiju i astronomiju. Njegovim zalaganjem osnovana je za Veliku kolu Opservatorija za astronomiju i meteorologiju 1887. (privremena), odnosno 1891. (stalna). Tako je Katedra za astronomiju i meteorologiju dobila svoj istraivaki centar i stvoreni su uslovi i za skromni astronomski rad. Medjutim, Nedeljkovi se posvetio meteorologiji, a Opservatorija je sluila samo za meteoroloka ispitivanja. Nedeljkovi je proirio meteoroloku mreu Srbije na vie od 200 stanica. Iz Pariza i Berlina nabavio je kompletan pribor za 12 stanica i izdao Meteoroloka uputstva za merenja. Poetkom 1902. poeo je sa specijalnim merenjima temperature tla do dubine od 24 metra i mikroklimatskog sloja vazduha iznad Zemljine povrine. Ova merenja su daleko prevazilazila okvire i najbolje vodjenih meteorolokih opservatorija u svetu, a rezultate njegovih merenja objavio je Pavle Vujevi koji je 1907. postavljen za profesora klimatologije i meteorologije. Pavle Vujevi (1881-1966) je zavrio studije u Beu i tamo doktorirao. Zatim je na Univerzitetu u Berlinu i Meteorolokoj opservatoriji u Potsdamu upotpunio svoja znanja iz meteorologije. Na osnovu viegodinjih rezultata osmatranja vrenih pod rukovodstvom Milana Nedeljkovia Vujevi je napisao nekoliko radova o toplotnom stanju tla i iz oblasti temperature najniih slojeva vazduha. Ti radovi su postali klasini u savremenoj meteorolokoj literaturi. Pavle Vujevi je pionir u vie disciplina, a svojim rezultatima uveo nae fiziko-geografske discipline, pre svega klimatologiju, u evropskke tokove i dao im svetske standarde. Vujevi je u meunarodnim relacijama smatran za eksperta u problematici koja se odnosila na sekundarna kolebanja klimata. Sve do kraja 19. veka geografsko poznavanje srpskih zemalja bilo je oskudno. Dolaskom Jovana Cvijia (1865-1927) na Veliku kolu 1893. geografija je veoma brzo postala jedna od najrazvijenijih nauka, a on, po miljenju mnogih, najznaajniji na naunik. Za kratko vreme sastavio je program buduih kompleksnih istraivanja, okupio i obuio saradnike. Ve svojom doktorskom tezom u kojoj se bavio morfologijom krasa Cviji je priznat u evropskoj nauci. Cvijieve kartoloke studije imale su veliki uticaj u evropskoj nauci, pa su srpski izrazi uvala, polje, hum, ponor i drugi prihvaeni kao opti nauni termini. I u oblast glacijacije uneo je znaajne novine, postavio teorije i hipoteze o postanku planina na Balkanu, zatim o Panonskom jezeru i njegovom oticanju preko erdapa na istok. O tome je objavio vie radova i monografija na naem i nemakom jeziku. Cvijievo dobro poznavanje prirodnih nauka, ali i radoznali duh i naunika otroumnost omoguili su mu da spoji prirodne i drutvene nauke. Obilazei peice ili na konju Srbiju i okolne zemlje on je zapaao i objanjavao pojave koje niko do tada nije na taj nain objedinjavao. Sintezom fizikih i drutvenih elemenata i pojava zasnovao je antropogeografiju kao nauku. Iz ove oblasti objavio je niz radova u kojima je razmatrao kulturne zone, geografski raspored i migracije stanovnitva, oblike privrednog ivota, poloaj i tipove naselja, tipove kua i etnopsihike osobine Junih Slovena. Cviji je imao mnogo saradnika i u narodu. Na osnovu njegovih tampanih uputstava bistri i sposobni pojedinci iz itave Srbije i Crne Gore, delom i iz Bosne i Hercegovine i Makedonije, prikupljali su i slali mu podatke o stanovnitvu, privredi, naseljima. Poetkom XX veka poeo je pripreme za 16

pisanje velikih sintetikih studija iz geomorfologije i antropogeografije koje je objavio posle rata. Kako je Cviji negovao i fiziku geografiju (posebno geomorfologiju) i antropogeografiju, svoje uenike je i usmeravao na te dve oblasti. U periodu 1894-1908. Cviji je izdao pet svezaka prvog geografskog asopisa na Balkanskom poluostrvu Pregled geografske literature o Balkanskom poluostrvu. Godine 1910. osnovao je Srpsko geografsko drutvo koje od 1912. izdaje svoj Glasnik i druga izdanja. Hemija je prva nenacionalna nauka koja se razvila u Srbiji. Mihailo Rakovi (1827-1872), na prvi hemiar i profesor na Liceju i Velikoj koli, sredinom pedesetih godina osnovao je i dobro opremio hemijsku laboratoriju u kojoj se bavio primenjenom hemijom. Iz ove laboratorije, koju je nasledio Sima Lozani (1847-1935) 1872. godine, potekli su Lozanievi nauni radovi iz skoro svih oblasti hemije, najznaajniji iz organske hemije i elektrohemije. Radove je objavljivao u vodeim evropskim asopisima. Neki od tih radova se i danas citiraju. Zahvaljujui njemu i njegovim udbenicima iz neorganske i organske hemije na Beogradskoj velikoj koli moderna hemija se uila pre nego na mnogim evropskim univerzitetskim centrima. O Lozaniu, prvom rektoru BU, jednom od nekolicine najznaajnijih naih naunika i njegovom uticaju na razvoj hemije, nastave i nauke, neu ovom prilikom da govorim. Podsetiu samo da je Lozani skoro 10 godina proveo na dravnikim poslovima i da je kao ministar privrede doneo zakone za koje se smatra da su imali najvie uticaja na brzu industrijalizaciju Srbije. Drugi znaajan hemiar Marko Leko (1853-1932), osniva SHD, iji se radovi iz organske hemije citiraju u evropskim istorijama hemije, osnovao je 80-ih godina 19. veka Dravnu hemijsku laboratoriju, tada najmoderniju laboratoriju u Srbiji. Iz te laboratorije razvila se primenjena hemija u Srbiji a neke Lekove analitike metode ule su u nemake udzbenike i prirunike onog vremena. Kao rektor Velike kole pred njeno prerastanje u Univerzitet Leko je uneo mnoge novine u nastavu hemije i izvrio mnoge organizacione promene na Velikoj koli. Kao i Lozani, uetsvovao je u mnogim privrednim i drutvenim zadacima drave. Milorad Jovii (1868-1937), ak Sime Lozania, objavio je oko stotinu radova iz organske i neorganske hemije, uglavnom u stranim asopisima. Neki od njegovih radova dugo su citirani, ali je Jovii vie bio poznat i priznat u inostranstvu nego u zemlji. Sva tri hemiara bili su poznati i priznati u evropskoj naunoj javnosti, uesvovali su na meunarodnim kongresima, odravali veze sa evropskim naunicima, pratili razvoj hemije u svetu i o tome obavetavali nau strunu javnost. Za razliku od navedenih disciplina, matematika i fizika se nisu rano razvile, matematika tek krajem veka, a fizika ak ni tada. Matematika je kontinuirano predavana na Liceju, kasnije Velikoj koli, od samog osnivanja. Prvi profesor matematike, Atanasije Nikoli, napisao je prve udbenike matematike, ali je smatrao da se ne treba posveivati naunom radu i gubiti vreme bavei se nekorisnim stvarima. Prvi kvalifikovani nastavnik matematike Kosta Alkovi predavao je trideset godina matematiku, ali se nije bavio naukom. Do dolaska Mihaila Petrovia rasprave iz matematike, ali samo na srpskom jeziku, objavili su Dimitrije Nei (1836-1904), kolovan u Beu i Karlsrueu, Petar ivkovi (18471924), gimnazijski profesor, kolovan na Politehnikoj koli u Cirihu i Bogdan Gavrilovi 17

(1863-1947) koji je je studirao i doktorirao u Budimpeti, a usavravao se na univerzitetima u Nemakoj, vajcarskoj i Francuskoj. Tek dolaskom Mihaila Petrovia Alasa (1868-1943) poeo je razvoj matematike kao nauke. Petrovi je najplodniji, najraznovrsniji i najoriginalniji na matematiar, prvi matematiar iji su radovi imali odjeka u evropskoj javnosti. Petrovi se kolovao na Sorboni, kod najpoznatijih matematiara onog vremena. Ve rezultati njegove doktorske teze (1894) bili su zapaeni i uli su u poznati udzbenik E. Pikara (. Picard, Trait dAnalyse III, Paris, 1896). Bavio se raznovrsnim oblastima i svoje radove objavljivao je u stranim asopisima. Oblast rada u kojoj se najvie zadrao jeste teorija diferencijalnih jednaina. U oblasti teorija funkcija postigao je najznaajnije rezultate, pre svega po originalnim idejama i dokazima, rezultatima izvedenim na jednostavan i elegantan nain, po emu je njegov rad uvek bio prepoznat. Iza njega je ostalo ukupno 527 bibliografskih jedinica, od toga 393 rada. Petrovi je uestvovao na meunarodnim kongresima (oko 40), njegove radove citirali su najvei ondanji matematiari, saraivao je sa stranim naunicima, bio je lan vie stranih akademija nauka i velikog broja naunih drutava. Kroz seminare uio je svoje ake da se slue literaturom i najbolje meu njima uvodio u nauni rad, ime je otpoeo stvaranje matematike kole. Do Prvog svetskog rata kod M. Petrovia su odbranjena dva doktorata: Mladen Beri (1912) i Sima Markovi (1913). Tako je on na vreme pripremio svoje naslednike (igrom sluaja obojica su rano napustili Univerzitet). Kao i matematika, i fizika je predavana na Liceju od 1839. godine. Prvi profesori bili su dobro obrazovani intelektualci, ali nekvalifikovani fiziari i nisu se bavili naunim radom. O ranom interesu za astronomiju, jo sredinom XIX veka, svedoe prevodi astronomskih lanaka u asopisima, kalendarima i posebnim brourama. Ali, za razvoj ove naune discipline bilo je jo rano. Pored toga, astronomski instrumenti, naroito opservatorijski, bili su veoma skupi. ore Stanojevi (1858-1921), kao pitomac Ministarstva vojnog, bio je na specijalizaciji u nekoliko najpoznatijih evropskih astronomskih opservatorija (Potsdam, Hamburg, Medon, Grini, Kju, Pulkovo, 1883-1887) i uestvovao u dve medjunarodne ekspedicije: u Rusiji (1887) za posmatranje potpunih Sunevih pomraenja, i Sahari (1889/90) za prouavanje linija u spektru Zemljine atmosfere. Njegovi prvi radovi, objavljeni u izdanjima Pariske akademije nauka, jesu iz oblasti astrofizike. To su ujedno i njegovi jedini radovi iz te oblasti jer u Srbiji jo nije bilo razumevanja za takvu vrstu istraivanja i on je svoj rad kasnije usmerio na industrijalizaciju i elektrifikaciju zemlje. Doavi na Beogradski univerzitet 1909. godine Milutin Milankovi je objavio prve radove iz astronomije (nebeske mehanike) u Glasu Srpske kraljevske akademije. Milutin Milankovi (1879-1958), inenjer, mehaniar, matematiar, astronom i geofiziar, na Tehnikoj velikoj koli u Beu studirao je graevinsku tehniku i doktorirao 1904. (prvi Srbin koji je stekao doktorat tehnikih nauka). Do Prvog svetskog rata objavio je nekoliko radova iz nebeske mehanike i zapoeo istraivanja iz astronomske klimatologije, nauke koju je on stvorio tokom narednih decenija i gde je dostigao svetsku slavu. Ivan aja (1884-1957), osniva fiziologije na Balkanu i pionir hipotermije, doavi iz Francuske u Beograd organizovao je 1910. godine prvu Katedru za fiziologiju na Balkanu i Institut za fiziologiju kojim je rukovodio preko 40 godina. aja je postavio temelje eksperimentalnoj fiziologiji i fiziolokoj hemiji, kasnije biohemiji ne samo kod nas ve i na Balkanu. Mada je do Prvog svetskog rata objavio preko 30 radova, uglavnom u francuskim asopisima, njegov najplodniji nauni rad je izmeu dva rata. Nadam se da se iz ovog kratkog pregleda srpske nauke u 19. veku mogla sagledati sva veliina i posebnost tog vremena. Za pola veka se iz jedne kole sa nekoliko obrazovanih 18

vojvoanskih Srba razvio moderan univerzitet. Za nekoliko decenija se u tek osloboenoj zemlji, bez institucija i bez pismenih ljudi, razvila nauka sa svim potrebnim ustanovama, asopisima, naunim drutvima, naunim podmlatkom, najzad, nauka priznata u evropskoj javnosti. A tu nauku je uspostavila i razvila nekolicina ljudi a ne timovi naunika kroz vievekovne ustanove. Kao da se iz tog uglavnom nepismenog naroda sabrao i iznedrio taj mali, ali vrhunski kreativni potencijal. Navedeni naunici uspeli su ne samo da razviju nauku do evropskih razmera, nego i da unaprede i modernizuju zemlju i time je svrstaju u moderne graanske drave. Kako je to bilo mogue i da li bi se to vreme moglo preneti u sadanje? Moda je ovo model koji bi trebalo detaljnije istraiti i uporediti ga sa sadnjim dobom kada se razvoj svih institucija dovodi u pitanje a nauna i kulturna elita potiskuje na raun politike i ekonomske elite. U 19. veku svaki Srbin koji se kolovao u inostranstvu, i za koga je drava izdvajala sredstva iz skromnog budeta, imao je oseaj duga prema dravi. Smatrao je da se obrazovao da bi mogao biti koristan zemlji i narodu. To se potovalo, priznavalo i ohrabrivalo. Postojala je sprega vlasti i obrazovanih ljudi, meusobno poverenje i vera da je i kod jednih i kod drugih interes drave iznad linog i da je to jedini put koji vodi ka napretku i blagostanju, put u modernu evropsku dravu koja e omoguiti ostvarivanje intelektualnog potencijala svakog pojedinca. Moda bi po ugledu na to vreme, kada je razvoj drave zavisio najveim delom od darovitih pojedinaca a ne od dravne politike, mogli da reimo neke od problema dananjeg drutva.

19

NASTAVA HEMIJE U SRBIJI - SAN I JAVA

Ivan Gutman, Jelena urevi Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Kragujevcu, gutman@kg.ac.rs , jdjurdjevic@kg.ac.rs Apstrakt: U uvodnom delu lanka analizirani su obrazovni standardi nastave hemije, odnosno hemijska znanja koje bi uenik trebalo da poseduje na kraju svog kolovanja. Sa tim znanjima (ili bez njih) neki od takvih mladih ljudi odluuju se da studiraju hemiju. Na osnovu viedecenijskog iskustva jednog od autora, mogu se formulisati odreeni zakljuci o stvarnom (pred)znanju studenata hemije, kao i o nainu na koji su oni u prethodnom kolovanju naviknuti da savlauju novo gradivo. Navedena opaanja bie ilustrovana primerima iz prakse, a neka su proverena testiranjem u osnovnim i srednjim kolama, i na fakultetima. Smatramo da navedeni nedostaci potiu od naina rada sa uenicima u osnovnoj i srednjoj koli, a naroito zbog naina provere znanja, ocenjivanja i nagraivanja. Znajui za ove nedostatke, koji se ispoljavaju i na univerzitetskom nivou, mogli bi se preduzeti koraci da se oni svedu na najmanju moguu meru. Kljune rei: nastava hemije, obrazovni standardi nastave hemije, hemijska pismenost mladih

TEACHING CHEMISTRY IN SERBIA - DREAMS AND REALITY

Ivan Gutman, Jelena urevi Faculty of Science, University of Kragujevac, P.O.Box 60, 34000 Kragujevac, Serbia gutman@kg.ac.rs , jdjurdjevic@kg.ac.rs Abstract: In the introductory part of the article we analyze the educational standards of teaching chemistry and the chemical knowledge that students should possess by the end of their schooling. With this knowledge (or without it) some of these young people choose to study chemistry. Based on a several-decades experience of one of the authors, certain conclusions on the true (previous) knowledge of the students can be formulated. Also some conclusions can be made about the manner in which they were accustomed in their previous education to master new material. The above observations will be illustrated by numerous examples from practice. We consider that these deficiencies are results of the ways of working with students in elementary and middle school, and especially on the way how they are being evaluated and rewarded. After becoming aware of these defficiencies, that exist also at the university level, steps could be undertaken for their minimization. UVOD Ovaj rad izlae neka opaanja o rezultatima nastave hemije u Srbiji, to jest o hemijskim znanjima onih koji su kroz tu nastavu proli uenika i studenata. Jedan od autora (I.G.) je vise od tri decenije predavao studentima hemije na Prirodno-matematikom fakultetu 20

u Kragujevcu, a osim toga gostovao je kao predava u desetinama osnovnih i srednjih kola. Drugi autor (J..) je tokom veeg broja godina angaovana na predmetima iz oblasti metodike nastave hemije, takoe na Prirodno-matematikom fakultetu u Kragujevcu. Studenti sa kojima smo imali priliku da radimo su proizvod kolskog sistema, kroz koji su proli pre upisa na univerzitet. To svakako nisu bili najbolji proizvodi, odnosno najbolji uenici osnovnih i srednjih kola. To, meutim, nisu bili ni najslabiji meu tim uenicima, tim pre to su se opredelivi se da studiraju hemiju, pokazali da ih prirodne nauke zanimaju. Smatramo, dakle, da smo imali posla sa prosenim proizvodima nastave hemije u osnovnoj i srednjim kolama. Samim tim, zapaanja o hemijskim znanjima i nainu rada ovih mladih ljudi trebalo bi da budu reprezentativna za uinak i dosege nastave hemije u Srbiji. Ciljevi koji se oekuju da postigne nastava hemije u osnovnoj i srednjim kolama formulisani su u dokumentima koje izdaje Ministrastvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja. Tu se pre svega misli na Slubeni glasnik R.S. Prosvetni glasnik, gde su definisani ciljevi i ishodi nastave iz svih predmeta. Podsetimo se, pod ciljevima nastave hemije podrazumeva se ono to drutvo eli da dobije kao rezultat uenja hemije. Ishodi nastave hemije slue da bi se pokazali dobijeni rezultati i koji su to rezultati. Pod standardima uenikih postignua podrazumevaju se ishodi koji imaju precizno definisan kvalitet i kvantitet, tj. to su obavezna znaja (postignua) koja su od znaaja za dalje uenje hemije i koja se primenjuju u svakodnevnom ivotu. Nema sumnje da su ovi ciljevi korektno postavljeni, i ako bi bili ostvareni, nai mladi ljudi bi po zavrenom kolovanju imali solidno znanje o hemijskim pojmovima i injenicama, po kojima ne bi zaostajali za uenicima u drugim zemljama Evrope i sveta. Ne tvrdimo da ovi ciljevi nisu uopte ostvareni i da su nai svreni osnovci i srednjokolci hemijske neznalice i diletanti. Nesumnjivo je da su neki od tih mladih ljudi dragulji naeg obrazovnog sistema, a uspesi koje postiu na meunarodnim takmienjima i studijama u inostranstvu to potvruju. O tome esto itamo u novinama. Tema naeg lanka je analiza proseka, odnosno hemijskih znanja, vetina i motiva onih mladih ljudi koji predstavljaju obine studente, i koji e jednog skorog dana biti obini hemiari i obini nastavnici hemije. Ukazaemo na neke evidentne slabosti nastavnog procesa kroz koji su oni proli u osnovnoj i srednjoj koli, i ilustrovaemo to sa nekoliko bizarnih (ali istinitih) primera iz nae prakse. inimo sve ovo ne samo da bismo kritikovali, nego i da bismo ukazivanjem na slabosti postigli da se one u budunosti ako ne iskorene, a onda svedu na manju meru. SNOVI Nauimo da sanjamo, tada emo moda otkriti stvarnost. Ali nemojmo saoptavati svoje snove, pre nego to ih potvrdi budni razum. (August Kekul, 1890)1 Svrha programa obrazovanja je: Kvalitetno obrazovanje i vaspitanje, koje omoguava sticanje jezike, matematike, naune, umetnike, kulturne, zdravstvene, ekoloke i informatike pismenosti, neophodne za ivot u savremenom i sloenom drutvu. Razvijanje znanja, vetina, stavova i vrednosti koje osposobljavaju uenika da uspeno zadovoljava sopstvene potrebe i interese, razvija
Lernen wir trumen, meine Herren, dann finden wir vielleicht die Wahrheit - aber hten wir uns, unsere Trume zu verffentlichen, ehe sie durch den wachen Verstand geprft worden sind.
1

21

sopstvenu linost i potencijale, potuje druge osobe i njihov identitet, potrebe i interese, uz aktivno i odgovorno uee u ekonomskom, drutvenom i kulturnom ivotu i doprinosi demokratskom, ekonomskom i kulturnom razvoju drutva. [1] Cilj nastave hemije jeste da se postigne odgovarajui nivo jezike i naune pismenosti nakon zavretka kolovanja, da se uenici osposobe da reavaju probleme u novim i nepoznatim situacijama, da svoje miljene jasno iskau i obrazloe, da razviju zainteresovanost za sadraj nastavnog predmeta. Minimum znanja, vetina i navika koji svaki uenik treba da stekne na razliitim stepenima obrazovanja definisan je kroz Standarde obrazovnih postignua. Ciljevi i zadatci nastave hemije definiu na koji nain treba organizovati i sprovesti proces uenja hemije u osnovnim i srednjim kolama. Oekuje se da nastava hemije uenicima tokom i nakon kolovanja omogui: funkcionalnu hemijsku pismenost sposobnost da razumeju promene i pojave u prirodi na osnovu steenih znanja o hemijskim pojmovima, teorijama, modelima i zakonima da komuniciraju korienjem hemijskih termina, hemijskih simbola, formula i jednaina sposobnost da izvode jednostavna hemijska istraivanja sposobnost da reavaju teorijske i eksperimentalne probleme logiko, apstraktno i kritiko miljenje samostalnost za traenje i korienje relevantnih informacija u razliitim izvorima (udbenik, naunopopularni lanci, internet) svest o vanosti odgovornog odnosa prema ivotnoj sredini, sposobnost da pravilno, odgovorno i racionalno koriste i odlau razliite supstance u svakodnevnom ivotu podstie ueniku radoznalost, potrebu za novim saznajima o svojstvima supstanci u okruenju i razvija pozitivan odnos prema uenju hemije razvijanje svesit o sopstvenim znanjima i sposobnostima i daljoj profesionalnoj orjentaciji Kroz nastavu hemije uenici bi trebalo da se osposobe da razumeju predmet izuavanja hemije, da sagledaju znaaj hemije u svakodnevnom ivotu, znaaj hemije za razvoj razliitih tehnologija i razvoj drutva uopte. Svaki uenik bi trebalo nakon odsluanog kursa hemije da bude sposoban da koristi jezik hemije kao nauke, tj. da zna hemijsku terminologiju, da razume kvalitativno i kvantitativno znaenje hemijskih simbola, formula i jednaina. Oekuje se i da uenici savladaju osnovne eksperimentalne tehnike, da pravilo i bezbedno rukuju laboratorijskim posuem i supstancama. Obrazovni standardi su propisani tako da opismene mlade ljude kako bi bili spremni za razliite ivotne situacije. Meutim stie se utisak da su standardi esto previe uopteni, bez pravih smernica koji je to minimum znanja koji e uenika osposobiti da bude hemijski pismen. Veliki problem nastaje i ako se standardi stalno ne usavravaju i dopunjuju. Grupa autora, D.Trivi i ostali, [2, 3, 4] definsali su standarde uenikih postignua koji bi doprineli da se mladi ljudi hemjski opismene. Oni su kroz svoja istraivanja i radove definisali deset standarda koji predstavljaju minimum znanja, vetina i vrednosti koje uenici treba da ponesu iz kole. Ovde e biti samo nabrojani standardi, detaljnije o njima moe se proitati u radu [4]: 1. Svaki uenik bi trebalo da razume ulogu i znaaj hemije u svakodnevnom ivotu i u razvoju tehnologije i drutva. 2. Svaki uenik treba da zna o istorijskom razvoju hemijskih ideja. 3. Svaki uenik treba da razume i koristi osnovnu hemijsku terminologiju. 22

4. Svaki uenik treba da zna znaenje oznaka koje se koriste u hemiji. 5. Svaki uenik treba da formira sistem osnovnih hemijskih pojmova, kao i da integrie taj sistem u sistem osnovnih pojmova prirodnih nauka. 6. Svaki uenik treba da razvije logiko i kritiko miljenje u domenu hemijskog rezonovanja. 7. Svaki uenik treba da bude osposobljen da koristi razliite izvore informacija i prikuplja podatke u vezi s pitanjima i problemima iz oblasti hemije. 8. Svaki uenik treba da bude osposobljen da primeni osnovna hemijska znanjaa i umenja u svakodnevnom ivotu, u situacijama sticanja novih znanja ili u okviru buduih profesionalnih delatnosti. 9. Svaki uenik treba da razume metodologiju istraivanja u hemiji i da bude osposobljen da kroz jednostavna istraivanja proveri svoje ili neke tue ideje. 10. Svaki uenik treba da bude osposobljen da na odgovarajui nain (usmeno ili pismeno) prenese drugima informacije o svom radu, kao i da primi informacije od drugih. Obrazovni standardi su vani jer njihovom primenom dobijamo organizovanu i sistematinu nastavu, pa se na taj nain daje podjednaka ansa svim uenicima da steknu minimum znanja koji im je potreban da bi u budunosti bili obrazovani ljudi. Biti obrazovan znai posedovati primenljiva i korisna znanja, vetine, stavove i vrednosti. Standardi treba da slue kao pomono sredstvo nastavnicima da bi lake odredili koji su to sadraji na koje treba posebno obratiti panju da bi se ostvarili prethodno postavljeni ciljevi nastave. Oni takoe slue da se na osnovu njih oderede funkcionalne metode i oblici rada u nastavi. Vano je i da postoji dobra komunikacija izmeu uenika i nastavnka, odnosno da uenicima bude jasan cilj uenja, da razumeju zato neto ue, od koje je to vanosti za njih i koji je njihov cilj (ta oni treba da postignu). Veliku i znajnu ulogu u obrazovanju mladih ljudi na svim nivoima njihovog kolovanja imaju nastavnici i profesori. Posebnu panju treba posvetiti i obrazovnim standardima koje visokokolske ustanove treba da ispune tj. na kvalitet studijskih programa u tim ustanovama. Univerziteti i fakulteti imaju veliku autonomiju, pa se studijski program razlikuju od univerziteta do univerziteta. Ipak postoje pokusaji da se neki standardi usaglase za sve visokokolske ustanove [5], naroito nakon usvajanja Bolonjske deklaracije. JAVA logiko, apstraktno i kritiko miljenje Jedna od najstranijih anomalija koje mladi ljudi stiu tokom svog prethodnog kolovanja (u osnovnoj i srednjoj koli) jeste vetina da reprodukuju gradivo bez ikakvog razumevanja. Oigledno da su za ovu vetinu tokom ranijeg kolovanja bivali nagraivani dobrim uspehom i visokim (ili u najmanju ruku prolaznim) ocenama. Izgleda da studenti esto uopte nisu svesni da ovaj nain uenja nije dobar i da su njegovi rezultati nezadovoljavajui. Primeri iz prakse2: (1) Na pitanje Molska provodljivost student daje sledei odgovor: Molska provodljivost je provodljivost rastvora elektrolita u kojem su elektrode na rastojanju od 1 m, a izmeu elektroda se nalazi 1 mol efekta.

Svi navedeni primeri potiu sa usmenih ispita iz Fizike hemije. Studenti nakon izvlaenja ceduljice sa pitanjima imaju pola sata da pripreme odgovore.

23

Nastavnik, pretpostavljajui da se radi o lapsusu, moli studenta da ponovi. On ponavlja to isto od rei do rei. Iz ovog primera se vidi da je student definiciju molske provodljivosti (a verovatno i sve ostalo) uio iz neijih beleaka. Tamo je umesto elektrolita pisalo skraeno elekt, to je na student pogreno protumaio, ne obazirui se na sitnicu da tako formulisana reenica oigledno nema nikakvog smisla. (2) Ispitno pitanje glasi: Paulijev princip iskljuenja. Fermijoni i bozoni Na prvi deo pitanja (Paulijev pricip iskljuenja) student daje potpuno zadovoljavajui odgovor. On zna da se taj princip odnosi na elektrone i da elektroni imaju spinski kvantni broj . I na drugi deo pitanja (Fermijoni i bozoni) student daje potpuno zadovoljavajui odgovor. On zna da su fermijoni estice sa polucelim spinom. Na pitanje da navede primere fermijona, student ne ume da odgovori. Do odgovora ne dolazi ni posle viestrukog podseanja da je spin elektrona poluceo. Iz ovog primera se vidi da je student tano nauio recitaciju koju treba da kae na postavljeno pitanje, ali da ne uoava bilo kakvu vezu izmeu prve i druge strofe te recitacije. Ovo su eklatantni primeri uenja (to jest, memorisanja)3 bez ikakvog logikog, apstraktnog i kritikgo miljenja. Pomenimo na ovom mestu jedan jo neprijatniji detalj: da se ovde radilo o pismenom ispitu ili pisanom testu, to je na fakultetu esta, a u srednjim kolama gotovo redovna praksa, onda bi pomenuti odgovori bili prihvaeni kao tani, a pomenuti studenti bi bez tekoa poloili ispit. sposobnost da razumeju promene i pojave u prirodi na osnovu steenih znanja o hemijskim pojmovima, teorijama, modelima i zakonima Znaajan broj studenata pokazuju zaprepaujuu nesposobnost da (napamet) naueno gradivo povee sa onim sa ime se sreu u svakodnevnom ivotu. To je, takoe, posledica naina rada i naina ocenjivanja tokom prethodnog kolovanja. (3) Na ispitu gotovi svi studenti znaju da je spontani proces onaj koji se odgirava sam od sebe i da je egzotermna hemijska reakcija ona u kojoj se oslobaa toplota. Veina, meutim, ne ume da navede niti jedan primer spontane hemijske reakcije ili egzotermne hemijske reakcije. Kada smo jednu studentkinju (tree godine hemije) podsetili da se egzotermne hemijske reakcije koriste za grejanje, i saznali da se u njenoj kui za grejanje koristi gas, ona je rekla da o tome ne zna nita jer se o grejanju brine njen otac. (4) Studenti obino daju korektne odgovore u vezi elektrolize. Ustanovili smo (na alost, tek pre nekoliko godina) da pojma nemaju o tome da se neki vani industrijski procesi zasnivanju na elektrolizi. Bie da je to zato to im to niko nikada nije ni rekao. Na svim nivoima kolovanja trebalo bi uiniti mnogo vei napor da se istaknu praktini aspekti onoga to se ui, ak i po cenu da to bude na utrb formiranja sistema osnovnih hemijskih pojmova. Trebalo bi razmisliti da li je za nae budue graane (od kojih se ogromna veina nee baviti hemijom) vanije da znaju kako se formira jonska veza u
3 Mladi ljudi po pravilu poseduju odlinu mo memorisanja. Ekstremne primere pamenja podataka koji nemaju nikakav logiki smisao imamo u vezi broja . Hideaki Tomoyori je 1987. godine napamet ponovio 40000 decimala tog broja. Chao Lu je 2005. godine zapamtio prvih 100000 decimala, ali je prilikom recitovanja pogreio na 67981. mestu.

24

natrijum hloridu, ili da znaju da se elektrolizom natrijum hlorida dobiva hlor, koji se korist pri proizvodnji vode za pie. Imali smo prilike da se uverimo da uenici gimnazije na pitanje o upotrebi etanola kau da se koristi kao rastvara i kao sirovina u hemijskoj industriji, bez pominjanja jedne mnogo ee primene u svakodnevnom ivotu. Princip da svaki uenik treba da formira sistem osnovnih hemijskih pojmova, kao i da integrie taj sistem u sistem osnovnih pojmova prirodnih nauka jeste plemenit i dobronamerno postavljen. Na alost, njegova praktina realizacija u uslovima srpskog kolstva dovodi do dominacije apstraktne i uenicima teko razumljive teorije (koju oni moraju usvojiti na verbalnom nivou, bez mnogo razumevanja), i zanemarivanja kreativnih i aplikativnih aspekata. Posledice ovoga su anomalije i patoloki primeri ne koje smo ukazali u prethodnom delu teksta. Navedena razmatranja mogla bi se, i morala bi se, proiriti i na druge nastavne predmete, pre svega iz oblasti prirodnih nauka. O tome neka drugi vode rauna. Ne smatramo se kompetentnim da razmatramo i kritikujemo rezultate nastave drugih predmeta, a ponajmanje maternjeg jezika. Ipak, naveemo jedan primer, o kojem bi nastavnici srpskog jezika trebalo da razmisle. U jednoj nedavno sprovedenoj anketi [5], od studenata hemije traio se odgovor na pitanje: Koliko ima atoma u molekulu amonijaka, NH3 ?. Oko 10% studenata nije dalo taan odgovor. Smatrajui da je nemogue da studenti hemije ne znaju odgovor na tako elementarno pitanje, slutimo da oni u stvari nisu razumeli pitanje. To nas dovodi do slutnje da jedan znaajan broj svrenih srednjokolaca ima tekoe da razume jednostavan tekst pisan na maternjem jeziku. Nemojmo zatvarati oi! ZAKLJUAK Smatramo da nedostaci navedeni u ovom lanku potiu od naina rada sa uenicima u osnovnoj i srednjoj koli, a naroito zbog naina provere znanja, ocenjivanja i nagraivanja. Znajui za ove nedostatke, koji se ispoljavaju i na univerzitetskom nivou, mogli bi se preduzeti koraci da se oni svedu na najmanju moguu meru. Predlaemo sledee konkretne korake u tom pravcu. a) Nain ocenjivanja uenika treba promeniti tako da im se ne isplati da bez razumevanja reprodukuju kolsko gradivo. To bi se moglo postii tako da se posebno (ocenama i na drugi nain) nagrauju oni za koje se ustanovi da gradivo razumeju, a destimuliu bubalice. Ne sme se dozvoliti da recitatori budu odlikai, koliko god bolno to bilo. Na dui rok to e se (i recitatorima a i naem narodu u celini) isplatiti. b) Da li uenik razume ono to govori, ili recituje moe se jednostavno ustanoviti potpitanjima prilikom usmenog ispitivanja. To isto se NE MOE ustanoviti ako se znanje uenika proverava (pisanim) testom. Ovo drugo jeste lake i mnogo bre, ali to direktno stimulie uenje odgovora napamet, bez potrebe logikog (ili bilo kakvog drugog) razmiljanja. c) Nastavu hemije (a svakako i drugih predmeta) treba rasteretiti komplikovanih i za obine uenike neshvatljivih (a u znaajnoj meri i nepotrebnih) teorijskih pojmova. Ove teorijske pojmove i injenice treba ponuditi darovitim i zainteresovanim uenicima u okviru dodatne nastave, odnosno u okviru rada sa nadarenim pojedincima. d) Umesto suve teorije, treba mnogo vie isticati konkretne primene u svakodnevnom ivotu i industrijskoj (ili zanatskoj) proizvodnji. SVAKI hemijski pojam treba da bude povezan sa konkretnim praktinim primenama. Treba insistirati da uenici i sami uoe ili pronau (recimo, preko interneta) jo takvih primena. 25

LITERATURA 1. Slubeni glasnik RS- Prosvetni pregled, 3 152, 2011. 2. D. iovi, R. Jankov, G. Zindovi, Standardi za uenika postignua u nastavi hemije (I deo), Nastava i vaspitanje, 2-3 168-179, 2004. 3. M. Ranelovi, D. iovi, R. Jankov, G. Zindovi, Standardi za uenika postignua u nastavi hemije (II deo), 2-3 171-184, 2005. 4. D. iovi, R. Jankov, M. Ranelovi, M. Markovi, G. Zindovi, Standardi za uenika postignua u nastavi hemije - vizija o hemijski pismenim mladima, Nastava i vaspitanje, 1 30-39, 2007. 5. I. Grueti, I. Jurani, Lj. Damjanovi, I. Popovi, I. I. Tumbas, Z. Matovi, T. Anelkovi, Lj. Dikovi, M. Antonijevi, Referentni obrazovni standardi za hemiju i srodne discipline, Hem. pregled, 53 (4) 99-105, 2012. 6. I. Gutman, J. urevi, D. Trivi, Efikasnost nastave hemije - istine i lai, Hem. pregled, 54 (5) 135-137, 2012.

26

MOGUNOSTI I PREPREKE U KREIRANJU OBRAZOVNE POLITIKE ZASNOVANE NA REZULTATIMA PISA TESTIRANJA ISKUSTVA U SRBIJI, REGIONU I SVETU
Dragica B. Pavlovi Babi1, Aleksandar D. Baucal2 1. Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija, dpavlovi@f.bg.ac.rs 2. Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija, abaucal@f.bg.ac.rs Apstrakt: U ovom radu razmatraemo kako nalazi meunarodne studije obrazovnih postignua OECD/PISA (Programme for International Student Assessment) mogu da pomognu da se unapredi preduniverzitetsko obrazovanje u domenu prirodnih nauka, preciznije, da se povea njegova relevantnost za drutvo, kvalitet, pravednost i efikasnost. U trogodinjim intervalima PISA studija ispituje u kojoj meri su uenici na uzrastu od 15 godina razvili znanja i vetine neophodne za nastavak kolovanja, profesionalni razvoj i odgovorno uee u drutvu (italaka, matematika i prirodno-nauna pismenost). PISA zadacima se ne ispituje u kojoj meri su uenici u stanju da reprodukuju programom predviene sadraje, ve da li su razvili funkcionalna znanja koja im omoguavaju da naueno primenjuju u razliitim situacijama i da kritiki promiljaju razliite sadraje i dogaaje. Podaci o postignuu se saoptavaju na standardizovanoj skali iji je prosek 500, a standardna devijacija 100 poena. Skala je podeljena i na est kvalitativno razliitih nivoa postignua koji opisuju kojim tipom znanja i kognitivnih vetina su uenici ovladali. Smatra se da su funkcionalno pismeni oni uenici ija su postignua na drugom i viim nivoima. U PISA 2009 studiji uenici iz Srbije su, u proseku, imali ujednaena postignua u sva tri ispitivana domena (oko 442 poena) to je za oko 60 poena nie u odnosu na OECD zemlje ova razlika odgovara efektu jedne i po godine kolovanja i to u zemljama OECD-a. U oblasti prirodnih nauka, svaki trei uenik iz Srbije ostvaruje postignua ispod granice funkcionalne pismenosti (nalazi se ispod nivoa 2). S druge strane, svega 8% uenika dostie nivo 4 ili vie od toga, na kojima se nalaze zahtevi koji trae angaovanje viih oblika miljenja. Pravednost obrazovanja u domenu prirodnih nauka u Srbiji je relativno via nego u drugim zemljama razlike u postignuima uenika razliitog socio-ekonomskog statusa su manje nego u drugim zemljama i ne postoji razlika u postignuima deaka i devojica. Na internacionalnom planu PISA nalazi se koriste da se identifikuju obrazovne politike koje su povezane sa kvalitetnim i pravednim obrazovanjem. U drugim zemljama PISA rezultati se koriste za praenje razvoja obrazovanja i za planiranje reformskih procesa to e biti ilustrovano primerima Poljske, Nemake i Finske. U radu e, takoe, biti analizirani i razliiti naini na koje je koriena PISA u Srbiji u periodu od 2003. do 2012. godine (pokretanje javne i strune debate, evaluacija obrazovnog sistema, sekundarna istraivanja, predlozi novih politika, razvoj novih standarda obrazovnih postignua itd.), kao i dileme koje prate upotrebu PISA rezultata u Srbiji. Kljune rei: PISA, funkcionalna pismenost, obrazovna politika, praenje i evaluacija obrazovanja

27

OPPORTUNITIES AND OBSTACLES IN POLICY MAKING BASED ON THE RESULTS OF PISA TESTING EXPERIENCE IN SERBIA, REGION AND WORLD
Dragica B. Pavlovi Babi1, Aleksandar D. Baucal2 1. Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija, dpavlovi@f.bg.ac.rs 2. Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija, abaucal@f.bg.ac.rs Abstract: In this paper we will discuss how the international study of educational outcomes OECD/PISA (Programme for International Student Assessment) results can help to improve pre-university education in the field of sciences, specifically, to increase its social relevance, quality, equity and efficiency. In three-year intervals PISA study explores to which extent students at the age of fifteen have developed knowledge and skills which are necessary to continue education, professional development and responsible participation in society (in three domains: reading, mathematics and science). PISA tasks do not test the extent to which students are able to reproduce the curriculum contents, but whether they have developed functional knowledge which allow them to apply learned in variety of situations and to think critically of different materials and events. Results are reported on standardized scale, whose average is 500, and standard deviation 100 points. Scale is divided into six qualitatively different levels of achievement which describe what type of knowledge and cognitive skills students have mastered. It is considered that students whose achievements are at second and higher levels are functionally literate. In 2009 PISA study Serbian students had, in average, equivalent achievement in all three domains (around 442 points) which is about 60 points lower than the OECD countries - this difference corresponds to the effect of one and a half year of schooling in OECD countries. In sciences, every third student from Serbia accomplished achievement below the level of functional literacy (located below the second level). On the other hand, only 8% of students achieved fourth or higher level, where engagement of the higher form of thinking is required. Equity of education in the field of sciences in Serbia is relatively higher than in other countries - differences in the achievement of students of different socio-economic status are less than in other participating countries and there is no difference in the achievement of boys and girls. At the international level PISA results are used to identify the educational polices that are associated with quality and equity in the education. In other countries PISA results are used for monitoring the development of education and planning reforms which will be illustrated in the example of Poland, Germany and Finland. In this paper we will also analyze different ways in which PISA is used in Serbia in the period since 2003. to 2012. (public and professional debate, the evaluation of the education system, secondary research, proposals for new policies, the development of new standards for educational achievements, etc.) and the dilemmas that accompany the use of PISA results in Serbia. Key words: PISA, functional literacy, educational policy, monitoring and evaluation of education

28

UVOD U ovom radu polazimo od empirijskih podataka o obrazovnim postignuima uenika iz Srbije, posebno u oblasti naune pismenosti, procenjenih na osnovu meunarodne komparativne studije obrazovnih postignua PISA (Programme for International Student Assessment). Komparativna analiza podataka o postignuu uenika iz Srbije u odnosu na postignua njihovih vrnjaka koji se koluju u zemljama OECD-a ili u odnosu na vrnjake iz regiona osnova je za diskusiju o kvalitetu opteg obrazovanja kroz koje prolaze uenici iz Srbije i o mogunostima unapreenja kvaliteta tog obrazovanja, posebno u oblasti prirodnih nauka. PISA je u ovom trenutku najvee meunarodno istraivanje u oblasti obrazovanja. Realizuje se u organizaciji OECD-a od 1997. godine. Uenici se testiraju svake tree godine (2000, 2003, 2006, 2009, 2012...). U istraivanju 2009. godine, na ije emo se rezulate pozivati u ovom radu, uestvovale su ukupno 74 zemlje, od toga 34 lanice OECD-a i 40 partnerskih zemalja. Zemlje uesnice ine 87% svetske ekonomije. U PISA 2009 istraivanje u Srbiji bilo je ukljueno vie od 150 srednjih kola svih tipova (gimnazije, tehnike kole, ekonomske kole, medicinske kole, poljoprivredne kole, umetnike kole) i jedan manji broj osnovnih kola iz svih regiona u Srbiji. Testove je popunjavalo gotovo 5 000 uenika na srpskom i maarskom jeziku. Na osnovu PISA istraivanja utvruje se u kojoj su meri uenici, zavravajui period opteg obrazovanja, usvojili znanja i vetine koje su im znaajne da bi bili uspeni u profesionalnom i linom ivotu. Od uenika se ne oekuje samo da mogu da reprodukuju steena znanja, ve i da ih primene u razliitim, relevantnim vankolskim situacijama. U PISA istraivanju uobiajeno je da se umesto termina znanje koristi izraz pismenost ili kompetencija: biti pismen da bi se ukazalo da je re o onim znanjima koja se smatraju osnovnim obrazovnim kapitalom koji je ueniku neophodan da bi nastavio kolovanje i da bi se uspeno snaao u linim i profesionalnim ulogama u kojima e se, kao odrasla osoba, nai; a biti kompetentan u ovoj studiji ne znai samo da je neko stekao odgovarajua znanja, ve i da zna kada i kako moe da ih primeni. Drugim reima, naglasak je na funkcionalnim znanjima, a svi zadaci koji se nalaze u testovima vezani su za realne situacije u kojima se uenici mogu nai. Osnovno istraivako interesovanje nije zasnovano na proceni u kojoj meri su usvojena nastavnim programom predviena znanja, ve da li uenici umeju da upotrebe ta znanja i kako. Usvajanje pismenosti je celoivotni proces koji se ne odigrava samo u koli i iskljuivo kroz formalno obrazovanje, ve i kroz interakciju s roditeljima i drugim odraslim osobama, kroz interakciju s vrnjacima, s medijskim sadrajima, s neposrednim i irim okruenjem. Ne moe se oekivati da su petnaestogodinjaci nauili sve to e im trebati kao odraslim osobama, ali bi trebalo da imaju solidna znanja iz kljunih oblasti koja e im omoguiti dalje razvijanje i usvajanje kompetencija. Takoe, potrebno je da razumeju fundamentalne procese i principe, kao i da ih fleksibilno koriste u raznovrsnim situacijama. Dakle, PISA meri osposobljenost uenika da odgovore na zahteve relevantne za svakodnevni ivot i da razumeju kljune koncepte, a ne procenjuje usvojenost znanja koja su specifina za odreenu oblast. U okviru PISA testiranja pismenost se ispituje u tri domena: matematika, itanje i prirodne nauke. Postignua se saoptavaju na standardizovanoj skali na kojoj je proseno postignue fiksirano na 500 poena, a standardna devijacija na 100. To, praktino, znai da se dve treine uenika nalaze u intervalu postignua od 400 do 600 poena. Na osnovu teine zadataka (sloenosti znanja koja se ispituju), za svaku oblast formirana je razvojna skala postignua, podeljena na nivoe funkcionalne pismenosti. Svaki nivo funkcionalne pismenosti opisan je preko znanja i vetina kojima je uenik ovladao. Osim podatka o ostvarenim prosenim

29

postignuima, raspolaemo i podatkom o distribuciji uenika po pojedinim nivoima postignua. KONCEPT NAUNE PISMENOSTI I POSTIGNUA UENIKA IZ SRBIJE Nauna pismenost podrazumeva posedovanje naunih znanja i njihovu primenu pri prepoznavanju naunih problema, sticanju novih znanja, naunom objanjavanju pojava i izvoenju na injenicama zasnovanih zakljuaka o nauno relevantnim pitanjima; nauna pismenost podrazumeva i razumevanje prirode nauke kao oblika ljudskog saznanja i delatnosti; svest o nainima na koji nauka i tehnologija oblikuju ivot u savremenom drutvu; spremnost na angaovanje i davanje linog doprinosa u reavanju naunih pitanja, kao i izgraivanje linog stava (OECD, 2006). Pod terminom nauka podrazumeva se sadrinski integrisana oblast koja pokriva teme koje se u naim kolskim programima pojavljuju u okviru fizike, hemije, biologije, astronomije, fizike geografije. Kognitivni procesi (aspekti) kojima se opisuju aktivnosti uenika pri reavanju zahteva imaju slinu strukturu kao i kod italake pismenosti (reproduktivni nivo, nivo integrisanja informacija, nivo promiljanja i evaluacije), s tim da su sadraji i situacije kojima se definiu zadaci specifini (Pavlovi Babi, Baucal, Kuzmanovi, 2009). U ovoj koncepciji, nauna znanja obuhvataju dve vrste znanja: znanja iz pojedinih prirodnonaunih disciplina i znanja o nauci kao obliku ljudske delatnosti. U prvom sluaju, re je o razumevanju fundamentalnih naunih koncepata i teorija, a u drugom o razumevanju prirode nauke i naunog metoda (OECD, 2007). Znanja iz prirodnih nauka. Sadraji na kojima se ispituje nauna pismenost organizovani su u etiri kategorije: ivi sistemi (struktura i funkcije elije; ovek zdravlje, ishrana, nervni sistem, digestivni, kardiovaskularni, respiratorni, sistem lezda sa unutranjim luenjem, bolesti, reprodukcija; evolucija ivih sistema, vrste populacija, biodiverzitet, genetske promene; ekosistemi; biosfera i pitanja odrivosti), neivi sistemi (strukura materije; svojstva materije; hemijske promene materije; kretanje i sila; energija i transformisanje energije; uzajamno dejstvo energije i materije), Zemlja i vasiona (sastav Zemlje, energija unutar Zemlje, promene u planeti Zemlji; istorija Zemlje kao planete, npr. fosili, poreklo i evolucija; Zemlja u vasioni, npr. gravitacija, solarni sistem) i tehnologija (uloga i znaaj tehnologije; odnos izmeu nauke i tehnologije; tehnoloka naela, npr. optimizacija, razmena, izlaganje riziku; najvaniji principi u primeni tehnologija, npr. mere, ogranienja, inovacije, pronalasci). Znanja o nauci. Od uenika se oekuje da razume prirodu nauno zasnovanih znanja. Za razliku od zdravorazumskih, ova znanja stiu se putem metodoloki korektno izvedenih naunih istraivanja. U PISA programu razlikuju se dve kategorije znanja o nauci: znanja o naunom istraivanju (izvor, poreklo; ciljevi, npr. dobijanje odgovora na neko nauno pitanje, objanjenje neke pojave, reavanje praktinog problema; eksperimenti dizajn, kontrola uslova; vrste naunih podataka; naini merenja, npr. pouzdanost, mogunost provere, variranje; karakteristike rezultata naunih istraivanja, npr. empirijski, privremeni, falsifikovani) i znanja o naunom objanjenju (tipovi naunih objanjenja; naini objanjavanja; pravila, npr. logika konzistentnost naunih objanjenja, zasnovanost na dokazima; ishodi, npr. produkovanje novih znanja, metoda, novih tehnologija) (OECD, 2010).

30

Tabela 1. Opis postignua po nivoima na skali naune pismenosti Donja granica Nivo nivoa 6 Opisi tipinih postignua Na estom nivou, uenici dosledno mogu da prepoznaju, daju objanjenja i primenjuju nauna i metodoloka znanja u irokom rasponu sloenih situacija iz ivota. Oni mogu da povezuju razliite izvore podataka sa objanjenjima i da koriste dokaze iz tih izvora kako bi obrazloili odluke. Nedvosmisleno i dosledno pokazuju vie oblike naunog miljenja i rezonovanja i spremni su da koriste sopstveno razumevanje naunih problema da bi podrali reenja nedovoljno poznatih naunih i tehnolokih situacija. U stanju su da koriste nauna znanja i da razvijaju argumente kako bi opravdali preporuke i odluke koje se odnose na line, drutvene ili globalne situacije. Na petom nivou uenici mogu da prepoznaju naune elemente u mnogim sloenim situacijama iz ivota, da primenjuju naune koncepte i metodoloka znanja u tim situacijama, kao i da porede, izdvajaju i kritiki razmatraju odgovarajue naune podatke da bi objasnili situacije iz ivota. U stanju su da koriste dobro razvijene istraivake sposobnosti, da korektno povezuju znanja i stiu kritike uvide. Objanjenja zasnivaju na argumentima, a argumente zasnivaju na kritikoj analizi. Na etvrtom nivou, uenici uspeno reavaju situacije i pitanja koji se odnose na eksplicitne pojave i u kojima se oekuje da uvide znaaj nauke i tehnologije. Vre izbor i meusobno povezuju objanjenja iz razliitih naunih ili tehnolokih disciplina i direktno povezuju ova objanjenja sa razliitim aspektima svakodnevnih situacija. Na ovom nivou uenici procenjuju sopstvene aktivnosti i saoptavaju odluke zasnovane na naunim znanjima i podacima. Na treem nivou uenici mogu da prepoznaju jasno opisana nauna pitanja u razliim kontekstima. Mogu da izaberu odgovarajue injenice i znanja da bi objasnili pojave, kao i da primene jednostavne modele ili istraivake strategije. Na ovom nivou uenici mogu da interpretiraju i koriste naune koncepte iz razliitih disciplina i da ih direktno primenjuju. Mogu da formuliu kratka tvrenja koristei injenice i da donose odluke zasnovane na naunim znanjima. Nauna znanja sa drugog nivoa omoguavaju uenicima da daju verovatna objanjenja u poznatom kontekstu ili da izvode zakljuke na osnovu jednostavnih istraivanja. U stanju su da direktno zakljuuju i doslovno interpretiraju rezultate naunih istraivanja ili reavanja tehnolokih problema. Na prvom nivou, uenici imaju ogranien obim naunih znanja koja mogu da primene na mali broj dobro poznatih situacija. Oni mogu da daju nauna objanjenja koja su oigledna i zasnovana na eksplicitno datim podacima. 335 Proseni skor uenika iz Srbije na skali naune pismenosti 2009. godine iznosi 443 poena. Mladi u Srbiji se znaajno razlikuju po svojoj naunoj pismenosti etvrtina uenika

708 5

633 4

559 3

484 2 409 1

31

u Srbiji koja ima najnia postignua na skali naune pismenosti se nalazi ispod 387 poena, to spada u veoma niska postignua, dok se etvrtina najuspenijih uenika nalazi iznad 501 poen to odgovara OECD proseku. Ipak, ove razlike koje postoje meu uenicima u Srbiji spadaju u nie razlike nie razlike meu uenicima postoje u jo samo tri evropske zemlje (Letonija, Rumunija i Estonija). Tako je, na primer, interkvartilna razlika u OECD zemljama u proseku 129 poena, dok je u Srbiji 114 poena. Bugarska moe da poslui, takoe, kao dobar primer, jer u toj zemlji, iji uenici imaju slino proseno postignue kao uenici u Srbiji, interkvartilna razlika iznosi 147 poena, to je znaajno vie nego u Srbiji. Sa prosenim postignuem od 443 poena uenici iz Srbije su ostvarili izvestan napredak od nekih 7 poena u odnosu na dva prethodna testiranja (tabela 10). U prva dva testiranja (2003. i 2006. godine) proseno postignue uenika iz Srbije je bilo isto i iznosilo je 436 poena. U Bugarskoj i Rumuniji nauna pismenost je 2009. godine, takoe, via nego u 2006. godini proseno postignue u Bugarskoj je poraslo za oko 10 poena, a u Rumuniji za oko 5 poena. U drugim zemljama u regionu postignua u domenu naune pismenosti su se smanjila u izvesnoj meri (7-11 poena). Tabela 2. Prosena postignua uenika iz regiona na skali naune pismenosti 2003, 2006. i 2009. godine 2003 2006 2009 Razlika 2009. i 2006. Srbija 436 436 443 +7 Hrvatska -493 486 -7 Slovenija -519 512 -7 Crna Gora -412 401 -11 Bugarska -434 439 +5 Rumunija -418 428 +10 Albanija --391 -U odnosu na OECD prosek, proseni nivo naune pismenosti je nii za 58 poena. Imajui u vidu da jedna godina kolovanja u OECD zemljama doprinosi porastu od oko 40 poena na PISA skali, moe se rei da bi uenicima u Srbiji trebalo obezbediti oko 1.5 godinu dodatnog kolovanja i to u OECD zemljama da bi dostigli svoje vrnjake iz OECD zemalja (Baucal, Pavlovi, 2010). U poreenju sa drugim zemljama u regionu, proseno postignue uenika iz Srbije u domenu naune pismenosti je na slinom nivou kao u Bugarskoj (439), vie u odnosu na proseno postignue uenika iz Rumunije (428) , Crne Gore (401) i Albanije (391), dok je nie u odnosu na uenike koji su obrazovani u Hrvatskoj (486) i Sloveniji (512). U odnosu na uenike iz Hrvatske, uenici u Srbiji imaju za oko 40 poena nie postignue, to je jednako efektu od jedne godine kolovanja, dok ta razlika u odnosu na Sloveniju iznosi skoro 70 poena, to bi odgovaralo efektu od skoro dve godine kolovanja u OECD zemljama. Koliko uenika dostie pojedine nivoe postignua na skali naune pismenosti? Koliko uenika ostaje ispod nivoa 2 koji je definisan kao donja granica funkcionalne pismenosti? Koliko uenika dostie najvie nivoe naune pismenosti? U najuspenijim zemljama, kao to su angaj (Kina), Finska, Koreja, Hong Kong (Kina), Estonija, Kanada i Makao (Kina), manje od 10% uenika nije uspelo da dostigne nivo 2, tj. minimalni nivo funkcionalne pismenosti u domenu naune pismenosti. S druge strane, u nekim zemljama, kao to su Panama, Katar, Indonezija, Peru, Azerbejdan i Kirgistan, preko 32

60% uenika nije uspelo da razvije funkcionalnu pismenost u domenu naune pismenosti do svoje 15. godine. U veem broju zemalja iz Evrope (Lihtentajn, Poljska, Holandija, vajcarska, Madjarska, Letonija, Slovenija, Nemaka, Velika Britanija, Irska, Norveka, Portugal, Danska, Litvanija, eka Republika, Island, Belgija, panija, Hrvatska, vedska, Slovaka Republika i Francuska) procenat dece koja do svoje 15. godine nisu dostigla nivo 2 na skali naune pismenosti se kree od 10 do 20%. Ove zemlje su, dakle, ve ostvarile, ili su blizu da ostvare cilj EU za 2020. godinu da manje od 15 % uenika starosti 15 godina spada u one koji nisu dostigli nivo funkcionalne pismenosti. U manjem broju evropskih zemalja stopa funkcionalno nepismenih u domenu naune pismenosti se kree izmeu 20 i 30% uenika (Italija, Austrija, Rusija, Luksemburg i Grka). U Srbiji oko 34% uenika, tj. svaki trei, moe se opisati kao uenik koji nije dostigao nivo funkcionalne pismenosti u domenu naune pismenosti. U odnosu na 2006. godinu, procenat uenika koji do svoje 15. godine nisu uspeli da dostignu funkcionalnu naunu pismenost se neznatno smanjio za oko 4 procentna poena. U najboljem sluaju (uenici koji su dostigli bar nivo 1) ovi uenici imaju veoma ogranieno znanje i vetine u domenu nauka, i takvo znanje moe biti primenjeno samo u malom broju poznatih situacija. Na primer, kada se od njih zahteva da prue nauno objanjenje nekog fenomena, oni su to u mogunosti samo ako traeno objanjenje eksplicitno sledi iz ponuenih informacija. Ako se nauna pismenost ovih uenika ne bi unapredila, uenici koji su ostali ispod nivoa 2 na skali naune pismenosti imae znaajne tekoe u daljem obrazovanju, uenju i usavravanju. Pored toga, oni e imati tekoe da razumeju rezultate naunih istraivanja i naune dokaze koji se koriste u okviru javnih rasprava povodom razliitih pitanja od opteg interesa (npr. ouvanje ivotne sredine, razvoj obrazovanja, primena tehnologija u svakodnevnom ivotu itd.). Drugim reima, svaki trei uenik starosti 15 godina u ovom trenutku ne bi bio dovoljno kompetentan da razume ponuene argumente i diskusije koje bi se vodile u javnosti povodom odreenih tema, tako da bi njihovi stavovi i odluke bile oblikovane u najveoj meri na osnovu utisaka, predubeenja i retorikih vetina onih koji zastupaju u javnosti pojedine opcije (Baucal, Pavlovi, 2009). S druge strane, kada se analizira procenat uenika koji su dostigli najvie nivoe u domenu naune pismenosti (nivoi 5 i 6), moe se videti da je svaki etvrti uenik iz angaja (Kina) na jednom od ta dva nivoa. U Singapuru, Finskoj, Novom Zelandu, Japanu i Hong Kongu (Kina) taj procenat se kree izmeu 15 i 20%. Pored toga, u Australiji, Nemakoj, Holandiji, Kanadi, Koreji, Velikoj Britaniji, vajcarskoj, Estoniji i Belgiji procenat uenika koji su dostigli peti i esti nivo je iznad 10%, dok je u drugim zemljama ovaj procenat manji od 10%. Kada se izdvojeno analiziraju samo zemlje iz Evrope, vidi se da se procenat uenika na najviim nivoima naune pismenosti kree oko 7%. U Srbiji, oko 1% uenika je dostigao nivo 5 ili nivo 6 u domenu naune pismenosti, to je znaajno nie u odnosu na evropski prosek. Dakle, ako zamislimo kolu sa 1000 uenika, u evropskim zemljama u njoj e biti oko 70 uenika na najviim nivoima naune pismenosti, dok bi u Srbiji taj broj bio oko 10 uenika. KARAKTERISTIKE USPENIH OBRAZOVNIH SISTEMA Obrazovni sistemi koji postiu visoka prosena postignua i visok nivo pravednosti na PISA testovima mogli bi se ukratko opisati na sledei nain: radi se o obrazovnim sistemima u kojima se uenici ne diferenciraju prema sposobnostima, ve se veoma razliiti uenici obrazuju zajedno, prema zajednikom opteobrazovnom programu u duem periodu i sistemima u kojima ne postoji praksa ponavljanja; kole u uspenim obrazovnim sistemima imaju visok stepen autonomije u domenu programa (ta e uenici uiti i kako e uiti) i 33

domenu praenja i ocenjivanja uenika, i u kojima istovremeno postoje i eksterni ispiti koji su zasnovani na standardima obrazovnih postignua. Analiza obrazovnih postignua uenika u okviru PISA 2009 pokazuje da obrazovni sistemi u kojima kole imaju vii stepen autonomije u domenu nastavnih programa i ocenjivanja uenika imaju istovremeno i via prosena postignua uenika i nie razlike izmeu uenika sa razliitim socioekonomskim statusom. Dakle, ako kole imaju izvestan stepen slobode da, u okviru nacionalno postavljenih standarda obrazovnih postignua, odlue koje predmete e imati u kolskom programu, ta e biti sadraj predmeta, koji udbenici e se koristiti i kako e se pratiti napredovanje uenika (ocenjivanje), postoji vea verovatnoa da kvalitet i pravednost obrazovanja budu na viem nivou. Dalje, analiza PISA 2009 podataka na nivou razliitih zemalja pokazuje da su obrazovni sistemi u kojima postoje eksterni ispiti zasnovani na standardima u proseku uspeniji za 16 poena i ta razlika ostaje na slinom nivou ak i kada se uzmu u obzir ekonomske razlike koje postoje izmeu razliitih zemalja. Pored toga, postoji tendencija da je i pravednost obrazovanja neto via u zemljama u kojima postoje eksterni ispiti zasnovani na standardima. Moe se pretpostaviti da postojanje eksternih ispita obezbeuje povratne informacije kolama, nastavnicima i uenicima o obrazovnim postignuima to ini postojee razlike vidljivim, ime se pokreu odreeni kompenzatorni mehanizmi za uenike koji slabije napreduju. Pokazalo se, takoe, da ne postoje znaajne razlike u pogledu kvaliteta obrazovanja (tj. prosenih postignua uenika na PISA testiranju) izmeu zemalja sa viim i niim nivoom horizontalne diferencijacije. Drugim reima, gledano preko prosenog postignua obrazovni sistemi mogu da budu vie ili manje uspeni bez obzira na stepen u kojem diferenciraju uenike po razliitim programima. Meutim, vii nivo horizontalne diferencijacije dovodi u proseku do sniene pravednosti. Naime, obrazovni sistemi u kojima se uenici razvrstavaju u razliite smerove gde se obrazuju na osnovu razliitih programa imaju u proseku vee razlike izmeu kola, ak i kada se uzmu u obzir razlike u pogledu socioekonomskog statusa uenika. Drugim reima, pravednost obrazovanja u takvim uslovima je u proseku nia nego u zemljama u kojima se svi uenici starosti 15 godina jo uvek koluju u okviru istog, opteobrazovnog programa. Iz tog razloga u mnogim zemljama dolazi do produavanja obaveznog obrazovanja. Nivo pravednosti zavisi i od uzrasta na kojem se vri horizontalna diferencijacija. Naime, u nekim zemljama uenici se razvrstavaju u razliite obrazovne smerove relativno rano (npr. u 11. godini), dok se u nekim drugim zemljama, kao to je to sluaj u Srbiji, razvrstavaju kasnije (oko 14. godine). PISA 2009 pokazuje da se, sasvim oekivano, razlike izmeu kola poveavaju sa ranijom horizontalnom diferencijacijom. KAKO SE PISA PODACI KORISTE U DRUGIM ZEMLJAMA: TRI PRIMERA Nemaka. Objavljivanje rezultata PISA 2000 studije je u Nemakoj izazvao pravi ok i reakcije kao nikada do tada (Klieme et al., 2004). Javnost, strunjaci za obrazovanje i politiari su bili veoma razoarani ovim rezultatima. Pongrac (Pongratz, 2006) ocenjuje da nijedna druga empirijska studija o obrazovanju u Nemakoj nije uspela da u toj meri uzburka javnost u Nemakoj kao to je to uinila PISA studija. Proseno postignue uenika na skali italake pismenosti, koja je te 2000. godine bila glavni predmet ispitivanja u PISA studiji, bio je znaajno nii od OECD proseka (484 poena, za 16 poena ispod OECD proseka koji je bio 500 poena). U druga dva domena situacija je bila veoma slina. PISA 2000 studija je, izmeu ostalog, pokazala da je u domenu italake pismenosti skoro etvrtina (23%) nemakih uenika na kraju obaveznog kolovanja bila funkcionalno nepismena u smislu da su ovladali samo osnovnom gramatikom i da su sposobni da razumeju samo najjednostavnije tekstove. Pored toga, razlike izmeu 5%

34

najuspenijih i najmanje uspenih uenika je iznosila 366 poena to je, u poreenju sa drugim zemljama koje su uestvovale, bila najvea razlika. Rezultati su ukazali i na veliki disparitet u obrazovnom postignuu izmeu uenika koji pripadaju razliitim socijalnoekonomskim slojevima. Zakljuak je bio da su obrazovna postignua uenika u Nemakoj niska, a razlike velike (OECD, 2001, Baumert et al., 2001, Baumert et al., 2002). Nemaka vlada je odgovorila na izvetaj iz 2000. godine tako to je poveala investiranje u obrazovni sistem i zahtevala dalekosene reforme u tradicionalnoj nacionalnoj kolskoj strukturi (poveavajui, na primer, broj celodnevnih kola). Posle narednog PISA ciklusa, u kojem su postignua uenika bila neto via, predmet kritika su bili relativno nie ulaganje Nemake u obrazovanje, manji broj sati koji uenici provedu u kolama i vei broj uenika po nastavniku. Naime, Nemaka je u 2005. godini potroila 4.60% svog bruto domaeg proizvoda (BDP) (EU prosek je 5.03%) i 9,80% ukupne javne potronje (EU prosek je 11.90%), to je korieno kao argument da se poveaju ulaganja u obrazovanje. Uenici u Nemakoj su provodili 806 sati u koli dok je prosek na nivou EU u to vreme bio 885 sati to je oznaeno kao jedan od vanih faktora koji umanjuje efekte obrazovanja. Konano, 2005. godine u Nemakoj u osnovnom obrazovanju je bilo 18.8 uenika po jednom nastavniku, a u srednjem obrazovanju 15.1 uenik po jednom nastavniku, dok je u isto vreme EU prosek bio 14.9, odnosno 13.1 uenika po jednom nastavniku. Pored ovih pitanja, organizacija osnovnog i srednjeg obrazovanja je takoe bila predmet znaajnih kritika. U Nemakoj osnovno obrazovanje traje obino etiri godine i svi se uenici obrazuju prema istom programu, dok je srednje obrazovanje podeljeno na etiri tipa kola u koje se uenici upisuju na osnovu selekcionog ispita. PISA rezultati su jasno pokazali da je tradicionalna podela na srednju kolu koja priprema za fakultet, obinu srednju kolu i strunu kolu delimino odgovorna za loe rezultate u Nemakoj, posebno za velike razlike koje postoje u obrazovnim postignuima uenika i razlike koje postoje izmeu uenika iz razliitih socijalnih slojeva. U periodu nakon prve dve PISA studije u Nemakoj je sproveden niz specifinih mera iji je cilj bio da stvore bolje uslove za razvoj kljunih kompetencija kod uenika kole su opremljene kompjuterima, internet je postao dostupan uenicima, skraeno je trajanje gimnazijskog obrazovanja i uvedena je celodnevna nastava. Posebna panja je posveena uvoenju obavezujuih nacionalnih (saveznih) standarda obrazovnih postignua uenika. Obavezujui nacionalni standardi obrazovnih postignua su znaajni i zato to su promenili tradicionalne odnose moi u voenju obrazovne politike u Nemakoj. Poto su standardi obrazovnih postignua uvedeni na nacionalnom nivou kao obavezujui, uloga savezne vlade u Nemakoj postala je veoma znaajna. Uvoenje obavezujuih nacionalnih obrazovnih standarda je za posledicu imalo i poveanje autonomije kola u formulisanju nastavnog programa. Naime, uvoenjem nacionalnih standarda smanjuje se potreba za centralizovanim, detaljno razraenim nacionalno definisanim programom i stvaraju se uslovi koji omoguavaju kolama da u veoj meri odreuju ta e biti sadraj nastave i da povezuju nastavne sadraje i teme sa lokalnim specifinostima. Velike razlike u obrazovnim postignuima uenika iz razliitih socijalnih slojeva, a posebno uenika koji potiu iz imigrantskih porodica, dovele su do brojnih mera koje su imale za cilj da se smanji ovaj jaz u obrazovnim postignuima. Uenici iz imigrantskih porodica i iz siromanijih slojeva su dobili priliku da pohaaju celodnevnu kolu i bili su ukljueni u posebne programe za podizanje njihovih vetina u korienju nemakog jezika. Pored toga, reformske mere su bile orijentisane i na poveanje obuhvata dece predkolskim obrazovanjem posebno kada su u pitanju deca iz osetljivih grupa. Tako je u periodu od 2000. do 2005. godine povean obuhvat dece starosti od 3 do 6 godina sa 81% na

35

93% (Eurydice, 2010), dok je obuhvat dece mlae od tri godine dostigao nivo od oko 30% (Klieme et al., 2008). Kako su se sve ove mere odrazile na obrazovna postignua uenika iz Nemake? Zabeleen je porast prosenih postignua, najmanje u domenu italake pismenosti, a najvie u domenu naune pismenosti. Kada se uporede rezultati iz 2000. i 2009. godine vidi se da napredak iznosi od 13 poena u pogledu italake pismenosti do 33 poena u domenu naune pismenosti, to odgovara efektu od treine do tri etvrtine kolske godine. Dakle, ovi rezultati pokazuju da su razliite mere koje su primenjene imale odreeni efekat na poboljanje PISA rezultata. Poljska. Poljska uestvuje u PISA programu od prvog testiranja koje je odrano 2000. godine. U tom prvom testiranju rezultati Poljske su bili ispod OECD proseka i slini, iako neto nii u odnosu na Nemaku proseno postignue na skali italake pismenosti je bilo 479 poena, na skali matematike pismenosti 470 poena, dok je na skali naune pismenosti bilo 483 poena. Reforma u Poljskoj, koja je inicirana 1999. godine, imala je nekoliko deklarisanih ciljeva: (a) unaprediti nivo obrazovanja stanovnitva, (b) obezbediti pravednije obrazovanje, tj. poveati anse osetljivim grupama dece (seosko stanovnitvo, siromani, itd.) da budu kvalitetno obrazovani, (v) podii opti kvalitet obrazovanja, i (g) poveati efikasnost obrazovnog sistema (The Institute of public affairs, 2005; Jakubowski et al., 2010). Da bi se ostvarili navedeni ciljevi obrazovni sistem je promenjen u nekoliko vanih aspekata (Jakubowski et al., 2010). Prvo je sprovedena restrukturacija osnovnog i srednjeg obrazovanja umesto prethodne strukture sastavljene od 8 razreda osnovnog obrazovanja i 34 godine srednjeg obrazovanja uvedena je nova struktura koja je imala 6 razreda osnovnog obrazovanja, 3 razreda srednjeg opteg obrazovanja za sve uenike (imenovano terminom gimnazija) i 2-3 godine srednjeg obrazovanja sa razliitim programima (slinog tipa kao pre reforme). Na taj nain je produeno opte obrazovanje za sve uenike za jednu godinu i odloena selekcija uenika za posebne programe srednjeg obrazovanja (preko selekcionog ispita) za jednu godinu. Promena strukture je podrazumevala i promenu mree kola. Promena mree kola je, prema Jakubovskom i sar. (Jakubowski et al., 2010) omoguila da se u ruralnim oblastima obezbedi pristup kvalitetnijem obrazovanju, jer su nove gimnazije formirane kao potpuno nove kole koje su dobro opremljene i koje su imale adekvatno kvalifikovan nastavni kadar. Drugo, promena strukture obrazovanja je bila praena znaajnom reformom nastavnih programa koji su bili opisivani kao previe detaljni i obimni (Jakubowski et al., 2010). Na nacionalnom nivou je definisan okvirni kurikulum (core curriculum) koji je postavljao zajedniki okvir i bio usmeren ka ishodima obrazovanja koji su definisani preko znanja, vetina i stavova. kole su tako stekle znaajan stepen autonomije koji je podrazumevao da svaka kola razvije svoj kolski kurikulum na osnovu takvog okvirnog kurikuluma. Nain na koji su definisani ishodi obrazovanja zahtevao je od nastavnika da promene dominantni nain rada, tj. da ovladaju novim i inovativnim pristupima da bi stvorili uslove u kojima uenici mogu da usvoje znanja i razviju vetine i stavove predviene okvirnim kurikulumom. Tree, reforma je predviala znaajnu autonomiju nastavnika u razvoju kolskog kurikuluma, izboru naina rada i udbenika. U odnosu na prethodno stanje to je znailo veliku promenu u ulogama nastavnika i kompetencijama koje su nastavnicima neophodne da bi mogli da budu uspeni u novim ulogama. Iz tog razloga reformisano je inicijalno obrazovanje nastavnika i uveden sistem kontinuiranog profesionalnog usavravanja da bi budui nastavnici unapredili svoj nain rada i uveli u nastavu savremenije metode rada neophodne za ostvarenje planiranih ishoda obrazovanja. etvrto, da bi se pratio ovako decentralizovan sistem uveden je sistem praenja obrazovnih postignua uenika od nivoa kole do nacionalnog nivoa na osnovu testiranja koje

36

je realizovano od strane posebne nacionalne institucije. Kao deo sistema spoljanjeg praenja obrazovnog sistema uveden je obavezni finalni ispit na kraju estogodinje osnovne kole i maturski ispit na kraju trogodinjeg srednjeg opteg obrazovanja. Finalni test nakon estogodinjeg osnovnog obrazovanja nije sluio selekciji uenika jer su svi uenici nastavljali obrazovanje u trogodinjem srednjem obrazovanju (gimnazije). Postignua uenika na maturskom ispitu, s druge strane, imala su posledice po uenike jer su uzimani u obzir prilikom upisa u posebne programe srednjeg obrazovanja. Sprovoenje reforme je bilo sistematski praeno, a deo sistema praenja reforme su bili i rezultati PISA studije. Rezultati uenika iz Poljske pokazuju da su obrazovna postignua uenika bila poveana naroito odmah nakon uvoenja reformskih mera u obrazovni sistem. Izmeu 2000. i 2003. godine registrovan je pomak od oko 15-20 poena, to odgovara efektu oko pola godine kolovanja u OECD zemljama. Nakon tog poetnog napretka u postignuima uenika u sva tri domena italaka pismenost je unapreena za dodatnih 9 poena izmeu 2003. i 2006. godine, ali se u 2009. godini vratila na nivo iz 2003. godine. U domenu naune pismenosti obrazovna postignua u 2006. godini bila su na nivou dostignutom 2003. godine, a onda su poboljana za oko 10 poena u 2009. godini. Ukupno gledano, kvalitet obrazovanja u Poljskoj je poboljan za 20 do 25 poena, to odgovara efektu od neto malo vie od pola godine kolovanja u OECD zemljama. Finska. Najbolji nain da se pone finska PISA pria je da se konstatuje da je Finska najlepe iznenaenje PISA studije. Kada su objavljeni prvi rezultati PISA 2000 studije, Finska je postala predmet ogromne panje. Uenici iz Finske su imali na skali italake pismenosti u proseku 546 poena (prvi rang), na skali matematike pismenosti prosek je bio 536 poena (delili su drugi rang), a na skali naune pismenosti 538 poena (delili su drugi rang). Prema reima Valjarvija i saradnika izuzetni uspeh finskih uenika na PISA studiji su bili velika radost, ali u isto vreme i zagonetka za sve one koji su odgovorni za obrazovanje u Finskoj. U jednom udarcu (stroke) PISA je promenila nae razumevanje kvaliteta rada naih opteobrazovnih kola... (Valijarvi, Linnakyla, Kupari, Reinikainen, & Arffman, 2002, str. 3). Centar za evaluaciju obrazovanja pri Helsinkom univerzitetu navodi sledee karakteristike kao objanjenje za visoka obrazovna postignua finskih uenika na PISA studiji: Obrazovna jednakost: svaki graanin ima jednaku mogunost da stekne obrazovanje bez obzira na uzrast, ekonomski status, pol ili jezik kojim govori. Obrazovna jednakost oslonjena je na relativno male socioekonomske razlike izmeu razliitih delova zemlje. Nacionalni kurikulum je kljuni dokument kojim se rukovodi finsko obrazovanje, kole i nastavnici. kole i nastavnici imaju visok stepen autonomije jer ne postoje sistem inspekcije i nadzora, ali i visok stepen odgovornosti za postignua svojih uenika. Kvalifikovani direktori (headteachers), koji pored administrativne uloge imaju i vanu ulogu u obezbeivanju kvaliteta obrazovanja, treba da imaju minimalno master nivo obrazovanja i to iz domena obrazovnih nauka. Slino tome, predmetni nastavnici treba, takoe, da poseduju minimalno master nivo obrazovanja i to iz predmeta koje predaju (Hautamki et al., 2008). Ovde treba dodati i injenicu koju navodi Simola (Simola, 2005) nastavnici u Finskoj imaju visok drutveni status. On takoe tvrdi da klju razumevanja finskog uspeha lei u sveobuhvatnoj reformi koja je u Finskoj sprovedena tokom sedamdesetih godina dvadesetog veka. Tada je uvedeno devetogodinje opte obrazovanje u dva ciklusa od est i tri godine, kao i potpuno novi nastavniki fakulteti time je podignut kvalitet inicijalnog obrazovanja buduih nastavnika u oba ciklusa opteg obrazovanja do nivoa master diplome. Rezultati pokazuju da je Finska od prvog PISA testiranja u 2000. godini uglavnom odravala dostignuti nivo ili ga je ak i unapredila (posebno u domenu naune pismenosti gde

37

je zabeleen prvo veliki porast od 25 poena koji je onda smanjen na 16 poena). U domenu italake pismenost uenici iz Finske su odravali nivo koji je registrovan 2000. godine sve do 2006. godine posle ega je zabeleen pad od 10 poena. KAKO SE PISA REZULTATI KORISTE U SRBIJI: PREPORUKE ZA OBRAZOVNU POLITIKU Analiza situacije u obrazovnom sistemu u Srbiji pokazuje da se obrazovni sistem postepeno menja i usklauje sa navedenim modelom uspenog obrazovnog sistema. Standardi obrazovnih postignua za osnovno obrazovanje su razvijeni i usvojeni 2009. godine. Bie potrebno izvesno vreme da se ostali elementi obrazovnog sistema (eksterni ispiti, nastavni programi, kompetencije nastavnika, nastavna praksa, dominantni nain uenja u koli, udbenici, itd.) usklade sa usvojenim standardima. Da bi standardi ostvarili svoj pozitivan efekat koji imaju u zemljama gde su vaan mehanizam ostvarenja kvaliteta, potrebno je da postanu integralni deo obrazovnog procesa, a to se nee desiti nuno kao posledica usvajanja standarda (Baucal, 2012). Od 2011. godine uenici na kraju osnovnog obrazovanja polau eksterni ispit koji ima sertifikacionu, selekcionu i evaluativnu funkciju i koji je zasnovan na standardima obrazovnih postignua. Na taj nain se podstie integrisanje standarda obrazovnih postignua u obrazovnu praksu jer e se kole, nastavnici i uenici orijentisati prema ovim standardima u svom radu (baucal, 2012). Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, koji je usvojen 2009. godine, u znaajnoj meri pojaava inkluzivnu dimenziju obrazovanja. Zakon prua znaajne oslonce za ukljuivanje najveeg broja dece u redovno obrazovanje, kao i dodatne instrumente koji e pruiti podrku da se obrazovna praksa transformie u skladu sa poveanom heterogenou uenika u obaveznom obrazovanju. U tom kontekstu treba posebno naglasiti ulogu asistenta u nastavi i obezbeivanje dodatne podrke uenicima iz osetljivih grupa koja je neophodna da bi najvei broj uenika mogao da se obrazuje u skladu sa standardima obrazovnih postignua. Ipak, bie potrebno vreme da se obrazovna praksa prilagodi ovim promenama i da se vide oni pozitivni efekti koji mogu da se uoe u uspenim obrazovnim sistemima. U vezi sa tim treba spomenuti i praksu ponavljanja koje ima dugu tradiciju u obrazovnom sistemu u Srbiji. Analize PISA 2009 podataka pokazuju da su uspenije one zemlje u kojima se ova mera ne primenjuje. Pri tome treba imati u vidu da su zemlje koje nemaju praksu ponavljanja veinom zemlje koje imaju eksterne ispite zasnovane na standardima. Izgleda da su ove dve mere povezane. U zemljama gde ne postoji eksterni ispit uenici koji ne napreduju dovoljno tokom jedne kolske godine se zadravaju da ponovo pohaaju isti razred, dok u zemljama u kojima na kraju nekog nivoa obrazovanja postoji eksterni ispit ovi uenici nastavljaju kolovanje u narednom razredu, jer ih to ne spreava da napreduju prema ostvarenju standarda obrazovnih postignua koji e se procenjivati na eksternom ispitu. Imajui na umu nivo postignua uenika iz Srbije, kao i reenja iz drugih obrazovnih sistema koji postiu znaajno vii kvalitet obrazovanja, mogue je formulisati preporuke za promene u obrazovnom sistemu koje bi, u perspektivi, mogle da se odraze na poveanje postignua: 1. Razviti meusobno usaglaene standarde obrazovnih postignua za osnovno i srednje obrazovanje i obezbediti njihovu primenu tokom nastave i na eksternim ispitima; 2. Razviti nove nastavne programe, udbenike i druge nastavne materijale koji su usaglaeni sa obrazovnim standardima i u kojima su sadraji iz prirodnih nauka u veoj meri integrisani horizontalno i vertiklalno; 38

3. Unaprediti nacionalni sistem za praenje i vrednovanje obrazovnih postignua uenika na razliitim obrazovnim uzrastima; 4. Razviti posebne mere podrke uenicima iz osetljivih grupa, kao i onima koji pokazuju niska postignua u oblasti naune pismenosti; 5. Kontinuirano usavravati nastavnike za primenu savremenijih metoda rada na asu, individualizaciju nastave i primenu razliitih metoda i tehnika ocenjivanja; 6. Unaprediti postojei sistem inicijalnog obrazovanja nastavnika. ZAKLJUAK Svi do sada realizovani ciklusi PISA istraivanja u Srbiji pokazuju da uenici iz Srbije ostvaruju, u proseku, nia postignua od oekivanog u oblasti naune pismenosti. Razlika u postignuima uenika iz Srbije u odnosu na prosena postignua uenika iz OECD-a zemalja iznosi neto vie od 50 poena, to odgovara jednoj godini dodatnog kolovanja u zemljama OECD-a. Drugim reima, tokom devet godina obrazovanja, koliko imaju uenici koje se testiraju u okviru PISA studije, mogli bismo da oekujemo vii nivo obrazovnih postignua. Takoe, zabrinjavajue je visok procenat uenika koji ne dostiu nivo funkcionalne pismenosti (34% u oblasti naune pismenosti), a ona je neophodan preduslov za nastavak kolovanja i uspean profesionalni i lini razvoj. Istovremeno, veoma je mali procenat uenika na najviim nivoima postignua, a to su uenici od kojih se kasnije oekuju najvii dometi u profesionalnom radu. Iskustva drugih, uspenijih sistema pokazuju da efekte na poveanje kvaliteta obrazovnih postignua moemo da oekujemo ukoliko se sistemski intervenie u sledeim oblastima: uvoenje obrazovnih standarda i na njima zasnovanih nastavnih programa i programa eksternog vrednovanja i praenja postignua; primene posebne mere podrke osetljivim grupama uenika, ukljuujui tu i uenike ija su postignua ispod nivoa funkcionalne pismenosti; ojaati kapacitete nastavnika za osavremenjivanje nastave i prakse ocenjivanja. LITERATURA [1] Baucal, A. & Pavlovi Babi, D. (2009). Kvalitet i pravednost obrazovanja u Srbiji: obrazovne anse siromanih. Beograd: Ministarstvo prosvete Republike Srbije i Institut za psihologiju. [2] Baucal, A. (2012). Kljune kompetencije mladih u Srbiji u PISA 2009 ogledalu, Beograd: Institut za psihologiju i Tim za socijalno ukljuivanje i smanjenje siromatva. [3] Baucal, A. & Pavlovi Babi, D. (2010). Naui me da mislim, naui me da uim; prvi rezultati PISA 2009,Beograd: Institut za psihologiju i Centar za primenjenu psihologiju. [4] Baumert, J., Artelt, C., Klieme, E., Neubrand, M., Prenzel, M., Schiefele, U., Schneider, W., Schmer, G., Stanat, P., Tillmann, K.-J. & Wei, M. (2002). PISA 2000. Opladen: Leske + Budrich. [5] Baumert, J., Blum, W. & Neubrand, W. (2002). Drawing the lessons from PISA 2000 Long-term research implications: Gaining a better understanding of the relationship between system inputs and learning outcomes by assessing instructional and learning processes as mediating factors. Symposium on Assessing Policy Lessons from PISA, 18-20 November 2002, Berlin [6] European Commission (2009). Key data on education in Europe 2009. Brussels: EC. [7] Hautamki, J. et al. (2008). PISA 2006: Analysis, Reflections, Explanations. Helsinki: Ministry of Education and Centre for Educational Assessment. 39

[8] Jakubowski, ., Patrinos, H. A., Porta, E. E., & Winiewski, J. (2010). The Impact of the 1999 Education Reform in Poland (The World bank Policy Research Working Paper 5263). Washington: The World Bank. [9] Klieme, E. Dbert, H., Baethge,M., Fssel, H. P., Hetmeier, H. W., Rauschenbach, T., Rockmann, U., Wolter, A., & Klemm, K. (2008). Education in Germany 2008. Bielefeld: W. Bertelsmann Verlag GmbH & Co. [10] Klieme, E., Avenarius, H., Blum, W., Dbrich, P., Gruber, H., Prenzel, M., Reiss, K., Riquarts, K., Rost, J., Tenorth, H. E., Vollmer, H.J. (2004). The Development of National Educational Standards. Berlin: Federal Ministry of Education and Research (BMBF). [11] OECD (2001). Knowledge and Skills for Life: First Results from PISA 2000. Paris: OECD. [12] OECD (2004). Learning for Tomorrow's World: First Results from PISA 2003. Paris: OECD. [13] OECD (2006). Are students ready for a technology-rich world? What PISA studies tell us. Paris: OECD. [14] OECD (2007). PISA 2006 Science Competencies for Tomorrow's World (Vol 1-2). Paris: OECD. [15] OECD (2008). Measuring Improvements in Learning Outcomes: Best Practices to Assess the Value-Added of Schools. Paris: OECD. [16] OECD (2009). PISA 2009 Assessment Framework: Key Competencies in Reading, Mathematics and Science. Paris: OECD. [17] OECD (2010b). PISA 2009 Results (Vol 1-5). Paris: OECD. [18] Pavlovi Babi, D., Baucal, A. & Kuzmanovi, D. (2009). Nauna pismenost: PISA 2003 i PISA 2006. Beograd: Ministarstvo prosvete Republike Srbije, Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja, Institut za psihologiju. [19] Polish EURYDICE Unit (2005). The System of Education in Poland, Warsaw, Foundation for Development of the Education System [20] Pongratz, L. 2006. Voluntary self-control: Education reform as a governmental strategy. Education Philosophy and Theory, 38(4), str. 47182. [21] Simola, H. (2005). The Finnish miracle of PISA: historical and sociological remarks on teaching and teacher education. Comparative Education, 41(4), str. 455-470. [22] The Institute of public affairs (2005). Monitoring of the educational reform in Poland (2000-2004). Warsaw: The Institute of public affairs. [23] Valijarvi, J., Linnakyla, P., Kupari, P., Reinikainen, P., & Arffman, I. (2002). The Finnish Success in Pisa and Some Reasons Behind It. Jyvaskyla: Institute for Educational Research. [24] ZVKOV (2009). Obrazovni standardi za kraj obaveznog obrazovanja. Beograd: Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja.

40

NAUNO OPISMENJAVANJE SVAKOG DETETA-PREDUSLOV RAZVOJA SVAKOG DRUTVA

Stevan Joki, sjokic@vin.bg.ac.rs Institut VINA-Univerzitet u Beogradu, 11001 Beograd Apstrakt: Nauna i tehnoloka pismenost e biti meu kljunim faktorima socijalnoekonomskog uspeha ili neuspeha svakog drutva, bilo da se ti uspesi mere parametrima materijalne dobrobiti ili kulturnog razvoja. Projektom Ruka u testu, uz korienje dobre prakse razvijenih zemalja, nastojimo da promoviemo istraivaki metod (IBSE-inquiry) u nastavi nauka, stvarajui potrebne uslove za nauno opismenjavanje svakog deteta u Srbiji i zemljama koje mogu da koriste srpski jezik. Rad sadri prikaz onog to je do sada projektom dato. Kljune rei: Nauna pismenost, IBSE-inquiry, istraivaki metod, Ruka u testu

INQUIRY BASED SCIENCE EDUCATION (IBSE) IN SERBIA

Stevan Joki, sjokic@vinca.rs Vina Institute of Nuclear Sciences, 11001 Belgrad, Serbia Abstract: Our education system is manly classical one. From 80th to 2001 we changed very small concerning science education from pre-school to University. The science is presented mostly by teacher like lecture of science with small students experimental activities. For that reason we have try to introduce IBSE via collaboration with French team La main la pte. Keywords: Scientific literacy, IBSE-inquiry, research method, Hand in Dough UVOD Nauno opismenjavanje svakog deteta je preduslov njegovog uspenog ukljuivanja u izazove sa kojim e se suoiti u 21. veku a u tome znaajnu ulogu ima nauna zajednica. U Srbiji je veliki doprinos na ovom planu ostvaren projektom Ruka u testu (La main la pte) koji, promoviui pedagogiju zasnovanu na ponaanju naunika u laboratoriji i radoznalosti deteta uzrasta od 4-11 godina, nastoji da realizuje nauno opismenjavanje sve dece, a ne samo talenata. Pozivajui nastavnike da implementiraju istraivaki (Inquiry Based Science Education IBSME) metod u realizaciji naunih sadraja u osnovnoj i srednjoj koli nastoji da ostvari: istinsku reformu na polju naunog opismenjavanja itave populacije aka u osnovnoj i srednjoj koli, koristei i razmenjujui pozitivna iskustva dobre prakse, treningom nastavnika, on-line projektima i diseminacijom; stimulie i podri eksperimentalni pristup naunom obrazovanju u kome se odgovor na postavljene hipoteze dobija zajednikim radom uenika i nastavnika. Na ovaj nain se podstie prirodna radoznalost uenika, koja se manifestuje kroz postavljanje pitanja o realnom svetu, fenomenima ili objektima. Nastavnicima su za realizaciju ovog poduhvata dati resursi u vidu knjiga: Zrnca nauka 1-9, Predavanje nauka u koli, Otkrivanje sveta u predkolskoj ustanovi; kolaborativni i interdisciplinarni projekata: Tragovima Eratostena; Evropa otkria; iveti sa Suncem; Klima, moja planeta i ja!; besplatnih eksperimentalnih kompleta; priloga u Prosvetnom pregledu; vebsajt 41

http://rukautestu.vinca.rs koji je, kao poluogledalo Francuskog sajta (www.inrp.fr/lamap,), u upotrebi (za srpsko govorno podruje) od kraja 2008, a nastavnici na njemu mogu nai i besplatno preuzeti veliki broj resursa neophodnih za rad u odeljenju; seminari za vie od 3000 nastavnika u kolama i studenata nastavnikih fakulteta. Sve ove aktivnosti se odvijaju i u okviru: EU-FP7 FIBONAI projekta u kome sada uestvuje vie od 50 evropskih zemalja; pet skupova za Jugoistonu Evropu o obrazovanju http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/handson4/. Ostvareno je i partnerstvo: Institut VINA-Univerzitet u Beogradu; Srpska akademija nauka i umetnosti; Drutvo fiziara Srbije; Ministarstvo za prosvetu i naui razvoj; Zavod za udbenike; Prosvetni pregled; IAP- Globalna mrea akademija nauka; ALLEA- Asocijacija Evropskih akademija nauka; Francuska ambasada u Srbiji; potpian ugovor SANU-Univerzitet u Beogradu-Francuska akademija nauka. Institut Vina je posredstvom projekta Ruka u testu priznat u EU kao Referentni centar u oblasti obrazovanja, a dobijena je i internacionalna nagrada purKwa za nauno opismenjavanje dece planete. PROGRAM PROJEKTA RUKA U TESTU U Srbiji je ovaj projekat pokrenut 2001. i razvija se u tesnoj saradnji sa Francuskom akademijom nauka. Francuski nobelovac or arpak je boravei u SAD upoznao projekt Hands-on, koji je pokrenuo nobelovca Liona Ledermana. Odluio je sa svojim saradnicima, Pjerom Lena i Ivom Kere, francuskim akademicima, da ovaj program pokrene u Francuskoj, 1996, pod nazivom La main la pte. Zahvaljujui podrci Drutva fiziara Srbije pokrenuo sam isti ovaj program u Srbiji pod nazivom Ruka u testu. I. Koji su osnovni principi ovog programa? Slaba komunikacija izmeu zajednice obrazovanja i naune zajednice je globalni, a ne samo na problem u Srbiji. Program Ruka u testu upravo to nastoji da prevazie afirmiui prinicpe savremene revolucije predavanja nauka u kolama: nauka je za svakog a ne samo za talente; nauka se u koli radi a ne samo ui; manje znai daleko vie. Inaugurie pedagogiju zasnovanu na ponaanju naunika u laboratoriji i radoznalosti deteta uzrasta od 4-11 godina. Nastoji da nauku priblii svoj deci, i u najneopremljenijim ustanovama, uz korienje materijala koji je svima lako dostupan. Deca, radei u grupi, sa ponuenim materijalom reavaju postavljeni problem, daju hipotezu, koncipraju eksperimentalni protokol i samostalno izvode eksperiment kojim je proveravaju, diskutuju dobijene rezultate, izvlae kljunu re, postavljaju zakljuak, i na kraju sve to piu u eksperimentalnu svesku. Pri ovom radu ih nastavnik vodi i usmerava ali ne reava problem u mesto njih. Da bi nastavnici uspeli da primene, ovako koncipirani istraivaki pristup, u odeljenju potrebni su im resursi koji e im omoguiti da nauke priblie ne samo deci, nego i njihovim roditeljima. Pri tome je njihova uloga znatno drugaija od one koju obino imaju u klasinom pristupu predavanja u koli ili radu u vrtiu. Jer, uloga vaspitaa, uitelja, nastavnika, za razliku od one uobiajene, moe biti i sledea (detalji na stranici sajta Ruka u testu http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/?Page_Id=18&Action=1&Element_Id=623&DomainPedagogy Type_Id=3 ):

Dozvoljava uenicima da prave greke i pokazuje kako i zato greke mogu biti korisne Favorizuje grupni i individualni rada Favorizuje pisanje uz razlikovanje grupnih i individualnih tekstova Omoguuje diskusiju, organizuje naunu debatu Organizuje komunikaciju 42

Pomae deci da iskau njihove ideje i objasne njihove koncepcije Radi tako da deca usvoje nauni pristup Vodi aktivnosti

Da bi mogli da realizuju ove zahteve na raspolaganju im je itav niz kvalitetnih resursa u formi knjiga, internacionalnih pedagokih projekata, sajt na srpskom jeziku, a organizovane su i popularne izlobe i niz meunarodnih konferencija. Uitelja treba podrati sponzorstvom, resursima, internetom i saradnjom! PRIKAZ KNJIGA IZDATIH U OKVIRU PROGRAMA RUKA U TESTU Knjige koje na neki nain predstavljaju manifest ovog projekta ali i analizu zato su nauke dole u ovo situaciju, kao i predlozi da se ona prevazie [1] Knjiga Ruka u testu koja je u Srbiji imala dva izdanja (predgovor drugom izdanju su napisali nobleovac or arpak, Iv Kere i Pjer Lena francuski akademici) pokuava da da odgovor na pitanja: Da li izuavanje nauka o prirodi zauzima zadovoljavajue mesto u predkolskim ustanovama i prva etiri razreda osnovne kole? Sve analize pokazuju da to nije sada sluaj ni u Francuskoj a ni u Srbiji. Meutim, ima li ita drugo to, kao nauka, moe podstai veu zadivljenost, radoznalost, eksperimentisanje, uenje jezika i argumentovano dokazivanje, a svi oni predstavljaju osnovne elemente razvoja deteta? Da li je mogue tako komplikovane nauke predavati deci uzrasta od 5-12 godina? Odgovor je da! Namenjena profesorima kola (vaspitaicama i vaspitaima), kao i roditeljima uenika koji se smatraju njihovim partnerima, ova knjiga daje nekoliko pravila, principa i konkretnih primera koji im mogu biti od koristi u svakodnevnoj praksi, jer radei eksperimente iz oblasti nauka (fizika, hemija, biologija, geografija, tehnologije.), koji mogu biti izvedeni i u najneopremljenijim kolama, a posveujui pri tom vie panje onoj deci koja pokazuju odbojnost prema naukama i koli pomoi e da naa deca izau iz osnovne kole osposobljena da sebi i drugima postavljaju pitanja, uoe realnost, budu kreativna, nau svoje pravo mesto u drutvu kojim dominira nauka i tehnika. Najkrae reeno, da ih bolje pripreme za budunost. Sledee dve knjige je izdao Institut VINA povodom obeleavanja 60 godina postojanja. Nastojei da da doprinos tako neophodnom pribliavanju zajednice nauke i zajednice obrazovanja, podelio je svim fakultetima, institutima, gimnazijama i tehnikim kolama u Srbiji po jedan primerak knjige: [2]Nauka kao uiteljica, Iv Kere, lan Francuske akademije nauka Nauka uestvuje u naem intelektualnom i moralnom formiranju. Uspostavlja nas kao ljudska bia, odnosno kao slobodne linosti. Ali, da li je dobro poznajemo? ta znamo o njenom sazrevanju, razvoju, putovanju, bonacama i olujama kroz koje prolazi? Da li je njen horizont zatvoren ili otvoren? Da li je njena ambicija da opie svet, da ga objasni, da njime vlada? Kakav je njen odnos s jezikom, koja je veza s kulturom? Da li je cenimo zbog dobroinstva koje nam moe pruiti ili je osuujemo zbog nesrea koje moe izazvati? Sadraj ove knjige su razmiljanja o ovim, kao i o pitanjima odnosa nauke s njenom istorijom, kulturom, religijom, starim jezicima i ljudskim pravima. [3] Inenjer kao predvodnik demokratije, Rober ermine, direktor Visoke rudarske kole iz Sent Etjena 43

ivimo u epohi promena izazvanih tehnolokim napretkom. Sredstva moderne komunikacije mogu uguiti magiju i misteriju nauke, pa i sam interes za nju. Istinska kriza pogaa naune discipline. Rober ermine se ne miri sa sadanjom situacijom. Kao i ja, on je oduevljen novim pedagogijama, onima koje su uzdrmale staru emu prenosa znanja i reprodukcije drutvene elite. Umesto da prosto slau znanja, one tee da razviju linu kreativnost i elju za otkriem, a naroito su sklone kritici. Nove pedagogije mogu da daju doprinos razvoju demokratije. Zato to pruaju podjednaku ansu za uspeh, ali i zato to razvijaju kritiki duh, daju graanima oruje za borbu protiv prodavaca iluzija. Ova knjiga daje razloge za nadu svima koji ele da veruju u nastupajue plodno pomirenje nauke i graana. or arpak Nobelova nagrada za fiziku,1992 KNJIGE NAMENJENE UITELJIMA I VASPITAIMA KAO POMO (PRIRUNIK) U REALIZACIJI OVOG METODA RADA [4]Predavanje nauka u koli je delo nastalo zajednikim radom Francuske akademije nauka i Ministarstva za obrazovanje, omladinu i istraivanje, a smatra se najznaajnijim izdanjem inicijative Ruka u testu. tampana je u Francuskoj u 500 000 primeraka i podeljena nastavnicima besplatno, u Kini je tampana u 5 000 000 primeraka a sada se priprema izdanje u Brazilu. Izdanje na srpskom jeziku je pred vama, a ako se jo nae neka fondacija da pomogne da ova knjiga bude podeljena nastavnicima kao u Francuskoj pokazaemo i delom da elimo da postanemo drutvo zasnovano na znanju i tehnologiji. Sadri Uvod i sledeih sedam poglavlja: Da li je vazduh materija? Jedno seme jedna biljka? ta se deava sa hranom koju jedemo? Koliko je sati u Parizu, Pekingu i Sidneju? Funkcionisanje poluge Dajte mi taku oslonca: podiiu svet Kako znati odakle vetar duva? Voda u predkolskoj ustanovi. U uvodu se razmatraju osnovni elementi realizacije jedne teme, aspekti eksperimentalnog rada, elaboracija hipoteza, postavljanje pitanja, eksperimentalna sveska uenika, uloga nastavnika, itd. Prikazuji u sedam navedenih poglavlja konkretne situacije u odeljenju, kako sa istraivakog tako i sa pedagokog aspekta, autori knjige nastoje da vas uvere da sve predloene ideje moete uspeno primeniti. Pokuavaju da ohrabre i one meu vama koji se ustruavaju od uvoenja sdraja prirodnih nauka u niim razredima osnovne kole. Pruaju vam veliku slobodu i podstiu vae kreativnosti jer vam predlau da teme radite sa vaim uenicima tokom vie asova (na primer: vazduh u 4 a jedno seme jedna biljka u 14 asova) preputajui vama da sami procenite, jer vi to najbolje moete, koliko e to biti najoptimalnije u vaem odeljenju. [5]Otkrivanje sveta u predkolskoj ustanovi su zajedniki uradili Francusko Ministarstvo obrazovanja, visokog obrazovanja i istraivanja, odsek za kolske programe, Francuska Akademija nauka, Francuska Tehnoloka akademija. Namenjena je vaspitaicama koje rada sa decom od 3-6 godina starosti. Sadri sledee delove: Da li je mogue obraivati teme iz nauke i tehnologije u predkolskoj ustanovi?; Jezik i otkrivanje sveta; Svet moja ula i ja (namenjeno najmlaoj grupi dece); Ruka, gest, tehniki predmeti; Od semena do biljke; Vetar, disanje, vazduh u pokretu. Ove aktivnosti voene u predkolskoj ustanovi u oblasti otkrivanja sveta predmeta i materijala, odgovaraju na nezajaljivu radoznalost deteta, predstavljaju plodne trenutke u razvoju jezika. Od istraivakih situacija ili spontanih zapaanja esto sa vrlo bitnim implikacijama do organizovanijih istraivanja deca eksperimentiu sa instrumentima intelektualnog rada konstituiui istovremeno jezike sposobnosti neophodne, za njihovo izraavanje i vetine koje se koristi u odgovarajuoj 44

aktivnosti. Sve predloene aktivnosti mogu biti uraene i u najneopremljenijoj predkolskoj ustanovi. KNJIGE NAMENJENE NASTAVNICIMA I RODITELJIMA: ZRNCA NAUKA 1-9 Knjige Zrnca nauka, izdate pod logom Ruka u testu, obraaju se itaocu koji je zainteresovan za iri krug tema, itaocu radoznalom za fascinantni svet koji nastanjujemo, za njegove objekte, fenomene, unutranju strukturu. Jednom reju itaocu koga privlai nauka a istvoremeno nema prilike da dublje ue u nju. itaocu koji e moi, naroito ako je u pitanju roditelj ili uitelj, da prenese svoju radoznalost i potpuno novo znanje na okolinu i decu, ostvarujui na taj nain setvu od koje se zahteva samo klijanje. Zrnca nauka imaju svoju istoriju. Svake godine poev od 1998, u Provansi, na poziv fondacije Trej sastaje se desetak naunika i tridesetak profesora osnovne kole. I jedni i drugi se menjaju svake godine, ali svi sa ubeenjem o neophodnosti izuavanja eksperimentalnih nauka u koli. Predstavnici dve oblasti, koje se uz potpuno potovanje vrlo esto meusobno ignoriu, su tokom tih jesenjih univerziteta pokuavali da bolje shvate svoju ulogu u avanturi nazvanoj Ruka u testu. Podsetimo se da se ona sastoji u prezentaciji nauka deci u prva etiri razreda osnovne kole polazei od nekog postavljenog pitanja, ostavljajui im mogunost formulisanja odgovarajuih hipoteza, navodei ih zatim na izvoenje jednostavnih eksperimenata koje im raspodeljuje i na osnovu kojih daju odgovore, zatim piu sve to su radili u eksperimentalnu svesku, to sve predstavlja karakterisitne korake naunog pristupa. Profesori koji su ve ukljueni u ovu avanturu formiraju reprezentativnu grupu iz obrazovne zajednice. Oni mogu posvedoiti o svojim esto dokazanim bojaznima u odnosu na nauke. Davna seanja na srednju kolu, nejasna i ponekad nesrena, esto nepostojee kasnije nauno obrazovanje, ubeenje da je nauka za njih zauvek nepristupana...... to je sve ono to obeshrabruje mnoge od njih da stave ruku u testo, sigurni da e doiveti neuspeh. Sigurni su, takoe, da izmeu njihovog sveta i sveta nauke postoji neto to ih hermetiki odvaja. To je taj dvostruki a priori koji godinji susreti u fondaciji Trej pokuavaju da razore. Ilustrujui svoja izlaganja primerima a posebno jednostavnim eksperimentima, naunici igraju igru Ruka u testu, dok ih, svojim neoekivanim pitanjima i ponekad zbunjujuim komentarima, profesori primoravaju da napuste svoje utabane staze i vrate se poetcima. Tako je uspostavljeno trajno sauesnitvo, a naroito je stvorena sigurnost da se nauka moe smatrati neim lepim i da moe podstai stimulativnu i bogatu razmenu izmeu profesionalaca i amatera. Po zavretku susreta, svaki od naunika pie poglavlje posveeno onom to je raspravljao, ukljuujui u njega nekoliko lako izvodivih eksperimenata za profesore a ponekad i za decu. Svako poglavlje su profesori paljivo proitali, ne ustruavajui se da daju svoje miljenje o razumljivosti teksta i izvodljivosti eksperimenata. Ovaj stadijum, sa rezultujuom povratnom spregom, nije nita manja originalnost ove avanture. Godinu za godinom, istraujui malim laganim korakom originalna podruja nauka i tehnika, kolekcija bi trebalo da razmotri dovoljno tema da bi se pokrile brojne oblasti koje bi mogle biti dodirnute inicijativom Ruka u testu. (Do sada je u Francuskoj izdato 9 ovakvih knjiga a u Srbiji 7, a pripremljene su za tampu zakljuno sa brojem 9). Zato se moemo nadati da e ove knjige, iako nisu namenjene deci, imati uticaja poput rikoeta, na njihovo intelektualno formiranje. Oni bi mogli, na taj nain, dobiti odgovore na svoje zato i svoje kako kojima nas obasipaju, pokazujui na taj nain da esto poseduju vie naunikog duha nego stariji koji ih vode. 45

Razmotrimo, ukratko, ta nude knjige ove biblioteke. [6] Zrnca nauka 1 sadre poglavlja: Sunce, Zemlja, uma, Materijali, Boje, Muzika i vibracije, elija i Vreme. [7] Zrnca nauka 2 : Molekularna kuhinja, Vatra i sagorevanje, Ljudsko telo, Fizika klime, Fizika vulkanskih erupcija, Morske biljke, Svetlost. [8] Zrnca nauka 3 : Kretanje zemlje, Kruenje vode u prirodi, Kako leti avion?, Energija se odrava i nestaje, Pet ula, Mehuri, kapi i tene perle, Imunitet biljaka. [9] Zrnca nauka 4 : Talasi, Razvoj kimenjaka, Fizika atmosfere, Otpad, Gravitacija, Polimeri, Klasifikacija ivih bia. [10] Zrnca nauka 5 : Tragovima Migranata, Roboti, Nafta, U srcu klakulatora, Lekovi za centralni nervni sistem, Merenje, Fizika gomile peska. [11] Zrnca nauka 6 sadre est poglavlja: Mravi, Dinamika fliida, Genetski modifikovani organizmi-GMO, Pogled na statistiku, Sluajnost i haos, Zemljotresi. [12] Zrnca nauka 7 sadri sledea poglavlja: Geneza formi, Kako razumeti mozak?, Agregatna stanja vode, Bionika, Stabilnost konstrukcija. [13] Zrnca nauka 8 sadri sedam poglavlja: Konstrukcioni materijali i odrivi razvoj, Boje neba, Infektivne bolesti, Meka materija, Efekat staklene bate i klima,Teledetekcija, Elektromagetizam polja i talasi. [14] Zrnca nauka 9 sadri est poglavlja: Nauka u fikcija, Poreklo oveka, Svetlost u domainstvu, Klimatske promene i biodiverzitet, Mehnaizmi evolucije, Nanosvet. Zrnca nauka su namenjena pre svega nastavnicima prirodnih nauka u osnovnoj i srednjoj koli (mada od njih koristi mogu imati i uitelji, kao i roditelji aka). Dobar predava mora da ima predstavu o pitanjima koja mu mogu biti postavljena, i mora predvideti naine kako da na njih odgovori. Naveu nekoliko pitanja koja mogu da usmere razmiljanja nastavnika: ta elim da uenici steknu? ta elim da od toga zadre? O emu meusobno da diskutuju? ta ja pri tom treba da radim da bih im pomogao i vodio ih? Na koji nain da uvodim nove pojmove? Da bi mogao da odgovori na pitanja uenika nastavnik treba da predvidi naunu dokumentaciju, a po mogustvu i konsultacije sa naunicima. Naravno, naunici nisu uvek dostupni, ali zato su tu Zrnca nauka bogat izvor za produbljivanje znanja iz raznih oblasti, uz brojne sugestije za izvoenje eksperimenata. PEDAGOKI PROJEKTI NAMENJENI UENICIMA STARIJH RAZREDA OSNOVNE KOLE ALI I SREDNJOKOLCIMA [15] Evropa otkria je projekt koji omoguuje da zajedno rade dve kole iz razliitih zemalja birajui kao temu doprinos nauci jednog od 13 otrkia ostvarenih na Evropskom tlu. Pored toga to se nalazi na sajtu http://rukautestu.vin.bg.ac.rs izala je i knjiga u izdanju Zavoda za udbenike i nastavna sredstva koja prikazuje znaajna otkria: Eratostena, Libiga, Pristleja, Galileja, Volte, Leonarda da Vinija, Ferdinanda de Sosira, Garsija da Orte, Pastera, Milankovia, Brae Montgolfije, apov telegraf, Kolumbovu karavelu. Svako otkrie je osvetljeno sa tri razliita aspekta: Istorijsko-naunog koji omoguuje da se razume osnova otkria (autori su paljivo opisali protokole eksperimenata) postavljajui ga u nauni, tehnoloki i socijalni kontekst. Ovaj deo tekst, dakle, ima za cilj da kompletira (ili da reaktivira / naunu kulturu itaoca kako bi ovaj bio u mogunosti da zadovolji radoznalost uenika i pokrene aktivnosti u vezi sa otkriem, znamenitostima odgovarajue epohe koje se vrlo esto koriste kao podrka objanjenju; Pedagokog koji otvara piste eksperimentalnih i dokumetnarnih istraivanja prijemivih deci. On treba da ukae kako da postanu svesni da neko otkrie ne samo to je ulo u istoriju nego je i postalo uzrok njenog razvoja. Ovaj deo je ilustrovan dokumentima koju omoguuju pravljenje instrumenta i eksperimentisanje (uenici i aktivnosti); Prie napisane za uenike koja govori o otkriu iz drugog izmiljenog ugla (ali 46

ne i fantazije) a predstavlja dobru polaznu taku za rad u odeljenju, kao i stimulans za imaginaciju, postavljanje eksperimenta i mamac za diskusiju. Namenjena je profesorima prirodnih nauka i tehnike u osnovnim i srednjim kolama, kao i svim zainteresovanim za nauku i tehnologiju. (Postavljena na sajt http://rukautestu.vinca.rs, ali i na sajt na kome je projekt prikazan na 6 jezika meu kojima je i srpski http://www.mapmonde.org/europe) [16] Tragovima Eratostena:Poev od septembra 2000, hiljade uenika od 8 do 14 godina meri iz svog odeljenja duinu zemljinog meridijana, jednostavnim merenjem duine senke vertiklano postavljenog tapa (gnomona) u momentu sunevog podneva. Uenici iz brojnih zemalja, medju kojima i iz Srbije, se udruuju i zajedniki reprodukuju ono to je pre 2 200 godina opazio poznait grki filozof i naunik, koji je prvi predloio vrlo jednostavan i originalan metod merenja poluprenika nae planete. Vai uenici mogu na ovom sajtu, tokom cele godine uz korienje 5 predloenih sekvenci, posmatrati senke i kretanje Sunca po nebeskom svodu i konstruisati svoje sopstvene merne instrumente. Merei senku gnomona u vreme sunevog podneva i razmenjujui posredstvom Interneta dobijene rezultate sa rezultatima svojih vrnjaka irom planete, oni mogu da izraunaju poluprenik Zemlje. Va rad tokom realizacije svih predvienih sekvenci (detalji su dati na sajtu) e pratiti naunici i pedagozi iz oblasti astronomije. Oni e vam odgovarati na postavljena pitanja i pomoi pri realizaciji predloenih aktivnosti. Tokom realizacije projekta mogue je uspostavljanje saradnje sa odeljenjima u Srbiji i drugim zemljama, kao i razmena dobijenih rezultata posredstvom Interneta. Konano, 21 juna, zahvaljujui simultanim merenjima egipatskih odeljenja (u Aleksandriji i Asuanu) uenici e moi da direktno reprodukuju istorijska iskustva koja su omoguila Eratostenu da izmeri poluprenik Zemlje pre neto vie od 20 vekova! Upis je otvoren do kraja decembra. Projekat se realizuje u periodu: januar - juni; dat je na sledeim jezicima: francuski / panski / engleski / italijanski / nemaki / srpski; Uesnci : od 3 do 8 razreda osnovne kole. (Postavljen na sajt http://rukautestu.vinca.rs, ali i na sajt na kome je projekt prikazan na 6 jezika meu kojima je i srpski http://www.mapmonde.org/eratos ). IVETI SA SUNCEM [17] Zdravlje i graansko vaspitanje se danas nameu kao prioriteti obrazovanja kako u koli tako i van nje. tetnost preteranog izlaganja Suncu je oigledna, a posledice se, pre svega, manifestuju kroz pojavu raka koe (godinje u Francuskoj ima 1 500 smrtnih sluajev koji su posledica melanoma), i intervencija na katarakti (400 000 godinje). Svetska zdravstvena organizacija i Medicinska akademija su zato pokrenule akciju za zatitu od Sunca posredstvom obrazovanja dece u kolama. Projekt iveti sa Suncem, voen u okviru projekta Ruka u testu u partnerstvu sa nevladinom organizacijom Scurit solaire (Solarna zatita), omoguuje uenicima od 3 do 8 razreda osnovne kole da steknu potrebna nauna znanja, dobiju odgovarajue zdravstveno i graansko obrazovanje kroz multidisciplinarni pristup (pre svega iz nauke i zdravlja, ali i iz geografije, istorije, matematike, jezika) iji krajnji cilj je prevencija od rizika u vezi sa Suncem. Projekt je u Francuskoj testiran 2004, a pokrenut 2005 uz uee 300 odeljenja. U Srbiji je projekt pokrenut 2008 uz uee odeljenja iz 30-tak kola. Uenici se tokom 10 asova familijarizuju sa efektima delovanja Sunca na nae zdravlje (negativnim i pozitivnim efektima), identifikuju ultravioletne (UV) kao i ostale komponente suneve svetlosti. Izuavaju promenu UV zraenja u zavisnosti o doba dana, mesta, godinjeg doba, okruenja Otkrivaju i upoznaju razliite naine zatite (oiju i koe), i testiraju efikasnost istih u razliitim situacijama. Konano, svoje aktivnosti na ovom projektu zavravaju pravljenjem postera, uspostavljanjem i nabrajanjem odgovarajuih pravila ponaanja, nekom igrom, nekim sloganom. Ovo im sve omoguuje da postanu, jo 47

kao deca, akteri prevencije u porodici i kod druge dece u koli. Kroz tri dodatna asa mogue je produbiti potrebna nauna zananja, poput uloge atmosfere kao zatitnika od UV zraenja i porekla razliite boje koe ljudi kao i njihove raspodele na planeti. Tokom realizacije projekta moete da koristite iskustva odeljenja koja su u njemu ve uestvovala prole godine (iskustva e biti dostupna na sajtu) kao i pomo naunih i pedagokih konsultanata. (Za ovaj projekt, kao i za pretodna dva, postoji knjiga na srpskom ali za nju jo nemamo autorska prava prevoda niti projekt moemo staviti na sajt. Dogovorom sa autorima projekta dajemo zainteresovanim nastvnicima knjigu i UV papir. Projekt je uzelo vie od 20tak kola u Srbiji. O projektu moete dobiti vie informacija na francuskom sajtu na kome se pojavila i reportaa o ovom projektu u Srbiji: http://www.vivreaveclesoleil.info/). [18] Klima, moja planeta i ja !( http://rukautestu.vinca.rs/klima ) Klima, moja planeta i ja ! je obrazovni projekt u vezi odrivog razvoja, iji je jedan od ciljeva upoznavanje nastavnika, uenika i roditelja sa jednom od glavnih ekolokih, zdravstvenih i drutvenih pretnji XXI-og veka, tj. sa klimatskim promenama. Klima, moja planeta i ja ! je multidiscplinarni projekt (nauka, istorija, geografija, matematika, srpski jezik, graansko vaqspitanje) koji u prvi plan stavlja aktivnosti uenika poput pitanja, pretrage literature, eksperimentisanja i diskusije. Omoguuje uenicima da razumeju mehanizame klimatskih promena koje su prouzrokovane prirodnim fenomenima ili ljudskim delovanjem, kao i posledice koje one imaju na zdravlje i biodiverzitet. Upravo ove poslednje ukazuju na potrebu razvijanja svesti o vanosti zatite ivotnog okruenja u svakodnevnim aktivnostima, kao i uloge svakog pojedinog graanina. Ako koristite francuski jezik moete iskoristiti niz mogunosti konekcijom na sajt www.leclimatmaplaneteetmoi.fr . VEB SAJTOVI NAMENJENI NASTAVNICIMA [19]Veb sajt Ruka u testu http://rukautestu.vinca.rs. Ovaj sajt je prevod dela sajta Francuske akademije nauka, koji ima 200 000 konekcija meseno samo od strane nastavnika. Za srpsko govorno podruje je postavljeno oko 1 500 strana teksta namenjenog, pre svega, vaspitaicama i uiteljicama, ali i svima onima na univerzitetu kao i iroj drutvenoj zajednici zainteresovanoj za pripremu mladih za drutvo znanja. Sajt je u upotrebi od novembra 2008 i mogue mu je dati dosta primedbi koje, u okviru nai mogunosti, nastojimo da otklonimo. Planiramo da u okviru njega bude uspostavljena mrea nastavnik-naunik-pedagog, koja bi trebalo da dovede do pribliavanja sveta obrazovanja i sveta nauke. Nastavnicima se prua mogunost da, pored preuzimanja izuzetno korisnih i dobro pripremljenih tekstova, otvore i svoj radni prostor, postave pitanja iz oblasti nauke i pedagogije, uspostave kontakte sa svojim kolegama u zemlji i inostranstvu. Sajt e biti na irilinom i latininom pismu. Oekujemo da njegovom obogaenju doprinesu svojim prilozima profesori univerziteta, naunici, nastavnici u kolama i drugi zainteresovani. Neki od linkova za ovaj sajt: Sa sajta RUKA U TESTU moete preuzeti posredstvom linka - http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/?Page_Id=2 (eksperimente za rad sa svim uenicima) - http://www.rukautestu.rs/?Page_Id=1192 (prikaz objavljenih knjiga) - http://www.rukautestu.rs/?Page_Id=10607 (tematski projekti ) - http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/?Page_Id=1203 (bilteni i eksperimentalni kompleti) - http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/?Page_Id=1197 (integralna nastava) - http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/?Page_Id=1205 (o inkvajeri-IBSE metodu) - http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/?Page_Id=1193 (15 priloga u Pedagokoj praksi) - http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/?Page_Id=1201 (o projektu GREENWAVE) -niz drugih aktivnosti koje vam mogu pomoi u ralizaciji nastave nauka. 48

Za ovaj sajt, odnosno za program, su ugovor o saradnji potpisale Srpska akademija nauka i umetnosti-Francuska akademija nauka-Beogradski univerzitet.

(Slika 3. Ugovora o projektu Ruka u testu su u SANU potpisali (s desna na levo): Pjer Lena, lan Francuske akademije nauka, Nikola Hajdin, predsednik Srpske akademije nauka i umetnosti i Branko Kovaevi, rektor Univerziteta u Beogradu) [20-24] Veb sajt: http://rukautestu.vinca.rs/handson4 koji sadri pet Tematskih zbornika radova sa pet meunarodnih skupova za Jugo-istonu Evropu o naunom obrazovanju u osnovnoj koli. Zainteresovani mogu na ovom sajtu nai vrlo interesantne priloge, na engleskom jeziku, poznatih istraivaa iz vedske, Holandije, Francuske, Nemake, Rumunije, Bugarske, Slovenije, Hrvatske, Makedonije, Kipra i Srbije. [25] Veb sajt: http://waste-environment.vinca.rs koji sadri priloge sa Prvog Francuskosrpskog letnjeg univerziteta Na sajtu moete, pored Zbornika radova sa ovog skupa, nai i niz vrlo interesantnih prezentacija o alternativnim izvorima energije, i predvianjima u vezi energetskog problema kao jednog od najbitnijih na globalnom planu. Predavai su bili poznati Francuski akademici i eksperti iz ove oblasti. [26] Drugog Francusko-srpskog letnjeg univerziteta posveenog problemu vode Na sajtu moete, pored Zbornika radova sa ovog skupa, nai i niz vrlo interesantnih prezentacija o problemima vode, i predvianjima u vezi njegovog reavanja na globalnom planu. Predavai su bili istraivai iz Uneskovog centra za vodu u Montpeljeu ali i niz eksperata u ovoj oblasti. [27]Treeg Francusko-srpskog letnjeg univerziteta posveenog problemu otpada IZLOBE I PRILOZI U PROSVETNOM PREGLEDU Nastojei da ideje projekta Ruka u testu, i nova nauna dostignua, priblii to irem krugu zainteresovanih postavljene su i dve izlobe u saradnji sa Francuskom akademijom nauka i Francuskim kulturnim centrom. [27] Izloba: Nuaka u koli,... koja pria! prikazuje kako su se predavale nauke poslednja dva veka. Skraena verzija katalog ove izlobe se moe nai u dodatku Prosvetnog pregleda (vidi referencu pod ovim borjem) a ceo katalog e biti postavljen na sajtu Ruka u testu. [28] Izloba: Nanotehnologije prikazuje dostignua, primenu i ulogu ove najdiskutabilnije oblasti savremenih istraivanja. Skraena verzija katalog ove izlobe se moe nai u dodatku 49

Prosvetnog pregleda (vidi referencu pod ovim borjem) a izloba na srpskom jeziku, u elektronskoj formi, je dostupna svim zainteresovanim. [29] Prosvetni pregled, kao jedini nedeljnik posveen obrazovanju, izlazi u 8 000 primeraka i alje se u svaku kolu Srbije. Smatram da ovu priliku treba iskoristiti pisajui to vie priloga koji populariu nauku. U vezi projekta Ruka u testu moete nai niz kompletnih dodataka (vidi referencu pod ovim brojem) ovog nedeljnika koji su bili izuzetno primljeni u kolama. DOMAA I MEUNARODNA PRIZNANJA PROJEKTU Kao najvanija domaa priznanja ovom projektu smatram: uvoenje izbornog predmeta Ruka u testu Otkrivanje sveta u osnovne kole Srbije; zainteresovanost vaspitaica, uitelja i nastavnika nauka za ovaj projekt jer je za neto vie od godinu dana na osmoasovnim seminarima prisustvovalo oko 3 000 zainteresovanih; potpisivanje ugovora, za ovaj projekat, izmeu Francuske akademije nauka-SANUUniverziteta u Beogradu

Kao najvanija inostrana priznanja projektu smatram: dobijanje meunarodne nagrade za obrazovanje PURKWA-2007, nagrada za nauno opismenjavanje dece planete koja je podeljena sa predsednikom ileanske akademije nauka (vidi referencu 31) pozivno predavanje na Konferenciji ministara obrazovanja Jugoistone Evrope 2004 godine (vidi referencu 30); EU-FP7-FIBONAI PROJEKAT (vidi referencu 32)

ZAKLJUAK Ideja vodilja programa Ruka u testu je, od samog poetka pokretanja u Srbiji, bila da se uiteljima i vaspitaima prui to vie kvalitetnih reusrsa neophodnih za rad u odeljenju. Jer, samo tako se moe realizovati primena IBSE metoda u ralizaciji nastavnih sadraja. Oekujem da nam se u ovom poduhvatu pridrui to vei broj profesora univerziteta, istraivaa, vaspitaica, uitelja i nastavnika nauka. Samo zajednikim radom moemo napraviti tako neophodan pomak na planu naunog opismenjavanja, ne samo dece nego i odraslih, to je jedan od uslova da se nae drutvo bre kree u pravcu drutva znanja. [1] [1] [2] [3] LITERATURA Vebsajta Francuske akademije nauka i Internacionalnog instituta za pedagoka istraivanja u Sevru, http://www.inrp.fr/lamap , sajt je trenutno u pripremi na srpskom jeziku a ureuje ga Stevan Joki, Beograd, 2008. or arpak, Ruka u testu, prevod na srpski Stevan Joki, Drutvo fiziara Srbije, Beograd 2001, 2003 (drugo izdanje sa predgovorom nobelovca ora arpaka, Iv Kerea i Pjer Lena). Iv Kere, Nauka kao uiteljica, urednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Institut VINA, 2008. Rober ermine, Inenjer kao predvodnik demokratije, urednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Institut VINA, 2008. 50

[4] Francusko ministarstvo za obrazovanje, omladinu i istraivanje, Francuska akademija nauka Ruka u testu (grupa autora), Predavanje nauka u koli, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike , Beograd 2004. (nalazi se i na sajtu Ruka u testu) [5] Francusko ministarstvo za obrazovanje, omladinu i istraivanje, Francuska akademija nauka Ruka u testu (grupa autora), Otkrivanje sveta u predkolskoj ustanovi ivi svet, materija, predmeti, urednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Prosvetni pregled, Beograd 2007. (nalazi se i na sajtu Ruka u testu) [6] Izabel Katala, Per Lena, Iv Kere (urednici), Zrnca nauka 1, urednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Drutvo fiziara Srbije, Beograd 2003. [7] Izabel Katala, Per Lena, Iv Kere (urednici), Zrnca nauka 2, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike i Drutvo fiziara Srbije, Beograd 2004. [8] David asmen, an-Mari Buara, Per Lena (urednici), Zrnca nauka 3, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike, Beograd 2004. [9] David Vilgenbas, an-Mari Buara, Per Lena (urednici), Zrnca nauka 4, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike, Beograd 2006. [10] David Vilgenbas, Beatris Salvia, Mark ulija (urednici), Zrnca nauka 5, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike, Beograd 2008. [11] Mark amu, Beatris Salvja, Iv Kere (urednici), Zrnca nauka 6, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike, Beograd 2011. [12] Mark amu, Edit Saltjel, (urednici), Zrnca nauka 7, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike, Beograd 2011. [13] David Vilgenbas, Didje Pol (urednici), Zrnca nauka 8, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike, Beograd 2012/13?. [14] David Vilgenbas, Didje Pol (urednici), Zrnca nauka 9, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike, Beograd 2012/13?. [15] David asman (urednik), Evropa otkria, kourednik i prevodilac na srpski Stevan Joki, Zavod za udbenike, Beograd 2007. [16] Pedagoki projekt Tragovima Eratostena, prevodilac na srpski Stevan Joki, trebalo bi da bude dostupno na srpskom sajtu http://rukautestu.vin.bg.ac.rs i francuskom http://www.lamap.fr [17] Pedagoki projekt iveti sa suncem, prevodilac na srpski Stevan Joki, dostupan na http://rukautestu.vin.bg.ac.rs, kao i na francuskom sajtu http://www.vivreaveclesoleil.info [18] David Vilgenbas, Natali Boi-Mason, Alan oma, Klima, moja planeta... i ja!, prevodilac i koourednik Stevan Joki, Zavod za udbenike, Beograd 2008, kao i na sajtu http://rukautestu.vin.bg.ac.rs i francuskom sajtu o klimatskim promenama [19] Stevan Joki, urednik sajta Ruka u testu http://rukautestu.vin.bg.ac.rs [20] Proceedings of First South-East European Summer School for Hands on Primary Science Education , Zlatibor, Serbia, June 11-16, 2005, edts. Stevan Joki, Milosav Marjanovi, Institute VINA, Belgrade 2006, (http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/handson4 ); [21] Proceedings of Second South-East European Summer School for Hands on Primary Science Education , Belgrade, Serbia, November 17-19, 2006, edt. Stevan Joki, Institute VINA, Belgrade 2007 (http://rukautestu.vin.bg.ac.yu/handson4 ); [22] Proceedings of Third South-East European Summer School for Hands on Primary Science Education , Belgrade, Serbia, October, 2007, edt. Stevan Joki, Institute VINA, Belgrade 2008(http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/handson4) 51

[23] Proceedings of Fourth South-East European Summer School for Hands on Primary Science Education , Belgrade, Serbia, November, 2009, edt. Stevan Joki, Institute VINA, Belgrade 2008(http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/handson4) [24] Inquiry Based Science Education (IBSE) in the Primary School , edt. Stevan Joki, Institute VINA, Belgrade 2012(http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/handson4) [25] Proceedings of TheFrench-Serbian European Summer University: Renewable Energy Sources and Environment-Multidisciplinary Aspect, Vrnjaka Banja, Serbia, from October the 17 th to October the 24 th , 2006 edts.: Stevan Joki, Jean-Marie Guastavino, Institute VINA, Belgrade 2007 (http://energy-environment.vin.bg.ac.rs ) [26] Proceedings of The Second French-Serbian Summer University: "Water quality control and health. From concepts to action Vrnjaka Banja , Serbia , from October the 7 th to October the 13 th , 2007, edts. Stevan Joki, Jean-Marie Guastavino, Louis Cot, Institute VINA, Belgrade 2008, (http://water-environment.vin.bg.ac.rs ) [27] Francuska akademija nauka izloba: Nuaka u koli,... koja pria!, Francuski kulturni centar, maj- juni 2007, prevod izlobe i ureenje skraene verzije kataloga Stevan Joki, Putovanje kroz carstvo (ne)poznaotg, Pedagoka praksa,broj 661, maj 2007 [28] Centar za naunu, tehniku i industrijsku kulturu iz Grenobla, izloba Nanotehnologije, Francuski kulturni centar-Institut VINA, septembar 2008, Stevan Joki, katalog izlobe, Izazovi savremenom drutvu, Pedagoka praksa, Broj 700, septembar 2008 [29] Stevan Joki, Otkrivanje novih dimenzija sveta, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 573, septembar 2004; Vie od eksperimenta, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 574, septembar 2004; Uloga nastavnika u pripremi i voenju asa, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 586, januar 2005; Avantura trajnog sauesnitva, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 582, str. 6-7,novembar 2004; Vaga za vie namena, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 576, str. 7, oktobar 2004; Mogunosti jednog projekta, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 600, str. 8, septembar 2005; Energija i ivotno okruenje, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 641, , 9.novemba 2006; Nauka i tehnologija u koli, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 645, str. 4-6, decembar 2006; Kako bolje razumeti svet, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 744, decembar 2009; Podstaknimo deju radoznalost, Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 733, septembar 2009; Lekcije Marije Kiri,Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 825, april 2012; Veseli eksperimenti u kuhinji,Prosvetni pregled, Pedagoka praksa, br. 835, septembar 2012; (sve navedene Pedagoke prakse moete preuzeti posredstvom linka: http://rukautestu.vin.bg.ac.rs/?Page_Id=1193 [30] Stevan Joki, Science in primary school :La main la pte A project for South-East Europe ?, 3rd Informal Conference of Ministers of Education of South-East Europe stregthening the teaching profession as a driving force for development, Istanbul Turkey, 24-25 April 2004. [31] Laureati nagrade na sajtu http://www.emse.fr/en/news/purkwa.html , sastav irija koji ine etiri nobelovca, predsednici Francuske, Amerike i Kineske akademije nauka i niz drugih poznatih naunika na adresi http://www.emse.fr/en/news/theJury.html ili
http://en.wikipedia.org/wiki/%C3%89cole_Nationale_Sup%C3%A9rieure_des_Mines_de_Saint%C3%89tienne#The_puRkwa_Prize

52

SEKCIJSKA PREDAVANJAKEY NOTE LECTURES____________..S..

KRITIKI OSVRT NA PISA TESTOVE: ZABLUDE, GREKE I ZADNJE NAMERE Aleksandar T. Lipkovski

KRITIKI OSVRT NA PISA TESTOVE: ZABLUDE, GREKE I ZADNJE NAMERE

Aleksandar T. Lipkovski Univerzitet u Beogradu Matematiki fakultet, Beograd, Srbija, acal@matf.bg.ac.rs Apstrakt: Poslednjih godina se u vezi sa uspehom (ili neuspehom) raznih zemalja na PISA testiranju podie mnogo praine. Pri tome se samim PISA testovima pristupa apologetski, bez iole ozbiljnije kritike note, kao da se radi o bogomdanom instrumentu za utvrivanje pismenosti aka. Polazei od stanovita da nauni pristup bilo kom problemu mora sadrati i kritiku analizu autor e, na osnovu oskudnog javno dostupnog materijala o PISA testiranju i testovima, a u skladu sa srpskom kolskom tradicijom u nastavi matematike, u ovom saoptenju prikazati neke zablude i greke u vezi sa PISA testiranjem u Srbiji. Bie takoe prezentovana autorova razmiljanja o tome ta se iza PISA testova u stvari krije. Kljune rei: nastava matematike, PISA testiranje

CRITICAL APPROACH TO PISA TESTING: DELUSIONS, ERRORS AND HIDDEN INTENTIONS

Aleksandar T. Lipkovski University of Belgrade Faculty of Mathematics, Belgrade, Serbia, acal@matf.bg.ac.rs Abstract: Recently there has been much ado about PISA testing, connected with success or failure of various states. PISA tests are worshiped without critical note, as if it were a godgiven instrument for determining all kinds of students literacies. Since the scientific approach to all problems must include critical analysis, the author presents some mistakes and delusions connected to PISA testing in Serbia, based on very scarce public evidence on PISA testing and tests, and taking into account Serbian school traditions of teaching math. The author also presents his opinions on what are the hidden intentions of PISA testing. Keywords: teaching of mathematics, PISA testing UVOD Svima je ve poznato, da se na globalnom prosvetnom nebu pojavila nova zvezda zvana PISA (Programme for International Student Assesment, http://www.oecd.org/pisa/).1 Ako novoskovani pojam medijsko spinovanje primenimo u prosveti, onda se upravo tim pojmom moe oznaiti medijsko prisustvo PISA odnosno PMO testa. Novine piu, ministri daju izjave, u dnevnim novinama se ak objavljuju komentarisani zadaci [1]. Nikada se u istoriji matematike u poslednjih sto godina nije tako neto deavalo. Od vremena kada je Karl Fridrih Gaus u novinama objavio najavu da je pronaao konstrukciju pravilnog 17-tougla lenjirom i estarom [2], moda je jedini ozbiljan publicitet u dnevnim novinama dobio ruski
Autor predlae da se u srpskom jeziku koristi princip da se skraenica ne prenosi doslovno (PISA) ve ona koja odgovara prevodu pojma na srpski jezik Program meunarodnog ocenjivanja aka PMO.
1

54

matematiar Grigorij Pereljman odbivi da primi milion dolara nagrade za reenje Poenkareove hipoteze. A i to je bilo povezano sa novcem ... Dakle, otkud toliki publicitet PMO testova? Ovaj publicitet pokazuje da se iza PISA-e nalaze ozbiljne namere i ozbiljan novac. Ovde se, ipak, neemo baviti izvorima novca i namerama OECD-a2, ve jednom kritikom analizom nekih problema koji se pojavljuju u implementaciji PISA projekta u Srbiji i ire. Koliko je autoru poznato, jedini lanak u nas u kome se problematika ovih testova razmatra na slian, kritiki nain, je lanak Milana Boia [3]. PROBLEM PRVI: NEUSKLAENOST NASTAVNIH PROGRAMA PISA testovi su namenjeni petnaestogodinjacima. U naem kolskom sistemu je to uzrast prelaska iz osnovne u srednju kolu. Jasno je da gradivo koje su do tog trenutka aci preli nije isto u svim kolskim sistemima. Tu nailazimo i na prvi problem lokalne prirode. Naime, oko petine pitanja iz tzv. matematike pismenosti zahteva poznavanje statistikih dijagrama, elemenata kombinatorike ili verovatnoe (u knjizi [4] je to 12 zadataka od 50; zadaci 6: Growing up, 9: Robberies, 13: Exports, 14: Coloured candies, 15: Science tests, 18: Earthquake, 19: Choices, 20: Test scores, 24: Support for the president, 37: Spring fair, 39: Student heights, 44: Decreasing CO2 levels, sadre dijagram neke statistike pojave, neki kombinatorni problem ili neki pojam iz verovatnoe). U nastavnom planu matematike u srpskim srednjim kolama se kombinatorika, verovatnoa i statistika nalaze tek u starijim razredima. Iako relativno jednostavni, takvi zadaci su za nae ake neuobiajeni i stoga teki. Dakle, skor Srbije u PISA testiranju bi mogao da se ponderie faktorom 5/4, to bi nas na ukupnoj tabeli 2009. godine odmah popelo sa 442 na 552 poena ... Naravno, mogli bi se nai i objektivniji naini korekcije. PROBLEM DRUGI: NEKOREKTNOST FORMULACIJA ZADATAKA Zbog netransparentnosti (o emu e biti rei dalje), ne znamo kako to izgleda u stvarnim zadacima, ali u primerima iz knjige [4] ima i matematiki nekorektno postavljenih. Takav je, na primer, zadatak 36: Water Tank na str. 135. Naime, u njemu se kae: At the beginning the tank is empty. Then it is filled with water at the rate of one litre per second. Ne kae se meutim, kada se punjenje prekida (da li kada se tank napuni, ili voda tee i dalje i preliva se). To i ne bi predstavljalo problem, ali odmah zatim ponuena reenja imaju sledei izgled (slika 1).

to bi u skladu sa prethodnom primedbom trebalo da se pie OESR Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj. Na stranu to to je ova organizacija nastala kao podrka realizaciji amerikog Maralovog plana za rekonstrukciju posleratne Evrope. Odatle sledi da je interesovanje ove organizacije za prosvetu, olieno PISA testiranjem, odreeno ekonomskim parametrima.

55

Slika 1: Zadatak 5 - Rezervoar za vodu

Primeuje se da svi ponueni grafici idu praktino do kraja nacrtanog dela vremenske ose, to sugerie da se proces kontinuirano nastavlja tj. da voda tee stalno. To bi onda znailo da se rezervoar napuni pa se zatim voda preliva. U tom sluaju funkcija visine u zavisnosti od vremena mora poevi od jednog trenutka biti konstantna. Grafici A i E imaju takvu osobinu, a grafici B, C i D (meu kojima je i tano reenje B) nemaju. Uz tako prirodno protumaen uslov, nijedno od ponuenih reenja nije tano. Ovo je naalost promaklo Politikinim komentatorima (gde je to zadatak br. 5 a komentatori su Miodrag Mateljevi, Aleksandra Rosi i Marek Svetlik). Pomenimo ovde i zadatak 22: Staircase na str. 120 knjige [4], koji je u Politikinom izdanju [1] pod brojem 10. Na stranu to, to je na slici u knjizi [4] prvi stepenik nii od ostalih (slika 2),

Slika 2: Zadatak 10 Stepenice

pa deljenje sa 14 nije sasvim matematiki korektno. Meutim, imamo i suvian podatak o ukupnom rasponu stepenica. S tim u vezi, Politikin komentar tog zadatka (Ivan Ani) sadri veoma zanimljiv citat iz istraivanja koje je pod njegovim rukovodstvom sprovedeno. Dragana kae: PREVIE JE LAKO! Ovaj komentar ukazuje na veoma ozbiljnu razliku u nastavi matematike u Srbiji i u angloamerikim zemljama koje slue kao osnovni reper za PISA testiranje. U svom viegodinjem radu u prosveti, autor je imao priliku i da poduava i ocenjuje ake srednje kole koji su u Beograd doli iz SAD. Evo kako izgleda sluajno odabrana strana iz rada takvog aka (slika 3). 56

Slika 3: Rad jednog aka iz SAD

Da li zaista elimo da pismeni radovi naih aka ovako izgledaju? Uostalom, sve su blii ovom idealu... PROBLEM TREI: PREVOENJE ZADATAKA Malopre pomenuti zadatak o stepenicama sadri i pogrean prevod: tekst total depth preveden je sa ukupna irina. Izraz irina stepenica u svakodnevnom govoru ima drugaiji smisao. Ipak, ne moemo rei da je taj pogrean prevod priinio problem u ovom zadatku. Ali, ko zna? Jedan od italaca Politikinog lanka [1] (potpisan sa Milo Dragojlovi) je primetio da je Politikin zadatak broj 12 (zadatak 49 na strani 150 knjige [4]) pogreno preveden. U stvari, prevod izraza a person walking on the ground nije pogrean, ve neodgovarajui: osoba koja hoda po obinoj stazi. ta je tu loe? Iz vidokruga reavaa zadatka je u ovom prevodu nestalo poreenje onoga koji hoda po pokretnoj traci i onoga koji hoda pored njega, po nepominoj podlozi (zemlji). Time je zadatak okrnjen, jer je mnogo lake posmatrati tri grafika (dva data i onaj koji se trai) ako se zamisli da je kretanje tri osobe poelo istovremeno. Ovo uostalom sugerie i reenje, jer sve tri prave polaze iz iste take koordinatnog poetka. Nije na odmet u celini navesti komentare ovog Politikinog sajta (kada to mogu da rade nacionalna sredstva informisanja, zato ne bismo radili i mi): Milos Dragojlovic | 02/05/2012 23:32 Mislim da su komentatori testa broj 12 pogresno preveli originalan zadatak. Zbog toga njihovi grafovi ne predstavljaju pravilno resenje. verica | 26/05/2012 16:37 ako su navedeni podaci o uspesnosti resavanja ovih zadataka tacni, dodatno zbunjujete decu pogresno navedenim tacnim rezultatima, npr. u testu izvoz umesto odgovora E kao tacan ste naveli D? v n | 28/05/2012 15:51 57

Pregledajui iz iste znatielje forum Pisa zadaci dolazim do sledeeg zakljuka: ako se tim Pisa zadaci ovako povrno prihvatio posla oekujui da uenici nabubaju zadatke, trebalo bi im oduzeti honorare za uinjenu tetu, i to pod hitno. Pod broj 1 - zadaci su preuzeti iz amerike kulture i tu ne bi bilo nieg stranog da se tim nije prvo potrudio da ponudi zadatke koji bi bili obraeni i prepoznatljivi za uenike u Evropi, prvenstveno u Srbiji. Zato nije uinjen napor da se obradi neki kanjon u Srbiji, pa kasnije da se prezentira kanjon u SAD-u? Pod broj 2 - vi nemate ni strune prevodioce za engleski jezik i da vam ponovim ne moe svako da prevodi tekstove sa engleskog. Zato? Konkretno, u prii Tvrdica i grumen zlata vi uopte niste preneli duh amerike kulture i niste objanjavali pojmove. Nije to srpska nardona bajka, ve je u pitanju kapitalistiki sistem koji je zasnovan na kulturi kopanja zlata i ima hiljadu idioma. Vi decu vodite u katastrofu! Pravi ste NVO sektor! Zadatak pomenut u poslednjoj primedbi je Politikin zadatak 11, koji izgleda nije preuzet iz knjige [4]. Da li je to zadatak iz originalnog PISA testa? Prevoenje zadataka, koliko god se inilo jednostavnim, veoma je suptilna operacija. Ona zahteva ozbiljno, odgovorno uee strunjaka matematiara, ali i pedagoga koji treba da ocene kako uskladiti imena i ambijente sa naim kulturnim miljeom. Recimo, da li treba, kad je re o novcu i dravi, koristiti fantomski zed i Zedland, da li je Muhamed ime koje treba koristiti u naem prevodu3 i tako dalje. PROBLEM ETVRTI: NEODGOVARAJUI NAIN OCENJIVANJA Ocenjivanje uspeha aka na PISA testovima je potpuno drukije od tradicionalnog vrednovanja i ocenjivanja u srpskim kolama. U stvari, radi se o angloamerikom modelu ocenjivanja u kome se ueniku i za najmanji doprinos daje tzv. partial credit, delimini bodovi, ne vodei pri tome rauna ni o celini zadatka, ni o stepenu razumevanja te celine, ni o drugom znanju koje uenik treba prethodno da poseduje da bi zadatak ispravno reio. Primeri za ovo se mogu nai u [4]. Na primer, za zadatak 27: Lichen na strani 125, uputstvo za ocenjivanje na strani 171 daje delimine bodove za Correct substitution of value in the formula but incorrect answer, dok na strani 172 daje taj partial credit ak i u ovakvom primeru izraunavanja: 35=7.0 t -12
5= t -12 5= t - 12 Svaki profesor matematike bi ovako reen zadatak ocenio sa nedovoljan, jer se posle ispravne zamene vrednosti u formulu pokazuje kardinalno nepoznavanje elementarnih operacija (redosleda izvoenja osnovnih raunskih operacija i korenovanja) koje se u toj formuli koriste. Jo jedan primer neadekvatnog ocenjivanja daje zadatak Balon (Politika 1, zadatak 4) kojim se ocenjuje italaka pismenost.

Ovo je ime kod nas bilo zamenjeno sa Aleksandar

58

Slika 4: Zadatak 4 - Balon.

Treba odgovoriti na navedeno pitanje. U uputstvu za ocenjivaa, meutim, pie da reenica da pokae koliko je zaista fascinantan taj rekord (bez eksplicitnog dodatka leteo je na visini veoj od dambo deta) nije taan odgovor, iako se ta injenica (da je balon na veoj visini od dambo deta) jasno vidi na crteu. Izgleda da su davno prola ona vremena kada je u udbeniku, umesto geometrijskog dokaza, pisalo samo Gledaj!

PROBLEM PETI I NAJVANIJI: NETRANSPARENTNOST Realizacija PISA testova je krajnje netransparentna, ak i za strunu javnost. Ne postoji pregled realnih zadataka iz ranijih godita testiranja, sve je obavijeno velom tajne i mistifikacije. Ekspertske institucije i pojedini eksperti odabrani za obavljanje posla oko testa su takoe odabrani na netransparentan nain. Koji je razlog da je srpski koordinator PISA testiranja Institut za psihologiju Filosofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu? Odabran je za vreme ministrovanja Gae Kneevia, onda kada je poluge prosvetne vlasti u Srbiji imala saradnica tog instituta Tinde Kova-Cerovi. Kako su birani eksperti koji u tom projektu rade? Ni Drutvo matematiara Srbije, ni Matematiki fakultet Univerziteta u Beogradu, niti Zajednica prirodno-matematikih fakulteta Srbije nisu bili konsultovani kada je biran ekspertski tim matematiara za matematiki deo PISA testa. Oni su birani po starom oprobanom principu ja tebi ti meni. Pomenimo u vezi s tim zadatak 16: Bookshelves na strani 116 knjige [4] koji u Politici [1] nosi broj 6. Politikin komentator (Andrija Kosti) objanjava sutinu zadatka u razumevanju procesa zaokruivanja brojeva. Ne verujem da bi se sa tim mogli sloiti. Radi se u stvari o deljenju celih brojeva sa ostatkom. U stvari, postoji opta tendencija da se sadraj zadataka na PISA testovima precenjuje, i od strane Politikinih komentatora, i od strane aka koji ih reavaju. Radi se, u stvari, o veoma jednostavnim zadacima koji se, najee i ne mogu nazvati matematikim. Ovo naravno ne znai da meu angaovanim ekspertima nema dobrih strunjaka. Meutim, ovakva je atmosfera nedopustiva u ozbiljnom istraivanju koje pretenduje na objektivnost i sveobuhvatnost.
59

Posebna je pria izbor uzorka uenika za testiranje. Na redovnim seminarima Drutva matematiara Srbije na kojima svake godine razmenjuje iskustva izmeu 500 i 1000 nastavnika i profesora matematike, redovno se uju glasovi pojedinih profesora iji su uenici odabrani za testiranje, da izgleda kao da su birani najgori aci. Iako tzv. PISA Srbija tvrdi: Spiskovi uenika ne sadre ni jedan drugi podatak o ueniku osim datuma roenja, pa ni podatak o njihovom kolskom uspehu. Sa tog spiska, softverski se bira sluajnim izborom 35 uenika koji e uestvovati u testiranju4, s obzirom na netransparentnost celog postupka ostaje da im verujemo... U skladu sa ovim, bilo bi zanimljivo da se spiskovi testiranih uenika naknadno analiziraju. Jo jedan problem u ovoj kategoriji je nain izvoenja testa. Autor lanka je imao prilike da uestvuje u administriranju ozbiljnog britanskog testa za kraj srednje kole GCSE u jednoj privatnoj koli u Beogradu koja je radila po stranim programima. Svaki detalj je bio propisan, ukljuivi rastojanje izmeu klupa, broj aka na jednog kontrolora-nastavnika, i mnogi drugi detalji. Da li je tako uraeno i prilikom naeg PISA testiranja? Da li je neko kontrolisao standarde ako ih uopte ima? I da li struna javnost moe u to da se uveri? Poslednji argument iz ove kategorije je sledei. Motivacija aka u srpskim kolama je na veoma niskom nivou. Deca odlaze na testiranje tek da izgube poneki as i da se provesele. Sigurno je da nivo koncentracije sa kojom rade ovaj test ne moe da se poredi sa nivoom koncentracije sa kojim rade na primer, pismene zadatke iz matematike. Ukoliko bi ozbiljno, skoncentrisano uestvovanje i rad na PISA testu bilo na bilo kakav nain motivisano i vrednovano (ocenom, statusom u koli, patriotskim oseanjima), ubeen sam da bi rezultati bili drugaiji.

ZAKLJUAK: ZATO SE UI MATEMATIKA? PISA testiranje kao nain za utvrivanje nacionalnog nivoa osnovnih vrsta pismenosti jezike, matematike i prirodno-naune ima veoma mnogo manjkavosti, kako na globalnom planu, tako i u lokalnom, srpskom izvoenju. Stoga, iako rezultati tog testiranja mogu dati odreen uvid u situaciju u obrazovnom sistemu i pomoi odreenim poboljanjima te tako mogu biti korisni, ipak se veoma teko mogu smatrati apsolutnim i verodostojnim. Govore nam da PISA testiranje slui da se proveri i uporedi stepen odgovarajue pismenosti u razliitim dravama i prosvetnim sistemima. Moda, mada sam pojam pismenosti nije dobar u primeni na matematiku. U stvari, ono to se u okviru te matematike pismenosti proverava PISA testom nije stvarno matematika i moda samo u obimu od oko 10% zaista spada u matematiku i to veoma elementarnu. U najveem delu testa proverava se umee aka da razume i interpretira tekstove i formule u svakodnevnim situacijama, sa akcentom na podacima koji su u obliku teksta i dijagrama izneti u sredstvima masovnog informisanja. Proverava se, dakle, kvalitet pojedinca kao graanina koji e biti podloan medijskom uticaju. Ali, ta su zadnje namere PISA testiranja? Poto je autor teksta matematiar, on ne moe govoriti o zadnjim namerama testiranja jezike ili prirodnonaune pismenosti, iako su one skoro sigurno iste. Kod matematike, namera je jasna: nametnuti nastavi matematike kao glavni cilj i kriterijum kvaliteta primenljivost u svakodnevnom ivotu i pretvoriti nastavu matematike u njen surogat razvoj elementarno pismene, a ne mislee osobe, osobe na koju je mogue uticati preko sredstava masovnih informacija. To nikada, od prvih poetaka naune matematike u Staroj Grkoj, pa sve do danas nije bio cilj nastave matematike. Jer, da je to bio cilj, nikada ne bismo otili dalje od raunice i
latinica nije autorova greka: ona je jedino pismo na sajtu www.pisaserbia.org. Da ne pominjemo stilske i pravopisne greke...
4

60

osnovnih matematikih znanja. Svakako, primenljivost matematike, ta udesna primenljivost kako je zove nobelovac Eugen Vigner [5], je veoma znaajna. Ona meutim, ne dolazi kao cilj, ve pre kao posledica uenja matematike. Najvanija dostignua matematike nisu u vezi sa njenom primenljivou. ak naprotiv, moglo bi se rei da matematika otkria imaju svoju unutranju ideju i povezanost, dok njihova primenljivost dolazi kasnije: ako dete ne ume da rauna, umee da zameni vrednosti promenljivih u formule mu ne moe pomoi (pomenuto reenje zadatka Lichen). Mnogostruko ponavljanje i vebanje u matematici ima isti znaaj za mentalni razvoj kao to ponavljanje telesnih vebanja ima za fiziki razvoj pojedinca. Potpuno je pogreno program matematike prilagoavati njenoj upotrebljivosti u svakodnevnom ivotu. uveno ako pitanje: a kada e mi biti potrebno ovo to uimo ima pravi odgovor moda nikada, ali je znaajno za intelektualni razvoj. ak to u tom trenutku moda nee shvatiti, pa mu pravi odgovor uskraujemo najzad, ne moe se na sva pitanja odgovoriti. U vezi sa primenljivou matematike moemo citirati uvenog biznismena i hotelijera Konrada Hiltona, koji o uspehu svog preduzea Hilton hoteli kae ([6] str. 71): It is true that you do not use algebraic formulae but in those three small brick buildings at Socorro I found higher mathematics the best possible exercise for developing the mental muscles necessary to this process. Na kraju, citirajmo poznatog, moda najveeg ivog ruskog matematiara Igora afarevia, koji je jo 1973. godine prilikom izbora u Getingenku akademiju nauka odrao pristupnu besedu O nekim tendencijama u razvoju matematike [7]. afarevi kae: Prolo je ve nekoliko vijekova od kako je ovjeanstvo zahvatila jedna bezoblina, grozniava aktivnost, liena bilo kakvog cilja i smisla, osim neogranienog irenja. Ta aktivnost je nazvana 'progresom' i jedno vrijeme je postala neka vrsta surogata religije. ... Na primjeru matematike, elim da skrenem panju na ... razorne duhovne posljedice; ljudska djelatnost se liava opteg cilja ona postaje besmislena! ... Ja elim samo da ukaem na najvanije pravce u kojima je mogua potraga za rjeenjem. ini se da postoje dva takva pravca. U prvom, cilj matematike bi se mogao pokuati izvui iz njenih praktinih primjena. No teko je povjerovati da e via - duhovna djelatnost, nai svoje opravdanje u nioj materijalnoj. ... I u nae vrijeme, bez obzira na to koliko matematika ima bitnih i raznovrsnih primjena, nisu pod tim uticajem ponikla njena najistaknutija dostignua. Stoga, kako je sada mogue oekivati da e primjene dati matematici cilj, koji ona nije mogla pronai sopstvenim unutranjim snagama? Ukoliko, iz tog razloga, odbacimo ovaj put, ostaje nam onda, kako mi se ini, samo jedna jedina mogunost; cilj matematike se ne moe izvui iz nie, ve iz vie sfere ljudske djelatnosti - religije.

Zahvalnost: Autorov rad je delimino podran od strane projekata Ministarstva prosvete, nauke i tehnolokog razvoja OI 174020 i III 44006 LITERATURA 1. online, 19. 2012, www.politika.rs/rubrike/Drustvo/PISA-zadaci-nasajtu-Politike.sr.html 2. : PISA ? LVII, 1-2 (2012), . 111. 3. Allgemeine Literatur-Zeitung, Jena, April 1796 ( zs.thulb.unijena.de/content/main/journals/alz.xml). 4. Take the Test. Sample Questions from OECDs PISA Assessments, OECD 2009 (ISBN 978-92-64-05080-8), 318 .
61

5. Eugene Wiegner. The unreasonable effectiveness in mathematics. Comm. Pure and Appl. Math., 1960, 13, 1-14. 6. Conrad Hilton. Be My Guest, Prentice-Hall, 1957. 7. Shafarevich I.R. Jahrbuch der Akademie der Wissenschaften in Gttingen, 1973, . 37-42. ( Abe Shenitzer The Mathematical Intelligencer, 1981, Vol. 3:4, . 182-184). Citirano po srpskom prevodu Dimitrija vokia (u tampi).

62

ULOGA NAUKE I TEHNOLOGIJE U DRUTVU THE ROLE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY IN THE SOCIETY .T1.
MOE LI NAUKA DA POMOGNE SRPSKOM DRUTVU? Branislav R. Simonovi KONCEPT NAUKA I DRUTVO U SISTEMU JAVNOG ANGAOVANjA NAUKE Predrag D. Milosavljevi, Danica M. Stojiljkovi TRITA OBVEZNICA I DUNIKA KRIZA Duan Krsmanovi

MOE LI NAUKA DA POMOGNE SRPSKOM DRUTVU?

Branislav R. Simonovi Univerzitet u Beogradu, Institut za optu i fiziku hemiju, Beograd, Srbija, bsimonovic@iofh.bg.ac.rs Apstrakt: U radu je navedeno nekoliko primera iz stratekih dokumenata Republike Srbije iz kojih se vidi koje probleme treba da reava nauka u narednih nekoliko godina. U Nacionalnom programu za poljoprivredu planira se integralna proizvodnja. U Strategiji razvoja saobraaja planira se ulaganje od 6,2 milijarde evra u narednih nekoliko godina za odravanje i izgradnju puteva. U Strategiji razvoja energetike govori se o naunotehnolokom zaostajanju, pa o energetskoj efikasnosti. Strategijom o uvoenju istije proizvodnje u RS predvia se uvoenje novih, istijih tehnologija. U Nacionalnoj strategiji odrivog korienja prirodnih resursa nabrajaju se pravci tehnolokog razvoja. Nacionalni program zatite ivotne sredine, izmeu ostalog, navodi problem preiavanja otpadnih voda koji treba hitno reavati. Poraavajui kvalitet vode za pie (u preko 55% vodovoda u Srbiji voda za pie je fiziko-hemijski ili mikrobioloki neispravna), pa je i taj problem vie nego hitan za reavanje. Za reavanje navedenih problema neophodno je ukljuivanje domae nauke. I logino bi bilo da svi ovi, a i mnogi drugi ovde nenavedeni problemi s kojima se Srbija suoava i koje mora da reava u narednih nekoliko godina, budu makar teme za razmiljanje, ako ne i dobar deo programa rada Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoja ili sadanjeg Ministarstva prosvete i nauke. Ali, ministarstvo za nauku ima svoju Strategiju naunog i tehnolokog razvoja RS do 2015. godine. U njoj se navodi kljuna uloga naunoistraivakog (NI) i istraivako-razvojnog (IR) rada i inovacionih aktivnosti u celini kao motora rasta zaposlenosti i konkurentnosti, rezultata NI i IR rada i inovacija kao temelja razvoja ekonomije i drutva drave. Iako se u pomenutoj Strategiji usklaenost sa strategijom razvoja zemlje pominje kao prvi kriterijum za odreivanje naunih prioriteta RS, nijedan od napred pomenutih problema, koji su navedeni u stratekim dokumentima drugih ministarstava nije naao mesto u Strategiji naunog i tehnolokog razvoja RS. U strategiji naunog razvoja Japana, na primer, koji ima BDP od blizu 6.000 milijardi $, jedna od primarnih oblasti razvoja jeste nanotehnologija i materijali. U Srbiji, koja ima BDP od oko 40 milijardi $ (dakle 150 puta manji od japanskog) prioritetna oblast jesu nanonauke, a o nanotehnologijama nema ni pomena. U srpskoj Strategiji ne pominju se graevinski materijali, asfalti i sl., a Srbija planira ulaganje od preko 6 milijardi evra samo u puteve. Iako se kao slabost srpske privrede navodi to to dominiraju proizvodi nie faze prerade, uglavnom sirovine i poluproizvodi, u Strategiji se ne navode kao primarne teme tehnologije za vie faze prerade prehrambenih sirovina. Iako je kao jedan od veih problema u Srbiji neispravnost vode za pie, Strategija naunog i tehnolokog razvoja do 2015. godine ni to ne priznaje. Na pitanje postavljeno u naslovu ovog rada autori Strategije odloili su odgovor barem do 2015. godine. Autor ovog rada daje neke predloge kako da nauka pomogne srpskom drutvu i pre 2015. godine. Kljune rei: nauka, tehnologija, razvoj, strategija

64

CAN SCIENCE HELP SERBIAN SOCIETY?

Branislav R. Simonovi University in Belgrade, Institute of General and Physical Chemistry, Belgrade, Serbia bsimonovic@iofh.bg.ac.rs Abstract: The article reviews several examples from strategic documents of the Republic of Serbia, showing which problems the science should be solving in the upcoming years. Integrated production is planned in the National Agricultural Program. Traffic Infrastructure Development Strategy envisages an investment of 6.2 billion Euros in road maintenance and construction in the upcoming years. Energetics Development Strategy talks of scientific and technological backwardness and of energy efficiency. The Strategy for the Introduction of Cleaner Production into the RS envisages the introduction of new, cleaner technologies. The National Strategy of Sustainable Use of Natural Resources lists the directions of technological development. National Environment Protection Program, among other issues, dictates urgent resolution of the waste water treatment problem. The catastrophically low quality of drinking water (water in over 55% of the drinking water supplies in Serbia is microbiologically or physically/chemically unsuitable for drinking) makes this another issue commanding urgent attention. Participation of the national scientific capacities is necessary for resolving these issues. It would also be logical to reflect on these problems, as well as many other, unlisted issues Serbia is facing, which should also be addressed in the upcoming years, if not to make them the pivotal part of the program of the Ministry of Science and Technological Development, or the present Ministry of Education and Science. However, the Ministry of Science has its own Strategy of Scientific and Technological Development of the Republic of Serbia until 2015. It lists the key role of the scientific-research (SR) and research-development (RD) efforts and innovating activities in general as the engine driving the increase in employment and competitiveness, results of SR and RD efforts and innovations as corner stone of the development of the countrys economy and society. Although the aforementioned Strategy mentions harmonization with the national development strategy as the first criterion for identifying Serbian scientific priorities, none of the aforementioned issues, listed in the strategic documents of other Ministries, have not found their place in the Serbian Strategy of Scientific and Technological Development. In the Strategy of Scientific Development of Japan, with a GDP of almost 6 trillion USD, one of the primary fields for development is nanotechnologies and materials. Serbia, with its GDP of 40 billion USD (thus, 150 times less than that of Japan), lists nanoscience is a priority field, with no mention of nanotechnolgies. Serbian strategy does not list construction materials, asphalt etc., while Serbia plans to invest over 6 billion Euros in roads alone. Even though domination of products of the lower stages of processing mainly raw materials and semi-processed products is listed as the weakness of Serbian economy, the Strategy makes does not mention, among its priority topics, technologies of higher stages of processing of foodstuffs. Regardless of the fact that unsuitability of drinking water is one of Serbias major problems, the Strategy of Scientific and Technological Development until 2015 fails to address this as well. Authors of this Strategy have postponed the answer to the question raised in the title of this Article until 2015. The author of this article lists certain suggestions on how the science could assist Serbian society even before 2015. Keywords: science, technology, development, strategy

65

ULOGA NAUKE I TEHNOLOGIJE U RAZVOJU DRUTVA Svaka zemlja ima neke svoje prirodne odlike (geografski poloaj, klimatski uslovi, prirodna bogatstva), kao i neke drutvene prilike (ekonomska snaga, stepen razvoja, nivo kulture, tradicija, demografske i verske prilike, povezanost sa ostatkom sveta i dr.). Sve to odreuje sadanje i budue potrebe i mogunosti te zemlje, a time i mogue pravce razvoja. Drava je ta koja treba da sagleda potrebe zemlje, mogunosti da se one ostvare, pa da na osnovu toga odredi pravce razvoja zemlje. Da bi se to postiglo neophodno je da se stvore odgovarajui fondovi i da se ta sredstva usmere ka postizanju razvojnih ciljeva. Za sve to neophodno je znanje (iako to u Srbiji nije neophodan uslov) ili na latinskom scientia, odakle i potie re za nauku u mnogim jezicima (engleski science, francuski la science, italijanski scienza). Prema Merriam-Webster Online Dictionary, nauka je znanje ili sistem znanja koji obuhvata opte istine ili delovanje optih zakona, koji se dobijaju i proveravaju pomou naunih metoda. To je takvo znanje ili sistem znanja koji se odnose na fiziki svet i njegove pojave [1. Prema Oksfordskom reniku (Oxford Dictionary) to je intelektualna i praktina aktivnost koja obuhvata sistematsko prouavanje strukture i svojstava fizikog sveta i prirode kroz posmatranje i ogled (eksperiment) [2. Dakle, svaki razvoj, napredak, traganje i otkrivanje novih pojava, nalaenje uzronoposledinih veza izmeu pojava, objanjavanja tih veza, a zatim uoptavanja utvrenih veza i njihovo pretakanje u zakone koji se proveravaju naunim metodima vezan je za nauku. Nauka je sistem prikupljanja znanja koji koristi posmatranje i eksperimentisanje da bi se opisale i objasnile prirodne pojave, da bi se dobili upotrebljivi modeli stvarnosti. Najoptija je podela nauke na osnovne i primenjene nauke u kojima se primenjuju rezultati istraivanja radi zadovoljenja ljudskih potreba. Savremena nauka je otkrivanje koliko i izumljivanje. Ona je otkrila da priroda deluje dovoljno pravilno da to moe da se opie zakonima, pa ak i matematikom, a zahtevala je domiljatost da bi se povezale tehnike, apstrakcije, aparature i organizacija i izloile pravilnosti i omoguili opisi slini zakonima [3. Jerome Karle [4, dobitnik Nobelove nagrade za hemiju 1985. godine, pisao je o ulozi nauke i tehnologije u buduem razvoju vienoj od strane javnih zvaninika (politiara), koji utiu na raspodelu para iz fondova za istraivanje, od strane odgovornih u samim fondovima i od strane naunika. Naravno, sve se ovo odnosi na gledita koja preovlauju u razvijenim i ureenim zemljama. Javni zvaninici (politiari) koji ustanovljuju ili imaju uticaja na naunu politiku smatraju da treba proiriti bazu za podrku istraivanju i razvoju. Njihova motivacija je da usmere istraivanja prema programima koji jaaju ekonomiju i poboljavaju ivotnu sredinu. Kao primer njihovog uticaja navodi izglasavanje odluke u Predstavnikom domu protiv izgradnje akceleratora velike snage (to je znailo manja ulaganja u programe nuklearne fizike). (U maloj Srbiji i dalje neki smatraju da Srbija treba da ima veliki akcelerator.) Odgovorni u fondovima iz kojih se finansira nauka usmerili su najvea sredstva ka novim materijalima i njihovoj obradi, biotehnologiji, zatiti ivotne sredine i raunarstvu visokih mogunosti. Nauna zajednica, imajui na umu da se pod uticajem politiara i ljudi iz naunih fondova sredstva sve vie usmeravaju ka primenjenim istraivanjima, nastoji da dokae znaaj osnovnih istraivanja za razvoj nauke, pa i primenjenih nauka. Navode da su glavna otkria i razvoji u nauci i tehnologiji potekla iz sluajnih istraivanja (Istraivanje je ono to radim, kad ne znam ta radim. Verner fon Braun) i da su takva istraivanja imala veliki uticaj na nacionalne interese, da su obogatila zemlju potpuno novim industrijama, da su doprinela zdravlju, blagostanju, raskou i bezbednosti drutva. Navedeni su brojni primeri sluajnih otkria u osnovnim istraivanjima koja su relativno brzo nala veliku primenu u razliitim oblastima delatnosti. ezdesetih godina prolog veka, na primer, prvi rad o laserima odbijen je u asopisu Physical Review, a danas su laseri nezamenljivi u mnogim industrijama, zdravstvu i u svakodnevnom ivotu. Osnovna istraivanja stakla, u optici i 66

kvantnoj mehanici ubrzo su dovela do razvoja tehnologija u komunikacijama (optiki kablovi). Navode se i primeri istraivanja u jednoj oblasti, koja su kasnije primenjena u drugoj. Tako su, recimo, istraivanja mogueg uticaja elektrinog polja na deobu elija dovela do otkria znaajnog leka za leenje raka. I pored toga to se jedan deo osnovnih istraivanja finansira iz privatnih fondova, najvea sredstva za ova istraivanja potiu iz javnih (dravnih) fondova. To su najee osnovna istraivanja iz kojih nastaju tehnologije. Ono to se obino ne navodi, kad je re o primeni novih tehnologija, jeste da je njihova vrednost mnogo vea od neposredne ekonomske vrednosti tehnologije jer se njenom primenom i korienjem posredno, kroz optu drutvenu korist, postiu mnoge stvari koje su teko procenljive (kvalitet ivota, zdravlje, odmor, bezbednost, komfor, i dr.). Otuda bi moglo da se govori i o uzajamnoj ekonomskoj povezanosti osnovnih i primenjenih istraivanja. Kroz ostvarene nove tehnologije postie se ekonomski napredak, stvara se vea vrednost, pa se na taj nain stvaraju uslovi i za vea izdvajanja u fondove namenjene i osnovnim istraivanjima.

Ulaganja u razvoj osnovnih i primenjenih istraivanja ne moraju nuno da vode do ekonomski uspenih tehnologija, kako to navodi Rosenberg [5. Tu uvek postoji izvesna neizvesnost, ak i kad je rezultat tih istraivanja nova tehnologija. Nekad je potrebno dosta vremena da se pokau sve prednosti nove tehnologije, nekad trite ne prihvata (ili ne u eljenom obimu) nove proizvode ili je potrebno vreme da se primena nove tehnologije proiri i na druge oblasti. Ovde opet moe da se navede primer lasera, pronaenih pre 50 godina ija znaajnija primena poinje od pre 30 godina. Ispoetka se laser koristio, uglavnom, u navigaciji, za veoma precizna merenja i u istraivanjima u hemiji. Danas je teko i pobrojati gde se sve koriste laseri: u hirurgiji (posebno oka i mozga, ali i u drugim hirurkim zahvatima), za visoko kvalitetno beleenje i reprodukciju zvuka (CD), slike (DVD), za smetaj podataka, za tampanje i kopiranje, za precizno seenje razliitih materijala u najfinije oblike (u metalurgiji, tekstilnoj industriji, u preciznoj mehanici itd.), u vojnoj industriji, u komunikacijama itd. Trebalo je, dakle, dvadesetak godina da se uvide sve mogunosti i prednosti lasera, pa da se njihova upotreba proiri na veliki broj primena u kojima su danas nezamenljivi. Zajedno sa optikim kablovima, laseri su doveli do prave tehnoloke revolucije u komunikacijama. Ne tako daleke 1966. godine, telefonski kabl izmeu SAD i Evrope dozvoljavao je samo 138 istovremenih razgovora. Ve prvi optiki kabl (1988. godine) omoguio je obavljanje 40.000 istovremenih razgovora, dok je novi optiki kabl postavljen poetkom devedesetih godina prolog veka omoguio 1,5 milion istovremenih razgovora. Ve iz ovih primera vidi se da je za dostizanje pune primene neke 67

nove tehnologije potrebno izvesno vreme, ali je i to vreme ispunjeno novim dodatnim istraivanjima kojima se proiruju ili potvruju nove oblasti primene. Zbog toga Rosenberg smatra da osim tehnoloke provere (testa), nove tehnologije moraju da prou i ekonomsku proveru (test). Pitanje koje se esto postavlja kad je re o raspodeli sredstava iz javnih (dravnih) fondova za finansiranje razvoja nauke i tehnologije jeste kome ili emu dati prednost. Da li projektima iz samo nekoliko probranih oblasti (na primer nuklearna energija, borba protiv raka, zatita ivotne sredine) ili projektima iz mnogo vie oblasti? Da li projektima koji na kratak rok donose primenljive rezultate (kroz nove tehnologije ili procese) ili projektima koji mnogo ire pokrivaju neku oblast, pa iz tih istraivanja moe da nastane mnogo vei broj novih tehnologija i procesa? Najzad, da li treba dati prednost projektima usmerenim ka nekim posebnim proizvodima i firmama, samo u nekoliko narednih godina, ili projektima iji e korisnici biti brojniji i iji rezultati e se ostvarivati u duem vremenskom periodu? U odgovorima na postavljena pitanja treba imati na umu vie stvari: (1) stvarne i hitne ili dugorone potrebe drutva (zemlje), (2) raspoloiva sredstva u javnim (dravnim) fondovima, (3) raspoloivi nauni kadar i njegove specijalnosti, (4) upotrebljivost (primenljivost) ostvarenih rezultata na krai ili na dui rok, (5) stanje opte tehnikotehnoloke osposobljenosti privrede i njene mogunosti da upotrebi (primeni, iskoristi) dobijene rezultate, (6) opta korist od ostvarenja projekta... STRATEGIJA Ako se sagledaju napred pobrojane stvari, onda se dobija ono to se zove strategijom. Strategija je, prema Oksfordskom reniku (Oxford Dictionary), plan delovanja napravljen da bi se postigli dugoroni ili ukupni ciljevi [2. Dakle, da bi se postigli dugoroni ili ukupni postavljeni ciljevi pravi se strategija. Kad je re o nauci, onda je to strategija naunog i/ili tehnolokog razvoja. Da bi se sagledale stvarne i hitne ili dugorone potrebe zemlje (drutva), treba pregledati ostale strategije po oblastima koje su sainila razliita ministarstva. Strategija dugoronog razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine [6 daje osnovne ciljeve nove energetske politike, utvruje prioritetne pravce razvoja u energetskim sektorima.... Ovom Strategijom predvieno je i donoenje posebnih programa (energetske efikasnosti, novih obnovljivih izvora energije, zatite ivotne sredine, nauno-istraivakog i tehnolokog razvoja). U ovoj Strategiji govori se o nauno-tehnolokom zaostajanju. Svi ovi programi ne mogu da se ostvare bez ozbiljnog nauno-istraivakog rada. Strategijom razvoja eleznikog, drumskog, vodnog, vazdunog i intermodalnog saobraaja u RS od 2008. do 2015. godine za rehabilitaciju i odravanje mree dravnih i lokalnih puteva u narednih deset godina bie potrebno 6,2 milijarde evra [7. Za sve to bie potrebno mnogo novih materijala, novih procesa, a moglo bi da se iskoristi i dosta otpadnog materijala iz drugih procesa i postrojenja (pepeo i ljaka iz termoelektrana), te da se istovremeno reavaju i problemi zatite ivotne sredine, a da se gradnja puteva pojeftini. Osamdesetih godina prolog veka svet je sistematski poeo da se bavi zatitom ivotne sredine jer je dotadanji razvoj industrije doveo do nekontrolisanog zagaivanja i unitavanja ivotne sredine. Odrano je nekoliko konferencija posveenih ovom problemu i poelo je usvajanje nekih znaajnih dokumenata, a formiran je i program UN za ivotnu sredinu (UNEP, 1972. god.). Na Svetskoj konferenciji o ivotnoj sredini (1987. god.) usvojen je izvetaj Naa zajednika budunost, inae poznat kao Bruntdland Report [8. Svet poinje da govori o odrivom razvoju, koji zadovoljava potrebe sadanjosti, a ne ugroava mogunosti buduih generacija da zadovolje svoje potrebe. I Srbija je donela svoju Strategiju uvoenja istije proizvodnje [9. U njoj se, u analizi stanja u industrijskim sektorima, 68

nabrajaju mnogobrojni problemi koji zahtevaju hitno reavanje. Navoenje svih postojeih problema zahtevalo bi mnogo vremena i prostora; od termoelektrana i emisije tetnih i opasnih gasova i estica, otpadnih voda do deponija pepela (preko 200 miliona tona pepela koji bi mogao da se iskoristi), preko rudnika nemetala i metala i metalurgije (erozija nezatienih odlagalita jalovita, nedozvoljene emisije tetnih i opasnih gasova i estica, zagaivanje voda), pa proizvodnje hemijskih proizvoda (zagaivanje vazduha, zemljita, voda), poljoprivrede i prehrambene industrije (nizak stepen prerade i proizvodnja velike koliine organskog otpadnog materijala, bacanje nusproizvoda u otpad: krv iz klanica, surutka, pivarski kvasac,..). Nacionalna strategija odrivog korienja prirodnih resursa i dobara navodi potrebe za razvojem novih tehnologija za korienje prirodnih bogatstava (mineralnih sirovina, obnovljivih izvora energije, umskog i vodnog bogatstva i dr.) [10 Nacionalni program zatite ivotne sredine [11 sadri opis stanja ivotne sredine u Srbiji i nabraja brojne probleme koji zahtevaju hitno reavanje: od povrinskih voda i voda za pie (iji kvalitet nije na zadovoljavajuem nivou ili su veoma zagaene), preko otpadnih voda, ija je koliina oko 3,1 milijarde metara kubnih godinje (kroz koje se emituje oko 1.500 tona/dan suspendovanih materija, oko 111 tona/dan azota i oko 37 tona/dan fosfora), preko biodiverziteta (koji je ugroen), do otpada (jedan od najveih problema ivotne sredine u Srbiji) koji se odlae na oko 164 komunalne i preko 4.500 divljih deponija. O kvalitetu vode za pie u Srbiji najbolje govori grafik preuzet iz publikacije Zdravlje stanovnika Srbije, analitike studije 1997-2007 [12:

Strategija naunog i tehnolokog razvoja RS za period od 2010. do 2015. godine Napred su navedeni samo neki od problema pobrojanih u nekoliko stratekih dokumenata Republike Srbije jer bi nabrajanje preostalih zahtevalo mnogo prostora i vremena. Iz navedenog je nesporno da postoje brojni problemi u sferi nauke i tehnologije koji zahtevaju hitno reavanje. Ako se ima na umu znaenje rei strategija, da je to plan delovanja napravljen da bi se postigli dugoroni ili ukupni ciljevi [2 oekivalo bi se da 69

najvei broj pobrojanih problema nae svoje mesto i u Strategiji naunog i tehnolokog razvoja Republike Srbije za period od 2010. do 2015. godine [14. Uvidom u pomenutu Strategiju vidi se da nita od svega to je napred navedeno iz stratekih dokumenata Srbije nije ulo u Strategiju naunog i tehnolokog razvoja. Postavlja se, onda, pitanje: zato se donosi strategija? Da bi se reklo da je imamo? Zato to je druge zemlje imaju, pa da je i mi imamo, da ne zaostajemo u tome za njima? Ili da se sagledaju stvarne potrebe zemlje u narednom periodu, da se planiraju naini na koji e one da se ostvare i sredstva potrebna za njihovo ostvarenje? Ve prva reenica u Strategiji: Republici Srbiji potrebna je strategija u domenu nauke i tehnologije pokazuje da je ova Strategija doneta samo da bismo je imali. Uopte se ne govori o tome zbog ega se donosi Strategija i koje stvarne potrebe zemlje njome treba da se ostvare. Iako mi ne igramo znaajnu ulogu ni u jednoj naunoj disciplini u Evropi i svetu, kako kau autori Strategije, postavljen je potpuno nerealan i neostvarljiv cilj: odrediti one domene gde zemlja gabarita Republike Srbije i njenog stanja moe u razumnom roku postati relevantna na svetskom planu. Umesto da sagleda stvarne potrebe Srbije, ova strategija je krenula od stratekog dokumenta koji je pripremio Nacionalni savet za nauku i tehnoloki razvoj (u daljem tekstu: Nacionalni savet), kao i brojnih sastanaka i okruglih stolova sa domaim i inostranim naunicima, privrednicima, dravnicima, pripadnicima civilnog sektora i mnogim drugima. Iako se na jednom mestu kao jedan od kriterijuma za odreivanje prioriteta Republike Srbije navodi i usklaenost sa strategijom razvoja zemlje, nijedan od napred pomenutih stratekih dokumenata Srbije nije uzet za izradu Strategije. Pominje se Lisabonska agenda (strategija) iz 2000. godine [15, prema kojoj izdvajanja za nauku i istraivanje treba da dostignu 3% BDP-a (od ega je 1/3 iz budeta, a 2/3 iz privrede), a navodi se podrka nauno-istraivakom i istraivako-razvojnom radu i inovacijama i inovacionim aktivnostima kao kljuna osnova strategije. Ali, i pored ovakvih navoda, za projekte tehnolokog razvoja i inovacione projekte izdvajalo se samo 39,2% (za osnovna istraivanja 50,2%) ukupnih izdvajanja za nauku, koja nisu prelazila 0,3% BDP-a. Rezultat toga je samo 18 patenata nauno-istraivakih organizacija u periodu 2003-2008 godina. Na osnovu devet kriterijuma (koji su navedeni u Strategiji) Strategijom je utvreno 7 nacionalnih prioriteta u domenu nauke: biomedicina, novi materijali i nanonauke, zatita ivotne sredine i klimatske promene, energetika i energetska efikasnost, poljoprivreda i hrana, informacione i komunikacione tehnologije, unapreenje donoenja dravnih odluka i afirmacija nacionalnog identiteta. Ove oblasti su, uglavnom, kompilacija stratekih oblasti iz nekoliko razvijenih zemalja. Ovakvom izboru stratekih oblasti teko da moe mnogo da se prigovori, osim prevelike pretencioznosti i pokuaja da se drutvene nauke podrede kratkoronim politikim ciljevima. Ali, ako se malo pogleda ta je ubaeno kao budui program rada u ove strateke oblasti, onda ima mesta mnogim zamerkama. Ako se zna, na osnovu Strategije razvoja eleznikog, drumskog, vodnog, vazdunog i intermodalnog saobraaja u RS od 2008. do 2015. godine [7, da se planira izgradnja autoputeva i drugih lokalnih puteva, onda je udno da u Strategiji nema ni pomena nekih graevinskih materijala (na primer cementa, betona, asfalta i dr., a Srbija je nekada bila vodea zemlja s patentima o prenapregnutom betonu). Ali e, ako Bog da, Srbija imati publikacije o ugljeninim nanostrukturama i nanokapsulama koje s fotosenzitivnim podjedinicama daju nanoklastere sa znaajno izmenjenim fotofizikim osobinama, to e Srbiju uiniti svetskim liderom u nanobionici i fotodinamikoj terapiji. Da ne bismo ostali samo na nanobionici, ma ta to znailo, da dodamo jo jednu pretencioznu frazu iz istog 70

poglavlja: Strateka opredeljenja razvoja materijala i nanonauke u Republici Srbiji imaju za cilj da raspoloive naune resurse i postojeu infrastrukturu unaprede i ojaaju, te da oni postanu integralni deo evropskih, odnosno, svetskih istraivanja, koji e finalno biti valorizovani u novim proizvodima i tehnologijama za dobrobit celog drutva. Ni manje, ni vie, nego srpski resursi i infrastruktura postae integralni deo evropskih, odnosno, svetskih istraivanja. U strategiji naunog razvoja Japana, na primer, koji ima BDP od blizu 6.000 milijardi $, jedna od prioritetnih oblasti razvoja jeste nanotehnologija i materijali. U Srbiji, koja ima BDP od oko 40 milijardi $ (dakle 150 puta manji od japanskog) prioritetna oblast jesu nanonauke, a o nanotehnologijama nema ni pomena. Iako se u Strategiji razvoja energetike govori o nauno-tehnolokom zaostajanju, u Staregiji naunog i tehnolokog razvoja nema ni pomena o novim tehnologijama za proizvodnju elektrine energije iz lignita koji e biti osnovni energent u narednih pedesetak godina. U Strategiji uvoenja istije proizvodnje [9i u Nacionalnoj strategiji odrivog korienja prirodnih resursa i dobara [10, u analizi stanja u industrijskim sektorima, nabrajaju se mnogobrojni problemi: termoelektrane i emisije tetnih i opasnih gasova i estica, otpadne vode, deponije pepela (preko 200 miliona tona pepela koji bi mogao da se iskoristi), rudnici nemetala i metala i metalurgija, proizvodnja hemijskih proizvoda (zagaivanje vazduha, zemljita, voda), poljoprivreda i prehrambena industrija (nizak stepen prerade i proizvodnja velike koliine organskog otpadnog materijala, bacanje nusproizvoda u otpad: krv iz klanica, surutka, pivarski kvasac...). Navedeni problemi trebalo bi da nau mesto u barem tri prioritetne oblasti iz Strategije naunog i tehnolokog razvoja. Ali, ni njih nema u Strategiji, iako se kae: Srpski izvoz se karakterie nepovoljnom sektorskom strukturom. Dominiraju proizvodi nie faze prerade, uglavnom sirovine i poluproizvodi. Poraavajui je kvalitet vode za pie [12 (u preko 55% vodovoda u Srbiji voda za pie je fiziko-hemijski ili mikrobioloki neispravna), pa je i taj problem vie nego hitan za reavanje.

Slika 1. Prikaz ispravnih vodovoda u Srbiji u periodu 2003-2007 godina [13 Umesto tema pobrojanih u Nacionalnom programu zatite ivotne sredine [11, Strategija nunog i tehnolokog razvoja u ovoj oblasti zadrava se na naunom monitoringu ekosistema (kao da postoji nenauni ili laiki monitoring?), dakle na beleenju i opisu stanja, a ne na reavanju brojnih problema. Ali, tu je i istraivanje klimatskih promena i njihovog uticaja na ivotnu sredinu, ije emo rezultate da publikujemo ako nas ne odnese 71

3,1 milijarde metara kubnih godinje otpadnih voda ili nas ne prekrije neka od blizu 5.000 deponija, odnosno ako preivimo s vodom za pie, koja je u preko 55% vodovoda u Srbiji fiziko-hemijski ili mikrobioloki neispravna. KAKO NAUKA MOE DA POMOGNE SRPSKOM DRUTVU I BEZ STRATEGIJE? Strategija naunog i tehnolokog razvoja RS za period od 2010. do 2015. godine ne uzima u obzir najvei broj problema, koji su nabrojani u stratekim dokumentima nekih ministarstava za isti vremenski period. Ti problemi moraju hitno da se reavaju iako su autori Strategije njihovo reavanje odloili za vreme posle 2015. godine, a za njihovo reavanje neohodan je nauno-istraivaki i razvojni rad. Ovde se daju neki predlozi kako nauka moe da pomogne srpskom dtutvi i bez Strategije. Problemi su ve pobrojani. Neki od tih predloga, meutim, zadiru u duboko ukorenjenu lou praksu u Srbiji, pa za njihovo ostvarenje treba menjati tu praksu. Re je potovanju vaeih zakona. Srbija je u poslednjih desetak godina donela brojne zakone. Postavlja se pitanje da li su ti zakoni doneti zbog toga to su zaista potrebni Srbiji ili zbog toga to je spolja dobijen spisak zakona koje treba doneti? (1) Potovanje i sprovoenje ve donetih zakona i donoenje jo nekih podzakonskih akata. Mnogo toga to je napred navedeno u stratekim dokumentima razliitih ministarstava kao problem koji hitno treba reavati, nastalo je zbog nepotovanja zakona. Ovde se pre svega misli na probleme nastale u ivotnoj sredini (vazduh, voda, zemljite, eko-sistemi). Doneto je 16 zakona iz oblasti zatite ivotne sredine: Zakon o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik RS br. 135/2004, 36/2009, 36/2009 dr. zakon, 72/2009 - dr. zakon i 43/2011 odluka US), Zakon o vodama, Zakon o ambalai i ambalanom otpadu, Zakon o zatiti vazduha, Zakon o zatiti od jonizijuih zraenja, Zakon o integrisanom spreavanju i kontroli zagaivanja ivotne sredine, Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu, Zakon o stratekoj proceni uticaja na ivotnu sredinu, Zakon o upravljanju otpadom, Zakon o hemikalijama, ... Ovim zakonima ustanovljena su neka od naela: zagaiva plaa, korisnik (prirodnih vrednosti) plaa, podsticajne mere i sl. ijom doslednom primenom mogu da se ree, ili barem ublae, mnogi od navedenih problema. Za reavanje pomenutih problema neophodno je ukljuivanje nauno-istraivakih organizacija. (2) Donoenje podsticajnih mera za reavanje problema nastalih u ivotnoj sredini, kroz oslabaanje od poreza na ulaganja za reavanje problema, kroz subvencionisane namenske kredite za izgradnju pogona za istiju proizvodnju ili postrojenja za preiavanje vazduha, otpadnih voda, reciklau otpada, preradu nusproizvoda koji se bacaju kao otpad i sl., ako se za to angauju domae nauno-istraivake organizacije. (3) Oslobaanje od poreza za sva ulaganja koje privreda ima ili hoe da uloi u nauno-istraivaki i razvojni rad. (4) Oslobaanje od poreza nauno-istraivakih organizacija za nauno-istraivake i razvojne projekte. Na taj nain za privredu e pojeftiniti rad nauno-istraivakih organizacija. (5) Poveanje vojnog budeta u delu namenjenom razvoju. U razvijenim zemljama iz vojnih budeta izdavajaju se znaajna sredstva za istraivanje i razvoj. Primera radi, SAD za istraivanje i razvoj izdvaja iz vojnog dela budeta [16 oko 71,4 milijarde dolara (podatak za 2012. godinu), dok Nacionalni fond za nauku (National Science Foundation) za osnovna istraivanja izdvaja (podatak za 2011. godinu) oko 5,9 milijardi dolara [17Ovaj Fond je 72

osnovan godine da promovie napredak nauke; da unapreuje narodno zdravlje, prosperitet i blagostanje i da osigura narodnu odbranu, kako pie u Aktu o osnivanju. Istraivanje je sistematsko prouavanje usmereno ka oblikovanju naunog znanja ili razumevanja predmeta prouavanja. [18 Osnovna istraivanja se definiu kao sistematsko pruavanje usmereno ka oblikovanju znanja ili razumevanja osnovnih aspekata pojava i posmatranih injenica, a da se pri tome nemaju na umu posebne primene kroz procese ili proizvode. Kao to se vidi iz Akta o osnivanju Nacionalnog fonda za nauku, nauka treba da unapredi narodno zdravlje, prosperitet i blagostanje i da osigura narodnu odbranu. Kad se pomene vojni budet obino se pomisli samo na oruje. Meutim, potrebe vojske su mnogo ire i obuhvataju skoro sve delatnosti. Od graevinarstva, mehanizacije, preko ishrane, oblaenja, higijene, do matematike, raunarstva, sociologije i psihologije. Naravno, za sve to potrebno je mnotvo razliitih materijala (specijalne legure, izolacioni materijali, guma, plastika, elektronske i optike komponente i dr.). Tako su iz vojnih budeta finansirana mnoga osnovna i primenjena istraivanja koja su kasnije nala primenu u civilnom drutvu. Ono to posebno treba naglasiti jeste da svi ti materijali ili procesi moraju da zadovolje veoma specifine i stroge uslove (definisane brojnim vojnim standardima). Znaaj vojne industrije za razvoj zemlje jeste u tome to ona angauje brojne civilne firme, koje, opet moraju da uspostave sopstveno istraivanje i razvoj kako bi zadovoljili veoma stroge uslove. Na taj nain iri se krug naunika i istraivaa ukljuenih u naunoistraivake projekte. O ODGOVORNOSTI NAUNIKA esto se postavlja pitanje zloupotrebe nekih naunih otkria, posebno za vojne potrebe. Kao primer moe da se navede Alfred Nobel, koji je radei u vojnoj fabrici svog oca istraivao uslove za bezbednu proizvodnju nitroglicerina, pa je posle jedne eksplozije u kojoj je poginuo i njegov brat, nastavio istraivanja radi dobijanja manje opasnog eksploziva (dinamit) [19. Ili primer Alberta Ajntajna, koji je avgusta 1939. godine (na nagovor L. Szilard-a, E. Wigner-a i E. Teller-a) napisao pismo amerikom predsedniku Franklinu Ruzveltu da Nemaka priprema atomsku bombu s preienim uranijumom (U235), te da i SAD ponu s takvim istraivanjima (ime je poeo tzv. Manhattan Project) [20. Petnaest godina kasnije Ajntajn je rekao L. Paulingu: Uinio sam veliku greku u svom ivotu kad sam potpisao pismo predsedniku Ruzveltu savetujui mu da se naprave atomske bombe; neko opravdanje za to je opasnost da Nemci ele da ih naprave... Zanimljiva rasprava o odgovornosti naunika voena je izmeu nemakih naunika nuklearnih fiziara, koji su bili zarobljeni posle Drugog svetskog rata i neko vreme proveli u Farm Holu (V. Britanija). Meu njima su bila i trojica nobelovaca (Werner Karl Heisenberg, Otto Hahn, Max Theodor Felix von Laue, Walter Gerlach, Carl Friedrich Freiherr von Weizscker, Karl Eugen Julius Wirtz). Povod je bila njihova odgovornost za ono to se desilo, poto je stigla vest da je baena atomska bomba na Hiroimu. Jedan od uesnika, Verner Hajzenberg, pisao je o tome u svojoj knjizi Fizika i metafizika. Oto Han (dobitnik Nobelove nagrade za otkrie fisije 1944. godine, koga je vest o dodeli Nobelove nagrade zatekla u zarobljenitvu u Engleskoj, te mu nisu dozvolili da ode u Stokholm na dodelu nagrade) bio je najvie pogoen veu o bacanju atomske bombe na Hiroimu i pogibiju nevinih ljudi jer je iskorieno njegovo otkrie cepanja uranijuma. Njegove kolege-fiziari, koji su bili s njim u zarobljenitvu, strahovali su da e se ubiti zbog toga. (Poznato je da je on u toku Drugog svetskog rata odbio da svoje znanje iz nuklearne fizike stavi u slubu Hitlera. 73

Govorio je: Ako bi moj rad doveo do toga da Hitler ima atomsku bombu, ubiu se.). Hajzenberg je izneo miljenje da nema smisla govoriti o krivici. Oto Han i svi mi radili smo na razvijanju moderne nauke o prirodi... Mi znamo, iz iskustva, da taj proces moe voditi i dobru i zlu, Ipak, bili smo ubeeni a to je osobito bila vera 19. veka u napredak da e s porastom znanja prevagnuti ono dobro i da emo eventualne zle posledice moi zadrati u svojoj vlasti. [20. Dakle, uee u nekom procesu otkria ne moe da se smatra krivicom. Pojedinac koji uestvuje u tome moe da snosi samo manji deo odgovornosti jer ni on, a ni drutvena zajednica ne mogu da sagledaju sve kasnije posledice pronalaska. Osim toga, uzimajui u obzir i tadanje nastojanje Hitlera da napravi najmonije oruje i time osigura svoju pobedu, druga strana je smatrala da je za spreavanje takve katastrofe opravdano stvaranje sopstvene atomske bombe. Stravinost celog ovog misaonog toka u tome je to uviamo kako je on udovino prinudan. Shvatamo da se u svetskoj istoriji uvek praktikovalo naelo: za dobru stvar sme se boriti svim sredstvima, za lou ne. Ili u jo zloudnijem vidu: cilj opravdava sredstvo. A ta se moglo suprotstaviti tom misaonom toku. [20. Vajceker u istom razgovoru iznosi miljenje da je atomska bomba ubrzala zavretak rata. Moda bi, nastavlja on, rtve u celini bile jo vee da su bez tog oruja pustili da se rat polako primie kraju. Hajzenberg ide dalje u razmatranju posledica takvog otkria: Nauno-tehniki napredak imae bez sumnje za posledicu da e se nezavisne politike jedinice na Zemlji stalno proirivati, a njihov broj stalno smanjivati; da e se, naposletku, teiti centralnom ureenju odnosa, od kojeg se moemo samo nadati da e ostaviti jo dovoljno slobode za pojedinca i za pojedini narod. Razvoj u ovom pravcu izgleda mi potpuno neizbean i pitanje je samo da li e se na putu do konano sreenog stanja dogoditi jo mnoge katastrofe...Velika sila koja svoj uticaj namee sasvim oprezno, koja po pravilu primenjuje samo privredna i kulturno-politika sredstva, a ne daje utisak da grubim nasiljem eli da se mea u unutranji ivot dotinih naroda, takva sila nee se tom prekoru izlagati ni priblino onoliko koliko neka druga koja se slui nasiljem. Strukture poretka na podruju uticaja neke velike sile koja upotrebljava samo sredstva kakva se mogu braniti ponajpre e biti priznate kao uzori za strukture buduem jedinstvenom svetskom poretku. Ovim mislima i reima Hajzenberg, koji ih je izrekao daleke 1945. godine, predvideo je ono to danas nazivamo globalizmom. I tu dolazimo do zakljuka da postojanje atomske bombe, samo po sebi, nije nesrea. Nesrea nastaje onda kad se ta bomba upotrebi i zato e da se upotrebi. Takva upotreba mogla bi da se izbegne, ako bi se uticaj ljudi, koji doprinose naunom i tehnikom napretku zajednice, na javni ivot poveao. Naravno, ne moemo pretpostaviti da bi fiziari i tehniari donosili vane politike odluke bolje od politiara. Oni su u svom naunom radu nauili da misle objektivno, stvarno i, to je najvanije, u velikim povezanostima. Neka, dakle, u posao politiara unesu konstruktivan element logine tanosti, dalekovidosti i stvarne nepotkupljivosti, koji bi tome poslu mogao koristiti.. Ako se vratimo na nau Strategiju, onda tu moemo da vidimo pokuaj politike da nauku, posebno drutvene nauke stavi u slubu politike, to je pogubno za nauku. Drutvene i humanistike nauke su, po miljenju autora tog dela Strategije, vaan element dravnog kontinuiteta, to je besmislica. Onako kako autor vidi ulogu drutvenih i humanistikih nauka je pogubno za nauku, a bojim se i za politiku s takvom naukom. Svoenje nauke na slukinju (dnevne) politike vodi unitenju nauke. Podseam takve naunike na ono to je Ajntajn rekao: Ne inite nikad nita to se protivi vaoj savesti, ak ako to od vas i drava trai. I ta emo s takvom naukom kad se promeni politika garnitura? Ono to je najgore u svemu tome jeste to jo uvek mogu da se nau naunici koji e za dobre pare da veliaju i da hvale dravnu politiku. Iako to to e da rade nema nikakve 74

veze ni s dravom, ni s politikom. To je obino politikantstvo i slugeranjstvo. A mi, tj. narod treba da se godinama stidimo zbog toga. U koje vreme nas vraa ovakvo shvatanje nauke? Zar autor ovog dela Strategije ne zna da iz vremena takve nauke imamo brda knjiga, studija, rasprava s kojima ne znamo ta emo da radimo? Da su nas takve pravne i ekonomske nauke godinama udaljavale od Evrope i sveta, a autori tih knjiga bili su naunici koji su stekli najvie titule i priznanja, uz sve materijalno to takve titule prati. LITERATURA [1] Merriam-Webster Online Dictionary, http://www.merriamwebster.com/dictionary/science [2]. http://oxforddictionaries.com/definition/english/science?q=science [3] J. L. Heilbron, (editor-in-chief) The Oxford Companion to the History of Modern Science, p.vii, New York: Oxford University Press (2003) [4] Jerome Karle, "The Role of Science and Technology in Future Design", Nobelprize.org. 10 Oct 2012 http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/articles/karle/ [5] Nathan Rosenberg, Uncertainty and technological change, Conference Series (Proceedings), Federal reserve Bank of Boston, issue Jun, pp 91-125 (1996) [6] Strategija dugoronog razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine, Slubeni glasnik RS, br. 44/05, http://www.mie.gov.rs/dokumenta/ [7] Strategija razvoja eleznikog, drumskog, vodnog, vazdunog i intermodalnog saobraaja u RS od 2008. do 2015. godine, Slubeni glasnik RS, br. 4/2008, http://www.mie.gov.rs/strategija/ [8] Our Common Future, Report of the World Commission on Environment and Development, UN 1987, http://conspect.nl/pdf/Our_Common_FutureBrundtland_Report_1987.pdf [9] Strategija uvoenja istije proizvodnje, Slubeni glasnik RS, br. 17/2009 [10] Nacionalna strategija odrivog korienja prirodnih resursa i dobara, Slubeni glasnik RS, br. 33/2012 [11] Nacionalni program zatite ivotne sredine, Slubeni glasnik RS, br. 12/2010 i 69/2011 [12] Zdravlje stanovnika Srbije, Analitika studija 1997-2007, urednice T. Kneevi i J. Grozdanov, Institut za javno zdravlje dr Milan Jovanovi-Batut, Beograd (2008) [13] LJ. Taki, S. Pejanovi, N. ivkovi, Monitoring zdravstvene ispravnosti vode za pie, Vodoprivreda, 41, 185-192 (2009) [14] Strategija naunog i tehnolokog razvoja Republike Srbije za period od 2010. do 2015. godine, Vlada RS, 05 Broj: 660-1122/2010-2, 25. februara 2010. godine, http://www.srbija.gov.rs/vesti/dokumenti_sekcija.php?id=45678 [15] The Lisbon Strategy 2000-2010, http://www.europarl.europa.eu/document/activities/cont/201107/20110718ATT24270/20110 718ATT24270EN.pdf [16] RDR&E program (R-1), Department of Defense Budget, Fiscal Year 2013, Office of the Under Secretary of Defense (Comptroller), February 2012, http://comptroller.defense.gov/budget.html [17] US National Science Foundation, Fiscal Year 2011, Agency Financial report, http://www.nsf.gov/about/performance [18] NSF, Federal R&D Funding by Budget Function: Fiscal Years 2010-2012, http://www.nsf.gov/statistics/nsf12322/pdf/nsf12322.pdf [19]. Nils Ringertz, Alfred Nobel - His Life and Work, Nobelprize.org. 24 Oct 2012 http://www.nobelprize.org/alfred_nobel/biographical/articles/life-work/index.html [20] Verner Hajzenberg, Fizika i metafizika, str. 201-213, Gradac, aak (2009), 75

KONCEPT NAUKA I DRUTVO U SISTEMU JAVNOG ANGAOVANJA NAUKE

Predrag D. Milosavljevi1, Danica M. Stojiljkovi2
1

Univerzitet u Beogradu, Studije pri Univerzitetu, Istorija i filozofija prirodnih nauka i tehnologija, Beograd, Srbija, pmilosavljevic@gmail.com 2 Institut za multidisciplinarna istraivanja, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija, danicarch@yahoo.com

Apstrakt: Nauka se ne deava na marginama drutva ve zauzima bitno mesto u njenom razvoju, svakodnevnim aktivnostima i potrebama savremenog oveka. Vanu ulogu u uspostavljanju vieg nivoa javnog razumevanja nauke, posebno kada je re o razvoju naune kulture i ekonomije znanja, ine koncepti i prilagoeni sistemi predstavljanja naunih dostignua u okviru svih obrazovnih nivoa i praksi. Jedan od koncepata koji objedinjava napore usaglaavanja naunog razvoja i drutvene inkluzije programa baziranih na podizanju nivoa javne percepcije, prihvatanja i participacije nauke, predstavlja sistem Nauka i drutvo. Koncept nauke i drutva u najirem smislu obuhvata sistematizovani angaman strunih kadrova u pruanju i razmeni informacija o razvoju i implenmentaciji nauke i tehnologije i procesima drutvenog i privrednog razvoja. U tom smislu meu osnovnim ciljevima koncepta je da nauka postane organizovano angaovana u procesima kreiranja drutvnih koncepcija, a javnost informisana i ukljuena u procese naunog razvoja. Ovaj rad ima za cilj da ukae na potrebe za prevazilaenjem drutveno izolovane nauke, koja rezultira zatvorenim (institucionalnim) procesima bavljenja naunim radom i preteno disciplinarnom cirkulacijom naunih rezultata. Drutva sa takvom vrstom sekularizacije znanja i uspostavljenih sistema sa ogranienim javnim pristupom naunom fundusu onemoguavaju opti razvoj javne svesti i osposobljenosti (intelektualne, privredne, komunikacione, itd.) graana u ostvarivanju vieg nivoa kvaliteta ivota i upravljanja privrednim resursima. Stoga, cilj ovog rada je da ukae na znaaj uspostavljanja sistema otvorenog javnog pristupa naunom fundusu, sa kojim bi bio omoguen vii stepen umreavanja strunih kadrova, kao i podizanja graanske svesti u svrhu podizanja nivoa konkurentnosti i graanskog angaovanja u procesima reavanja drutvenih problema. Svakodnevne potrebe savremenog drutva, bazirane na uspostavljanju sistema regionalno i globalno umreenih komunikacija ukazale su da napredak u nauci i tehnologiji nije i ne moe da bude cilj sami po sebi, ve da je potrebno da sa njim bude obuhvaen razvoj sveukupne populacije, ime bi se podstakla uloga aktivnog i drutveno odgovorog pojedinca. Kljune rei: nauka i drutvo, javni angaman nauke, ekonomija znanja, nauna konkurentnost, nauno umreavanje

76

SCIENCE AND SOCIETY CONCEPT IN THE SYSTEM OF PUBLIC ENGAGEMENT OF SCIENCE

Predrag D. Milosavljevi1, Danica M. Stojiljkovi2
1

History and Philosophy of natural sciences and technologies, Studies at the University, University of Belgrade, Belgrade, Serbia, pmilosavljevic@gmail.com 2 Institute of Multidisciplinary Research, University of Belgrade, Belgrade, Serbia, danicarch@yahoo.com

Abstract: Science does not happen on the margins of society but at the very core of its development, everyday activities and the needs of the modern human being. An important role in establishing a higher level of the public understanding of science, especially in respect to scientific culture and the economy of knowledge development belongs to the concepts and adapted systems of presenting scientific achievements through all educational levels and practices. One of the concepts that incorporate efforts to coordinate scientific development and social inclusion of the programes based on raising the level of public perception, acceptance and participation of science, is the science and society system. The science and society concept, in the widest possible sense, embraces a systematized engagement of qualified staff and experts in provision and exchange of the information about development and implementation of science and technology in the processes of social and economic growth. Therefore, one of the main objectives of this concept is to make science organizationally engaged in the processes of social concepts creation, and the public informed and included into the processes of scientific development. The first objective of this paper is to point out the needs for overcoming the socially excluded science which results in the closed (institutionalized) processes of dealing with scientific work and mainly disciplinary circulation of the scientific results. The societies with that kind of knowledge secularization and firmly established systems with limited public access to the scientific fund restrain general development of public awareness and competence (intellectual, economic, communicational, etc.) of its citizens in accomplishing a higher level of both life quality and economic resources management. Therefore, the second objective of this paper is to point out the importance of establishing the system of open public access to the scientific fund, that would enable a higher level of qualified staff and experts networking and raising the level of public awareness in order to raise the level of competitiveness and public engagement in the processes of solving social problems. Daily needs of modern society, based on the establishment of regionally and globally networked communications, show that the scientific and technological progress is not and cannot be the objective for its own sake. On the contrary, it should be incorporated into development of the entire population, which would undoubtedly stimulate the role of an active and socially responsible individual. Key words: science and society, public engagement of science, the economy of knowledge, scientific competitiveness, scientific networking

77

UVOD Nedostatak zajednikog jezika izmeu nauke i javnosti, nastao usled ubrzanog napretka mnogih oblasti istraivanja i naunih disciplina (sa usko specijalizovanom terminologijom i procesima naunog rada), otvorio je pitanje o ulozi koju nauka i tehnologija imaju u svakodnevnom ivotu, posebno kada je re o javnom razumevanju naunih dostignua i javne upotrebe inovativnih sistema i novih tehnologija. U tom smislu potreba za podizanjem javne percepcije, javnog prihvatanja, razumevanja i sudelovanja graana u nauci, kao i zajednikom ueu svih drutvenih kategorija u kreiranju naunih politika i praksi, imaju vanu ulogu u uspostavljanju vieg nivoa javnog agamana nauke. Kljuni deo u uspostavljanju ireg obuhvata javnog razumevanja nauke, posebno kada je re o razvoju naune kulture i ekonomije znanja, predstavljaju koncepti i sistemi javnog angaavanja nauke (Burns at al, 2003). Razvoj i adaptacija razliitih sistema javnog angamana nauke imaju znaajnu ulogu koja u okviru modela neformalnog i interaktivnog obrazovanja i vaspitanja mladih, ali i programima doivotnog uenja, daje mogunost za proirenje dijapazona formalnih obrazovnih sistema i javne prisutnosti nauke u drutvu, i obratno, ire prisutnosti drutva u naunom razvoju i kreiranju naunih politika. Jedan od koncepata koji objedinjava napore za usaglaavanjem naunog razvoja sa drutvenim inkluzijom u nauku i programe bazirane na podizannju nivoa javne percepcije, prihvatanja i participacije u nauci, predstavlja sistem nauka i drutvo (Science and Society: Action Plan, 2002). Sistem nauke i drutva objedinjava razliita meunarodna iskustva, perspektive i pristupe javnom angamanu nauke i podsticanju dijaloga izmeu naunih kadrova i predstavnika ostalih, ne-naunih segmenata drutva, a sve u skladu sa potovanjem etikih i drutveno odgovornih standarda, aspekata i principa slobodnog pristupa procesima naunog razvoja i sadrajima naunih rezultata. Cilj ovog rada je da ukae na znaaj podizanja nivoa javne savesti, naune informisanosti i opismenjenosti aktivnih uesnika u naunoj kulturi, inovativnom drutvu i ekonomiji znanja, a kroz koncept nauke i drutvo u sistemu javnog angaovanja nauke. PERCEPCIJA NAUKE I JAVNA SVEST O NAUCI U zavisnosti od kulture i jezika, a posebno u odnosu na svrhu i potrebe drutvenog razvoja, pojmovi "nauka" i "naunik" su u okviru razliitih razdoblja, tradicija i kulturnih trendova imali drugaije i esto opreno znaenje i vrednovanje. U odnosu na konceptualne okvire programa nauke i drutva pojam nauke prevashodno podrazumeva iri obuhvat naunog angamana, koji pored bavljenja naunim radom podrazumeva i ukljuivanje strunih kadrova, nauno-istraivakih i obrazovnih subjekata u sisteme strunog predstavljanja naunih sadraja, rezultata i praksi graanima koji nemaju prilike ili mogunosti za profesionalan pristup nauci, naunoistraivakim ustanovama i bavljenju naunim radom (Burns at al, 2003). U tom smislu, pojam naunika je u sistemu javnog angaovanja nauke dobio iri kontekst i znaenje koji pored profesionalne obuenosti i ukljuenosti u procese naunog rada i sistematizacije naunih znanja, istovremeno podrazumeva i osposobljenost za naunu ili strunu komunikaciju sa ostalim lanovima drutva, posebno u razliitim vidovima promocije i popularizacije nauke. Posmatrano u odnosu na razliitu vrstu naunog rada, strunog angamana, okvira naunih komunikacija i javnog predstavljanja nauke i tehnologije, razlikuju se dva aspekta i znaenja bavljenja naukom. Prvi se odnosi na nauku kao fondu znanja o prirodi, drutvu i 78

sistemima miljenja, sistematizovanom prema zakonitostima i teorijskim okvirima zasnovanim i potvrenim opservacijama, eksperimantalnim analizama, matematikoj i simbolikoj formulaciji i formalizaciji rezultata istraivanja sprovedenih u okviru razliitih oblasti istraivanja ili naunih disciplina. Pomenuti fond predstavlja bazu metodikih i metodolokih obuhvata i pristupa, ureenosti i deskripcije rezulatata i podataka nastalih tokom i nakon procesa istraivanja, a iju najznaajniju osnovu ine originalni nauni radovi iz kojih se izdvajaju najbitniji principi od koji se formiraju sadraji udbenika, prirunika, monografija i elektronskih baza podataka. Taj aspekt nauke i bavljenja naunim radom je oznaen pojmom statike nauke (Mlaenovi, 2004, str.19). Drugi aspekt bavljenja naukom se odnosi na dinamiku nauku, u okviru koga nauka podrazumeva istraivaku aktivnost, odnosno koji ukazuje da posedovati nauku ne znai samo raspolagati sa naunim fondom, ve da se pomou njega vre dalja istraivanja i naune prakse koje doprinose uveanju, umreavanju i sistematizaciji postojeih naunih praksi, sadraja i rezultata, kao i uspostavljanja i tenji za novim dostignuima. U tom smislu, sistem promocije nauke, kao sastavni deo javnog angamana nauke, ne bi trebalo da odvaja naune od obrazovnih procesa i praksi, ve suprotno tome, trebalo bi da predstavlja sponu u okviru njihovog umreavanja, posebno kada je re o njihovom javnom predstavljanju. Javno razumevanje nauke podrazumeva nivo osposobljenosti graana da shvate odreeni segmente naunog problema, sadraja, procesa, metode ili prakse u vezi sa posebnim aspekatima ili oblastima naunog razvoja. Javno razumevanje nauke ne podrazumeva da pojedinac ili grupa razumeju sveobuhvatno znanje, odnosno elemente, pitanja ili probleme u vezi sa svim naunim disciplinama, ve ono podrazumeva svest o jednom delu naunih znanja, odnosno o trenutnom stanju, pitanjima ili problemima u okviru pojedinih naunih tema, oblasti ili implikacija i uticaja odreenih naunih dostignua na lini plan, drutveni razvoj, ouvanje prirode i slino. Javno razumevanje nauke je postalo uslov za sve vidove usavravanja strune i naune zajednice, ali i svih ostalih koji se kroz samostalne procese ili u ime naunika i javnosti bave popularizacijom nauke i poboljavanjem javnog razumevanja i participacije graana u nauci - poput pisaca naunopopularnih dela, naunih novinara, naunih komunikatora, organizatora muzeolokih postavki ili organizatora ostalih vidova javnih dogaaja koji su u vezi sa naukom (Science for All: Report and action plan from the Scince for All Expert Group, 2010). KONCEPT NAUKA I DRUTVO Koncept nauke i drutva je pokrenut 2000. godine od strane Evropske komisije radi uspostavljanja ireg spektra mogunosti i komunikacija a kako bi se graanima omoguilo da proire svest i osnae stavove o nauci, naunim praksama i aspektima primene novih tehnologija u svakodnevnom ivotu i privreivanju (Science and Society: Action Plan, 2002). U najirem smislu koncept nauka i drutvo obuhvata sistematizovani angaman strunih kadrova u pruanju i razmeni informacija o razvoju i implenmentaciji nauke i tehnologije u procesima drutvenog i privrednog razvoja. U uem smislu on obuhvata sistem uspostavljanja javne komunicije izmeu naunog sektora, graana, kao i javnih/strunih konsultacija drutvenih grupa o rezultatima, potrebama, linoj i drutvenoj korisnosti bavljenja naunim radom, ali i sistema sprovoenja naunih ekspertiza u drutvenoj i politikoj praksi. Pomenuti program obuhvata razvoj sistema podrke i zajednikog angamana strunih kadrova i 79

javnosti u formiranju naunih centra, muzeja i kua nauke, naunih galerija, razliitih tipova manifestacija promocije i popularizacije nauke (festivala, jubileja, itd.), kao i poseta uenika i graana ustanovama i programima sa naunim sadrajem (A vision for Scince and Society A consultation on developing a new strategy for the UK, 2008). Program nauka i drutvo takoe obuhvata i domen uspostavljanja standardizacije i prisutnosti naunih sadraja i ostalih naunih aktivnosti u mas-medijima, preko kojih se graani mogu upoznati sa osnovama i sutinom odreenih naunih disciplina i rezulatat, ali i sa specifinim potrebama za bavljenje naukom i mogunostima za postizanje naunih karijera. U tom smislu se mogu izdvojiti dva pristupa: posredan pristup - preko razliitih sadraja javnog informisanja, i neposredni pristup - kroz aktivno ili interaktivno uee u javnim naunim dijalozima, demonstacijama i opservacijama, a posebno u neposrednom kontaktu sa naunim kadrovima, eksponatima, naunim instrumetima i ostalim slinim sadrajima i aktivnostima. Takoe, program nauka i drutvo usmerava ka kreiranju programa za sticanje vieg stepena svesti o vanostima implementacije inovativnih tehnologija, linog i kolektivnih angamana u procesima koji bi trebalo da omogue uspostavljanje vii stepen i obuhvat bezbednosti, ali i odrivosti prilikom sprovoenja novih naunih praksi i kreiranja naunih politika. Uspostavljanje mehanizama koji utiu na podizanje nivoa javne svesti o nauci znaajan je i zbog kreiranje kritine mase graana sposobne da svojim aktivnostima, naunom informisanou i znanjem, aktivnou javnog umreavanja i potreba za linom i optom drutvenom dobrobiti i bezbednosti, vri konstantni javni pritisak na donosioce politikih odluka. Ovo je posebno vaan segment kako bi se onemoguila potpuna politizacija nauke i ujedno, kako bi se obezbedio kvalitetniji nivo funkcionisanja zakonodavnog sistema posebno u domenu naune politike. Upoznavanje graana sa sutinom i razliitim spektrom naunih dostignua, procesa, vetina sa mogunostima tehnoloke implementacije naunih i inovativnih ideja, pre svega omoguava podizanje vieg nivoa privredne konkurentnosti i angamana intelektualnog potencijala pojedinca i drutvenih grupa, potrebnih za uspostavljanje kvalitetnijeg obuhvata drutvene i meukulturne komunikacije, saradnje i razumevanja. Ovo se posebno odnosi na kadrove iji je zadatak upravljanje sistemima naunog, privrednog, ekonomskog i kulturnog razvoja drutva. U tom smislu, sistem javnog angamana nauke, u okviru koga znaajno mesto zauzima popularizacija nauke, ima posebnu ulogu u proirivanju i upotpunjavanju javne svesti o potrebama i mehanizama evaluacije i implementacije naunih i obrazovnih sadraja, ekspertize i naunih praksi, bez ije konstantne adaptacije i osavremenjavanja nije mogue ukljuivanje u dinamine tokove razvoja savremene nauke i dijapazona mogunosti koje nude svakodnevni porast i implementacije inovativnih tehnologija. ZNAAJ JAVNOG ANGAMANA NAUKE Omoguavanje organizovanog javnog protoka i pristupa naunim infromacijma i upoznavanja sa razliitim vidovima naunih praksi predstavlja poseban drutveni prioritet. Uloga javnog angamana nauke je da pomou posebno pripremljenih nauno-informativnih sadraja upotpuni sistem formalnog obrazovanja i koncepata neformalnog i informalnog uenja (Ming, Fong, 1989, str. 46-95). Formalno obrazovanje predstavlja hijerarhijski, hronoloki i metodoloki strukturiran sistem uenja i sprovoenja vaspitnih i obrazovnih sadraja i praksi, koji obuhvataju nivoe od osnovnokolskih, preko srednjokolskih do 80

univerzitetskih procesa sticanja i verifikacije steenih znanja. Oni podrazumevaju sprovoenje nastavnih i vaspitnih procesa kroz specijalizovane i akreditovane programe i institucije u okviru kojih se tokom punog radnog vreme vre razliiti vidovi strunog i tehnikog opismenjavanja i usavravanja pojedinaca i grupa. Neformalno obrazovanje predstavlja razliitu vrstu trajnih ili privremenih obrazovnih aktivnost i praksi organizovanih izvan ustanovljenog formalnog sistema obrazovanja, koje ine posebno sistematizovani skupovi metoda i naina izlaganja tematskih celina i sprovoenja praksi, a iji je sadraj prilagoen posebno identifikovanoj ciljnoj grupi. Informalno obrazovanje predstavlja proces doivotnog uenja u okviru koga svaki pojedinac preko svakodnevnih sadraja i uticaja koji se nalaze u njegovom okruenju (od porodice i prijatelja, preko poslovnih aktivnosti i igre, do informacija dobijenih preko masovnih medija), stie nove uvide i prakse, upotpunjava svoja iskustva, stavove, vetine, znanja i sisteme vrednovanja. Takoe, uloga programa javnog angamana nauke je u podsticanju i omoguavanju opte, konstantne i ravnomerne javne prisutnost i cirkulacije naunih sadraja preko kojih se celokupna javnost ravnopravno upoznaje sa aktuelnim pravcima i potrebama naunog i tehnolokog razvoja. Vii stepen demokratizacije znanja omoguava uvid u korisnost i dobrobit bavljenja naunim radom, to ujedno omoguava i podsticanje vee zainteresovanosti i opredeljenosti mladih za naunu karijeru i aktivno uee u uspostavljanju ekonomije znanja. S druge strane, vii stepen graanske svesti o naunom i tehnolokom razvoju utie na poveanje kvaliteta i konkurentnosti pojedinca i nacionalne privrede uopte. Svakodnevni napredak u razvoju nauke i tehnologije doprinosi konstantnom uveanju kvaliteta ivota i komunikacije samo u sluaju kada se razumeju mogunosti njihove primene. Ekonomiju znanja pre svega ini skup konkurentnijih pojedinca i postojanje kritine mase graana sposobne da proceni kretanja naunog i tehnolokog razvoja u svome okruenju, kao i graana dovoljno umreenih da ostvare javni pritisak na lokalnu i dravnu upravu kako bi se ostvarila implementacija novih i bezbednijih tehnolokih sistema. Otvoreni pritupi naunom fundusu dovode do veeg stepena iskustvenih mogunosti, mobilnosti i umreenosti graana, ali i vieg stepena graanske svesti i angaovanja pojedinaca u procesima strune i naunih ekspertize sistema i potreba privrednog razvoja. Svakodnevne potrebe savremenog drutva, bazirane na uspostavljenim sistemima globalno umreenih komunikacija ukazali su da napredak u nauci i tehnologiji nije i ne moe da bude cilj sami po sebi ve da je potrebno da on obuhvati opti i sveukupni razvoj populacije i podstakne ulogu aktivnog i drutveno odgovorog pojedinca. Da bi se razvio usklaeni i odrivi socijalni kontekst kulturne politike zasnovane na nauci i tehnolokom razvoju nije dovoljno da drava i privatni sektor ulau samo u proces istraivanje razvoj inovacije proizvodnja, jer se takav zatvoreni proces ve obavlja u okviru onog delu drutva koji se ve nalazi u strunom, nauno-tehnolokom ili privrednom sektoru (institucionalizovana ili koorporativna nauka). Da bi se izgradio sveobuhvatniji drutveni sistem baziran na ekonomiji znanja potrebno je koncipirati ire relacije protoka naunih infromacija koje e da obuhvate sve segmente drutva. Ekonomija znanja je odriva samo u drutvu koje je u veem procentu osposobljeno da percepira nauku, vrednuje znanje i zahteva naunu ekspertizu svakog elementa ili segmenta njene drutvene implementacije. To nije mogue ostvariti bez dobro usmerene i koncipirane distribucije i predstavljanja naunih znanja i informacija o potrebama za posebne pristupe nauci, naunoj komunikaciji, javnoj 81

dostupnosti nauke, a posebno programima popularizacije nauke koji obuhvataju razliite vidove umreavanja strunog i javnog umreavanja na bazi nauke. Kvalitetno informisanje svih drutvenih segmenata o nauno-tehnolokim dostignuima podrazumeva koncipiranje umreenog sistema institucionalne komunikacije ili saradnje meu subjekata naunoistraivakih ustanova i ustanova formalnog obrazovanja, zatim njihovog zajednikog nastupu u komunikaciji sa graanima, graanskim udruenjima, nevladinim sektorom, manjinskim grupama, instucijama kulture, subjektima neformalnog obrazovanja, a posebno sa subjektima iz sektora dravne uprave. ZAKLJUAK Raskorak izmeu nivoa naunog i tehnolokog razvoja s jedne strane i javne percepcije i javnog razumevanja nauke s druge strane predstavljaju poseban problem u koncipiranju odrivog razvoja drutva i privrede. Isuvie brz razvoj nauka i tehnologije utiu na konstantne promene u nainu ivota i privreivanja. Podsticanje kreativnog miljenje i inovativnih pristupa neophodni su inioci u pruanju odgovora i reakcija na izazove naunotehnolokog napretka, a sa tim i drutvene konkurentnosti bazirane na mobilnosti i sve sloenijem protoku informacija. S druge strane, u socijalnom smislu, nauno opismenjavanje javnosti predstavlja vaan inilac u kreiranju i okupljanju kritine mase strunih kadrova i informisane javnosti osposobljene za kontrolu kvaliteta i odrivu implementaciju naunih politika, posebno kada su u pitanju nivoi multinacionalnog i multikulturalnog partnerstva. Sistem nauka i drutvo, kao inspiracija i podrka sistemu javnog agamana nauke, kroz programsku osnovu ukazuje na potrebe i pravce javnog angamana nauke, a kako bi javnost na neposredniji nain, zajednikim nastupom i aktivnom saradnjom sa strunjacima postigla iri stepen naune pismenosti. Cilj javnog angamana nauke je da svakom pojedincu omogui razliite nivoe neposrednog i aktivnog pristupa naunim kadrovima, nauno-istraivakim i obrazovnim institucijama, naunim procesima, instrumentaciji i ostalim elementima naunog rada. Takoe, njegova uloga je i da obezbede uvide i usmerenja u pravcu daljeg percepiranja i razumevanja razvoja naunih ideja, tehniko-tehnolokih dostignua i praksi, a posebno osnovnih odlika i sutine nauke, opte korisnosti naunog opismenjavanja, bavljenja naunim radom i vanostima ulaganja u nauni i tehnoloki razvoj. Zahvalnost: Ovaj rad je nastao u okviru projekta OI 179048 Teorija i praksa nauke u drutvu: multidisciplinarne, obrazovne i meugeneracijske perspektive finansiran od strane Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije. LITERATURA [1] C. K.Ming, L. K. Fong (ed.), Populariyation of Science and Technology What Informal and Nonformal Education do? Proceedings of an International Conference Orangnized by Faculty of Education, University of Hong Kong in co-operation with UNESCO, Paris, 1989. [2] European Commission, Science and Society: Action Plan, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, 2002. [3] A vision for Scince and Society A consultation on developing a new strategy for the UK, Department for Innovation, Universities & Skills,UK, 2008, www.dius.gov.uk 82

[4] 2010. 2015. , , 2010, www.nauke.gov.rs [5] J.H. Falk, L. D. Dierking, The 95 Percent Solution: School is not where most Americans learn most of their science, American Scientist, Volume 98, pp. 486-493, 2010. (http://www.americanscientist.org/issues/id.87/past.aspx) [6] Scince for All Expert Group, Science for All: Report and action plan from the Scince for All Expert Group, February 2010, http://interactive.bis.gov.uk/scienceandsociety/site/sciencefor-all/ [7] L.Massarani, I. de Castro Moreira, Popularisation of Science: Historical perspectives and permanent dilemmas, Quark, Number 32, pp. 75-79, pril-une 2004. [8] T.W.Burns, D.J. OConnor and S.M. Stocklmayer, Science Communication: A Contemporary Definition, Public Understanding of Science, Number 12, pp. 183-202, 2003. [9] M. , , , , 2004. [10] S. Schneegans (ed.), UNESCO Science report 2010: The Current Status of Science around the World, UNSCO Publishing, 2010. [11] C.Juma, L. Y. Cheng (lead authors), Innovation: applying knowledge in development, UN Millennium Project: Task Force on Science, Technology, and innovation 2005, Earthscan, London, 2005.

83

TRITA OBVEZNICA I DUNIKA KRIZA

Duan Krsmanovi Beogradska bankarska akademija, Fakultet za bankarstvo, osiguranje i finansije, Beograd, Srbija, k.dusan@hotmail.com Apstrakt: Rad je podeljen u dva dela. U prvom delu opisane su osnovne vrste dunikih instrumenata sa akcentom na dravne hartije. Sadrane su jo mnoge stvari sa teorijskog aspekta koje su relevantne za dunike hartije od vrednosti. Drava se zaduuje u najveem broju sluajeva emitovanjem dravnih hartija od vrednosti. Tematika drugog dela rada odnosi se na trita dravnih obveznica u Evropi i sve vie aktuelnom problemu prezaduenosti velikog broja drava. Zbog ovih problema finansijska trita u evropi i svetu su nestabilna, a svetskoj ekonomiji preti jo vea recesija. Kljune rei: Trite obveznica, Dunika kriza, Nestabilnost trita, Finansijsko trite UVOD Finansijski sistem predstavlja sastavni deo privrednog sistema, koji se sastoji od vie elemenata od kojih su najvaniji: 1) finansijska trita; 2) finansijske institucije i 3) finansijski instrumenti. Finansijski sistem preko svojih elemenata obavlja znaajnu funkciju povezivanja dve najbitnije makroekonomske kategorije tednje i investicja. Subjekti sa vikovima sredstava (bilo da su to pojedinci individualni investitori ili kompanije institucijalni investitori) predstavljaju tedne jedinice. tedne jedinice u odreenom trenutku vremena imaju vie sredstava od trenutnih potreba za potronjom. Paralelno sa njima nalaze se i investicione jedinice-subjekti koji trenutno nemaju dovoljno sredstava za potronju. Oni se jo nazivaju i emitentima. Oni izdaju hartije od vrednosti koje investitori kupuju i njima za te hartije daju novac. Emitenti se obavezuju da e investitorima vratiti novac sa pripadajuom kamatom. Proces investicija u ovom kontekstu moemo definisati kao odricanje od trenutne portonje zarad sticanja veih koristi u budunosti. Investicione i tedne jedinice meusobno stupaju u kontakt na finansijskom tritu zato to su motivisani suprotnim interesima. Oni se povezuju direktno ili posredstvom brojnih finansijskih institucija, a susreu se radi kupo-prodaje razliitih vrsta finansijskih instrumenata. Sve vrste hartija od vrednosti moemo svrstati u dve velike grupe osnovnih i izvedenih hartija (finansijskih derivata). Osnovne hartije od vrednosti su najstarije i odraavaju osnovne odnose izmeu investitora i emitenata. Osnovne hartije od vrednosti se mogu klasifikovati u dve velike grupe hartija a to su: 1) instrumenti akcijskog kapitala i 2) dunike hartije od vrednosti. Instrumenti akcijskog kapitala odraavaju vlasnike odnose poverilaca i emitenata, a najpoznatije su obine i preferencijalne akcije (koje su po svojim karakteristikama dosta sline obveznicama). Instrumentima duga predstavljaju duniko poverilake odnose izmeu poverilaca i emitenata. U njih spadaju mnogobrojne hartije od vrednosti kao to su: obveznice, note, debenture, komercijalni i blagajniki zapisi i druge. Karakteristike obveznica Obveznica je dunika hartija od vrednosti koja emitenta (izdavaocu) obavezuje da plaa vlasniku unapred dogovorene iznose novca tokom odreenog vremenskog perioda. Bitno je razlikovati pojam nominalne vrednosti od trine vrednosti. 84

Nominalna vrednost (esto se kae denominacija) je osnovna vrednost obveznice i ona odraava iznos glavnice duga koju emitent mora na dan dospea isplatiti vlasniku. Takoe za razliku od akcija gde to nije sluaj, nominalna vresnost obveznice uvek je jednaka njenoj knjigovodstvenoj vrednosti. Kao to se vidi iz izvetaja za obveznice u finansijskoj tampi, cena obveznice se daje kao procenat njene nominalne vrednosti. Trina vrednost obveznice je cena koja se formira na tritu pod uticajem ponude i tranje. Obveznica se moe prodavati uz diskont i uz premiju. Ako je na primer nominalna vrednost 1 000 $ a u listingu pie da je cena 95 (izraeno kao procenat nominale), zakljuujemo da je cena 950 $. To je sluaj prodaje uz diskont. Kada u tampi pie 105 odnosno u dolarima 1 050 $ imamo sluaj prodaje uz diskont. Obveznice koje vlasnicima donose kamatu u vidu kupona nazivaju se kuponske obveznice. Iznos kuponi se rauna tako to se kuponska stopa pomnoi sa nominalnom vrednou. Emitenti plaaju periodino (najee polugodinje) kupone, dok na dan dospea isplauju poslednji kupon i nominalnu vrednost. Pored ovih obveznica vri se i emisija obveznica bez kupona. Ove obveznice ne donose kuponske isplate ve se prodaju uz diskont i ne plaaju kupone. Vlasnici ovih obveznica primaju samo jednu isplatu nominalne vrednosti na dan dospea obveznice. Naravno cena po kojoj se ove obveznice emituju nia je od nominalne vrednosti. Poto je kuponska stopa nula izvor zarade za investitora je olien u ovoj razlici. KLASIFIKACIJA INSTRUMENATA DUGA Kao to je ve reeno instrumenti duga predstavljaju hartije od vrednosti koje izdaje emitent u cilju prikupljnja sredstava i koji se obavezuje da e investitoru (njenom imaocu) isplatiti iznos glavnice i pripadajue kamate do datuma dospea. U zemljma sa razvijenim finansijskim tritima postoji veliki broj hartija koje spadaju u instrumenate duga. Postoji mnogo kriterijuma pomou kojih se vri klasifikacija dunikih instrumenata. Prema vremenu dospea delimo ih na: kratkorone instrumente duga sa rokom dospea do jedne godine. Oni predstavljaju instrumente trita novca, dok su sledee dve deo trita kapitala. srednjorone instrumente duga sa rokom dospea od jedne pa do deset godina i dugorone instrumente duga iji je rok dospea preko deset godina.

Sledea podela je zasnovana na emitentu. Dravne hartije emituje sama drava na razliitim nivoima vlasti. Druga grupa su hartije koje emituju preduzea i ostali privredni subjekti. Dravne hartije emituju se sa ciljem da se prikupe sredstva potrebna dravi za finansiranje odreenih investicionih projekata ili pak za pokrie deficita budeta drave. Ovde je bitno istai da su pre svega zbog veliine i moi same drave, njene hartije manje rizine od hartija koje izdaju korporacije. Dravne hartije od vrednosti za investitore nude nii ali sigurniji prinos za razliku od ostlih hartija koje zbog veeg nivoa rizika moraju ponuditi vee prinose. Vei prinosi su rezultat vee premije za rizik koja se dobija kada se oekivni prinos date hartije oduzme od bezrizine stope. esto se kae da oni koji kupuju dravne obveznice ustupaju svoja sredstva po bezrizinoj stopi (naziva se tako jer se smatra da ne postoji manje rizine hartije od njih). Ovde uoavamo inverzan odnos izmeu rizika i prinosa koji predstavlja zlatno pravilo investiranja uopte.

85

Prema poreklu zemlje u kojoj se vri emisija dunike hartije od vrednosti delimo na: 1) Domae hartije instrumenata duga koje se emituju u zemlji u kojoj emitent ima stalan boravak tj. izdaje ih izdavalac koji je iz zemlje u kojoj se emituju. 2) Meunarodne hartije instrumenata duga u koje spadaju: inostrane obveznice koje izdaje zajmoprimac koji nije dravljanin zemlje u kojoj se prodaje hartija i, euroobveznice koje se izdaju u valuti jedne zemlje ali se prodaju u drugim dravama. Sledei znaajni kriterijum za podelu je obezbeenje duga. Nejvei rizik za investitore je rizik neizmirenja obaveze od strane emitenta. Logino je da e investitori preferirati osigurane hartije u odnosu na one koje to nisu. Dakle, podela glasi: neosigurane hartije instrumenata duga osigurane hartije instrumenata duga

Neosigurane hartije instrumenata duga karakterie da ne postoji formalnan garancija (osiguranje odreenom aktivom) od strane zajmoprimca da e obaveza biti izmirena. Od kratkoroih neosiguranih hartija to su note, a od dugoronih debeture. Uglavnom su neosigurane dravne hartije, jer se smatra da je sama drava dovoljno jaka garancija izmirenja obaveze. Naravno emitenti mogu biti i druge privredne kompanije. Moe biti da je kompanija mala i da nema ta da ponudi investitorma kao garanciju ili pak da je to velika korporacija visokog kreditnog boniteta pa joj garancija nije potrebna. Iza osiguranih hartija stoji odreena aktiva koja je garancija u sluaju potekoa u poslovanju emitenta i ne izmirenja obaveza. Uglavnom kao obezbeenje mogu posluiti: zgrade, zemlja, poslovni prostor, maine. U tom sluaju imamo hipotekarne hartije od vrednosti (mortgage bonds). U sluaju da imamo druge hartije kao garanciju radi se o kolateralnim obveznicama (collateral trust bonds). Prema nainu plaanja kamate imamo tri vrste hartija instrumenata duga: 1) Obveznice bez kupona diskontovane obveznice (zero cupon bonds). Kod ovog tipa hartija isplata kamate i glavnice se vri jednom na dan dospea. Primeri ovih hartija su: komercijlni, blagajniki i treozrski zapis. 2) Obveznice sa kuponima. Kod kojih se plaanje kupona vri u sukcesivnim vremenskim periodima uglavnom dva puta godinje, dok se naplata same glavnice i poslednjeg kupona vri na dan dospea. 3) Konsoli veoma redak tip obveznica koje nemaju tano odreen rok dospea. Konsoli donose vlasnicima isplate kamate u vidu kupona u odreenim razmacima u toku godine. Neki primerci se mogu i dan danas kupiti na Londonskoj berzi. VRSTE INSTRUMENATA DUGA Instrumenti trita novca kratkorone hartije od vrednosti instrumenata duga ine zanaajnu grupu instrumenata duga i pored toga ine veliku i najznaajniju grupu instrumenata trita novca. Ove kratkorone i visoko trine pozajmice igraju veliku ulogu u procesu investiranja i pozajmljivanja kako finansijskih tako i nefinansijskih korporacija. Ove hartije su takoe visoko likvidne i relativno su niskog rizika. Veliki broj ovih hartija izdaje se u velikim apoenima tako da se u ulozi investitora pre svega nalaze velike kompanije kao i institucionalni investitori. Naravno da i manji investitori mogu doi do ovih hartija posredstvom investicionih fondova koji su kupili neke od ovih instrumenata i dre ih u svojim portfolijima. 86

Ono to je zajedniko za sve instrumente trita novca jeste pre svega da svi imaju rok dospea koji se kree od dva dana pa do 365 dana maksimalno. Takoe ove hartije odraavaju duniko poverilake ondose odakle moemo zakljuiti da je emitent zapravo dunik, a investitor poverilac koji potrauje sredstva zajedno sa pripadajuom kamatom u odreenom vremenskom periodu koji se okonava na dan dospea datog instrumenta. Zatim bitno je rei da veliki broj instrumenata trita novca nije osiguran nekim vidom aktive, te se u ulozi emitenta nalaze korporacije visokog kreditnog boniteta koji investitorima i javnosti daje do znanja da e obaveze biti izmirene. I konano mnoge od ovih hartija se prodaju uz diskont. Na primer, hartija koja ima nominalnu vrednost 100 000 i dospeva nakon 90 dana moe biti prodata investitoru za 98 000, a 100 000 e se isplatiti na dan dospea. Razlika od 2 000 predstavlja kamatni prihod investirora. Naravno da na dananjim finansijskim tritima postoji veliki broj ovih hartija, ali neke je zaista bitno napomenuti. Oni koji su veoma znaajni su: Komercijalni zapisi Blagajniki zapisi Sertifikati o depozitu Sporazumi o reotkupu (REPO) Bankarski akcepti Eurodolari Federalni fondovi

Komercijalni zapisi (commercial paper-CP) su kratkoroni neosigurani instrumenti trita novca koje izdaju preduzea zarad prikupljanja neophodnih novanih sredstava. Pojavili su se u sad poetkom XX veka pre svega kao substitut za komercijalne i industrijske kredite. Komercijalni zapisi se emituju u denominacijama od 100 000 $ i vie, sa rokom dospea do 270 dana. Uglavnom se na strani investitora nalaze veliki institucijlni investitori kao to su otvoreni investicioni fondovi trita novca. Tipino je da ove firme kupuju i dre ove hartije do dospea, to sekundarno trite ini znatno manje likvidnim. Prinos na komercijalne zapise zavisi od roka dospea i rejtinga. Ove hartije izdaju velike firme. Blagajniki zapis je kratkorona dunika hartija od vrednosti koje emituju uglavnom banke radi nabavljanja dodatnih sredstava. Ova hartija se takoe prodaje uz diskont. Jedina razlika od komercijalnih zapisa je u emitentima koji su uglavnom banke. Sertifikat o depozitu (certificate of deposit) zapravo predstavlja oroen bankarski depozit koji se ne moe povui ve samo preneti. Kao emitenti se pojavljuju banke i tedno kreditne asocijacije. Hartija nije diskontna ve se na nominalnu vrednost obraunava kamata. Dravni zapis (treasury bills) je kratkorona hartija instrumenata duga koju emituje drava radi svojih potreba pre svega zbog finansiranja budetskog suficita. Pored mera fiskalne i monetarne politike, koja moe reiti problem trenutno ali ostaviti znaajne negativne implikacije po privredu, ovaj metod prikupljanja sredstava predstavlja znaajnu alternativu. Ovde je rizik od neizmirenja obaveza mali pre svega zbog poverenja javnosti u dravni aparat tako da su ovo veoma sigurne i likvidne hartije kojima se trguje i na sekundarnom tritu. Ovo je diskontna hartija od vrednosti. Emisija ovih hartija se vri na mesenom nivou sa nominalnom vrednou od najmanje 10 000 $. Veoma je vano i korisno poznavati tano znaenje kolona u finansijskoj tampi vezanih sa dravnim zapisima. To e nam najbolje pokazati sledei primer i slika 1.

87

SLIKA 1 itanje izvetaja za T-bills-e iz Wall Street Jurnal-a

Izvor: Dr Dejan D. Eri, FINANSIJSKA TRITA I INSTRUMENTI, II izmenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 2007, str. 273.

Znaenje datih kolona je sledee: Maturity rok dospea koji nam daje informaciju o tome kada e biti isplaena nominalna vrednost. U ovom primeru to je 26.09.2002. Days to maturity tj. koliko je dana ostalo do dospea. Ve je pomenuto da ovaj podatak diktira visinu diskonta. Bid ponuena (kupovna cena) to je cena po kojoj dileri kupuju dravni zapis od investitora. Cena se daje kao procenat diskonta. Cena u novanim jedinicama se dobija tako to se procenat diskonta oduzme od baze 100. Za dati primer to je 100 1.67 = 98,33% od nominalne vrednosti. Ako nominala iznosi 10 000 dolara, cena iznosi 9 833.00 dolara. Ask traena ili prodajna cena je cena po kojoj dileri nude na prodaju zapis investitorima. Iskazuje se istovetno kao i kupovna i u datom primeru bi iznosila 100 1,67 = 98,34 dolara. Kupovna cena je po pravilu nia od kupovne. Razlika izmeu kupovne i prodajne cene predstavlja bid-ask spread ili kotacioni raspon. To je ustvari dobit za dilere. Change predstavlja promenu prodajne cene u odnosu na prethodni dan. Vrednost od 0,01 znai da je cena pala za 0,01%. Ovaj sistem je definisan sistemom poena. Za bazu se uzima 100. To ukazuje da promena od 0.01% predstavlja promenu za jedan poen. U ovom primeru je dolo do pada prodajne cene sa 1.67 na 1.66, tj. za jedan osnovni poen. To je u novanom iznosu 0.0001% nominalne vrednosto odnosno jedan dolar ako je nominala 10 000 dolara. Ask yield prinos do dospea koji nam govori koliki prinos ostvaruje investitor koji kupi zapis danas (po ceni od 1.66 dolara). Prinos do dospea u ovom primeru iznosi 1.68%. Sporazumi o reotkupu (repurchase agreement REPO) zapravo predstavlja kratkoronu prodaju dravnih hartija od vrednosti uz sporazum da se te hartije otkupe nazad po unapred definisanoj ceni. esto investitor (obino finansijska institucija) prodaje drugom

88

investitoru (obino drugoj finansijskoj instituciji) instrument trita novca i slae se da ga otkupi po unapred utvrenoj ceni na dogovoreni datum. Na primer, investitor A prodaje investitoru B odreeni broj trezorskih zapisa koji dospevaju za 180 dana po ceni od $10 000 000. Kao deo prodaje investitor A je potpisao sporazum o reotkupu (ili repo) sa investitorom B (iz ugla investitora B, radi se o obrnutom sporazumu o reotkupu). Ovaj sporazum precizira da e posle 30 dana, investitor A otkupiti dravne zapise po ceni od $10.1 milion. Iako e investitor A morati da plati investitoru B $100 000 u vidu kamate za 30 dana korienja $10 miliona, to znai da je investitor B u sutini kupio instrument trita novca koji dospeva za 30 dana. Ova kamatna stopa poznata je kao repo stopa koja u ovom sluaju iznosi 12% [=($100 000/$10 000 000) * (630/30) ].1 Odavde primeujemo da je REPO kolateralizovani zajam sa dravnim zapisom kao kolateralom. Takva hartija predstavlja malo rizinu investiciju, zato to su instrumenti trita novca koji se koriste kod ugovora o reotkupu veoma visokog kvaliteta. Bankarski akcepti (bankers acceptance) Predstavlja nalog banci, izdat od strane klijenta, da isplati zahtevanu sumu novca poveriocu odreenog datuma u budunosti. Koriste se veoma u meunarodnoj trgovini kada se ugovorne strane ne poznaju dovoljno. Kada banka overi ovaj nalog u procesu koji se zove akceptiranje, ona na sebe preuzima obavezu da e ispuniti obveze prema poveriocu (prodavcu robe) ukoliko dunik (kupac robe) to ne obavi. Vlasnik akcepta ne mora da eka dospee da bi naplatio svoju robu, ve moe na sekundarnom tritu prodati akcept nekom treem licu. Naravno on ih prodaje po ceni koja je nia od ugovorene isplate na dan dospea. Banka ima neki vid osiguranja zahvaljujui robi koja predstavlja vid osiguranja. Akcepti se prodaju uz diskont, a rok dospea im je uglavnom 90 dana. Eurodolari su kratkoroni depoziti velikh iznosa u inostranim bankama ili inostranim ograncima amerikih banaka denominovani u dolarima. To to u njihovom nazivu stoji prefiks euro, ne ograniava se samo na trite evrope ve itavog sveta. Pored eurodolarskih oroenih depozita postoje i eurodolarski depozitni sertifikati koji su obaveza neamerikog sektora banke (koji je uglavnom smeten u Londonu). Eurodolarski depozitni sertifikati nisu osigurani od strane federalnih depozita. Kljuna karakteristika ovih sertifikata je da su oni prenosivi, to znai da se njima moe trgovati. Eurodolarski depoziti nisu prenosivi pa se njima ne moe trgovati na sekundarnom tritu. Feredalni fondovi su sredstva komercijalnih banaka na raunima u cenrtalnoj banci koji premauju iznose obaveznih rezervi koji banke moraju konstantno odravati. Iznose ovih sredstava banke mogu meusobno pozajmljivati jedna drugoj. Ove jednodnevne pozajmice ustupaju banke sa vikovima sredstava onim bankama koje imaju manjak po kamatnoj stopi na federalne fondove. Mnogi investitoi prate ovu stopu kao pokazatelj aktivnosti trita novca. DUNIKI INSTRUMENTI TRITA KAPITALA Najprihvatljivija definicija obveznica glasi: To su hartije od vrednosti koje omoguavaju emitentima da prikupe sredstva za finansiranje svojih potreba na kreditnoj osnovi, a koje investitorima (vlasnicima) obezbeuju isplatu kamate i glavnice po unapred utvrenom redosledu, u odreenom periodu vremena.2 Trite kapitala se sastoji od hartija koje imaju rok dospea dui od godinu dana. ine ga srednjorone i dugorone dravne obveznice, korporativne obveznice, municipalne

William F. Sharpe, Gordon J. Alexander, Jeffery V. Bailey, Investments, sixth edition, Prentice Hall, Inc, Upper Saddle River, New Jersey, 1999, str. 345. 2 Dr Dejan D. Eri, FINANSIJSKA TRITA I INSTRUMENTI, II izmenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 2007, str. 275.

89

obveznice, hipotekarne hartije od vrednosti. Ove hartije se nazivaju i hartije sa fiksnim prihodima zato to vlasnicima uglavnom donose fiksne prihode. Dugorone dravne obveznice Obveznice koje emituje drava i njeni organi moemo svrstati u tri grupe: obveznice trezora obveznice koje emituju organi centralne vlasti obveznice lokalnih organa vlasti municipalne obveznice hipotekarne obveznice Obveznice trezora Trite hartija koje emituje drava predstavlja najstariji ideo finansijskog trita. Motiv za emitovanje ovih hartija lei pre svega u potrebi drave da prikupi sredstva za finansiranje deficita budeta. U SAD dravni dug stalno belei rast poev od nastanka same drave pa do danas. Dug je 1791. godine iznosio 75 miliona dolara a danas iznosi 14,6 triliona dolara. Dugorone obveznice donose vlasnicima kuponske isplate dva puta godinje, a isplata glavnice se vri na dan dospea. Ovaj problem ne postoji samo u SAD ve i u mnogim razvijenim zemljama. U daljem tekstu detaljnije e biti opisane neke od znaajnijih obveznica. Note trezora imaju rok dospea od 1 do 10 godina, pa se mogu smatrati i srednjoronim hartijama. Note vlasnicima donose polugodinje isplate u vidu kupona. Note trezora se izdaju u denominacijama od 1 000 dolara ili vie. Na slici 2 vidimo tabelu sa listingom nekih trezorskih hartija Wall Street Jurnala-a. Kupon iznosi 4% od nominalne vrednosti, koji predstavlja prihod za investitora. Kada je nominalna vrednost 1 000 dolara, kamata koja se isplauje iznosi 40 dolara (naravno u vidu isplate od po 20 dolara dva puta godinje). Rok dospea obveznice u drugoj koloni (rate) je februar 2014. godine. Kolone bid i asked predstavljaju kupovnu i prodajnu cenu. One su date u procentima od nominalne vrednosti. Prvi deo oznaava procente, a drugi deo predstavlja jedinice od 1/32. Kupovna cena osenene hartije iznosi 94 16/32. To se rauna u obliku 94%+16/32 a to iznosi 94.50% nominalne vrednosti odnosno 945 dolara (dati deo u procentima mnoi se sa 1 000 jer toliko iznosi nominala). Prodajna cena odreuje se po istom principu i u navedenom primeru iznosi 94 17/32 ili 94.531% nominalne vrednosti to iznosi 945.31 dolara. Kolona change predstavlja procentualnu promenu u odnosu na prethodni dan koja je porasla za 3/32. Kolona ytm (yield to maturity) nam govori da je prinos do dospea 4.70%. To znai da investitor koji danas kupi obveznicu i dri je do dospa ostvaruje prinos po stopi od 4.70%.3

Zvi Bodie, Alex Kane, Alan J. Marcus, Osnovi investicija, esto izdanje, Data status, Beograd, 2009.

90

SLIKA 2: Listing trezoskih emisija

Izvor: Zvi Bodie, Alex Kane, Alan J. Marcus, Osnovi investicija, esto izdanje, Data status, Beograd, 2009, str. 33.

Dravne obveznice (treasury bonds) su dunike hartije od vrednosti koje emituje drava. U odnosu na note razlikuju se po dospeu koje kod obveznica iznosi 10 pa do 30 godina. Denominacija se kree u rasponu od 1 000 pa do 1 000 000 dolara. tedne obveznice (savings bonds) tedne obveznice kupuju individualni investitori i samo neke odabrane kompanije. Koriste se kao sredstvo tednje i imaju poreske olakice. Municipalne obveznice Municipalne obveznice su hartije koje izdaju lokalni organi vlasti. Ako pogledamo u prolost videemo da su ove obveznice uvek bile popularne i predstavljale su efikasan nain prikupljanja sredstava razliitih nivoa vlasti. Pre svega su njima finansirane kola, vodovod, ureenje grada, infrastruktura i slino. U SAD, gde su ujedno ove hartije najvie i rasprostranjene, postoji preko milion emisija ovih hartija sa ukupnom vrednou 1 300 milijardi dolara.4 injenica da postoji puno municipalnih obveznica ini ovo trite manje likvidnim. Takoe je karakteristino za ove vrste obveznica da su tretirane mnogim poreskim olakanjima. Jedini porez koji plaaju investitori jeste porez na kapitalnu dobit. Do toga dolazi kada su obveznice koje je investitor kupio po jednoj ceni prodate po vioj ceni. Rokovi dospea se kreu od jedne pa do 30 godina. Postoje dve osnovne vrste municipalnih obveznica, a to su: 1) Obveznice optih obligacija (general obligation bonds) su vrsta municipalnih obveznica za koje je karakteristino da su nieg rizika, pre svega jer iza njih stoji lokalni organ vlasti koji garantuje za izvrenje obaveza. Kao sredstvo obezbeenja slui pre svega poreska snaga izdavaoca, koji se obavezuje da e ukoliko je to

Dr Dejan D. Eri, FINANSIJSKA TRITA I INSTRUMENTI, II izmenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 2007, str. 282.

91

potrebno primeniti restriktivniju fiskalnu politiku (poveati poreze, smanjiti potronju i ograniiti rashode i slino) kako bi blagovremeno izmirio preuzete obaveze po osnovu izdatih obveznica. 2) Prihodne obveznice (revanue bonds) su drugi osnovi tip municipalnih obveznica. One su neto vieg nivoa rizika u odnosu na prethodne i garancija za izvrenje obaveza lei u prihodima od datih investicionih projekata radi kojih se i vri emisija ovih obveznica. U ulozi emitenta se mogu nai bolnice, aerodromi, putevi sa naplatom putarine, luke i slini. Jedan od mnogobrojnih tipova ovih obveznica su industrijske razvojne obveznice koje se koriste za finansiranje velikih infrastrukturnih projekata kojima mogu upravljati i privatne firme. Te firme na ovaj nain dolaze do sredstava koja su osloboena poreza. TRENUTNA KRIZNA SITUACIJA NA TRITIMA OBVEZNICA U EVROPI Nastavak ovog rada odnosi se na blag osvrt trenutne situacije prezaduenosti sve veeg broja Evropskih zemalja. Obveznice ovih zemalja igraju bitnu ulogu u nainu finansiranja dugova ovih zemalja. Dravne obveznice su izdate od strane vlada drava i denominovane su u domicilnoj valuti. Obveznice izdate od strane nacionalnih vlada u stranim valutama se nazivaju suverenim obveznicama (eng. sovereign bonds). Prinos koji investitori zahtevaju za sredstva pozajmljena vladama reflektuje njihova oekivanja u pogledu inflacije i verovatnoe da e dug biti o roku sospea blagovremeno izmiren. Dravni dug kao procenat BDP-a koriste investitori da izmere sposobnost date zemlje da izvri budua plaanja vezana za njen dug. Ova mera utie na trokove pozajmljivanja date zemlje i na prinose dravnih obveznica. Prezaduenost je postala globalni trend. Amerika samo to nije bankrotirala u avgustu 2011. godine, a posle krize u Grkoj koja je poela 2009. godine i jo se nije okonala, probleme oko prezaduenosti imaju Portugalija, Irska, panija, Italija... Sledea slika prikazuje rasprostranjenost javnog duga kao procenat BDP-a u svetu. Podatak je iz 2009/2010 godine. Javni dug stalno belei rast. Trenutno ukupan javni dug u svetu iznosi 59.3% svetskog BDP-a. SLIKA 3: Svetski javni dug kao procenat BDP-a

Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Public_debt_percent_gdp_world_map.PNG

Grka Grka ekonomija je bila jedna od najbre rastuih u evrozoni od 2000. do 2007. godine. Jaka ekonomija i opadajue stope prinosa obveznica omoguile su da Grka drava ima veliki strukturalni deficit (deficit koji postoji kada je ekonomija razvijena). Nastao je veliki deficit zbog finansiranja poslova javnog sektora, penzija i drugih socijaliha davanja. Nakon uvoenja evra, omogueno je zaduivanje po niim kamatnim stopama. U maju 2010. godine defict je iznosio 13.6%, to je meu najviim u svetu u odnosu na BDP. Dug Grke

92

vlade je procenjen na 218 milijardi u januaru 2010. godine. Grko trite obveznica se oslanja na strane investitore. Pretpostavlja se da se 70% dravnih obveznica odrava eksterno. Prema izvorima Financial Times-a od 25-og januara 2010. godine, investitori su poloili 20 milijardi za peto-godinje obveznice sa fiksnom stopom, to je etiri puta vie nego to je Grka vlada raunala. Prema istom izvoru, Atina je prodala deseto-godinje obveznice u iznosu od 5 milijardi. Ovo ukazuje da e se posledice osetiti i u drugim dravama ako se Grka ne izvue iz krize i bankrotira. Sve ovo dovelo je do toga da se snizi rejting Grkog duga. U aprilu 2010. godine agencija Standard & Poors snizila je kreditni rejting Grke na BB+ (status dank). Ovo je potreslo finansijska trita i izazvalo strah da bi dunika kriza u Evropi mogla izmai kontroli. Odmah posle ovoga prinosi na dvo-godinje dravne Grke obveznice su porasle na 15.3%. Agencija S&P je ocenila da u sluaju bankrota investitori ne bi povratili 30-50% svog novca. SLIKA 4: Kamatna stopa na dvo-godinje Grke obveznice

Izvor: Bloomberg

Trenutni javni dug Grke iznosi 170.60% dravnog BDP-a. Deseto-godinje Grke dravne obveznice u periodu od 1998-2012. imale su proseni prinos od 5.30% sa najviom vrednou od 41.8% u martu 2012, a najmanja vrednost prinosa bila je 3.23% u septembru 2005. godine. Tokom poslednjih 12 meseci prinos na Grke obveznice je opao za 9.92%.

93

SLIKA 5: Kretanje prinosa na deseto-godinje Grke dravne obveznice za period od deset godina

Izvor: http://www.tradingeconomics.com/greece/government-bond-yield

Evropska Unija je uspela da oformi fond za spaavanje svojih nesolventnih lanica u iznosu od 864.8 milijardi. Do sada je Grka dobila zajam iz ovog fonda u iznosu od 110 milijardi. Svaka naredna trana se dobija pod sve teim uslovima, jer su rezultati pomoi tragino mali. Ako Grka bankrotira i ispadne iz evrozone, pored nje i drugi e biti na gubitku. Raunica je da bi time Evropska centralna banka bila oteena za 15, Nemaka za 13, Francuska za 10 milijardi evra i tako redom prema upletenosti u Grku ekonomiju. panija U paniji kriza je izazvana problemima sa dugoronim pozajmicama (uglavnom preko 40 godina), slomom trita nekretnina koji je praen bankrotom veine kompanija, i naroito porastom nezaposlenosti na 13.9% u februaru 2009. godine. Javni dug u paniji je u 2010. godini iznosio 60.1% BDP-a, a u 2012. godini se popeo na 69.3%. Zbog krizne situacije moraju biti ponuene vie stope prinosa. Trenutni kreditni rejting panije prema Standard & Poor's rejting agenciji je AA sa negativnim izgledima. Krajem 2010. godine, prinosi 10-godinjih panskih dravnih obveznica porasli su preko 5.5 %, vie od 2% od uporedivih Nemakih dravnih obveznica. U junu 2011. godine ovaj jaz povean je preko 2.70%. Deseto-godinje panske dravne obveznice u periodu od 1993-2012. imale su proseni prinos od 5.7% sa najviom vrednou od 12.66% u januaru 1993, a najmanja vrednost prinosa bila je 3.01% u septembru 2005. godine. Tokom poslednjih 12 meseci prinos na panske obveznice je opao za 0.04%.

94

SLIKA 6: Kretanje prinosa na deseto-godinje panske dravne obveznice za period od deset godina

Izvor: http://www.tradingeconomics.com/spain/government-bond-yield

Portugalija Javni dug Portugalije za 2011. godinu iznosi 108.10% dravnog BDP-a. Prezaduenost je takoe veliki problem u ovoj zemlji. Deseto-godinje Portugalske dravne obveznice u periodu od 1997-2012. imale su proseni prinos od 5.6% sa najviom vrednou od 17.4% u januaru 2012, a najmanja vrednost prinosa bila je 3.16% u septembru 2005. godine. Tokom poslednjih 12 meseci prinos na Portugalske obveznice je opao za 3%. SLIKA 7: Kretanje prinosa na deseto-godinje Portugalske dravne obveznice za period od deset godina

Izvor: http://www.tradingeconomics.com/portugal/government-bond-yield

Irska Javni dug Irske trenutno iznosi 106.40% dravnog BDP-a. Prezaduenost je takoe veliki problem u ovoj zemlji. Deseto-godinje Irske dravne obveznice u periodu od 19912012. imale su proseni prinos od 5.8% sa najviom vrednou od 14.04% u julu 2011, a najmanja vrednost prinosa bila je 3.06% u septembru 2005. godine. Tokom poslednjih 12 meseci prinos na Irske obveznice je opao za 3.44%.

95

SLIKA 8: Kretanje prinosa na deseto-godinje Irske dravne obveznice za period od deset godina

Izvor: http://www.tradingeconomics.com/ireland/government-bond-yield

Italija Italija, kao jedna od zemalja sa dunikim problemima, izaziva veliku zabrinutost u Evropi, to zbog svoje veliine (trea evropska ekonomija), to zbog toga to je Italijansko trite obveznica najvee u Evropi. Evropske banke su izloene prema Italiji sa neto manje od 1 000 milijardi. To je 6 puta vie nego prema Grkoj, to u potpunosti opravdava zabrinutost. Javni dug Italije trenutno iznosi 120.7% dravnog BDP-a. Deseto-godinje Italijanske dravne obveznice u periodu od 1993-2012. imale su proseni prinos od 5.9% sa najviom vrednou od 13.75% u martu 1995, a najmanja vrednost prinosa bila je 3.22% u septembru 2005. godine. Tokom poslednjih 12 meseci prinos na Italijanske obveznice je opao za 2.25%. SLIKA 9: Kretanje prinosa na deseto-godinje Italijanske dravne obveznice za period od deset godina

Izvor: http://www.tradingeconomics.com/italy/government-bond-yield

ZAKLJUAK Dravni dug Evropskih zemalja koje su u krizi u proteklih 5 godina eksponencijalno raste. Trokovi pozajmljivanja za najslabije ekonomije Evrope, PIIGS (Portugliju, Irsku, Italiju, Grku, paniju), ostaju relativno visoki. To vri pritisak na vlade ovih zemalja da brzo primenjuju programe reformi. Ostatak lanica zone preduzimaju sve dramatinije akcije kako bi spreili irenje krize. Trita dravnih obveznica u Evropi su izuzetno nestabilna. Drave evrozone izdale su dug u stranoj valuti () nad kojom nemaju realnu kontrolu. Kao rezultat ovoga ne mogu 96

da garantuju vlasnicima obveznica da e uvek imati neophodan nivo likvidnosti kako bi isplatili obveznice na dan dospea. Drave koje izdaju obveznice u svojoj valuti mogu garantovati da e novac biti uvek dostupan, zato to mogu izvriti uticaj na centralnu banku da emituje jo novca. Ne postoji granica koja odreeuje tano koliko novca centralna banka moe kreirati. Naravno da u sluaju prevelikog i nekontrolisanog tampanja novca dolazi do inflacije. Cela ova situacija ini trite obveznica u EU veoma nestabilno. Ovo je slino kao sa bankarskim sistemom. Ako je neka banka nesolventna, njeni deponenti e poeti da sumnjaju u solventnost banke i poee brzo da konvertuju svoje depozite u gotovinu. Kada svi ovo rade u isto vreme banka nee imati dovoljno novca. Ova nestabilnost bankarskog sistema reena je tako to je centralnoj banci poverena uloga kreditora krajnje instance. To podrazumeva da centralna banka spreava propast banaka i sprei da takvo stanje izmakne kontroli, zatim da bankama obezbedi rezerve kada to ne moe niko drugi, odnosno da sprei bankarsku i finansijsku paniku. Problem na tritu obveznica u EU je veoma slian ovoj situaciji, tako da je i reenje problema slino. Ovo je naravno trenutno jedna od mnogih mera koje se moraju preduzeti. Investitori trae prinos od preko 6% na obveznice Italije i panije. Ove dve zemlje izdaju u grubim procenama 600 milijardi dravnih obveznica godinje. ECB je do sada pored 80 milijardi Grkih, Portugalskih i Irskih dravnih obveznica, kupila nekoliko milijardi pankog i italijanskog duga. Na ovaj nain ECB smanjuje prinose na obveznice ovih drava i na taj nain im olakava duniku krizu. Ovo predstavlja veliko odstupanje od uobiajene politike ECB. Postoji opasnost od dodatnog zaduivanja ve prezaduenih zemalja. Ovo predstavlja veliki rizik i neophodno je ograniiti vlade u buduem izdavanju duga. Ovo bi moglo imati i druge nepovoljne indikacije na finansijska trita i na kurs evra. Neophodno je da se krizna situacija sprei i bilo kako okona dok ne bude kasno. LITERATURA [1] Zvi Bodie, Alex Kane, Alan J. Marcus, Osnovi investicija, esto izdanje, Data status, Beograd, 2009. [2] Dr Dejan D. Eri, FINANSIJSKA TRITA I INSTRUMENTI, II izmenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 2007. [3] William F. Sharpe, Gordon J. Alexander, Jeffery V. Bailey, Investments, sixth edition, Prentice Hall, Inc, Upper Saddle River, New Jersey, 1999. [4] James C. Van Horne, John M. Wachowicz, JR. , Osnovi finansijskog menadmenta, dvanaesto izdanje, Data status, Beograd, 2007. [5] Frederic S. Mishkin, Monetarna ekonomija, bankarstvo i finansijska trita, sedmo izdanje, Data status, Beograd, 2006. [6] http://www.tradingeconomics.com/ [7] http://www.bloomberg.com/ [8] http://en.wikipedia.org/wiki/European_sovereign_debt_crisis#cite_note-39 [9] http://www.nytimes.com/2010/04/28/business/global/28drachma.html [10] http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Greece#2010-2011_debt_crisis [11] http://www.ac-broker.rs/mesecni-izvestaj [12] http://www.efsf.europa.eu/about/index.htm [13] http://www.novimagazin.rs/ekonomija/sad-se-zaduzuju-72-milijarde-dolara [14] http://www.novimagazin.rs/ekonomija/obama-potpisao-plan-za-podizanje-zaduzivanja [15] http://highered.mcgraw-hill.com/sites/007338240x/student_view0/ [16] http://www.nbs.rs/internet/latinica/30/30_4/30_4_5/index.html [17] FINANCIAL TIMES, EUROPE, Thursday August 4, 2011. 97

UTICAJ NAUKE I TEHNOLOGIJE NA IVOTNU SREDINU THE INFLUENCE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY ON ENVIRONMENT_____________________________________________.T2.
IVOTNA SREDINA I ASPEKTI DRUTVENO-EKOLOKE RAZMENE Danica M. Stojiljkovi, Jelena Risti Trajkovi UNAPREENJE UPRAVLJANJA ODLAGANJA VRSTOG OTPADA U CILJU ZATITE IVOTNE SREDINE STUDIJA SLUAJA: EKOLOKO UPRAVLJANJE U OPTINI MAJDANPEK Svetlana D. Mitrovi, Bojana S. Novovi, Milo M. Okiljevi

IVOTNA SREDINA I ASPEKTI DRUTVENO-EKOLOKE RAZMENE

Danica M. Stojiljkovi 1, Jelena Risti Trajkovi2
1

Institut za multidisciplinarna istraivanja, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija, danicarch@yahoo.com 2 Arhitektonski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija, arch.jelena.ristic@gmail.com

Apstrakt: Odrivi razvoj i zatita ivotne sredine, kao i problemi resursnih i biotehnolokih ogranienja rasta grada, samo su neka od urbanistikih tema koja su postala aktualna, ako ne i kljuna za ivot i budunost svakog velikog grada i svakog odgovornog drutva. Diskusije o globalnim problemima ivotne sredine i o mogunosti za odrivu budunost uobiajeno ignoriu urbano poreklo mnogih problema u okviru pitanja zatite ivotne sredine. Prirodni ili ekoloki uslovi i procesi ne deluju odvojeno od drutvenih procesa, stoga su postojei drutveni i prirodni uslovi uvek rezultat sloene transformacije postojee konfiguracije koje su same po sebi i prirodne i drutvene. Jedna od glavnih karakteristika savremenog urbanog ivota je sveprisutna potreba za drutveno i materijalno metabolisanom prirodom u cilju odrivog urbanog ivota. Zato, ne bi trebalo da udi, da je u praksi svakodnevnog ivota urbana priroda osnovno materijalno i simboliko dobro koje produbljuje urbane drutvene klasne i polne konflikte i borbe, kao i kulturne podele oko njegove upotrebe i kontrole. Prostorna raspodela ogranienih prirodnih resursa tesno je uzrono-posledino povezana sa problemima neujednaenih urbanih drutveno-ekolokih promena. U tom smislu sastavni deo ekolokih studija postala su i pitanja drutvene pravde. Ovaj rad postavlja pitanja destrukcije i transformacije prirode kroz procese urbanizacije sa istorijsko-materijalistikog gledita, pre nego iz savremene perspektive pokreta za pravdu ivotne sredine. S obzirom da su glavni problemi ivotne sredine u bliskoj vezi sa procesom urbanizacije glavni cilj ovog rada je da istrai umreene procese drutveno-ekoloke razmene koji omoguavaju da se sagledaju i razumeju povezani ekonomski, politiki, drutveni i ekoloki procesi koji formiraju urbane pejzae. Kljune rei: ivotna sredina, drutveno-ekoloka razmena, urbanizacija, neujednaen urbani razvoj, odrivi razvoj

99

ENVIRONMENT AND ASPECTS OF SOCIO-ENVIRONMENTAL CHANGE Danica M. Stojiljkovi1, Jelena Ristic Trajkovi2
1

Institute of Multidisciplinary Research, University of Belgrade, Belgrade, Serbia, danicarch@yahoo.com 2 Faculty of Architecture, University of Belgrade, Belgrade, Serbia, arch.jelena.ristic@gmail.com

Abstract: Sustainable development and environmental protection issues, as well as the problems of resource and biotechnological restrictions of the city growth, are just a few of the numerous urbanistic topics that have become relevant or even crucial for the existence and future of every large city and every responsible society. Most discussions on global environmental issues and possibilities for sustainable future usually ignore the urban origin of many problems that appear within the environmental issues. Natural or environmental conditions and processes do not happen separately from social processes. Thus the existing social and natural conditions are always the result of a complex transformation of the existing configuration that is by itself both natural and social. One of the main characteristics of modern urban life is the overwhelming need for socially and materially metabolized nature for the purpose of sustainable urban living. Therefore, it should not be surprising that in the practice of everyday life, urban nature belongs to basic material and symbolic goods that intensify urban, social, class and gender conflicts and struggles, but also the cultural divisions over its use and control. Spatial distribution of limited natural resources is closely causally linked to the problems of uneven urban social-ecological changes. In this respect, the issues of social justice have also become an integral part of the environmental studies. This paper raises the issues of destruction and transformation of nature through the processes of urbanization from the historical-materialistic aspect, rather than from the aspect of the contemporary movement for environmental justice. Since the major environmental problems are closely related to the process of urbanization, the main objective of this paper is to explore the networked socio-ecological exchange processes which allow us to see and understand the interrelated economic, political, social, and ecological processes that create urban landscapes. Keywords: environment, socio-environmental change, urbanization, uneven development, sustainable development UVOD Sve rasprostranjenija svest o uticaju oveka na ivotnu sredinu i ekolokoj krizi nae planete navodi da je neophodno preispitati negativne posledice urbanizacije na drutvo, ekonomiju i ivotnu sredinu. Prirodni ili ekoloki uslovi i procesi ne deluju odvojeno od drutvenih procesa, ve su postojei drutveni i prirodni uslovi uvek rezultat sloene transformacije postojee konfiguracije koje su same po sebi i prirodne i drutvene. Proces urbanizacije je sa jedne strane praen drutveno-ekonomskim razvojem, a sa druge je istovremeno postao generator serije kriznih stanja u svim segmentima duhovnih i materijalnih relacija. Kako istie Pui kriza je kao novo dominantno stanje proizala i ishodila u tehniko-tehnolokom svetu, pri emu jednom zapoet proces ekonomskog rasta se ne moe zaustavi a da to kod njegovih generatora ne proizvede ogromne posledice (Pui, 2001, str.99). Podela sveta na tehniko-tehnoloke promotere, sledbenike, imitatore i posmatrae uspostavila je novi izraz globalne sudbine civilizacije i podele na razvijeni i nerazvijeni deo 100

sveta. Meutim, potrebno je napomenuti, da ova tehniko-tehnoloki izazvana kriza dotie oba sveta, iako na sasvim razliite naine. Usled sve intenzivnijeg globalnog procesa urbanizacije i industralizacije, sedamdesetih godina 20. veka, postaje aktuelan koncept odrivog razvoja. Odrivi ravoj je popularna, opteprimenljiva fraza koja nastoji da zahvati sutinu sve vee zabrinutosti za budunost planete, naglaavajui pri tom sloene veze izmeu ivotne sredine i razvoja. Meutim, u sve raznovrsnijoj i obimnijoj literaturi o odrivom razvoju, malo je panje posveeno urbanom kao procesu nastalom usled drutveno-ekoloke razmene. Diskusije o globalnim problemima ivotne sredine i o mogunosti za odrivu budunost uobiajeno ignoriu urbano poreklo mnogih problema u okviru pitanja zatite ivotne sredine. Iz tog razloga namee se potreba da se preispitataju i prikau negativne posledice urbanizacije i drutvenog razvoja na ivotnu sredinu, kao i posledice neujednaenog razvoja u okviru razvijenog i nerazvijenog dela sveta. S obzirom da su glavni problemi ivotne sredine u bliskoj vezi sa procesom urbanizacije glavni cilj ovog rada je da istrai umreene procese drutveno-ekoloke razmene koji omoguavaju da se sagledaju i razumeju povezani ekonomski, politiki, drutveni i ekoloki procesi koji utiu na ivotnu sredinu. URBANIZACIJA KAO PROCES DRUTVENO-EKOLOKE RAZMENE Odnos izmeu urbanih sredina i prirode dugo je bila taka rasprave kako za ekoloki orijentisane drutvene teoretiare, tako i za drutveno orijentisane teoretiare ivotne sredine. Proces urbanizacija se dugo posmatrao kao proces u okviru koga se "prirodno" okruenje preuzima od strane "izgraenog" okruenja. Grad je u tom sluaju pozicioniran kao antiteza prirodi. U poslednjih nekoliko decenija, teoretizacija odnosa ovek-okruenje znaajano je unapreena tako da savremeni teoretiari sve vie prepoznaju da prirodni ili ekoloki uslovi i procesi ne deluju odvojeno od drutvenih procesa. Ovakav stav svakako moemo uoiti i u okviru Marksovih ideja, koji je ove odnose prepoznao pre vie od 150 godina, ali je ovaj njegov stav tek nedavno ponovo privukao panju koju zasluuje. O sloenostima drutveno-ekolokih odnosa meu prvima je sugerisao Engels koji je govorio da ako pogledamo na prirodu u celini, na prvi pogled vidimo sliku beskrajne mree odnosa i delovanja, permutacija i kombinacija, u kojoj nita ne ostaje gde i kako je bilo, ve se sve kree, menja, nastaje i prolazi (Engels, 1940, str. 45). Takoe, pojam "metabolizam" je centralna metafora za Marksov pristup analizi dinaminih unutranjih odnosa izmeu oveka i prirode. Prema Marksu drutveno-prirodni (socionatural) metabolizam je osnov i mogunost za drutveno-ekoloku istoriju kroz koju se priroda i ljudi transformiu. Materijalistiki pristup insistira na tome da je "priroda" sastavni deo metabolizma drutvenog ivota. Nastavljajui se na marksistiku misao Lefevr (Henri Lefebvre) smatra da je prirodni prostor bio i ostao, zajednika polazna taka, poreklo drutvenog procesa. On istie da u trenutku kada su kapitalizam, i generalno razvoj, pokazali da njihov opstanak zavisi od mogunosti da proire svoja osvajanja na prostor u celini: na zemljite; na podzemne resurse koji lee duboko u zemlji i ispod mora (energija, sirovine) i na ono to bi se moglo nazvati nadzemnom sferom, teorijsko promiljanje je prinueno da redefinie ekonomske, politike, kulturalne kao i ostale gradske oblike, funkcije i strukture i drutvene potrebe inherentne urbanom drutvu: ...Prostor u smislu zemlje, tla, nije nestao, niti je ukljuen u industrijsku proizvodnju, naprotiv, jednom integrisan u kapitalizam, samo dobija na snazi, kao specifian element ili funkcija u ekspanziji kapitalizma... Ne samo da je kapitalizam zauzeo ve postojei prostor Zemlje, ve takoe ima tendenciju da proizvede prostor za sebe. Kako je ovo mogue? Odgovor je: putem i uz pomo urbanizacije, pod pritiskom 101

svetskog trita; i u skladu sa zakonom reprodukcije i ponavljanja, ukidanjem prostorne i vremenske razlike, unitavanjem prirode i prirode vremena. (Lefebvre, 1991, str. 325-326) Drutvenu proizvodnju urbanih okruenja Lefevr naziva druga priroda, koja je po njemu nuno drutveno proizvedena i na taj nain otvara put ka razumevanju sloene meavine politikih, ekonomskih i drutvenih procesa koji oblikuju i reoblikuju urbane pejzae. Urbano predstavlja sredinje ostvarenje kapitalistikih drutvenih odnosa i globalnih drutveno-ekolokih odnosa kroz koje je savremeni ivot proizveden, i u materijalnom i kulturnom smislu. U okviru kapitalistikih drutvenih odnosa kroz cirkulacija kapitala i mobilizaciju radne snage dolazi do metabolikih transformacija drutva i prirode. Sa ekolokog gledita, prema tome, treba da razumemo kako akumulacija kapitala funkcionie kroz procese ekosistema (sistemske procese ekologije), dok ih preinauje i samim tim remeti. S tim u skladu, Harvi (David Harvey) u svojoj knjizi Juistice, Nature and the Geography of Difference, govori da ne postoji nita neprirodno u vezi Njujorka. Cirkulacija novca i kapitala treba de se posmatra kao ekoloka varijabla (promenljiva) koja je u svakom segmentu vana kao i cirkulacija vazduha i vode. (Harvey, 2005, str.88) Dakle, ne postoji nita neprirodno u vezi izgraenih okruenja, s obzirom da su izgraena od prirodnih resursa kroz drutveno posredovane prirodne procese, i sva proizvedena okruenja predstavljaju specifini istorijski rezultat drutveno-ekolokih procesa. IVOTNA SREDINA KAO UPOTREBNA VREDNOST U tradicionalnim industrijskim proizvodnim procesima odnos prema ivotnoj sredini je dugo bio sastavljen od izolovanih procesnih polazita: mesta iskoriavanja ili porekla sirovina, mesta proizvodnje, kao i mesta prodaje. Samo distributivne mree ovog sistema imale su iru prostornu dimenziju. Danas prostor ivotne sredine je reorganizovan kroz funkciju traganja za sve oskudnijim prirodnim resursima, energijom, vodom i svetlou. Iz tog razloga, prostor postaje glavni ulog u borbama i akcijama usmerenim ka jednom cilju akumulaciji kapitala i prisvajanju vika vrednosti. Mnoge prirodne sirovine i izvori energije iscrpljivanjem postojeih prirodnih resursa, kao i sam prostor, postale su globalni problem. Priroda i prirodni resursi kojih je ranije bilo u izobilju, jer su nastali "prirodno", i nisu imali nikakvu vrednost, postali su retki, i tako su dobili na vrednosti. Kao rezultat toga upotrebna vrednost prirode, tako dugo u senci razmenske vrednosti, dobila je na znaaju. Lefevr uoava da je zahvaljujui dijalektikom procesu obilje industrijskih proizvoda u dananjem potroakom drutvu praeno inverznom pojavom nove oskudice. Imajui u vidu da je sama ova dijalektika retko bila predmet bilo kakve analize ili objanjenja, jer je njeno delovanje zamenjeno kontinuiranim diskusijama o zagaenju, pretnji okolini, ekosistemima, unitavanju prirode, iskorienju resursa, Lefevr smatra da takva tumaenja esto slue samo kao ideoloka maska, dok sve vei "novi nedostaci" ubrzano vode ka novim krizama. Konanost prirode, odnosno iscrpljivanje prirodnih resursa, doprineli su da ovi elementi, iako neproizvedeni, prisvajaju vrednost, i upotrebnu i razmensku, jer ih vie nije mogue dobiti iz prirode. Zbog iscrpljivanja prirodnih resursa, i kontinuiranog rasta njihove vrednosti, javlja novi zahtev: zahtev za proizvodnjom ili reprodukcijom elementarnih materijala (sirovina, energije). U veini savremenih urbanistikih planova, koristei najvie visoko tehnoloke usavrene aplikacije, sve je proizvedeno: voda, vazduh, svetlo - ak i samo zemljite. Sada kada su sami elementi proizvedeni i reprodukovani, odnos proizvodne aktivnosti prema prostoru je promenjen, on sada ukljuuje prostor na drugi nain, a to vai kako za poetne faze procesa, tako i za krajnje faze, i za sve korake izmeu. Mimeza 102

(imitacija) prirode omoguava da se uspostavi apstraktna "prostornost" kao koherentan sistem koji je delimino vetaki, a delimino stvaran. Sve je laano i sofisticirano; priroda je sasvim nestala, osim u nekoliko znakova i simbola-a, a ak i u njima priroda je samo reprodukovana. Urbani prostor je odvojen od prirodnih prostora, ali on ponovo stvara sopstveni prostor na osnovu proizvodnih kapaciteta. Prirodni prostor, bar pod odreenim drutveno-ekonomskim uslovima, postaje retka roba. Obrnuto, oskudica postaje prostorna i lokalna. Sve na taj nain povezano sa nestaicom ima veze sa Zemljom: resursi, oni koji su ispod zemlje (nafta) i oni iznad nje (vazduh, svetlost, volumen prostora, itd), zajedno sa stvarima koje zavise od ovih resursa, kao to su povre i proizvodi ivotinjskog porekla i razne vrste energije. (Lefebvre, 1991, str. 328-329) U okviru projektu Zira Zero Island arhitektonskog tima BIG pored organske forme autori su predvideli stvaranje autonomnog planinskog ekosistema, tako da se protok vazduha, vode, toplote i energije kanalie na skoro prirodne naine. Ovaj projekt predstavlja kombinaciju high-end stanovanja i low-end korienja resursa i predstavlja budunost odrivog urbanog razvoja.

Slika 2: BIG, Zira Zero Island, izvor: www.big.dk

NERAVNOMERNI DRUTVENO-EKOLOKI USLOVI Marksistika urbana politika ekologija eksplicitno prepoznaje da su materijalni uslovi koji ine urbanu sredinu kontrolisani, manipulisni i slue interesima elite na raun marginalizovanih populacija. Povezana mrea drutveno-ekolokih odnosa koji ine veoma neujednaena urbana okruenja, ali i oblikuju procese neujednaenog geografskog razvoja na drugim geografskim skalama, postala je veoma aktuelan teren oko koga se politike akcije i drutvena pomeranja odvijaju. Prirodni resursi i druge okolnosti u prirodi omoguavju brzu proizvodnju vika vrednosti, tako da slobodan pristup i kontrola nad predelima bogatim sirovinama postaje jedna od centralnih taaka akumulacije prisvajanjem. Stalna potraga za prirodnim resursima visokog kvaliteta u cilju oduzimanja i proizvodnje vika vrednosti je 103

prema tome kljuni aspekt istorije geografijskog razvoja kapitalizma. Harvi objanjava da se razvoj neoliberalizma mora sagledati kao decentralizovani i nestabilni evolutivni proces kojeg karakterie neravnomeran geografski razvoj i snani konkurentski pritisci izmeu dinamika razliitih centara politiko-ekonomske moi (Harvey, 2005, str.41). Neravnomeran razvoj geografije neoliberalizma sugerie na raznolikost, inovaciju i konkurenciju izmeu nacionalnih, regionalnih, a u nekim sluajevima i gradskih modela upravljanja i ekonomskog razvoja. Na osnovu svega navedenog Harvi zakljuuje da su sredstva za proizvodnju vika vrednosti geografski diferencirana i locirana i njihova aproprijacija stoga zavisi od prostornih strategija da se omogui pristup i kontrola nad njima. (Harvey, 2005, str.91-92) Procesi neravnomernog geografskog razvoja koji su pratili drutveno-ekonomsko restrukturiranje doprineli su u velikoj meri ekolokim promenama u urbanim okruenjima. Vano je istai injenicu da iako kvaliteti okruenja (i drutveni i fiziki) mogu biti poboljani u nekim mestima i za neke ljude, oni esto dovode do pogoranja drutvenih i fizikih uslova i kvaliteta na drugim mestima. Stoga su pitanja drutvene pravde danas postala sastavni deo ekolokih studija. Shodno tome, literatura koja se razvila u vezi mnogih pitanja ivotne sredine ima za temu ne samo neravnomernu raspodelu pogodnosti okruenja, ve i nepravdu i tetu na raun ekonomski, politiki marginalizovanih drutvenih grupa. Meutim, iako je veliki deo literature o ekolokoj pravdi, osetljiv na centralnost drutvenih, politikih i ekonomskih odnosa moi u oblikovanju procesa nejednakih drutveno-ekolokih uslova, esto ne uspeva da shvati na koji nain su ovi odnosi sastavni deo funkcionisanja kapitalistikog politiko-ekonomskog sistema. Marksistika politika ekologija, nasuprot tome, tvrdi da su neravnomerni drutveno-ekoloki uslovi proizvedeni putem posebnih kapitalistikih oblika drutvene organizacije metabolizma prirode. Harvi daje akcenat na zloupotrebu i pljakanje svetkih resursa i upotrebnih vrednosti izvrenu kroz ovlaene aproprijacije (prisvajanja) u okviru nerazvijenih regiona, a od strane globalnih kompanija sa ili bez prisustva drave (Harvey, 2005, str.93). Ambiciozne grupe koje esto rade na lokalnom nivou, kao deo strategije nametanja na svetsko trite, izvlae viak kapitala na tetu sugraana. Ovo predstavlja deo procesa akumulacije kapitala kroz pravno ili bespravno oduzimanje imanja i dobara. Takoe do novih prostornih trita dolazi se i kroz prisvajanje ili devastaciju imovine rivala putem komercijalne konkurencije i geopolitikih manevara (ukljuujui vojne intervencije i unitenja). Nain stvaranja kapitala je konstanti proboj prostornih barijera i otvaranje novih trinih prostora. Prinudni zakoni konkurencije daju stalnu nestabilnost u geografskom pejzau kapitalizma i vode ka preseljenju proizvodnje na povoljnije lokacije. Harvi navodi da se u poslednje vreme mnogo panja posveuje samo-organizaciji dinamike koncentracije i centralizacije kapitala u prostoru. Krune i celokupne uzronosti unutar globalne privrede na taj nain obezbeuju da bogati regioni postanu jo bogatiji, a siromani regioni jo siromaniji. Napetost izmeu geografske centralizacije i irenja kapitala je sveprisutna u okviru geografskih predela. Stoga moemo zakljuiti da u proteklom periodu neoliberalne dominacije postoji neverovatan rast monopola i kontrole robe. U oba sluaja, efekat je da aktivnosti u drugim prostorima postaju podreene centralizovanim vlastima. ZAKLJUAK Ekspanzivna literatura o tehnikim problemima urbane ivotne sredine ne priznaje blisku vezu izmeu protivrenosti kapitalistikog urbanizacionog procesa i nepravde okruenja (enviromental injustices). Meutim, neomarksistika misao nas podsea da je okruenje grada duboko uhvaeno u ovom gore pomenutom dijalektikom procesu, i da su ideologije, prakse i projekti zatite ivotne sredine sastavni deo urbanizacijskog procesa prirode. Jedana od glavnih karakteristika urbanog ivota je sveprisutana potreba za drutveno 104

i materijalno metabolisanom prirodom u cilju odrivog urbanog ivota. Zato, ne bi trebalo da udi u praksi svakodnevnog urbanog ivota, to je urbana priroda osnovno materijalno i simboliko dobro koje produbljuje urbane drutvene klasne i polne konflikate i borbe, kao i kulturne podele oko njegove upotrebe i kontrole. Dok tradicionalna istorija urbanog okruenja ima tendenciju da se koncentrie na konfiguraciju stvari i dogaaja, vienje kroz istorijski materijalizam daje prioritet istraivanju umreenog drutveno-ekolokog metabolizma i njegovih odnosa snaga kroz koje se stvari konstituiu i organizuju. Zahvalnost: Rad predstavlja istraivaki doprinos projektima OI 179048 i TR 36034 koji su finansirani od strane Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije. LITERATURA [1] D. Harvey, Justice, Nature and the Geography of Difference, Blackwell, Oxford, 1996. [2] D. Harvey, Neoliberalism and the City, Studies in Social Justice, volume 1, Number 1, pp. 2-13, 2007. [3] D. Harvey, Social Justice and the City, Blackwell Publishers, Cambridge, MA, 1973. [4] D. Harvey, Spaces of global capitalism, Towards a theory of uneven geographical development, Verso London, 2005. [5] F. Engels, Dialectics of Nature, International Publishers, New York, 1940. [6] H. Lefebvre, The production of space, translated by Donald Nicholson-Smith. Blackwell Publishing, Oxford,1991(1974). [7] H. Lefevr, Urbana revolucija, Nolit, Beograd, 1974. [8] K. Marx, Capital, vol 1,Vintage Books New York, 1976 (1867). [9] Lj.Pui, Ljubinko. Odrivi grad: ka jednoj sociologiji okruenja. Nova175, Beograd, 2001.

105

UNAPREENJE UPRAVLJANJA ODLAGANJA VRSTOG OTPADA U CILJU ZATITE IVOTNE SREDINE STUDIJA SLUAJA: EKOLOKO UPRAVLJANJE U OPTINI MAJDANPEK
Svetlana D Mitrovi*1, Bojana S Novovi, Milo M Okiljevi Ekonomski institut, Beograd, Republika Srbija Apstrakt: Cilj Strategije upravljanja otpadom je da predloi smernice za ostvarenje uslova racionalnog i odrivog upravljanja otpadom uz potovanje osnovnih principa i zahteva zatite ivotne sredine. Odrivo upravljanje otpadom podrazumeva primenu sistema koji su ekoloki efikasniji, ekonomski pristupaniji i drutveno prihvatljiviji za odreeni region shodno individualnim okolnostima. Optinu Majdanpek karakterius jedne strane prirodne resursi i potencijali od nacionalnog znaaja, a s druge strane rudarstvo i nekontrolisano odlaganje otpada. U ovom podruiju pored niza prirodnih resursa, se nalazi i Nacionalni park erdap ija podruja prema Zakonu o nacionalnim parkovima podleu I, II i III stepenu zatite. Jedan od izvora zagaenja je vrst otpad sa teritorije optine Majdanpek koji se odlae na kontrolisanim i divljim deponijama. Postoji oko 25 divljih deponija od ega se 12 nalazi blizu vodnih tokova reka. Odlae se komunalni, industrijski i medicinski otpad. Ekoloko upravljanje odlaganjem vrstog otpada se sastoji od sinhronizovanih aktivnosti na praenju kvaliteta i zagaenja prirodnih resursa, izgradnji potrebne infrastrukture i unapreenja zakonske regulative. Cilj rada je da identifikuje status i faktore rizika koji imaju uticaj na ivotnu sredinu, kao i da da predloge za ekoloko upravljanje odlaganjem otpada u optini Majdanpek. Kljune rei: odlaganje otpada, zatita ivotne sredine, prirodni resursi, ekoloko upravljanje

IMPROVEMENT IN MANAGEMENT OF SOLID WASTE IN ORDER TO PROTECT ENVIRONMENT CASE STUDY: ENVIRONMENTAL MANAGEMENT IN MAJDANPEK
Svetlana D Mitrovi*, Bojana Novovi, Milo M Okiljevi Economic Institute, Belgrade, Serbija Abstract: The aim of the Waste Management Strategy is to propose guidelines for creating the conditions of a rational and sustainable waste management, respecting fundamental principles and environmental protection requirements. Sustainable waste management implies the application of environmentally effective, economically feasible and socially acceptable systems for a specific region, according to individual circumstances. Majdanpek municipality is characterized on the one hand by natural resources and potential of national importance, and on the other hand by uncontrolled mining and waste disposal. In this area, in addition to a number of natural resources, there is a National Park "Djerdap" whose areas are

Mitrovi Svetlana, svetlana.mitrovic@ecinst.org.rs 106

subject of the I, II and III degree of protectionaccording to the Law on National Parks. One of the pollution sources is solid waste from the Majdanpek municipality disposed of at a controlled and illegal dumps. There are about 25 illegal dump sites, of which 12 are located close to the river water flows. Municipal, industrial and medical waste are disposed. Ecological management of solid waste disposal consists of synchronized activities to monitor quality and pollution of natural resources, building the necessary infrastructure and improve regulation. The aim of this work is to identify the problems of waste disposal and risk factors that have an impact on the environment, as well as to provide suggestions for the environmental management of waste disposal in Majdanpek. Key words: waste disposal, environment protection, natural resources, environmental management UVOD Nacionalni prioritet koji vodi ka odrivom razvoju je zatita ivotne sredine i racionalno korienje prirodnih resursa. Razvojem privrede, pogotovo teke industrije, deponovonjam ne recikliranog otpada i nedomainsko ponaanje dovodi do zagaenja ivotne sredine i prirodnih resursa u njoj. Sa ciljem poboljanja ovakve situacije potrebno je koristiti adekvatna nauna i tehnika reenja. METODOLOGIJA RADA Istraivanja na poboljanju upravljanja odlaganja vrstog otpada raena su na osnovu primene izvetajne metode o aktuelnom stanju zatite ivotne sredine prema rezultatima sprovedene ankete u optinama istone Srbije. Koriene su informacije relevantnih ministarstava, nacionalnih strategija, zakonska regulativa iz oblasti zatite ivotne sredine, izvetaji Republikog zavoda za statistiku, standardi serije ISO 14000: 2004 sistema upravljanja ivotnom sredinom. POTENCIJALI PRIRODNIH RESURSA I NJIHOV ZNAAJ ZA OPTINU MAJDANPEK Prirodni resursi su opte dobro i veliko bogarstvo jedne zemlje. Zbog svakodnevnih rastuih potreba, uporebljavamo ih sve vie. Neki od resursa se crpe mnogo bre nego to mogu da se prirodno nadomeste, dok su drugi praktino neiscrpivi. Zbog toga se u literaturi sree podela prirodnih iscrpivih resursa na obnovljive i neobnovljive. Obnovljivi resursi pripadaju grupi iscrpivih resursa koji se troe bre nego to se mogu u prirodi nadomestiti. Neobnovljivi resursi su prirodni resursi koji ne mogu ponovo nastajati. Za odrivo korienje prirodnih resursa potrebno je da postoje odgovarajue strategije i zakonodavni okvir koji podrava njeno sprovoenje, a sve to u skladu za zahtevima i ciljevima EU. U optini Majdanpek sreemo se i s obnovljim i s neobnovljivim prirodnim resursima. Veliki prirodni potencijal optine Majdanpek ine ume. Oko 72% teritorije je pokriveno umama, to predstavlja dobru osnovu za razvoj drvne industrije, ali predstavlja i potencijal za razvoj lovnog i rekreativnog turizma. Oko 89% ovih uma zauzimaju ume za proizvodnu namenu. Preovlauju visoke ume, a u manjem delu su niske degradirane ume. Postoje ume u privatnom vlasnitvu, dravne ume i ume na teritoriji Nacionalnog parka erdap. Dravne ume se prostiru na povrnini od 22.153ha i njima gazduje JP Srbijaume. Povrina Nacionalnog parka erdap iznosi 63.608 h. Ukupna povrina uma u Nacionalnom parku iznosi 45.244 h, dok je povrina dravnih uma, kojima i gazduje JP Nacionalni park erdap 38.226 h. Sa oko 56,7% teritorije zastupljene su visoke ume koje se prostiru na povrini od 8.837h, dok je povrina izdanikih uma 9.929 h, vetaki podignutih sadnica svega 85 h i ostalog zemljita oko 840 h (5,4%). U visokim umama skoncentrisano je 2.265.000 m3, tj 72%.ukupne drvne zapremine, a u izdanikim umama oko

107

865.000 m3, tj 28% od ukupne zapremine. Sa aspekta proizvodne namene 88% ovih uma ima namenu zatite zemljita, zatim 8% namenu prirodnog rezervata, dok oko 1,6% povrine ine nauno istraivaki rezervati. Privatne ume u optini Majdanpek zauzimaju povrinu od 21.596 ha saukupnom zapreminom od 1.682.834 m3 i zapreminskim prirastom od 25.533 m3 . Vodnim resursima treba posvetiti veliku panju s obzirom na znaaj vode kao materije. Optinu Majdanpek karakteriu razliiti vodni resursi. Kroz nju prolaze meunarodna reka Dunav sa svojim pritokama rekom Pek i Porekom rekom. Reka Dunav kroz ovu optinu protie duinom od 54km i predstvlja prirodnu granicu sa Rumunijom. Vee reke na teritoriji ove optine su Poreka reka i reka Pek koju ine Mali i Veliki Pek. Obe reke se ulivaju u Dunav. Kao prirodni resurs, a i za vodosnabdevanje grada Majdanpeka formirana su dva vetaka jezera: Pustinjac koje se puni vodom iz reke Veliki Pek i jezero Veliki Zaton na reci Mali Pek. Jezero Pustinjac je izgraeno 1973. godine i tokom vremena je slabo odravano, dok je jezero Veliki Zaton izgraeno 1980. godine, a poslednji put ieno 2006. godine. Donji Milanovac se snabdeva vodom za pie iz erdapskog jezera. Opremljen je fabrikom za membrasno preiavanje vode za pie. Nacionalni park erdapje najvei nacionalni park u Srbiji. Prostire se na teritoriji tri optine: Golubac, Majdanpek i Kladovo. Ukupna povrina parka je 63.608,45 ha. Osnovna obeleja ovog parka su velika umovitost oko 65%, bogatsvo flore i faune, geomorfolokih oblika, kulturno-istorijski spomenici. U njemu se mogu nai vie od 1.100 biljnih vrsta od kojih su neke vrlo retke. kao to su Paniev maklen, Kavkaska lipa i Koprivi. Najznaajniji kulturno-istorijski spomenik je neolitsko naselje Lepenski vir. Podruje je bogato krupnom divljai i ribom.O bogatsvu ivotinjskog sveta moe se zakljuiti na osnovu podataka dobijenih sa teritorije lovita na ovom podruju. Postoji etiri lovita: Todorova reka, Severni Kuaj, Miro trbac i erdap. Lovite erdap obuhvata povrinu od 63.608,45 ha, od ega je lovnih povrina ukupno 5.825,47 ha. Lovite se prostire na delovima planinskih masiva Severnog Kuaja, Miroa i trpca, a u pojasu irine 2-10km koji gravitira Dunavu i obuhvata i samu reku u duini od oko 100km. U ovom lovitu mogu se nai jelen, srna, divlja svinja, divokoza, zec, jarebica, fazan itd. Proseni godinji ulovu u periodu 2006-2008. godine po glavnim ribolovnim vrstama, prema podacima Nacionalnog parka erdap su: som 36t/god, smu 45t/god, aran 12t/god, bela riba 10t/god, itd FAKTORI RIZIKA ZA ZAGAENJE PRIRODNIH RESURSA Na zagaenje ivotne sredineove optine utie komunalni otpad, industrijski i medicinki. Zagaenja direktno utiu na vodne resurse [3], vazduh i zemljite, a indirektno i na biljni i ivotinjski svet. Nastajanje komunalknog otpada zavisi od socijalno-ekonomskog stanja domainstava i privredne razvijenosti optine. Upravljanje komunalnim otpadom se vri na lokalnom nivou i za to su zaduena komunalna preduzea. U analiziranim optinama razliita je opremljenost komunalnih preduzea, ali zajednika im je karakteristika da ni jedno preduzee nema kolsku vagu i da se ne vri merenje deponovanog otpada. Zbog toga se koliina deponovanog otpada kao i njegov sastav utvruje na osnovu procene lica koja su zaduena za upravljanje otpadom. Sakupljanje vrtsog komunalnog otpada se u optini Majdanpek vri sa teritorije Majdanpeka, Donjeg Milanovca, Mosne, Crnajke, Rudne Glave i Glubinja. Zbog teritorijalne rasprostranjenosti za odvijanje ove usluge zaduena su dva preduzea JKP Komunalac iz Majdanpeka i JKP Donji Milanovac iz Donjeg Milanovca. JKP Donji Milanovac zadueno je za sakupljanje i deponovanje otpada na podruju koje obuhvata Donji Milanovac, naseljeno mesto Mosna i Golubinje. Ovom uslugom je

108

pokriveno oko 18% stanovnika ove optine. Komercijalni otpad se sakuplja i od trgovinskih radnji, hotela, restorana i kola. Preduzee raspolae jednim vozilom za odvoenje smea starosti etiri godine i sa 120 kontejnera prosene starosti 15 godina. Vri se odvojeno sakupljanje komunalnog otpada i PET ambalae. JKP Komunalac je zadueno za sakupljanje i deponovanje komunalnog otpada sa teritorije grada Mjadanpeka i naseljenih mesta Blizne i Rudne Glave. Ovom uslugom je pokriveno oko 40% stanovnika. Preduzee raspolae sa oko 150 kontejnera prosene starosti est godina. Vri se separatno sakupljanje komunalnog otpada.
80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Negotin Bor Boljevac Majdanpek

Slika 1. Pokrivenost stanovnitva uslugom sakupljanja komunalnog otpada 2008.godine. Komunalni otpad na teritoriji optine Majdanpek se odlae na deponiju RTB Bor povrine 2.500m od 2004. godine. Prosena godinja koliina otpada koji se deponuje iznosi oko 9.500m. Deponija se po potrebi pokriva jalovinom i zatiena je nasipom. Posmatrano prema koeficijentu deponovanog komunalnog otpada po glavi stanovnika optina, moe se zakljuiti da optina Majdanpek ima najvie odloenog otpada na kontrolisanu deponiju sa 384 kg/stanovniku, to je na nivou Republike Srbije i vie od Bugarske (380,5 kg/st), Slovenije (355,3 kg/st), eke Republike (306 kg/st), Poljske (180,5 kg/st).
450,0 400,0

Otpad, kg po stanovniku

350,0 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 Negotin Bor Boljevac Majdanpek

Slika 2. Deponovane koliine komunalnog otpada u 2008 godini. Zbog nepokrivenosti cele teritorije ovom uslugom, otpad se nekontrolisano odlae na brojne divlje deponije pored vodnih tokova, puteva, poljoprivrednog zemljita, pa ak i stambenih zgrada i u granicama nacionalnog parka erdap. Postoji 25 divljih deponija 109

povrine 15.195m. Procenjena koliina otpada na divljim deponijama je 9.148 m. S obzirom na opredeljenje naseljenog mesta Donji Milanovac da razvija turizam, neke divlje deponije su ve sanirane, dok je za neke kao to su Boljetin, Topolnica, Golubinje i Orekovica sanacija u toku. Oko 12 divljih deponija porine 7.345m se nalazi blizu ili na obali malih reica koje se ulivaju u reku Pek ili Poreku reku. Tamo je deponovano oko 3.955 m razliitog otpada. Tabela.1. Deponije blizu obala vodotoka u optini Majdanpek
r.b. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Mesto /naselje Debeli Lug Debeli Lug Jasikovo Vlaole Vlaole Vlaole Leskovo Rudna Glava Crnajka Golubinje Topolnica Orekovica lokacija obala reke Pek kod eleznikog mosta kod stadiona Kod spomenika Obala Boine reke 50m od kole Reka Malo Leskovo Velika Brestovica Miloeva kula 12km od D. Milanovca prema Kladovu 10km od D. Milanovca prema Zajearu 4km od D. Milanovca prema Beogradu Udaljenost od obale vodotoka, um na samoj obali 1 3 Na samoj obali Na samoj obali Na samoj obali 5 Na samoj obali Na samoj obali 7m Na samoj obali Na samoj obali Povrina, u m 500 600 850 175 300 1.050 200 1.050 320 500 1.000 800 Procenjena koliina otpada, u m 250 300 170 210 60 735 100 1.050 160 300 300 320 Komunalni kabasti Komunalni kabasti Komunalni kabasti Komunalni el. ureaji graevinske gume Vrsta otpada komunalni Komunalni graevinski komunalni komunalni Komunalni graevinski Komunalni graevinski

Osnovni problemi u funkcionisanju upravljanja komunalnim otpadom je nedostatak kontejnera za poveanu pokrivenost stanovnitva, velika starost kontejnera, udaljenost deponija i gomilanje smea pored kontejnera. Privatizacijom RTB Bor moe doi do zatvaranja i saniranja postojee deponije, s obzirom da zemljte pripada preduzeu. Industrisjki otpad nastaje tokom procesa proizvodnje. Moe biti opasan i bezopasan. Bezopasan se smeta u komunalne kontenere, ali uz prethodno sklopljen ugovor sa komunalnim preduzeem. Opasan otpad se ne sme odlagati na komunalnim deponijama, ve prema odreenoj zakonskoj regulativi. Glavni industrisjki zagaivai na teritoriji optine Majdanpek su [5]: Rudnik bakra Majdanpek izbaci oko 1.760.017t opasnog otpada od ega je 1.760.000t flotacijske jalovine, koja se skladiti na posebnim ograenim deponijama koje se redovno kontroliu. Pored jalovine otpad ine i gume tekih vozila, stari akumulatori, otpadno ulje. Akumulatori i ulje smeteni su u obeleenim skladitima koji odgovaraju propisima za tu vrstu otpada. Fabrika bakarnih cevi A.D. Majdanpek izbacije oko 32t otpadnog ulja, koje se skladiti u buradima i koje zbrinjava posebno preduzee Fabrika elektroproizvoda Donji Milanovac deponuje oko 200 l toksikog otpada trihloretilena koji se skladiti u metalnim buriima. Usluge zdravstvene zatite u Optini obavljaju zdravstvene ustanove: Dom zdravlja u Majdanpeku, Opta bolnica u Majdanpeku i Apotekarska ustanova Bor. Opta bolnica

110

pored kreveta za stacionarno leenje, obezbeeuje specijalistike slube kao to su neuropsihijatrijska, oftamoloka, hiruka, dermatoveneroloka i dr. Zdravstveni centar Bor na nivou okruga je dobio kao donaciju EU sistem za sterilizaciju otpada i drobilicu za usitnjavanje sterilisanog otpada, namensko vozilo za transport infektivnog materijala. Sakupljeni medicinski otpad u Majdnapeku i Donjem Milanovcu se distribuira u Bor na odreeni tretman. UPRAVLJANJE ODLAGANJEM OTPADA Pod upravljanjem otpadom podrazumevamo skup aktivnosti sakupljanja i deponovanja svih vidova otpada, ukljuujui i aktivnosti sortiranja, reciklae i monitoringa otpada. Pri upravljanju otpadom podrebno je pridravati se odreenih principa: Princip odrivog upravljanja otpadom podrazumeva smanjenje koliine otpada i uprvaljanje njime na najefikasniji i najekonominiji nain, uz korienje savremenih tehnikih i tehnolokih dostignua, ekonosmkih i drutvenih aktivnosti u culju unapreenja i ouvanja ivotne sredine. Princip blizine i regionalnog upravljanja otpadom Mesto za odlaganje otpada treba formirati to blie mestu nastanka otpada da bi se u toku transporta izbegli neeljeni efekti po ivotnu sredinu. Zbog toga, a i zbog efikasnije reciklae u optinama Srbije se formiraju regionalone deponije. Izbor njihove lokacije zavisi od samih lokalnih uslova, vsrte otpada, koliine, vrste transporta, naina njihovog odlaganja i kasnijeg tretmana. Princip hijerarhije prilikom upravljanja otpadom mora da postoje odreeni koraci koje treba potovati. Prema Evropskoj komisiji to su [7]: o smanje koliine otpada o omoguavanje ponovnog korienja ve deponovanog otpada o reciklaa otpada o sagorevanje i korienje energije iz otpada o bezbedno deponovanje otpada. Princip zagaiva plaa Svi zagaivai su duni da snose trokove nastajanja, tretmana i odlaganja otpada. Princip odgovornosti Proizvoai, uvoznici i distributeri proizvoda direktno su odgovorni za formiranje otpada. Oni zbog toga mora da vode rauna da rade na smanjenju koliine otpada, formiranju proizvoda i ambalae koji mogu da se recikliraju, kao i trite njihovog ponovnog korienja. Unapreenje upravljanja odlaganjem vrstog otpada u optini Majdanpek vri se kroz izradu odgovarajuih stratekih dokumenata, monitoring kvaliteta vazduha, zemljita i vode, izgradnju potrebne infrastrukture za odvijanje ove usluge i kroz donoenje odgovarajuih zakosnkih propisa. U oblasti upravljanja deponovanja otpadau optini Majdanpek uraene su sledee studije: Strategija upravljanja otpadom za period 2010-2019. godine, Vlada Republike Srbije 2009. Nacionalne strategije upravljanja otpadom, Vlada Republike Srbije, 2003. godine Lokalni plan upravljanja otpadom na teritoriji optine Majdanpek, Optina Majdanpek, 2010. Regionalni plan upraljnja otpadom za optine: Zajear, Boljevac, Bor, Kladovo, Majdanpek, Negotin i Knjaevac, 2009. Monitoring kvaliteta vazduha se vri u Boru, dok je sistemska kontrola u drugim optinama prekinuta tokom devedesetih godina.Meutim u optini Majdanpek evidentno je 111

prisustvo praine sa povrinskih kopova i flotacisjkih jalovita i praine prilikom miniranja povrinskih kopova. Kvalitet vazduha i zemlje se ne meri. Prema Hidrolokomgodinjaku[6] praenje kvaliteta vode reke Pek se vri na dva profila Kuevo, gde je utvrena III kategorija Kusii, a utvrena kategorija je izmeu II i III. Na profilu Kusii od opasnih materija u pojedinim serijama ispititivanja registrovane su poviene vrednosti rast vorenog gvoa, mangana i kadmijuma. Ispitivanje kvaliteta Poreke reke vri se na profilu Mosna. Prema uzorcima raenim u 2009. godini ova reka ima II klasu kvaliteta vode. Od opasnih i tetnih materija pri jednom ispitivanju izmerena je poviena vrednost rastvorenog gvoa. Ekoloko upravljanje otpadom omoguie se kroz realizaciju sledeih aktivnosti: Jaanje kapaciteta oba komunalna preduzea postii e se kroz nabavku opreme za sakupljanje i prevoz otpada i kontejnera za sva naselja. Proirivanjem teritorije koja e biti pokrivena ovom uslugom i postizanjem pristupanosti kontejnera svim graanim omogui e se smanjenje broja divljih deponija. -Sanacija i rekultivacija postojee deponije komunalnog otpada. Vrednost investicije oko 10.000 EUR. -Podizanje ekoloke svesti graana - Ova aktivnost e se odvijati kroz dodelu graanima edukativnih letaka, medijsku kampanju i kroz predavanja o upravljanju organskim otpadom. -Reciklani centar - U skladu sa novim zahtevima za regionalizacijom deponija i recikliranjem otpada, potrebno je izgraditi reciklani centar koji bi bio smeten na lokaciji oko Mileeve kule koja je udeljena i od Majdanpeka i od Donjeg Milanovca po 25km. Razdvojen otpad bi se odlagao na novu regionalnu deponiju kod Zajeara koja treba da se izgradi. Izgradnja regionalne deponije - Prema Nacionalnoj strategiji upravljanja otpadom RS iz 2003. predloeno je formiranje i izgradnja regionalnih deponija koje e obuhvatati oko 200.000 stanovnika. U planu je izgradnja regionalne deponije na teritoriji optine Zajear, koja e obuhvatititi i optinu Majdanpek, i formiranje meuoptinske organizacije za upravljanje komunalnim otpadom. Vrednost projekta je oko 10 miliona EUR. Edukacija graana za selektivno sakupljanje otpada - Zbog adekvatnog funkcionisanja planirane regionalne deponije potrebno je edukovati stanovnitvo o selektivnom sakupljanju otpada, za ta je potrebno uloiti oko 10.000 EUR godinje. Zbog poboljanja zatite ivotne sredine doneta je Uredba optine Majdanpek kojom su definisane aktivnosti ije obavljanje utie na ivotnu sredinu i za koje se mora jedinici lokalne samouprave platiti naknada. ZAKLJUAK Ekoloko upravljanje sprovodi se u skladu sa Strategijom upravljanja otpadom Republike Srbije. Za ekoloko upravljanje otpadom potrebno je izvriti: jaanje kapaciteta komunalnih preduzea, podizanje ekoloke svesti graana, sanaciju i rekultivaciju postojeih deponija, izgradnju potrebne infrastrukture reciklanog centra i regionalne deponije i edukacioju graana za selektivno sakupljanje otpada. Zatita ivotne sredine utie na poboljanje i unapreenje prirodnih resursa potrebnih za kvalitetniji ivot i rad ljudi. Realizacija investicionih projekata bila bi opravdana uz primenu modela javnoprivatnog partnerstva, uz korienje razliitih dravnih i regionalnih fondova za ravoj i kredita meunarodnih finansijskih institucija.

112

LITERATURA Rad objavljen u naunom asopisu [1] Jeffrey K. Seadon, Sustainable waste management systems, Journal of Cleaner Production,Volume 18, Issues 1617,November 2010,Pages 1639-1651 [2] Jordaijevi Sran, Jovanovi Larisa, Radosavljevi ivota, Anelkovi Maja, Koncept integralnog odrivog upravljanja otpadom, Ecologica, 2010, vol. 17, br. 58, str. 237-244 Rad objavljen u Zborniku sa kongresa ili simpozijuma [3] Svetlana Mitrovi, Milanka Vico Stevanovi, Bojana Novovi, Zatita ivotne sredine i odrivi razvoj turizma u slivu reke Dunav, Sedmi nauni skup Turizam: izazovi i mogunosti, Trebinje, 2012 Strateka dokumenta: [4] Vlada Republike Srbije, Strategija upravljanja otpadom za period 2010-2019. godine, 2009. [5] Lokalni plan upravljanja otpadom na teritoriji optine Majdanpek, 2010. Izvetaji: [6] Hidroloki godinjak, Republiki hidrometeroloki zavod, 2009. Zakonska regulativa: [7]Directive 2008/98/EC on waste and repealing certain Directives, European Communities, 2008 [8] ISO 14001:2004, Sistem upravljanja ivotnom sredinom, SZS, Beograd 2004. Statistiki podaci: [9]http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/environment/data/main_tables

113

OBRAZOVANJE I NAUKA SCIENCE AND EDUCATION________.T3.

VREDNOVANJE NAUNOG RADA NAUNIKA NA UNIVERZITETIMA U SRBIJI Lela Vujoevi, Ivan Gutman DISCUSSION: THE DEVELOPMENT OF THIS SKILL IN INQUIRYBASED SCIENCE TEACHING METHODOLOGIES E. Szostak, E. Odrow, I. Maciejowska OSETLJIVOST STUDENATA PEDAGOKIH FAKULTETA NA SOCIOKULTURNU RAZLIITOST ROMSKIH UENIKA Sunica V. Macura NEKI ASPEKTI NASTAVE MATEMATIKE I PRIRODNIH NAUKA IZ UGLA NASTAVNIKA I UENIKA Sneana I. Mirkov, Nataa Z. Lali-Vueti FUNKCIONALIZACIJA NASTAVNIH SADRAJA O KARBOKSILNIM KISELINAMA K. B. Putica, D. M. Radenkovi, D. D. Trivi SAVREMENI KURIKULUM NASTAVE HEMIJE Biljana I. Tomaevi, Dragica D. Trivi OBRAZOVNA I VASPITNA VREDNOST SADRAJA ISTORIJE PRIRODNIH NAUKA Darinka M. Radenkovi, Katarina B. Putica, Dragica D. Trivi

VREDNOVANJE NAUNOG RADA NAUNIKA NA UNIVERZITETIMA U SRBIJI

Lela M. Vujoevi1, Ivan Gutman2 Centar za naunoistraivaki rad SANU i Univerziteta u Kragujevcu, Kragujevac Apstrakt: U radu se predstavlja istorijat izgradnje i primene kriterijuma za vrednovanje rezultata naunog rada, koji su tokom istorije ljudskog znanja uvek bili odreeni datim epistemolokim okvirom formiranim unutar postojeih institucija (institucionalizovanog znanja) i vladajueg diskursa. Analizira se nain formiranja i primena kriterijuma za vrednovanje naunog rada na univerzitetima u Srbiji, od pojave prvih visokokolskih institucija u 19. veku do danas, s obzirom na uticaj drugih drutava i savremen proces globalizacije. Konano, ukazuje se na elemente za kritiku postojeih kriterijuma, naroito sa stanovitva neophodnosti razgraniavanja naina vrednovanja naunih rezultata pojedinih grupa nauka, kao i primeri drutveno neeljenih posledica koje je primena tih kriterijuma proizvodila. Kljune rei: nauno znanje, naunoistraivaki rad, merljivi kriterijumi, nauni asopisi

EVALUATINIG THE RESULTS OF SCIENTIFIC WORK OF SCIENTISTS AT UNIVERSITIES IN SERBIA

Lela M. Vujoevi, Ivan Gutman Research Center of the Serbian Academy of Arts and Sciences and the University of Kragujevac Abstract: The paper presents the history of the construction and application of the criteria for evaluating the results of scientific work, that in the history of human knowledge have always been determined by the epistemological framework established within existing institutions (institutionalized knowledge) and by the dominant discourse. We analyze the method of forming and application the criteria for evaluating scientific work at universities in Serbia, since the first institution of higher education in the 19th century to the present, considering the influence of other societies and the globalization process. Finally, we point out reasons for criticism of the existing criteria, especially because of the necessity for different assessment of scientific results in different areas of science. We also offer examples of socially undesirable consequences that the application of these criteria produce. Keywords: scientific knowledge, scientific research, measurable criteria, scientific journals

1 2

lela@kg.ac.rs, Adresa: Jovana Cvijia bb, 34 000 Kragujevac gutman@kg.ac.rs, Adresa: Jovana Cvijia bb, 34 000 Kragujevac 115

UVOD Naunici, mudraci ili zanesenjaci su tokom duge istorije ljudskog postojanja konstantno akumulirali korpus znanja. Ali istovremeno ustanovljavali su se epistemoloki kriterijumi koji samo odreenim saznanjima daju epitet naunog saznanja. Taj epistemoloki prostor svakog vremena i svake drutvene zajednice gradi se unutar institucija (institucionalizovanog znanja) i vladajueg diskursa. Premda je univerzitet kao forma obrazovnog procesa, nastao na temeljima akademskih sloboda kako bi podsticao inventivnost i kreativnost, arbitar etabliranog znanja bila je nacionalna drava, a u moderno vreme golobalizirajueg sveta i modernih komunikacija, to su zemlje centra (zemlje EU i Amerike), koje kreiraju vladajui nauni diskurs i razliitim mehanizmima ga usmeravaju prema zemljama periferije i poluperiferije. Ta politika se sprovodi i preko resornih ministarstava koja odreuju prioritete za finansiranje naunoistraivakih i izdavakih projekata, akademski turizam, pripadanje raznim organizacijama koje okupljaju centre moi... Nauka se, od perioda prosvetiteljstva, uglavnom poistovetila sa istinom u pozitivistikom smislu, te je dolo do zanemarivanja drugih aspekata ovekove duhovnosti i do beskompromisne eliminacije tzv. nenaunog pogleda na svet (umenja, percepcija i emocija, simbola, nepisanog iskustvenog znanja...). Posledica te filozofske doktrine se do dananjih dana odraava na fragmentaciju i partikularizaciju pogleda na svet i samog ljudskog ivota. Otkrivanjem i formulisanjem metoda naunoistraivakog rada na zapadnoevropskim univerzitetima u 19. veku, amaterski nauni rad ezoterika, genijalaca ili sluajno otkrie, bivaju zamenjeni sistematskim, profesionalnim radom. Nauni rad postaje sigurniji, izvesniji i njegovo napredovanje se ubrzava, sve do dananjeg eksponencijalnog rasta nauke. Dok su naunici zavisili od mecena, poklonika nauke i njihove dobre volje, smatralo se da nema potrebe za spoljanjim kvantifikovanjem rezultata njihovog rada. Nov pristup naunoistraivakom radu, odn. potreba stalnog naunog napretka, u okruenju novog, industrijskog drutva koje se direktno razvijalo na nauno-tehnolokim dostignuima, uslovila je potrebu njegovog sistematskog finansiranja, a to znai i kriterijuma po kojima bi se finansiranje vrilo. Promena okolnosti bavljenja naukom uticala je ne samo na neujednaeni razvoj nauka odn. favorizovanje pojedinih naunih oblasti, a zanemarivanje drugih, ve i na podsticanje naunog konformizma, odn. prilagoavanje naunih pogleda u skladu sa nosiocima drutvene odn. finansijske moi i drutveno etabliranom strukturom misli. Tridesetih godina 19. veka u Srbiji je veina stanovnitva bila nepismena, i nije se mogala ni naslutiti velika ekspanzija nauke koja e se dogoditi par decenija kasnije. Da li je uzrok tome bila intelektualna energija koja se vekovima konzervirala u narodu, da bi, za kratko vreme, iznedrila veliki broj darovitih, vrednih ljudi, ili dolazak na vlast dravnika koji su, premda polupismeni i neobrazovani, imali sklonost da na evropskim univerzitetima obrazuju darovite mlade ljudi i podstiu njihove aktivnosti u Srbiji, ne moe se pouzdano zakljuiti. Novostvorena intelektualna elita, puna nacionalnog zanosa, energije i kreativnosti, stvorila je temeljne naune i kulturne institucije i ostvarivala zadovoljavajuu komunikaciju sa evropskom naunom i kulturnom javnou. U 19. veku naunici okupljeni u Drutvu srpske slovesnosti i Srpskom uenom drutvu smatrali su da treba razvijati nacionalne nauke, a ne one od kojih zemlja nema neposredne korisnosti, pa su u Srbiji podsticana geoloka (crtane su geografske karte), meteoroloka (vrena su meteoroloka merenja), bioloka (botanika i zooloka) istraivanja, a zanemarivana su fundamentalna istraivanja. Od nenacionalnih nauka, najpre se razvijala hemija 70-tih godina 19. veka, a tek docnije i sporadino fizika, matematika, astronomija. Odgovor na pitanje zato se u neke nauke vie ulagalo i zato su se one razvijale i diferencirale bre od drugih, treba traiti prvenstvno u drutvenoj atmosferi i politikoj volji, koja se ilustruje i na primeru testamentarnog pisma Josifa Pania (1814-1888), 116

upuenog, pred kraj njegovog ivota, u februaru 1888, lanovima Drutva srpske slovesnosti, kojima im poruuje da se usmere na one nauke koje se Srpstva i Junog Slovenstva, a naroito zemalja Balkanskog poluostrva tiu (Bojovi, 2005:10). Uprkos tome, preovlauje stav da su prirodne nauke dostigle vii stepen razvoja od drutvenih nauka jer su utvrdile i registrovale vei broj naunih zakona. Takoe, broj objavljenih naunih radova iz Srbije u prestinim meunarodnim asopisima je, posmatrano u periodu poslednje decenije, viestruko vei iz oblasti prirodnih, medicinskih i tehnikotehnolokih nauka, nego iz oblasti drutvenih nauka, i belei vei rast3. Jedan od razloga lei u potrebi znatno veih ulaganja u drutvena istraivanja, ali ponekad i u uticaju ideologije na smenu paradigmi na polju drutvenih nauka. U odreenim drutveno istorijskim periodima u pojedinim zemljama (u totalitarnim reimima Sovjetske Rusije, Kine za vreme kulturne revolucije, Vajmarske Republike...) sprovodila se politizacija i ideologizacija itavih naunih disciplina. Od naunika odn. zaposlenih na univerzitetima i naunim institutima se, sve do kraja Drugog svetskog rata oekivalo da se predano bave naunim radom u vidu poziva, ivotne misije, ali i drutvene odgovornosti, pa se nije vrilo vrednovanje, odn. kvantifikovanje njihovog rada. Vreme posle Drugog svetskog rata u Srbiji je obeleila nagla industrijalizacija, raena po uzoru na SSSR, ali, vreme je pokazalo, da je bila neprimerena za nau zemlju. Meutim, u tom periodu se stvarala i nauka i to po tzv. mobilizacijskom modelu, veoma intenzivnim tempom, uz veliki radni elan i disciplinu. Finansiranje je bilo stihijno, prema eljama i odlukama politike elite i u funkciji institucionalnog kontrolisanja razvoja nauke. Izuzetnim naporom naunika, ostvarivani su nauni rezultati, uz skromna finansijska ulaganja. Nakon to je poetni entuzijazam, stvoren nakon oslobaanja zemlje od okupatora poeo da splanjava, daroviti mladi ljudi su nerado prihvatali slabo plaene poslove na fakultetima, a istovremeno su na fakultete, po direktivi, upuivani nauni mediokriteti, bez skolonosti ka naunom usavravanju. Uspostavljana je egalitarna kultura, ija je posledica bila oigledan otpor i arogancija prema nauci i prema ljudima od kojih se oekivalo da postanu elita znanja, i budu nosioci drutvenih promena. Taj odnos prema intelektualnoj eliti (ali i poloaju nauke u drutvu) se uporno, sistematski i na svim nivoima, neguje i danas. Centralizovanje nauke znailo je i da je vrednovanje naunih rezultata, dobijanje stipendija, dodeljivanje priznanja i pohvala naunicima, bilo pod presudnom ingerencijom vlasti. Ovakva socijalno-kulturna i politika sredina dodatno je uticala na proces odliva mozgova, koji je poslednje dve decenije dominantno uslovljen ekonomskim siromatvom4. Na sistemske promene koje bi zaustavile proces odliva mozgova, kao i kontinuiran proces uruavanja znanja i nauke, ekae i neka naredna pokolenja. Odliv mozgova prisutan je ne samo u zemljama tranzicije, ve je i itava Evropa usmerena na formiranje strategija koje bi,

Porast broja objavljenih naunih radova, po oceni Sajens Voa (Science Watch), a po merilima Tomson Rojters liste, u 2010. i 2011. godini, naroito je zabeleen u biologiji, hemiji, klinikoj medicini, raunarskim naukama, naukama o materijalima, matematici, inenjerstvu, nauronaukama, farmakologiji i toksikologiji i fizici. (Politika 24. januar 2011) Zahvaljujui, prvenstveno naunim rezultatima iz oblasti ovih nauka, broj naunih radova objavljenih u meunarodno priznatim asopisima je od 194 u 2009. godini narastao na 239. u 2010. godini.
4

Srbija je 2010. izdvajala 0.3% bruto domaeg proizvoda za nauku (od ega se 97% troi na plate), a za 2011. najavljeno je dvostruko vee izdvajanje od 0,65%. Uostalom, konstatovanje nedovoljnog izdavaja za nauku i najavljivanje izdvajanja procentalno vee sume za nauku u narednom periodu, stalno je mesto u kreiranju strategija razvoja resornih ministarstava svih aktuelnih vlada. Jedino je u periodu od 1970-1980. godine drava ulagala znaajna materijalna sredstva u nauku.

117

u globalnoj utakmici, Evropu afirmisale kao prostor istraivanja i nauke i zaustavile odliv mozgova u SAD. U dananje vreme, kada su fizike granice meu dravama krajnje relativizovane, na kvalitativne promene na univerzitetima u Srbiji uticala bi i promena odnosa prema naunoj dijaspori. Danas naa nauna dijaspora broji nekoliko hiljada istraivaa zaposlenih na priznatim naunim institucijama, pa ipak je mali broj njih angaovan u Srbiji, na zajednikim naunim projektima i doktorskim studijama. Kada bi surevnjivost na univerzitetu (i izmeu pojedinih univerziteta) ustupila mesto uvaavanju i negovanju kako stare tako i nove dijaspore, odravanju zajednike komunikacije i radu na zajednikim projektima, ubrzala bi se ne samo transformacija naunih insitucija ve i drutveni progres. KRITERIJUMI ZA VREDNOVANJE NAUNOG RADA NAUNIKA U SRBIJI Razvoj univerzitetskog obrazovnog i naunog sistema druge polovine 20. veka ukazao je na neophodnost sutinskih promena koje bi dovele do vee efikasnosti sistema organizacije, kako bi on odgovorio zahtevima modernog drutvenog razvoja. Takoe, promenjena je i drutvena atmosfera, pa je u savremenom, plutokratskom drutvu, u kojem je svaki segment drutva u krajnjoj liniji vrednovan novcem, i nauka skrenula sa svoje relativne autonomije i svoje humanistike pozicije (potrage za sreom i blagostanjem) i stavila se u slubu profita5. Zato su, krajem 20. veka i u Srbiji, po ugledu na zapadni model vrednovanja naunog rada (tzv. meunarodni standardi), uvedeni formalni (smatra se i objektivni) kriterijumi za vrednovanje naunog rada, a u njihovoj osnovi je novac (odreivanje plata zaposlenima od strane Ministarstva nauke). Kriterijumi za vrednovanje naunog rada su neophodni iz sledeih razloga: samovrednovanje naunog rada je drutveno necelishodno (u suprotnom omoguava se nauna pasivnost, korupcija, nepotizam, uticaj partijskih i drugih klanova, odn. kooptacijski nain kadrovske reprodukcije) odsustvo preciznih kriterijuma stvara zloupotrebe (npr. nauno bezvredni doktorati) objavljuju se nauno bezvredni radovi u nauno bezvrednim asopisima praksa fingiranja bavljenja naunim radom nauna neaktivnost (duhovna inertnost) birokratska organizacija rada nuno proizvodi svoje principe rada i svoje strukture (proces birokratizacije u celoj Evropi ojaan je implementacijom Bolonjskog procesa). Kriterijumi za vrednovanje rezultata naunog rada se primenjuju: prilikom sticanja akademskih zvanja (doktorata) prilikom napredovanja u slubi (izbora u zvanja) uestvovanja na naunim projektima

S obzirom da se (pored patenta, ureaja...) osnovni rezultat naunog rada svodi na objavljivanje u naunom asopisu, uspostavljeni su kriterijumi (koji se permanentno modifikuju) koji se odnose na prebrojavanje publikovanih radova.
5 Paradoks deracionalizacije i komericijalizacije nauke, kao i manipulacije njome, najoiglednije je izraen kroz medicinsku nauku, i to kroz finansiranje naunih istraivanja, kao i kroz naplatu rezultata istraivanja. U vez s tim je konstatacija: nekada je medicina traila lek za bolest, a danas ona trai bolest za lek.

118

Ovaj kriterijum je prevashodno prilagoen prirodnim i tehnikim naukama. Drutvene i humanistike nauke, s obzirom na individualan (ee nego timski) karakter naunog rada, daju prednost i monografijama i zbornicima radova. Budui na karakter filolokih, drutvenih i humanistikih nauka koje su od izuzetnog interesa za ouvanje identiteta nacionalne nauke i njihovo kontrastivno i komparativno prouavanje u kontekstu evropskih i svetskih drutvenohumanistikih disciplina, evropske i svetske liste naunih asopisa nemaju posebno interesovanje za ova istraivanja. Uostalom, u svetu ne postoji nijedan asopis u oblasti arts and humanities sa impakt faktorom, a s druge strane, za srbistiku (srpska istorija, jezik i knjievnost) trebalo bi da najvaniji bude onaj asopis koji izlazi u Srbiji i da u toj oblasti, naa akademska zajednica odreuje impakt faktor stranim naunicima, a ne obrnuto. Pored toga, kao kriterijum se smatra i citiratnost rada (citation index), pa se vrednijim i znaajnijim smatra rad koji se ita u strunim krugovima, nego onaj koji nije u fokusu naunog ili sturnog interesovanja. Citiranost se po pravilu kvantifikuje brojem citata jednog rada ili brojem citata svih radova jednog autora. U Srbiji se kriterijum citiranosti malo ili nimalo ne primenjuje, a ako se primenjuje, jo uvek se to ini formalno. Kako bi se kvalitativno razgraniila vrednost naunog rada, tadanji ministar nauke Duan Kanazir je, sredinom 90-tih godina, uveo razgraniavanje domaih od meunarodnih asopisa, po broju poena koje nose. Rad objavljen u renomiranom meunarodnom asopisu (asopisu sa Impact factorom) prolazi usko sito ocena i standarda, naroito ako su ih postavili anonimni recenzenati, pa se smatra da je njegov nauni doprinos vei. Od 2004. godine drava je, posredstvom mera Ministarstva nauke, nagradila 20% naunika, razvrstavajui ih u tri kategorije (I, II i III), a 2005-6. godine je kategorizaciju naunika razvrstala u 8 kategorija (od A1, A2, A3 do B1, B2, B3, B4 i B5). Meutim, uvoenje merila i kriterijuma istoveremeno dovodi do otpora i iznalaenja paralelnih strategija i naina za njihovo izvrtanje, obezvreivanje ili krenje. Tako se u pojedinim akademskim (esnafskim) krugovima pojavila teza da je objavljivanje u inostranim asopisima nepatriotski in, odn. da bi trebalo dati prednost, odn. vei znaaj objavljivanju u domaim asopisima, i to iz patriotskih razloga. Na osnovu ustavne odredbe, Zakonom o visokom obrazovanju uvedena je obaveza izvoenja nastave na srpskom jeziku i korienja irilinog pisma. Ova odredba bi trebalo da se odnosi samo na administrativnu korespondenciju, ali na nekim univerzitetima i naunim institucijama podrazumeva i obavezu objavljivanja naunih radova, knjiga i doktorata na irilinom pismu. Izrada doktorata nuno na irilinom pismu ne samo da sputava izbor stranih naunika u sastav komisija za odbranu, ve smanjuje vidljivost naunog rada, onemoguava meunarodnu promociju i verifikaciju naunih rezultata koje doktorat sadri. Zato se na nekim fakultetima (npr. Fakultet medicinskih nauka u Kragujevcu) razmatra mogunost paralelnog objavljivanja doktorske disertacije i na engleskom jeziku. Treba podsetiti da je u ranijem periodu preovladavalo shvatanje da doktorat ne sme da sadri objavljene radove kandidata, ili, tanije, da osnovni rezultati doktorata ne smeju da budi predhodno publikovani, ve, eventualno, po obavljenoj odbrani. Ovaj kriterijum je promenjen, pa je danas preporuka Nacionalnog saveta za visoko obrazovanje da je uslov za odbranu doktorata obavljivanje najmanje jednog naunog rada (iz okvira doktorske teze) u asopisu sa impakt faktorom, a na nekim fakultetima i univerzitetima je potrebno objaviti tri nauna rada. U pokuaju sistemskog traenja merodavnog naina vrednovanja naunog rada, dolazilo je i do paradoksalnih situacija. Tako su u jednom periodu direktori odn. rukovodioci naunih institucija imali nadlenost da vre vrednovanje asopisa u kojima svoje radove objavljuju nauni radnici zaposleni u njihovoj instituciji, kao i asopisa koji se izdaju u njihovoj instituciji. Pojedine nauno-obrazovne institucije su svoje, domae naune asopise, 119

trenutno proglaavali za meunarodne.6 Pojava proizvoljnog vrednovanja asopisa, uslovila je potrebu uspostavljanja naunih odbora za ocenu vrednosti (domaih i domaih meunarodnih) asopisa. U neeljene posledice vrednovanja rezultata naunog rada prema broju objavljenih radova su i: objavljivanje kratkih naunih radova (cepanje radova) poveavanje broja koautora7 (formalno i esto potpuno nezaslueno, tzv. burazersko dopisivanje koautora) viestruko objavljivanje istog (slinog) rada.

Kriterijumi za vrednovanja naunog rada koje Ministarstvo propisuje i sprovodi vremenom se menjaju, u zavisnosti od naunih standarda u okruenju, stavova akademske zajednice ili njenog uticajnog dela, politikih uticaja, esnafskog duha koji provejava kroz sve segmente rada univerziteta ... Nedavno je Ministarstvo prosvete i nauke objavilo nacrt obimnog dokumetna: Stratagerija razvoja obrazovanja u Republici Srbiji do 2020. Premda je u izradi ove strategije uestvovalo vie od 200 strunjaka, ona je izazvala brojne polemike i negodovanja strune i ire javnosti. Jedna od zamerki odnosi se na odreivanje kriterijuma za ocenu kvaliteta nastavnog kadra, odn. izbora i reizbora nastavnika univerziteta, i usmerena je na davanje presudnog znaaja objavljivanju naunih radova, a da se pritom zanemaruju osposobljenost za nastavu i prenoenje znanja. Dugooekivana strategija nudi malo originalnih misli i reenja i u velikoj meri produbljuje intelektualni konformizam u vienju naina ivota, funkcionisanju institucija i rezultata obrazovanja u uspenijim uslovima (Politika, 3. april 2012). U savremenom drutvu neoliberalnog kapitalizma postoji intencija da se stimulie objavljivnje radova koji se mogu primeniti u praksi, realizovati u privredi ili koji mogu biti pretvoreni u proizvode koji bi se komercijalizovali, naroito u inostranstvu. Savremena politika elita je uklopljena u kapitalistiki (neoliberalni) sistem organizacije rada i u njihovoj sferi interesovanja nije razvoj akademskih procesa i nekonvencionalnih aspekata obrazovanja. Zato se na nivou dravne vlasti zagovara komercijalizacija nauke i implementiranje korporativistikog sistema na univerzitete (to je naroito teko primenljivo na oblast drutvenih i humanistikih nauka), a istovremeno sputava razvoj kreativnosti, inovacija i inventivnost. Ovakva strategija je svojevrsni contradictio in adjecto, jer samonikla logika razvijanja tzv. korisnog i primenjivog znanja, ne moe dalekoseno da povea produktivnost kapitala, ali takoe ne moe ni da dosegne do procvata nacionalne nauke niti celishodnog programa privednih i drutvenih procesa. Ona ne koincidira samo sa krizom verovanja u nauku i progres, ve govori i o odustvu dalekosene vizije dravnog razvoja. Samo vlast koja nije sigurna u svoju budunost ulae prevashodno u projekte koji donose brzu dobit. Pre ili kasnije, to e dravu uiniti prenosnikom kanonizovanog znanja svetskog kapitala. Drugorazredni odnos prema znanju proizvedenom u zemljama periferije i poluperiferije (i unutranjosti unutar tih zemalja), kao i zanemarivanje uloge obrazovanja i
6 7

Takva praksa se pravdala parolom: Ko ne ceni sebe, ni drugi ga nee ceniti

Primer poveanja broja koautora radova u asopisu Journal of the American Chemical Society u periodu 1900. godine, 1950. godine i 2000. godine 1900. godina Prosek 1,36 1950. god. Prosek 2,88 2000. god. Prosek 4,00

120

nauke u usmeravanju drutvenog razvoja, utiu ne samo na nizak status naunih institucija, ve i njihovu drutvenu nevidljivost. Uostalom, Ministarstvo nauke Republike Srbije je, u aprilu 2011. postalo i faktiki nevidljivo, njegovim pripajanjem Ministratvu prosvete. Tokom perioda drutvene transformacije Srbije, ne samo da se nije razvijala aktivna interakcija izmeu vlasti i naunika, ve ni komunikacija izmeu nauke i drutva. Odnos drave prema nauci ogleda se i u injenici da u Srbiji nisu ustanovljene nacionalne nagrade i priznanja kojima bi se afirmisali istaknuti nauni pregaoci ali istovremeno i sama struka, akademska zajednica i naunoistraivaka delatnost uopte.8 Merljivost i komparabilnost dominiraju svim oblastima modernog, meritokratskog drutva. Insistiranje na to objektivnijim kriterijumima za vrenovanje rezultata rada naunika ne samo da treba da podstakne kompetiticiju u naunom svetu, ve i da osigura propulzivnost naunih institucija, odn. da eliminie one koji nisu dovoljno kadri za bavljenje naukom. Ocena vrednosti naunog rada naunika prebrojavanjem njegovih publikovanih radova, posebno u renomiranim naunim asopisima je potreban, ali da li je i dovoljan uslov za ocenu kvaliteta njegovog rada. Kategorizovanje naunika na nain koji odreuju birokratske strukture suava njihov manevarski prostor i naune radnike pretvara u puke skupljae bodova. Tu se krije i opasnost da merila postanu vanija od onoga ta se meri. Npr. ocena vrednosti naunog rada prema asopisu u kojem je objavljen, ne uzima u obzir vrednost naunog rezultata, samog po sebi. Drugim reima, zanemaruje injenicu da nauno kvalitetan rad moe da bude objavljen u slabo rangiranom asopisu, i obrnuto. Statistika, kao i uvek, mnogo otkriva, ali najvanije skriva. O statusu nauka (i naunika) potrebno je govoriti mimo zvaninih (meunarodnih) lista, jer jednoobraznim bibliometrijskim (scientistikim) merilima kreira se prokustrova postelja u koju treba da se smeste sve naune oblasti. Taj problem se prvenstveno odnosi na neophodnost razganiavanja naina vrednovanja prirodnih/matematikih/ tehnikih nauka od drutvenih i humanistikih nauka. Njihov nain i uslovi rada su bitno razliiti. Za prve je od kljune vanosti da dre korak sa inostranstvom, da budu u toku sa aktuelnom svetskim trendovima i reaguju na njih, inae zastarevaju. U humanistici to pravilo ne vai radovi napisani pre nove ere, u prolom veku ili u srednjem veku jednako su aktuelni danas kao i kad su bili napisani. Ovi radovi ne zastarevaju. Zato je u ovim naunim oblastima primereniji (i u akademskim krugovima cenjeniji) sistematski, dugotrajan rad na knjizi, nego objavljivanje u asopisu. Postoje odreene naune oblasti (poput nacionalne istorije, etnologije, kulturologije, leksikografije...) koje su relevantne za nacionalnu nauku, ali za njih nema meunarodnog interesa, pa se ne objavljuju u meunarodnim, visoko bodovanim, asopisima. Kriterijumi za vrednovanje naunog rada, bez obzira koliki se stepen objektivnosti njima obezbeuje, uvek su posredovani kulturom, istorijom i drutvenim kontekstom. Adekvatno vrednovanje naunog rada (bilo da je u pitanju prebrojavanje objavljenih radova u asopisima, kriterijum citiranosti radova ili neki drugi) se ne moe vriti na kratak rok9. Drugim reima, potreban je vremenski razmak od makar 50 godina da bi rezultati naunog rada dobili objektivnu potvrdu da predstavljaju istinski nauni doprinos. Iako aktuelna globlalizacija predstavlja pravi lavirint nesporazuma, oprenosti i nerazumevanja, za naunu i kulturnu politiku jedne zemlje, ne samo da nije celishodno, ve realno nije ni mogue, suprotstavljati se globalnim procesima. Potrebno je paljivo i to
8

Nagrada AVNOJ-a, kao najvie dravno priznanje u prethodnoj Jugoslaviji (ustavnoljena je 1964. i dodeljivana je do 1989) svega nekoliko puta je dodeljena naunicima. Nacionalni savet za nauni i tehniloki razvoj Republike Srbije je 2009. godine, na osnovu Zakona o nauno-istraivakoj delatnosti, doneo odluku da se za 8 naunika dodeli nagrada zasluni naunik, nacionalno priznanje za doprinos nauci, ali je Ministarstvo nauke tu odluku ukinulo. Ilustrativan primer su astronomske teorije Milutina Milankovia.

121

uspenije pratiti njihov razvoj, brzo reagovati na njih, naroito u oblasti usvajanja novih tehnologija i strategija, ali i ukljuivati se u stvaranje globalnih procesa i interesa neoliberalnog sveta, uz razvijanje strategija upravljanja procesima globalizacije i kreiranja ravnopravnih odgovora na neke njene procese i posledice. Isto tako, unutar drutvenog sistema, od meusobnih odnosa izmeu dravne regulative i finansiranja naunih istraivanja, kao i ueu akademske zajednice u odreivanju subjekata te finansijske podrke i pravaca tokova naunog razvoja, zavisie ne samo razvoj nauke, ve i uspenost drutvenih reformi i nacionalni napredak. ZAKLJUAK Nauka je u svim istorijskim periodima i tokom svih drutveno-politikih sistema opstajala i ponekad pokazivala zadivljujuu vitalnost u prilogaavanju raznim ideologijama i nepovoljnim drutvnim okolnostima. Nijednoj dravi nije uspelo da zaustavi nauni progres, niti da nauna istraivanja odvoji od tokova svetske nauke. Ipak, u modernom drutvu razvoja nauke nema bez ogromnih finansijskih ulaganja. To istovremeno znai da elite moi kontroliu puteve novca i politikih interesa. One, i kroz odreivanje institucionalnih mehanizama kojima se uspostavljaju i sprovode razliiti kriterijumi za vrednovanje naunog rada naunika, odravaju dominaciju odgovarajue drutveno-naune epistemologije, odn. pogleda na svet. Tako je, kroz dominaciju kapitala i nauka postala resurs u drutvenopolitikoj i ekonomskoj dobiti; instrument za irenje i ubrzavanje procesa globalizacije i stvaranje monopola centara krupnog kapitala (kao to su to u kapitalizmu bile ekonomija i politika). Zato relevantan diskurs obuhvata i pitanja ko odreuje vrednost znanja, ko upravlja distribucijom znanja i kako se ono koristi (politike, socijalne, etike implikacije znanja i naunih istraivanja). Na osnovu iznete analize moglo bi se zakljuiti da bilo koji uspostavljeni kriterijum, ne samo u Srbiji ve bilo gde na svetu, ima svoje loe strane i mogunost zloupotrebe. Da bi nauni rad imao univerzalno vrednovanje, potrebno je da se nauka otrgne iz kandi profita i da, u hijerarhiji postavljenih ciljeva, na najvie lestvice postavi obrazovanje koje e stvoriti potencijal za promene u drutvu u cilju unapreenja sigurnosti, harmonije i blagostanja na planeti (odn. da postoji interes za razvijanje ove funkcije nauke). Tome treba dodati i da uspeh ne prati one naunike koji pasivno ekaju bolja vremena za svoja (fundamentalna) istraivanja, ve one koji stalno nastoje da uspostave dijalog sa nosiocima politike i ekonomske moi i uvere ih u neophodnost ulaganja u njihova (fundamentalna) istraivanja u cilju razvoja drave i drutva. LITERATURA [1] S. Bojovi, Prirodne nauke u Srbiji do 1914. godine, Flogiston, asopis za istoriju nauke 13, 9-31, Muzej nauke i tehnike, Beograd, 2005.

122

DISCUSSION: THE DEVELOPMENT OF THIS SKILL IN INQUIRYBASED SCIENCE TEACHING METHODOLOGIES

E. Szostak, E. Odrow, I. Maciejowska Department of Chemical Education, Faculty of Chemistry, Jagiellonian University, ul. Ingardena 3, 30060 Krakow, Poland Abstract: ESTABLISH [1] European Science and Technology in Action: Building Links with Industry, School and Home is a four year pan-European project funded by the European Unions Seventh Framework Programme (FP7). A specific aims of this project is to reinforce the links between school education and external world, so as to raise the level of scientific knowledge of teachers and their students, and increase students intrinsic motivation to science and technology. Inquiry-based science education (IBSE) has been selected as the methodology to facilitate this type of teaching and learning [2]. In order to achieve this set aim, it is necessary to prepare the teaching staff to be involved in IBSE [3-5]. Across Europe teachers and students have begun to adopt the IBSE methodology, facilitated by many projects including ESTABLISH. In Poland, the ESTABLISH teachers training included inter alia, two summer schools during which teachers can deepen the knowledge and understanding of how to apply the IBSE strategy into their own teaching practices. Selected because of their importance in contemporary society life, are the abilities to discuss, to argue and to draw connections [6]. Those skills requires the use of specific rules. During the ESTABLISH training, teachers were tasked with creating a list of rules to help them lead a good discussion in their classroom. They tried to follow those rules discussing many hot and current topics, for example nuclear energy or use of supplements to lose weight (Chitosan). The advantages and disadvantages of developing this skill (discussion) as part of this teaching method were examined by participants of summer school. At the end of classes teachers shared their experiences of working with proposed method and collectively created a list of discussion topics they thought would be interesting for students that can be implemented in Polish schools. In the presentation, our experiences, remarks and conclusions from working with summer schools' teachers of the ESTABLISH project will be shared. Keywords: Teaching methods, discussion, IBSE, teacher training INTRODUCTION 1. Inquiring or lecturing teaching methods? There are several classifications of teaching methods ways of working teacher with students which enable mastering knowledge and using it in practice. In Poland, very popular classification is the Okons one, based on the concept of multilateral process of teachinglearning. In this classification, learning through discovery is regarded as a synonym of independent investigation to acquire knowledge [7]. This methods include for example a 123

typical problem method, method of cases, situational method and educational games. Such way of teaching is the opposite of traditional way of providing students with knowledge, facts, definitions and concepts. A question can be raised about the necessity of replacing traditional lecturing methods with the other ones. In response, two main factors should be indicated. First of all, the results of ROSE experiment (The Relevance of Science Education) show that students are not fancy of gaining knowledge from the natural science field. [8]. Negative attitude shifts the main focus from teacher to student, from teaching content to effects. This increase the students involvement in the process of education, and therefore leads to better results of teaching. Secondly, modern society developing towards the knowledge society needs thinking, independent, variously skilled people, that are capable of cooperation with others and are able to successfully overcome problem situations. Lecturing methods do not encourage students to overcome difficulties and what is more, they do not teach how to do it. A strategy that promotes research activity of students is the Inquiry Based Science Education (IBSE). It supports the development of students research attitudes and competences in this field and what is more, it develops their independence. One of definition of IBSE says that: Scientific inquiry is an intentional process of problems diagnosing, carrying out a critical analysis of experiments and searching for alternative solutions, planning the research, testing hypothesis, searching for information, constructing models, discussions with colleagues and formulating coherent arguments [9]. Already-mentioned discussion is the subject of the presented work. MATERIALS AND METHODS 2. What skills are required in the contemporary world? Teaching methods used at various subjects should be selected in such way, that, according to the core curriculum of general education, they will be able to fulfill the teachers aims at comprehensive students development enriching knowledge and developing skills associated with particular branches of science, but also practicing the so-called key competences, soft, social, over subject. The study of labour market [10, 11] indicates, that in contemporary world, the key skills development is more important that possessing theoretical knowledge. It is a consequence of the fact, that duties of employees require from them especially communicative skills, teamwork, decision-making and organizational skills, as well as flexibility and creativity. This tendency has been noticed by the Polish educational authorities and in 1999, in the new core curriculum the following key skills were listed: [12]: Planning, organizing and assessment of students own learning, which leads to aware and systematic gaining knowledge; Effective communication in various situations, which leads to critical understanding of others and makes students being understood; Effective cooperation during teamwork, which gives a possibility of sharing tasks and working in a group; Ability to solve problems in a creative way, which gives a possibility to identify and define problems, as well as to find, develop and validate methods to solve them; Efficient use of information technology, which leads to the intentional data collection and processing of information by means of computer tools. The above-mentioned ability to discuss is an essential component of proper functioning of society, which is based on the exchange of views between all stakeholders. Unfortunately, people are easy tempted to take a shortcut and obtain planned results by manipulating others 124

and using eristic dialectic [13]. Therefore, training discussion skills falls within the tasks of school. The ability to conduct discussion in a proper way and to actively participate in it is also an essential part of functioning of the knowledge-based society (Knowledge society), as discourse is the foundation of the scientific method. Analyzing a constructivist learning cycle [1] it can be noticed, that discussion appears in many of its stages:

Figure 1. The Constructivist Inquiry Cycle, (D. Llewellyn, 2004). 3. Developing discussion skills within the ESTABLISH project 125

The aim of the ESTABLISH project (European Science and Technology in Action Building Links with Industry, Schools and Home) is to promote the large-scale use of IBSE strategy (learning through discovery scientific inquiry) in the teaching of natural science subjects in upper secondary schools (students aged 12-18). Within the Project, there were developed training materials and training of teachers (as well as students preparing for working at school) were launched from the field of introducing IBSE. During the ESTABLISH summer school, its participants were offered to take part in classes concerning development of students discussion skills. T w o f o r ms o f d is c u s s io n w er e u s e d , h o w e v er , th er e a r e ma n y o t h er w e ll - k n o w n o n e s , s u ch a s : roundtable discussion, panel discussion, point discussion, decision tree or debate, each of which has a slightly different course, rules, and therefore enables developing different skills. For example, the purpose of debate is to facilitate making decisions concerning controversial topics. It requires taking a particular position: for or against and giving appropriate arguments. It also trains the ability to collect and process information, which is in the contemporary world the leading skill [14]. On the other hand, method called thinking hats, developed by Edward de Bono, [15] combines the ability to discuss, argue, learn opinion on the subject and effective teamwork together with making group decisions. This method is widely used in business, because it indicates several views from which you can look at the problem [16]. Since no one in this case is emotionally involved with the particular job, the arguments become much more substantive and, at the same time, there is a possibility to get into the skin of people with different way of thinking or temperament. One group of teachers was using the method of thinking hats for discussion on the topic Should a nuclear power plant be built in Poland? [6], and the other was debating on the topic Is chitosan effective for weight loss? [17.] Topic of a nuclear power plant was chosen due to the fact that discussions on this topic has come back in Poland recently, after proposing a possible location of such plant, within public consultations, announced by the Ministry of Economy [18]. The choice of the topic connected with chitosan as a supplement for weight loss was dictated by the increasing rate of parapharmaceuticals advertisements, especially in the media. At the same time, surveys research carried out in Poland [19] indicated that 40% of respondents did not observe the desired effect of the advertised drug or parapharmaceutical. In addition, the choice of the topic was influenced by the fact, that within the ESTABLISH project the unit dedicated [14] to properties and application of this compound was developed. Participants of the course were randomly assigned to the appropriate groups [6]: During discussion with the use of the method of thinking hats, to 4 groups labeled with the proper colours of hats in the summer of 2011: white basing on neutral facts; red revealing emotions and feelings, both positive and negative ones; black seeing only black things, indicating shortcomings, risks yellow driven by optimism and positive thinking. The method of thinking hats is very often used on training courses for adults. It aims also at broadening horizons, attempts to thinking like a person with different views or temperament. B) in the debate in the summer of 2012 two groups: supporters and opponents of the use of chitosan. Random selection instead of the free one choice, forces the participants to adapt to the appropriate way of arguing, sometimes inconsistent with their own views and beliefs, and 126

therefore it helps them to develop such type of skill. On the other hand, it impedes the full emotional involvement in the discussion. In order to facilitate the discussion and make it more matter-of-fact, various articles about chitosan and nuclear power plants were shared with the participants [20-26]. In addition, at the beginning of the debate (before reading the prepared articles), participants were asked to write their own opinion about the weight loss properties of chitosan. 80% of participants claimed that they do not believe in such properties of chitosan. After the debate, the participants were asked the same question again, in order to verify the outcome of the debate. All participants unanimously stated that chitosan is not effective supplement for losing weight. Since the successful debate is based on four stages, care of their implementation had been taken: preparation rules of the discussion should be set, formulation and presentation of thesis is also needed; what is more, representatives of the two opposing positions should be chosen, drawing those positions, debate in this stage important are: strategy, line, types of arguments and counterarguments together with evidences, end of the debate indication of winners by the jury; summary and evaluation of the debate discussion of the key points of the debate and determination of the benefits resulting from carrying out such form of discussion.

CONCLUSIONS One of the goals of both types of discussions was to develop the principles of good discussion, which should be applied and respected, and which should also be learnt by students. The most important ones included: speaking only on the topic, listening to the arguments of other participants, using only specific arguments, not disturbing others during their speeches, respecting different views and opinions etc. An extensive literature regarding the ways of organizing and conducting discussion, the basic element of most activating methods of teaching-learning, which can be used by teachers during preparation of classes is available [21], where also the other elements of discussion were indicated, such as: the role of moderator determination of the principles of giving the floor development of skills of transferring information and receiving feedback limitation of the time of single speech distinction between facts and opinions in argumentation the necessity to summarize discussion Participants also tried to answer the questions what helps and what disturbs them during the class. They agreed, that it is easier to conduct discussion when: the topic is interesting but at the same time controversial participants identify themselves with the given arguments participants have sufficient knowledge on the topic. 127

As the participants of the discussion were teachers, they tried to answer the question what causes the greatest difficulty during carrying out such activities in school. It turned out, that major difficulty is to organize discussion in such way that gives every student an opportunity to express his/her opinion. As the ability to discuss should be practiced during lessons from different subjects, teachers proposed topics connected with the Chemistry Core Curriculum, which, according to them, can interest students to a sufficient degree to provide a fruitful discussion. At the end of the training, teachers completed an evaluation questionnaire, in which they stressed that practical training of teaching methods, which are going to be applied at schools, is extremely beneficial. They also appreciated the role of the discussion skills, however they indicated that in Polish schools, there is not enough time to conduct longer discussions, in a way that every student has an opportunity to express his/her views. REFERENCES [1] http://www.establish-fp7.eu [2] M. Rocard et al., Science Education Now: A renewed pedagogy for the Future of Europe, 2007. [3] E. Szostak, Jak uczniowie mog dowiadczy czym jest nauka? Projekt Establish, Nauczanie Przedmiotw Przyrodniczych. Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Nauczycieli Przedmiotw Przyrodniczych, 35 (3) 49-50, 2010. [4] I. Maciejowska, Nauczanie przedmiotw przyrodniczych przez dociekanie naukowe oraz wsppraca z przemysem baz projektu Establish, Nauczanie Przedmiotw Przyrodniczych. Biuletyn Polskiego stowarzyszenia nauczycieli przedmiotw przyrodniczych, 35 (3) 45-48, 2010. [5] E. Odrow, Konsorcjum ESTABLISH, Projekt ESTABLISH ksztacenie przez odkrywanie, Chemia w szkole, 6, 17-18, 2010. [6] E. Odrow, Dyskusja metoda skutecznego porozumiewania si, In: Nauczanie przedmiotw przyrodniczych ksztatujce postawy i umiejtnoci badawcze uczniw, pp 3740, UJ Krakw 2012. [7] W. Oko, Wprowadzenie do dydaktyki oglnej, Wyd. ak, Warszawa 1996. [8] http://www.ils.uio.no/english/rose/about/rose-brief.html [9] M. C. Linn, E. A. Davis, P. Bell, P., Internet Environments for Science Education, Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Mahwah, NJ, 2004. [10] Learning for employment. Second report on vocational education and training Policy in Europe. CEDEFOP, 2003. [11] . Skills for Science Industries, COGENT, September 2008. [12] Podstawa programowa ksztacenia oglnego dla licew oglnoksztaccych, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Nr 61. Warszawa 19.06.2001. [13] M. Kochan, Pojedynek na sowa. Techniki erystyczne w publicznych sporach., Znak, Krakw, 2005. [14 E. Brudnik, A. Moszyska, B. Owczarska, Ja i mj ucze pracujemy aktywnie przewodnik po metodach aktywizujcych, Zakad Wydawniczy SFS, Kielce 2000. [15] E. Bono, Sze kapeluszy, czyli sze sposobw mylenia, Wyd. MEDIUM, Warszawa 1996. [16] D. Winnikow, Pomyl w bok. Krtki kurs kreatywnego rozwizywania problemw, Coaching, 5, 82-84, 2012. [17] www.zmnch.pl/projekty [18] http://www.mg.gov.pl/node/15448 [19] http://www.phie.pl/pdf/phe-2008/phe-2008-3-441 128

[20] W. Knap, Wgiel kontra atom, Dziennik Polski, 25.03.2011. [21] Piekielna atomowa machina, (Na podst.: Die Welt, Die Zeit, Daily Mail, The Telegraph, Los Angeles Times, The Washington Post, SMH, The Japan Ti- mes), Tygodnik ANGORA, 13, 27.03.2011. [22] Rycki, K., Czy powinnimy ba si elektrowni atomowych w Polsce? Tygodnik ANGORA, 13, 27.03.2011. [23] S. Rajewski, Strach przed atomem jest jak redniowieczny zabobon rozmowa z Wernerem Gruberem, Tygodnik ANGORA, 13, 27.03.2011. [24] E. Wuolijoki, T. Hirvela, P. Ylitalo, Zmniejszenie poziomu cholesterolu LDL w surowicy krwi za pomoc mikrokrystalicznego chitozanu, Methods Find Exp Clin Pharmacol, Jun; 21 (5): 357-61, 1999. [25] http://potreningu.pl/artykuly/226/kontrowersje-wokol-hca-czy-faktycznie-dziala [26] http://www.chitinin.pl/data/uploads/12-032010_Chitosan_pozeracz_tluszczu_wywiad_z_ekspertem.pdf

The ESTABLISH project has received funding from the European Community's Seventh Programme [FP7/2007-2013] under grant agreement no 244749. The opinions expressed in this publication are the author ones and they not necessarily reflect the views of the European Commission.

129

OSETLJIVOST STUDENATA PEDAGOKIH FAKULTETA NA SOCIOKULTURNU RAZLIITOST ROMSKIH UENIKA

Sunica V. Macura Fakultet pedagokih nauka Jagodina, Jagodina, Srbija suncicamacura@gmail.com Apstrakt: Etniki sastav populacije uenika u naim osnovnim kolama se menja u poslednjih nekoliko godina, jer su u veoj meri nego ranije u obrazovni sistem ukljuena i deca romske nacionalne manjine. Sa poveanom heterogenou odeljenja raste i svest o izazovima koje uiteljima donosi tema potovanja sociokulturne razliitosti uenika. Isto tako, poveava se i potreba za istraivanjem i razvijanjem interkulturalne osetljivosti studenata pedagokih fakulteta buduih uitelja tokom njihovih inicijalnih studija, to je i osnovna tema ovog rada. Interkulturalna osetljivost uitelja se odreuje kao sklop komponenti koje ine pozitivan odnos prema uenicima iz razliitih kulturnih grupa; svest o vlastitoj odgovornosti za unoenje promena u obrazovanje; poznavanje stila ivota uenika i njihovih porodica. Meutim, rezultati mnogih istraivanja u oblasti obrazovanja uitelja, pokazuju da studenti budui uitelji ulaze u profesionalno obrazovanje sa predrasudama prema kulturama koje su razliite od njihove, da su esto nesvesni ovih predrasuda i da ne razumeju uticaj kulture na uverenja, stavove i vrednosti, kao ni uticaj ovih faktora na vaspitanje i obrazovanje dece. Cilj naeg istraivanja je bio da se ispita osetljivost buduih uitelja na sociokulturnu razliitost romskih uenika. Konkretno, eleli smo da utvrdimo stavove i uverenja studenata u vezi tri grupe pitanja: karakteristike romske populacije kao marginalizovane grupe u Srbiji; strategije nastave/uenja koje su prilagoene potrebama romskih uenika; i vidovi saradnje sa romskim roditeljima. U istraivanju je uestvovalo ukupno 205 studenata prve godine, i to 62 studenata Pedagokog fakulteta u Jagodini i 143 studenata Uiteljskog fakulteta u Beogradu. Za prikupljanje podataka korien je namenski konstruisan upitnik. Rezultati istraivanja pokazali su da je neto vie od polovine studenata na poetku svog profesionalnog obrazovanja informisano o razmerama siromatva Roma u Srbiji, da veina ima afirmativne stavove prema inkluziji romske dece i strategijama nastavnog rada koje su prilagoene potrebama romskih uenika, a da je skoro dve treine studenata svesno postojanja diskriminacije romskih uenika u obrazovanju. S druge strane, veina studenata nije spremna da stupi u bliu interkaciju sa romskim porodicama koja ukljuuje kune posete i druge manje formalne oblike saradnje, to ukazuje na postojanje socijalne distance prema pripadnicima romske nacionalne manjine. Meutim, upravo ovi oblici saradnje imaju najvei potencijal da se upozna stil ivota romskih uenika i njihovih porodica, razvija razumevanje naina uticaja kulture na uenje i formira etnorelativistiki odnos prema kulturnim razlikama. Nalazi istraivanja pokazuju da studenati donekle prepoznaju sociokulturnu razliitost romskih uenika, ali je ne prihvataju u toj meri da bi se sloili sa postupcima koji odstupaju od uobiajenih obrazaca ponaanja uitelja u praksi. Dobijeni rezultati nalau aktivno traenje delotvornih naina da se programi inicijalnog obrazovanja uitelja usmere ka razvijanju vrednosti koje podravaju interkulturalizam. 130

Kljune rei: interkulturalna osetljivost, studenti budui uitelji, romski uenici, socijalna distanca, inicijalno obrazovanje uitelja.

TEACHER CANDIDATES' SENSITIVITY TO SOCIOCULTURAL DIVERSITY OF ROMA PUPILS

Sunica V. Macura Faculty of Educational Sciences Jagodina, Jagodina, Serbia suncicamacura@gmail.com Abstract: In the last couple of years, ethnic composition in our schools is changing, due to grater inclusion of Roma national minority pupils in education system. With growing diversity of pupils in classes, the awareness about challenges that issue of respecting pupils sociocultural diversity is also getting deeper. Furthermore, the need for researching and developing intercultural sensitivity of teacher candidates during their initial studies is also growing, which is the main topic of this article. Teachers intercultural sensitivity is defined as complex of components which comprise positive relationship with pupils from different cultural groups, awareness about personal responsibility for introducing changes in education, and knowledge about life style of pupils and their families. However, results of numerous research in the field of teacher education suggest that teacher candidates enter their professional education with prejudices towards cultures different then their own, that they are often not aware of those prejudices and that they do not understand the impact of culture on believes, attitudes and values, nor the impact of those factors on education and upbringing of children. The aim of our research was to investigate teacher candidates sensitivity on sociocultural diversity of Roma pupils. Specifically, we wanted to determine teacher candidates attitudes and believe in relation to three groups of questions: characteristics of Roma population as marginalized group in Serbia, strategies of teaching/learning adjusted to needs of Roma pupils, and modes of cooperation with Roma parents. Total of 205 teacher candidates participated in our research, with 62 teacher candidates from Faculty of Education in Jagodina and 143 teacher candidates from Teacher Training Faculty in Belgrade. For collecting data we used questionnaire designed for this purpose. Our results suggest the following: more then half of teacher candidates are informed about Roma poverty in Serbia; majority has positive attitudes towards inclusion of Roma pupils and strategies of instruction adapted to needs of Roma pupils; almost two thirds of teacher candidates are aware of existing discrimination towards Roma national minority. However, the majority of teacher candidates are not ready for closer interaction with Roma families that include home visits and other less formal modes of cooperation, which suggests the existence of social distance towards Roma national minority. However, those modes of cooperation have the greatest potential for introducing life style of Roma pupils and their families, and for developing understanding of impact of culture on learning and thus creating ethorelativistic attitude towards cultural diversity. Our results suggest that teacher candidates recognize Roma pupils sociocultural diversity, but they do not agree with certain conduct that is not usual for behavior of teachers in practice. Our results call for active searching for efficient strategies of focusing initial teacher education on developing values that support intreculturalism. Key words: intercultural sensitivity, teacher candidates, Roma national minority pupils, social distance, initial teacher education 131

UVOD Sa uvoenjem inkluzije u na obrazovni sistem, odeljenja u kojima e raditi budui uitelji postaju heterogenija. Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (2009) obezbeuje pravo na obrazovanje i pristup obrazovanju bez segregacije i diskriminacije dece iz marginalizovanih i osetljivih drutvenih grupa. Meu njima su najbrojnija deca pripadnika romske nacionalne manjine, koja su posebno pogoena siromatvom i iskljuenou iz obrazovanja i stigmatizovana dukoboko ukorenjenim predrasudama veinskog drutva. Kako se etniki sastav populacije uenika u naim osnovnim kolama menja, tako raste i svest o izazovima koje uiteljima donosi tema potovanja sociokulturne razliitosti. Isto tako, poveava se i potreba za istraivanjem i razvijanjem interkulturalne osetljivosti studenata buduih uitelja tokom njihovih inicijalnih studija, to je i osnovna tema ovog rada. Interkulturalnu osetljivost uitelja Viladis i Luka (Villages and Lucas 2002, 21), odreuju kao sklop komponenti koje ine razvijena sociokulturna svest svest o tome da postoje razliita vienja realnosti koja su uslovljena sociokulturnim poreklom; pozitivan odnos prema uenicima iz razliitih kulturnih grupa i prepoznavanje razliitosti kao prilike za uenje, a ne kao problema koje treba reavati; svest o vlastitoj odgovornosti za unoenje promena u obrazovanje, promena kojima se stvaraju uslovi za ukljuivanje svih uenika; razumevanje i prihvatanje razlika u nainu na koje uenici ue; i poznavanje stila ivota uenika i njihovih porodica, korienje ovog znanja u razvijanju kurikuluma zasnovanog na iskustvu uenika i obogaivanje ovog iskustva novim, nepoznatim sadrajima. Gej (Gay 2002) smatra da kulturalno osetljivo poduavanje podrazumeva korienje karakteristika, iskustava i pogleda etniki razliitih uenika kao putokaza za efikasnije poduavanje. Ovaj pristup zahteva razvijanje dubokog znanja o tome kako se kultura etnikih grupa odraava na uenje i kako interakcija u razredu i sama nastava mogu da se promene da bi se kulturne razlike uvaile. Meutim, rezultati istraivanja u oblasti obrazovanja uitelja, pokazuju da studenti ulaze u profesionalno obrazovanje sa predrasudama prema kulturama koje su razliite od njihove, da su esto nesvesni ovih predrasuda i da ne razumeju uticaj kulture na uverenja, stavove i vrednosti, kao ni uticaj ovih faktora na vaspitanje i obrazovanje dece (Kidd et al. 2005; Sleeter 2001). Studenti esto uenike iz sociokulturnih sredina koje su drugaije od njihove sopstvene opaaju kroz hipotezu deficita, implicitno ili eksplicitno okrivljavajui sociokulturnu sredinu ili lingvistiki kontekst iz koga uenici dolaze za njihov neuspeh u koli (Minami and Ovando 2004). Do donekle slinih rezultata doli su i Petrovi i saradnici (2010), u jednom od retkih domaih istraivanja stavova studenata prema obrazovanju Roma. Prema rezultatima ovog istraivanja, najvei broj studenata Uiteljskog fakulteta u Beogradu smatra da je socioekonomski poloaj Roma glavni drutveni inilac koji onemoguava kolovanje romske dece; a iako prepoznaje diskiminaciju, opravdava je nedovoljnim zalaganjem i pasivnou Roma. Znatan broj ovih studenata smatra da su karakteristike samih romskih uenika, kao to su lenjost, nemotivisnost, nia inteligencija razlog zbog koga oni nisu u veoj meri ukljueni u redovan sistem kolovanja; a svaki deseti student smatra du su Romi sami krivi za svoj nepovoljan drutveni poloaj (Petrovi i sar. 2010, 226). Istraivanja pokazuju ne samo da studenti budui uitelji imaju negativne stavove i uverenja o razliitosti, ve i da se njihovi stavovi teko menjaju (Molto et al 2010). Razvijanje interkulturalnih kompetencija i osetljivosti uitelja naroito je vano ukoliko uitelji i njihovi uenici nemaju isto kulturno, lingvistiko i socioekonomsko poreklo kada uitelji i uenici imaju slino kulturno poreklo lake je organizovati nastavu koja uzima u obzir deja prethodna iskustva i potrebe (Cochran-Smith 1995). Iz svih navedenih razloga mnogi univerzitetski programi sadre kurseve koji se fokusiraju na 132

razumevanje, toleranciju i prihvatanje razliitosti drugih. U sutini skoro sve visokokolske institucije ine znatne napore da internacionalizuju kurikulume i pripreme budue uitelje za rad u pluralistikim drutvima koje karakteriu heterogenost i razliitost (Molto et al 2010). Analiza programa usmerenih na razvijanje interkulturalne osetljivosti i kompetencija u inicijalnom obrazovanju uitelja koju je uradila Gej (Gay 2002), pokazala je da se oni mogu svrstati u dve kategorije: u prvoj su programi usmereni na informisanje studenata o istoriji, kulturnom identitetu, jeziku manjinskih grupa, sa oekivanjem da e kada se zaposle uitelji steena znanja ugraditi u nastavu; a u drugoj su programi u kojima je akcenat pomeren na simboliki plan studenti se upuuju na znaajne simbole, datume, neformalna pravila komunikacije manjinskih grupa i drugo. Meutim, Gej smatra da oba tipa programa mogu da se zloupotrebe: izbor istorijskih dogaaja, linosti, atributa koji neku zajednicu ine posebnom nikada nije sluajan i po sebi sadri implicitnu poruku o stavovima i vrednostima. Zbog toga ova autorka upuuje tvorce programa obrazovanja uitelja da se vie usmere na praksu obrazovanja: studente treba osposobiti za kritiku analizu vrednosnih okvira na kojima se zasniva izbor sadraja kolskih programa i udbenika, opremiti vetinama potrebnim da u mulitikulturnim uslovima razvijaju zajednicu koja ui, vetinama efikasne kroskulturalne komunikacije koja zahteva poznavanje specifinosti jezika, diskursa, pravila i normi komunikacije, verbalne i neverbalne (Ibid.). Imajui u vidu da studenti mogu imati malo ili nimalo linih kontakata sa osobama iz kultura koje se razlikuju od njihove, Kid i saradnici (Kidd et al. 2008) tvrde da bi budui uitelji tokom inicijalnog obrazovanja trebalo ne samo da ovladaju znanjima i vetinama neophodnim za efikasno poduavanje svih uenika, ve i da steknu praktina iskustva koja bi im omoguila da preispituju pitanja kulture, siromatva i socijalne pravde na smislen nain. Okosnicu programa koji imaju za cilj razvijanje interkulturalne osetljivosti upravo ini oblikovanje situacija iskustvenog uenja. Formiranju interkutluralnih stavova studenata tokom inicijalnih studija, najvie doprinosi itanje tema o rasi, kulturi, siromatvu i socijalnoj pravdi; praksa u kulturalno razliitim zajednicama; interakcija sa kulturalno razliitim porodicama; kritika refleksija; i dijalog i diskusija (ibid.). Slinog je stanovita i Sliter (Sleeter 2001), prema kome su etnografski istraivaki rad i studije sluaja koje realizuju studenti, veoma efikasne strategije za razvijanje njihove interkulturalne osetljivosti. Navedeni pristupi su u skladu i sa Benetovim (Bennett 1993) razvojnim modelom interkulturalne osetljivosti, ija je polazna pretpostavka ta, da to su iskustva kulturnih razlika jedne osobe kompleksnija i sofisticiranija, to e se i njene kompetencije u interkulturalnim odnosima poveavati. Kakve su mogunosti za razvijanje interkulturalne osetljivosti studenata buduih uitelja, u naim uslovima? Pregled programa pet fakulteta na kojima se obrazuju uitelji u Srbiji pokazuje da osim na Fakultetu pedagokih nauka Jagodina, na kome postoji izborni predmet Interkultularno obrazovanje, programi ostalih fakulteta nemaju ovakve ili sline kurseve. S druge strane, budui da je status kola vebaonica i uitelja-mentora koji vode strunu praksu neregulisan, studenti na veini naih fakulteta sami biraju uitelje i kole gde e realizovati svoju obaveznu praksu. Zbog toga se moe dogoditi da nastava kojoj studenti prisustvuju bude vrlo udaljena od kulturalno osetljivog poduavanja. Posebno kada su u pitanju odeljenja u kojima nastavu prate i uenici romske nacionalne manjine, postoji verovatnoa da studenti nee imati priliku da u realnoj kolskoj situaciji doive i razumeju ta je to prihvatanje i potovanje kulturnih razlika. Ovakvu pretpostavku moemo da iznesemo imajui u vidu rezultate istraivanja koji pokazuju da uitelji imaju daleko nia oekivanja od romskih nego od neromskih 133

uenika, da romskim uenicima znaajno ree zadaju domae zadatke, da romski uenici ree dobijaju povratnu informaciju o tome ta je dobro u njihovom radu i na emu treba vie da rade, itd. Ovi nalazi ukazuju na to da su romski uenici u manjoj meri podsticani i podravani od uitelja, to doprinosi tome da su njihove anse za napredovanje znaajno nie, a anse da budu prebaeni u specijalne kole vee (Tovilovi i Baucal 2007). Uitelji su skloni da za kolski neuspeh romskih uenika okrivljuju njihove roditelje ne preispitujui svoju nastavnu praksu. Unutar neinkluzivne kolske kulture postoje implicitni diskriminatorni mehanizmi kao to su viestruko ponavljanje istog razreda, odbacivanje od vrnjaka i uitelja, pritisak na romske roditelje; koji dovode do odustajanja romske dece od kolovanja (Macura-Milovanovi 2006). Ukoliko studenti prva profesionalna iskustva stiu u kolama sa neinkluzivnom kulturom, ne moe se oekivti da e oni kasnije, kao uitelji poetnici, bitnije uticati na promenu te kulture. Zbog svega toga interesovalo nas je sa kakvim stavovima i uverenjima o romskoj populaciji i nastavi sa romskim uenicima, studenti ulaze u svoje profesionalno obrazovanje. METODOLOKI OKVIR ISTRAIVANJA Predmet, cilj istraivanja, opis instrumenata Predmet ovog istraivanja je interkulturalna osetljivost studenata u odnosu prema uenicima romske nacionalnosti. Cilj istraivanja bio je da se ispita recepcija i prihvatanje sociokulturne razliitosti romskih uenika od strane buduih uitelja. Konkretno, eleli smo da utvrdimo stavove i uverenja studenata u vezi tri grupe pitanja: karakteristike romske populacije kao marginalizovane grupe u Srbiji; strategije nastave/uenja koje su prilagoene potrebama romskih uenika; i vidovi saradnje sa romskim roditeljima. U kontekstu obrazovanja buduih uitelja za rad sa romskim uenicima, smatramo da su ovo kljune teme koje su neophodne za razumevanje i uvaavanje sociokulturne razliitosti dece pripadnika romske nacionalne manjine. Za potrebe ovog, po karakteru eksplorativnog istraivanja, konstruisali smo upitnik iju smo pilot verziju ispitali na uzorku studenata druge godine Pedagokog fakulteta u Jagodini i Uiteljskog fakulteta u Beogradu. Na osnovu dobijenih odgovora i komentara studenata, oblikovali smo konanu verziju upitnika kojim smo prikupili podatke o stavovima studenata prve godine dva fakulteta. Ovde emo predstaviti deo rezultata ireg istraivanja koje smo realizovali. Prikupljanje i obrada podataka Studenti su popunili upitnik kolske 2009/10. godine na samom poetku prve godine studija, bili su informisani o cilju istraivanja pre popunjavanja upitnika. Statistika obrada podataka uraena je pomou statistikog softvera SPSS 18.0. Primenjena je deskriptivna statistika, a da bi se ispitalo postojanje razlika izmeu odgovora studenata dva fakulteta korieni su - test i t-test. Uzorak U istraivanju je uestvovalo 205 studenata, i to 143 studenata (92.5% od ukupnog broja upisanih) prve godine Uiteljskog fakulteta u Beogradu i 62 studenta (68,8% od ukupnog broja upisanih) Pedagokog fakulteta u Jagodini. Uzorak studenata oba fakulteta ujednaen je prema polu i prosenom broju poena iz srednje kole koji su studenti imali prilikom upisa na fakultet: veina anketiranih studenata na oba fakulteta je enskog pola (90.33% na Pedagokom fakultetu u Jagodini i 93.75% na Uiteljskom fakultetu u Beogradu), a prosean broj poena koji su imali prilikom upisa na fakultet iznosi 34.22. 134

Izmeu studenata iz Beograda i Jagodine postoji razlika u odnosu na kriterijume koje su morali da zadovolje da bi poloili prijemni ispit za upis na fakultet. Prijemni ispit na Uiteljskom fakultetu u Beogradu sastojao se iz testa opte informisanosti i testa iz srpskog jezika i knjievnosti, dok se na Pedagokom fakultetu u Jagodini prijemni ispit sastojao iz testa osnovne pismenosti, testa razumevanja proitanog teksta i intervjua kojim su ispitivane socijalne vetine kandidata. Osnovna ideja ispitivanja socijalnih vetina bila je da kriterijumi selekcije buduih uitelja treba da odraavaju interkulturalne kompetencije uitelja: empatiju, oseanja brige i osetljivost za potrebe uenika, preuzimanje odgovornosti za poduavanje svih uenika, spremnost da se suprotstave nejednakostima i nepravdi (Macura-Milovanovi i Starevi 2010). REZULTATI I DISKUSIJA Stavovi studenata prema karakteristikama romske populacije kao marginalizovane grupe U odnosu na tvrdnje u upitniku koje se tiu niskog socioekonomskog poloaja Roma, segregacije i diskriminacije romskih uenika u naem obrazovnom sistemu, studenti su izraavali stepen svog slaganja na petostepenoj skali (ne slaem se, delimino se ne slaem, ne mogu da se odluim, delimino se slaem, u potpunosti se slaem). Siromatvo Roma Sa tvrdnjom Romi najsiromanija drutvena grupa u Srbiji, u potpunosti se ili delimino slae 53.66% anketiranih studenata, ne slae se ili se delimino ne slae 41.95%, a 4.39% je neodluno u proceni (Tabela 1). Dobijena je, vidimo, naglaeno polarizovana slika: iako neto vie od polovine studenata Rome procenjuje kao najsiromaniju drutvenu grupu, ak preko 40% ne deli uverenje svojih kolega. Izmeu odgovora studenata dva fakulteta ne postoji statistiki znaajna razlika (t=-1.689, sig.= 0.093). Tabela 1: Romi su najsiromanija drutvena grupa u Srbiji
Pedagoki fakultet u Jagodini f % 10 16.13 23 37.10 1 1.61 24 38.71 4 6.45 62 100.00 Uiteljski fakultet u Beogradu f % 25 17.48 28 19.58 8 5.59 62 43.36 20 13.99 143 100.00 f 35 51 9 86 24 205 % 17.07 24.88 4.39 41.95 11.71 100.00

ne slaem se delimino se ne slaem ne mogu da se odluim delimino se slaem u potpunosti se slaem

Zbog ega smatramo da je vano da li budui uitelji poznaju socioekonomski status Roma u Srbiji? Zato to su za realizaciju nastavnog procesa sa decom koja potiu iz najsiromanijih slojeva potrebna znanja koja omoguavaju razumevanje a ne osudu posledica ivota u kontekstu krajnjeg siromatva. Nain ivota koji se raa iz potreba ekstremno siromanih ljudi (bez obzira na njihovu nacionalnost ili dravu u kojoj ive), kao to je, na primer, neophodnost uea dece u radnim aktivnostima, esto se opaa kao tradicionalno i voljno odabaran, a ne kao rezultat generacijskog siromatva i drugih faktora koji diprinose socijalnoj i obrazovnoj ekskluziji. Razumevanje siromatva veine Roma je prvi korak u procesu razvijanja svesti studenata o neophodnosti pruanja dodatne podrke za uenje i socijalnu participaciju romskim uenicima, odnosno razvijanja razumevanja pojmova socijalne pravde i obezbeivanja jednakih mogunosti za svu decu da dobiju obrazovanje. Nalaz da preko polovine anketiranih studenata prepoznaje Rome kao najsiromaniju drutveni grupu je ohrabrujui, meutim ne moemo zanemariti pitanje na osnovu kojih uverenja je vie od 40% studenata izrazilo suprotan stav? Teko je 135

oekivati od tek upisanih studenata da znaju da u veinskom drutvu 6.1% domainstava ivi u tekom siromatvu, a da takvih domainstava u romskoj populaciji ima deset puta vie (Kovacs-Cerovi 2007, 15), ali pretpostavljamo da su oni sliku o siromatvu Roma gradili i na osnovu predrasuda o tome zato su neke drutvene grupe siromane. Prema tradicionalnim shvatanjima uzroci neijeg siromatva nalaze se u njegovim loim osobinama (kao to su neodgovornost, lenjost, loe navike, itd), pa se prema tome za siromatvo nema razumevanja i smatra se uzaludnim pruanje bilo kakve vrste pomoi siromanima. Veruje se da su za svoj poloaj sami krivi i da zato sami treba da pronau izlaz iz stanja u kome se nalaze (Strategija za smanjenje siromatva 2003), upravo kao to su pokazali i rezultati istraivanja Petrovi i saradnika (2010). Segregacija romskih uenika Sa tvrdnjom Romski uenici treba da idu u specijalne kole/odeljenja veina (88.29%) anketiranih studenata se ne slae ili delimino ne slae; dok se u potpunosti ili delimino slae sa ovom tvrdnjom ukupno 6.83%, a neodluno je ukupno 4.88% studenta (Tabela 2). Ne postoji statistiki znaajna razlika izmeu uverenja studenata dva fakulteta (t=-0.836, sig.= 0.404). Tabela 2: Romski uenici treba da idu u specijalne kole/odeljenja
Pedagoki fakultet u Jagodini f % 51 82.26 6 9.68 1 1.61 3 4.84 1 1.61 62 100.00 Uiteljski fakultet u Beogradu f % 111 77.62 13 9.09 9 6.29 5 3.50 5 3.50 143 100.00 f 162 19 10 8 6 205 % 79.02 9.27 4.88 3.90 2.93 100.00

ne slaem se delimino se ne slaem ne mogu da se odluim delimino se slaem u potpunosti se slaem

Bez obzira na razloge slaganja ili neodlunosti u vezi ove tvrdnje, budui uitelji bi tokom inicijalnog obrazovanja morali da steknu znanja i uverenje da sva deca imaju pravo na kolovanje u redovnom sistemu obrazovanja, kao i da razviju empatiju prema uenicima specijalnih kola koji su bolno svesni negativnog identiteta koje im je drutvo namenilo. Romski uenici kau da se stide to pohaaju ove kole, jer su izloeni podsmehu, omalovaavanju i ismevanju neromskih vrnjaka, koji ih nazivaju mentalcima, specijalcima i drugim poniavajuim atributima (Romska deca u specijalnom obrazovanju u Srbiji 2010). Diskriminisanost romskih uenika u obrazovanju Skoro dve treine (62.93%) anketiranih studenata se u potpunosti ili delimino slae sa tvrdnjom U naem obrazovnom sistemu postoji otvorena diskriminacija romskih uenika, dok se sa ovom tvrdnjom ne slae ili se delimino ne slae 30.24%, a ne moe da se odlui u proceni 6.83% (Tabela 3). Izmeu stavova studenata dva fakulteta ne postoji statistiki znaajna razlika (t=0.084, sig.= 0.093). Tabela 3: U naem obrazovnom sistemu postoji otvorena diskriminacija romskih uenika
Pedagoki fakultet u Jagodini f % 10 16.13 8 12.90 3 4.84 26 41.94 15 24.19 62 100.00 Uiteljski fakultet u Beogradu f % 21 14.69 23 16.08 11 7.69 49 34.27 39 27.27 143 100.00 f 31 31 14 75 54 205 % 15.12 15.12 6.83 36.59 26.34 100.00

ne slaem se delimino se ne slaem ne mogu da se odluim delimino se slaem u potpunosti se slaem

Sa tvrdnjom U naem obrazovnom sistemu postoji prikrivena diskriminacija romskih uenika u potpunosti se ili delimino slae skoro dve treine studenata 136

(60.97%), ne slae se ili se delimino ne slae etvrtina studenata (25.86%), a neodluno je 13.17% (Tabela 4). Izmeu stavova studenata dva fakulteta ne postoji statistiki znaajna razlika (t=-1.104, sig.= 0.271). Tabela 4: U naem obrazovnom sistemu postoji prikrivena diskriminacija romskih uenika
Pedagoki fakultet u Jagodini f % 7 11.29 13 20.97 6 9.68 28 45.16 8 12.90 62 100.00 Uiteljski fakultet u Beogradu f % 18 12.59 15 10.49 21 14.69 57 39.86 32 22.38 143 100.00 f 25 28 27 85 40 205 % 12.19 13.67 13.17 41.46 19.51 100.00

ne slaem se delimino se ne slaem ne mogu da se odluim delimino se slaem u potpunosti se slaem

Opaanje diskriminacije je pokazatelj osetljivosti studenata prema romskim uenicima i vaan preduslov njihovog afirmativnog delovanja da se ona iskoreni. Zbog toga moemo biti zadovoljni nalazom da dve treine anketiranih studenata opaa diskriminisanost romskih uenika u obrazovanju. Meutim, smatramo moguim da neslaganje oko treine anketiranih studenata sa tvrdnjama da postoji otvorena ili prikrivena diskriminacija romskih uenika u kolama ukazuje na njihov etnocentrizam. Prema Benetu (1993), etnocentrizam je odnos osobe prema kulturnim razlikama koji karakterie poricanje postojanja razlika, tj. zanemarivanje, ignorisanje ili indiferentnost prema kulturnim razlikama. Ovakvo ponaanje se najee javlja kod osoba koje su odrasle u kulturno homogenim sredinama i nisu imale mnogo kontakata sa ljudima izvan svoje kulturne grupe. U cilju razvijanja interkulturalne osetljivosti studenata, oni bi tokom studija trebalo da steknu znanja i razumevanje uzroka, posledica i pokazatelja diskriminacije u obrazovanju. Ova znanja su neophodna kako studenti, odnosno budui uitelji, ne bi pogreno tumaili uzroke kolskog neuspeha romskih uenika i produili postojeu praksu nepravednog i neprofesionalnog prebacivanja odgovornosti za poduavanje i uenje svih uenika na druge, ili ih zanemarivali i preputali ekskluziji iz obrazovnog sistema. Interkulturalna osetljivost se ogleda u ponaanju uitelja koji tite prava na kvalitetno obrazovanje i ulau aktivne napore da obezbede jedanake mogunosti za uenje i socijalnu participaciju svih uenika. Stavovi studenata prema strategijama nastave/uenja koje su prilagoene potrebama romskih uenika U odnosu na tvrdnje vezane za strategije nastave/uenja prilagoene romskim uenicima (videti Tabelu 5), studenti su izraavali svoj stav izborom jednog od ponuenih odgovora (uvek, ponekad, nikada). Dobijeni nalazi pokazuju da na nivou celog uzorka, veina studenata smatra sledee: uitelj uvek (40.49%) odnosno ponekad (44.39%) treba da prilagodi pojmove iz kolskog gradiva znanju srpskog jezika romskog uenika; uitelj uvek (37.08%), odnosno ponekad (52.68%) treba da odvoji dodatno vreme za prilagoavanje zadataka romskom ueniku prilikom pisanja pripreme za as; uitelj uvek (36.59%), odnosno ponekad (57.56%) treba da ostaje sa romskim uenikom u koli svaki dan posle nastave dok on ne naui da ita, pie i rauna, odnosno savlada predviene sadraje (Tabela 5). Ovi rezultati govore da studenti imaju razvijenu svest o znaaju individualizacije poduavanja, diferencijacije domaih zadataka i pruanja dodatne podrke uenicima koji imaju tekoe u uenju i socijalnoj participaciji. Navedene strategije nastave/uenja naroito su znaajne kada je u pitanju dopunski rad sa uenicima. Imajui u vidu rezultate istraivanja Instituta za vrednovanje kvaliteta obrazovanja (2009) koji pokazuju 137

da 85% uitelja dopunski rad sa grupama uenika prebacuje na romske asistente, moemo rei da anketirani studenti budui uitelji pokazuju vii nivo interkulturalne osetljivosti u odnosu na uitelje. Tabela 5: Strategije nastave/uenja prilagoene potrebama romskih uenika
Nikada f Uitelj treba da naui neke rei romskog jezika. Uitelj treba da prilagodi pojmove iz kolskog gradiva znanju srpskog jezika romskog uenika. Uitelj treba da odvoji dodatno vreme za prilagoavanje zadataka romskog uenika prilikom pisanja pripreme za nastavni as. Uitelj treba da ostaje sa romskim uenikom u koli posle nastave dok on ne naui da ita, pie i rauna / savlada predviene sadraje. Uitelj treba da romskom ueniku da glavnu ulogu u priredbi. 47 31 21 % 22.93 15.12 10.24 Ponekad f 132 91 108 % 64.39 44.39 52.68 f 26 83 76 Uvek % 12.68 40.49 37.08 f 205 205 205 % 100 100 100

12 22

5.85 10.73

118 160

57.56 78.05

75 23

36.59 11.22

205 205

100 100

Veina anketiranih studenata smatra da uitelj ponekad (78.05%), odnosno uvek (11.22%) treba romskom ueniku da da glavnu ulogu u priredbi, meutim ak 10.73% smatra da uitelj to nikada ne treba da uradi. Za studente oba fakulteta najmanje je prihvatljivo da uitelj naui neke rei romskog jezika: skoro dve treine smatra da uitelj to ponekad treba da uradi (64.39%), a skoro etvrtina smatra da uitelj to nikada ne treba da uradi (22.93%). Ovi nalazi se takoe mogu tumaiti etnocentrinim stavovima studenata, u ijoj osnovi lei preutna pretpostavka da uenici koji ne poznaju dovoljno srpski jezik (jezik nastave) treba da ga naue, ali da ne postoji potreba da uitelji znaju nekoliko rei njihovog (romskog) jezika. Ono ega studenti oito nisu svesni, i to je i oekivano budui da su tek upisali studije, jeste injenica da kada se elementi kulturnog identiteta romskih uenika (u ovom sluaju jezik), makar u minimalnoj meri ne ugrauju u nastavni proces, to ima implikacije na formiranje socijalnog konteksta nastave/uenja koji doprinosi devalorizaciji romske dece. (Macura-Milovanovi 2005). Izmeu stavova studenata dva fakulteta postoji statistiki znaajna razlika u odnosu na tvrdnju da uitelj treba da ostaje sa romskim uenikom u koli posle asova dok on ne savlada predviene sadraje, tj. da realizuje dopunski rad (2=7.104, df=4, sig=0.029). Znaajno vie studenata iz Jagodine smatra da uitelj uvek (45.16%) ili ponekad (54.84%) treba da primenjuje ovu strategiiju (ni jedan student ne smatra da ovu strategiju uitelj ne treba nikada da primenjuje), u odnosu na studente iz Beograda od kojih 32.87% smatra da uitelj uvek treba, 58.74% da uitelj ponekada treba, a 8.39% da uitelj nikada ne treba da primenjuje ovu strategiju (Tabela 6). Tabela 6: Dopunski rad sa romskim uenikom
Uitelj treba da ostaje sa Pedagoki fakultet u Jagodini romskim uenikom posle nastave dok on ne savlada predviene sadraje. f % nikada 0 0.00 ponekad 34 54.84 uvek 28 45.16 62 100.00 Uiteljski fakultet u Beogradu f 12 84 47 143 % 8.39 58.74 32.87 100.00

138

Prethodni nalaz se moe tumaiti efektima drugaijih kriterijuma selekcije kandidata na dva fakulteta. Kao to je reeno, jedan od ciljeva selekcije na Pedagokom fakultetu u Jagodini bio je da se odaberu oni kandidati iji stavovi u veoj meri podravaju preuzimanje odgovornosti za poduavanje svih uenika (Macura-Milovanovi i Starevi 2010). Stavovi studenata prema razliitim oblicima saradnje sa romskim roditeljima Studentima smo ponudili pet tvrdnji koje se odnose na razliite oblike saradnje uitelja sa roditeljima romskih uenika (Tabela 7). U odnosu na ove tvrdnje studenti su izraavali stepen slaganja na petostepenoj skali. Veina studenata (96.58%) se u potpunosti ili delimino slae sa roditeljskim sastancima; sa uspostavljanjem poverenja kroz individualne razgovore (95.60%); i sa davanjem humanitarne i druge pomoi (72.68%) kao oblicima saradnje sa romskim roditeljima. Tabela 7: Oblici saradnje sa romskim roditeljima
ne slaem se f a b c d 14 2 54 48 % 6.83 0.98 26.35 23.41 delimino se ne slaem f % 25 3 38 23 12.20 1.47 18.54 11.22 ne mogu da se odluim f % 17 4 43 40 8.29 1.95 20.97 19.51 delimino se slaem f % 92 68 43 57 44.88 33.17 20.97 27.80 u potpunosti se slaem f % 57 128 27 37 27.80 62.43 13.17 18.06

e 1 0.49 2 0.98 4 1.95 6 2.93 192 93.65 a) Davanje humanitarne i druge pomoi; b) Uspostavljanje poverenja kroz individualne razgovore; c) Kune posete romskim porodicama; d) Poziv romskom roditelju da sa Vama sedne i popije kafu ili sok, e) Roditeljski sastanci sa svim roditeljima.

Meutim, manje od polovine anketiranih studenata (45.86%) u potpunosti se ili delimino slae sa ostvarivanjem saradnje kroz poziv uitelja romskom roditelju da zajedno sednu i popiju kafu ili sok, dok se 34.63% ne slae ili se delimino ne slae, a 19.51% studenata je neodluno. Ovaj nalaz ukazuje na postojanje socijalne distance studenata u odnosu na romske roditelje. Ponuda uitelja roditelju da popiju kafu ili sok, predstavlja deo skrivenog kurikuluma kola iji se smisao sastoji u pokazivanju motivisanosti (domaina) da se uspostavi kontakt sa roditeljem (gostom) i izrazi panja prema roditelju koji je najverovatnije doao zbog tekoa koje njegovo dete doivljava u koli. Ovo je utoliko bitnije to se Romi u susretu sa predstavnicima dravnih institucija zbog svog niskog obrazovnog nivoa, siromatva, prethodnih iskustava diskriminacije, mogu oseati posramljeno, nelagodno ili uplaeno. Zato je vano da uitelji svojim ponaanjem pokau inkluzivnu kulturu svoje kole, odnosno linu interkulturalnu osetljivost. Iako se poziv uitelja romskom roditelju da zajedno sednu i popiju kafu ili sok, ispitivanim studentima mogao uiniti neobinim kao postupak koji ne pripada profesionalnom domenu ponaanja uitelja, vano je da oni postanu svesni znaenja ovog socijalnog gesta. Istim se izraava spremnost na stvaranje i odravanje kontakta i u kolskom kontekstu, ukazuje potovanje i izraava dobra volja da se stvori odnos u kome uitelj i roditelj ravnopravno uestvuju delei isti zajedniki cilj dobrobit deteta. Dalje, rezultati pokazuju da se neto manje od polovine studenata (44.89%) ne slae ili se delimino ne slae sa ostvarivanjem saradnje putem kunih poseta romskim porodicama, da je 20.97% neodluno, a da se samo 34.14% u potpunosti ili delimino slae sa ovim vidom saradnje sa romskim roditeljima. Ovi rezultati mogu ukazivati na to da studenti ne poznaju smisao kunih poseta uitelja porodicama svojih uenika, ali nam se ini verovatnijim da se i ovde radi o socijalnoj distanci, odnosno predrasudama 139

studenata, o emu svedoe druga istraivanja odnosa studenata prema uenicima drugaijeg sociokulturnog porekla (Kidd et al. 2005). Odgovori studenata se mogu tumaiti kao odbrana od razlika, to je prema Benetu (1993) karakteristino za stadijum etnocentrizma u kome je razmiljanje o sociokulturnim razlikama pojednostavljeno, svedeno na kategorije mi oni. Razlike se opaaju kao ugroavajue, to dovodi do sve veeg zatvaranja prema drugoj kulturi, smanjenja kontakata i porasta negativnih stereotipa. Kune posete su prilika da se druga kultura neposredno upozna, kao i da se kroz iskustvo linog kontakta postojee predrasude izgube. Uitelji koji su odlazili u posete romskim porodicama smatrali su da su bolje upoznali roditelje romskih uenika, da ih vie razumeju, da sa njima bolje komuniciraju, da su izgradili odnos koji se zasniva na meusobnom poverenju, da romski roditelji redovnije dolaze na roditeljske sastanke, a sa druge strane, da su romski uenici u veoj meri prihvaena u odeljenjima i da pokazuju bolje rezultate u uenju (Macura-Milovanovi 2003). Kao to se moe videti iz Tabele 8, studenti iz Jagodine su spremniji na ostvarivanje saradnje sa romskim roditeljima pozivom na kafu. Izmeu odgovora studenata iz Beograda i Jagodine na ovu tvrdnju postoje statistiki znaajna razlika (t=2.071, sig.= 0,040). Tabela 8: Ostvarivanje saradnje sa romskim roditeljima pozivom na kafu
Pedagoki fakultet u Jagodini f % 8 12.90 9 14.52 12 19.36 18 29.03 15 24.19 62 100.00 Uiteljski fakultet u Beogradu f % 40 27.97 14 9.79 28 19.58 39 27.27 22 15.38 143 100.00

ne slaem se delimino se ne slaem ne mogu da se odluim delimino se slaem u potpunosti se slaem

Studenti iz Jagodine su spremniji i na posete romskim porodicama, kao to se moe videti iz podataka prikazanih u Tabeli 9. Izmeu odgovora studenata iz Beograda i Jagodine na ovu tvrdnju postoje statistiki znaajna razlika (t=2.694, sig.= 0,001). Tabela 9: Ostvarivanje saradnje kroz kune posete romskim porodicama
Pedagoki fakultet u Jagodini f % 7 11.29 11 17.74 21 33.87 13 20.97 10 16.13 62 100.00 Uiteljski fakultet u Beogradu f % 47 32.87 27 18.88 22 15.38 30 20.98 17 11.89 143 100.00

ne slaem se delimino se ne slaem ne mogu da se odluim delimino se slaem u potpunosti se slaem

Ove razlike u stavovima studenata dva fakulteta takoe moemo dovesti u vezu sa kriterijumima selekcije studenata, imajui u vidu da su jedan od kriterijuma prijema na Pedagoki fakultet u Jagodini bile socijalne vetine koje odraavaju interkulturalne kompetencije. Pretpostavljamo da je manje izraena socijalna distanca studenata iz Jagodine prema pipadnicima romske nacionalne manjine, posledica selekcije onih studenata koji su imali razvijeniju osetljivost na sociokulturne razlike. ZAKLJUAK Rezultati istraivanja pokazali su da je vie od polovine anketiranih studenata prve godine Uitljskog fakulteta u Beogradu i Pedagokog fakulteta u Jagodini informisano o razmerama siromatva Roma u Srbiji, da je veina protiv segregacije romskih uenika, a 140

da dve treine studenata prepoznaje postojanje diskriminacije romskih uenika u obrazovanju. Takoe, veina studenata ima afirmativne stavove prema prilagoavanju naina rada romskim uenicima i vidovima saradnje sa romskim roditeljima koji ukljuuju individualne razgovore, roditejske sastanke i prikupljanje humantirane pomoi za romske porodice. Navedeni nalazi govore u prilog interkulturalnoj osteljivosti ovih studenata i ine dobru osnovu za dalje razvijanje njihovih interkulturalnih kompetencija. Meutim, zabrinjavajuim se ini da ak treina studenata smatra da nema diskriminacije romskih uenika u obrazovanju, da skoro polovina njih ne deli uverenje da su Romi najsiromanija drutvena grupa u Srbiji i da se neki studenati ipak slau sa segregacijom romske dece. Obeavajue nije ni postojanje socijalne distance u odnosu prema romskim roditeljima, na ta ukazuju odgovori skoro polovine anketiranih studenata. Moemo da zakljuimo da uverenja i stavovi studenata ukazuju na to da oni prepoznaju izvesne sociokulturne razlike, ali ih ne prihvataju u toj meri da bi se sloili sa pojedinim postupcima koji odstupaju od uobiajenih obrazaca ponaanja uitelja u praksi (konkretno, znati nekoliko rei romskog jezika, otii u posetu romskoj porodici, izraziti spremnost na saradnju sa romskim roditeljem pozivom na kafu). Studenti su najmanje spremni da stupe u bliu interakciju sa romskim porodicama, koja upravo ima najvei potencijal da se upozna stil ivota romskih uenika i njihovih porodica, razvija razumevanje naina uticaja kulture na uenje i formira etnorelativistiki odnos prema kulturnim razlikama. Ovi rezultati nalau aktivno traenje delotvornih naina da se tokom inicijalnih studija radi na razvijanju stavova i vrednosti koje podravaju interkulturalizam. Podravanje vrednosne orijentacije aktivnog delovanja da se zatite i ostvare prava romske dece na obrazovanje koje je prilagoeno njihovim sociokulturnim razlikama, kljuno je i sa stanovita Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (2009), prema kome je jedan od ciljeva obrazovanja i vaspitanja potovanje rasne, nacionalne, kulturne, jezike, verske, rodne, polne i uzrasne ravnopravnosti, tolerancije i uvaavanje razliitosti. Kako koncipirati programe inicijalnog obrazovanja uitelja usmerene na razvijanje interkulturalnih kompetencija? U svetlu aktuelnih programa obrazovanja uitelja koji su razvijeni na stranim univerzitetima, kao i rezultata naeg istraivanja, moemo da zakljuimo da bi celovit pristup ovom problemu trebalo da ukljui: 1) proirivanje kriterijuma selekcije kandidata na fakultetima koji obrazuju uitelje kriterijumima koji se odnose na interkulturalnu osetljivost, 2) ukljuivanje sadraja vezanih za interkulturalizam u programe fakulteta, 3) stavarnje uslova da se studenti tokom strune prakse u osnovnim kolama upoznaju sa kulturalno podravajuom nastavom i steknu iskustvo kroz neposredan rad sa decom razliitog sociokulturnog porekla. Na kraju, razvijanje interkulturalnih kompetencija bi trebalo da se nastavi i kroz programe strunog usavravanja, usmerenih na dalje razvijanje stavova, znanja i vetina uitelja da oblikuju sredinu koja potuje sociokulturne razlike i obezbeuje uenje i socijalnu participaciju svih uenika. LITERATURA [1] J. Bennett, Towards ethnorelativism: A developmental model of intercultural sensitivity, in: M. R. Paige (Ed.) Education for the intercultural experience, pp. 109135, Intercultural Press, Yarmouth, ME, 1993. [2] M. Cochran-Smith, Uncertain allies: Understanding the boundaries of race and teaching, Harvard Educational Review, 65, 541570, 1995. [3] G. Gay, Preparing for cultural responsive teaching, Journal of Teacher Education, 53(2), 106116, 2002. 141

[4] Institut za vrednovanje kvaliteta obrazovanja, Uloga asistenata za podrku uenicima romske nacionalne manjine kao sistemske mere u unapreivanju obrazovanja Roma, Beograd, 2002. [5] J. Kidd, S. Sanchez, E. Throp, Cracking the challenge of changing dispositions: Changing hearts and minds through stories, narratives, and direct cultural interactions, Journal of Early Childhood Teacher Education, 26(4), 347359, 2005. [6] J. Kidd, S. Sanchez, E. Throp, Defining moments: Developing Culturally Responsive Dispositions and Teaching Practices in Early Childhood Preservice Teachers, Teaching and Teacher Education, 24, 316-329, 2008. [7] T. Kovacs-Cerovi, Advancing Education of Roma in Serbia, Roma Education Fund, Budapest, 2007. [8] S.Macura-Milovanovi, Delotovorne strategije u radu sa romskom decom: iskustva uitelja, Uvaavanje razliitosti i obrazovanje, priredile S. Maksi i S. Joksimovi, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd, 162-168, 2003. [9] S. Macura-Milovanovi, Zato je potrebna obuka uitelja u multikulturnim odeljenjima sa romskim uenicima?, Inovacije u nastavi, 18(1), 2032, 2005. [10] S. Macura-Milovanovi, Otroci iz Deponije. Pedagoki vidiki vkljuevanja romskih otrok v izobraevalni sistem-analiza akcijskega eksperimenta, Pedagoka fakulteta, Ljubljana, 2006. [11] S. Macura-Milovanovi, J. Starevi, Etika osetljivost studenata pedagokog fakulteta, Pedagogija 60(2), 266279, 2010. [12] M. Minami, C. Ovando, Language issues in multicultural contexts, in: J.A. Banks, C.A. McGee Banks (Eds.), Handbook of research on multicultural education (2nd ed), Jossey-Bass, San Francisco, 699715, 2004. [13] C. Molta, L. Florian, M. Rouse, L. Stoughc, Attitudes to diversity: a crosscultural study of education students in Spain, England and the United States, European Journal of Teacher Education, Vol. 33, No. 3, 245264, 2010. [14] D. Petrovi, J. Vukievi, M. Kostovi, Kako budui uitelji vide poloaj Roma u sistemu obrazovanja?, u: S. Macura-Milovanovi (Ur.): Socijalna pedagogija u nastajanju u traenju odgovora na problem drutveno iskljuenih grupa, Pedagoki fakultet u Jagodini, Jagodina, 209-231, 2010. [15] Romska deca u specijalnom obrazovanju u Srbiji: prezastupljenost, niska postignua, uticaj na ivot, Institut za otvoreno drutvo i Fond za otvoreno drutvo Srbija, Beograd, 2010. [16] C. Sleeter, Preparing teachers for culturally diverse schools: Research and the overwhelming presence of whiteness, Journal of Teacher Education, 52(2), 94106, 2001. [17] Strategija za smanjenje siromatva, Vlada Republike Srbije, Beograd, 2003. [18] S. Tovilovi, A. Baucal, Procena zrelosti za kolu. Kako pristupiti problemima procene zrelosti i adaptacije marginalizovane dece na kolu?, Centar za primenjenu psihologiju, Beograd, 2007. [19] A.M. Villages, T. Lucas, Educating culturally responsive teachers: a coherent approach, SUNY Press, New York, 2002. [20] Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja. Slubeni glasnik Republike Srbije 72/2009, 2009.

142

NEKI ASPEKTI NASTAVE MATEMATIKE I PRIRODNIH NAUKA IZ UGLA NASTAVNIKA I UENIKA

Sneana I. Mirkov*1, Nataa Z. Lali-Vueti2 Institut za pedagoka istraivanja, Beograd, Srbija Apstrakt: Rad je nastao kao rezultat naknadnog promiljanja i pokuaja da se izvri sinteza podataka dobijenih od nastavnika i uenika u okviru istraivanja TIMSS 2007. Analizirani su nalazi o oekivanjima i procenama nastavnika vezanim za uspeh uenika i za elju uenika da budu uspeni, kao i o faktorima koji oteavaju izvoenje nastave, a odnose se na uenike. Svoja oekivanja vezana za uenika postignua nastavnici opaaju kao vaan faktor u nastavi, iako smatraju da uenici i njihova motivisanost za uspeh imaju veu ulogu u ostvarivanju postignua. Nastavnici u veoj meri izdvajaju rad sa uenicima sa razliitim sposobnostima za uenje, nezainteresovanost uenika i nedisciplinovane uenike kao vane probleme u realizaciji nastave. Precizniji uvid u stavove uenika prema nastavnim predmetima moe doprineti razjanjavanju problema vezanih za motivaciju i za disciplinu. Nai uenici izraavaju pozitivnije stavove prema matematici, biologiji i geografiji, ali i manje pozitivne stavove prema hemiji, u odnosu na uenike iz dve uspene zemlje u okruenju. Veina uenika iz Srbije izraava visok nivo samoefikasnosti u matematici, biologiji i geografiji, a oko polovine njih smatra sebe uspenim u hemiji i fizici. Veina uenika visoko vrednuje sve ispitivane nastavne predmete sa stanovita mogunosti primene znanja u svakodnevnom ivotu. Imajui u vidu probleme u nastavi vezane za nezainteresovanost uenika i za disciplinu koje istiu nastavnici, znaajni su podaci da oko polovine ispitanih uenika smatra matematiku i fiziku dosadnim, a oko treine njih smatra biologiju i geografiju dosadnim. Vii nivo obrazovanja roditelja povezan je sa viim postignuem uenika u matematici i u prirodnim naukama, to je u skladu sa nalazima drugih istraivanja koji ukazuju da pridavanje veeg znaaja obrazovanju i odnos prema koli i uenju roditelja vieg obrazovnog nivoa deluju podsticajno na odnos uenika prema koli, na ambicije, motivaciju i na angaovanje uenika u uenju. Tome u prilog govore i podaci prema kojima je nivo obrazovanja roditelja povezan sa razliitim aspektima stavova uenika prema matematici. Iako stavovi uenika prema nastavnim predmetima u maloj meri doprinose predvianju njihovih obrazovnih aspiracija, obrazovne aspiracije uenika povezane su sa vrednovanjem matematike. Razmotrene su mogunosti usavravanja nastavnog procesa kako bi se sticala kvalitetnija znanja u matematici i prirodnim naukama, ali i podsticalo razvijanje kod uenika takvog sistema vrednosti koji bi mogao doprineti poboljanju statusa nauke u drutvu koje se nastoji razvijati kao drutvo znanja. Kljune rei: nastava matematike i prirodnih nauka, oekivanja nastavnika, problemi u nastavi, stavovi uenika prema nastavnim predmetima, nivo obrazovanja roditelja.

1 2

*smirkov@rcub.bg.ac.rs Institut za pedagoka istraivanja, 11000 Beograd, Dobrinjska 11/III, Srbija nlalic@rcub.bg.ac.rs

143

SOME ASPECTS OF INSTRUCTION IN MATHEMATICS AND SCIENCE: TEACHERS' AND STUDENTS' VIEWS
Sneana I. Mirkov*3, Nataa Z. Lali-Vueti4 Institute for Educational Research, Belgrade, Serbia Abstract: This paper is an attempt of synthesizing the data obtained from teachers and students, as a result of reflection on findings observed in TIMSS 2007. Findings on teachers expectations and perceptions concerning students academic success and students striving to success are analysed, as well as teachers opinions about different factors influencing difficulties in instructional practise. Factors concerning students are included in these analyses. Teachers see their own expectations concerning students achievement as an important factor in instructional practice, but they think that students themselves and students motivation for academic success play more significant role in students achievement. Teachers emphasize some important problems in instructional practice: problem of students with different abilities, unmotivated students and undisciplined students. A more precise insight into students attitudes toward academic subjects can contribute to explaining problems concerning motivation and discipline. Students form Serbia have more positive attitudes toward mathematics, biology and geography, but they have less positive attitudes toward chemistry, when compared to students from two successful countries in region. Most students from Serbia have high level of self-efficacy in mathematics, biology and geography. About a half of students consider themselves successful in chemistry and physics. Great number of students evaluate high knowledge in all examined subjects as useful in everyday life. Keeping in mind problems in instructional practice considering students lack of interest in academic subjects and discipline problems, very significant is the data showing that about a half of the students examined see mathematics and physics as boring, where as about a third of them consider biology and geography boring. Higher level of parents education correlates with higher achievement of students in mathematics and science. This is consistent with other research findings indicating that parents with higher educational level have more positive atttitudes toward education, school and learning, which has positive influence on students attitudes toward school, on students ambitions, motivation and effort in learning. The data obtained in this research show the relationship between parents educational level and different aspects of students attitudes toward mathematics. Although students attitudes toward academic subjects contribute in small amount to prediction of students educational aspirations, these aspirations relate to their valuing of mathematics. The possibilities of improving instructional process are considered, aimed at acquiring higher quality of knowledge in mathematics and science, and also at supporting development of such students sistem of values which can contribute to better status of science in society striving to develop as knowledgeable society. Key words: instruction in mathematics and science, teachers' expectations, problems in instruction, students' attitudes towards academic subjects, parents' education level

3 4

*smirkov@rcub.bg.ac.rs Institut za pedagoka istraivanja, 11000 Beograd, Dobrinjska 11/III, Srbija nlalic@rcub.bg.ac.rs

144

UVOD Prirodne nauke su kljune ne samo za drutveni, ve i za intelektualni razvoj deteta. Sadraji ovih nastavnih predmeta posebno su znaajni na starijem osnovnokolskom uzrastu za razvoj formalno-logikog, hipotetsko-deduktivnog, odnosno eksperimentalnog miljenja (Anti, Jankov i Peikan, 2005). kolsko okruenje i interakcija sa nastavnikom nuni su za razvoj formalnog miljenja, konkretno, za suoavanje spontano razvijenih pojmova koje je dete steklo kroz lino iskustvo sa sistemom naunih pojmova u okviru odreene naune discipline, a ire gledano, za spoj (kolskog) uenja i (kognitivnog) razvoja. Drugim reima, susret linih znanja sa civilizacijskim znanjima u takvim uslovima neposredno omoguava dalji lini razvoj, a posredno vodi ka daljem drutvenom razvoju. Meutim, rasprostranjeno je miljenje da su prirodne nauke, zbog apstraktnosti sadraja, teke i ne mnogo omiljene meu uenicima, a sa druge strane i veoma zahtevne za nastavu. Anti, Jankov i Peikan (2005) navode rezultate razliitih istraivanja, prema kojima nai uenici imaju nizak nivo znanja u prirodnim naukama, a nastava prirodnih nauka u naim kolama nije adekvatna. Odnos koji uenici imaju prema pojedinim nastavnim predmetima znaajno utie na njihov odnos prema koli, a interesovanje za zalaganje u uenju prisutnije je na mlaim nego na starijim uzrastima. Mlai uenici ipak su u manjoj meri u stanju da razlikuju pojedine karakteristike nastavnih predmeta. Rezultati istraivanja koji ukazuju na relativnu vanost interesovanja uenika pruaju uvid u strukturu meuzavisnosti razliitih karakteristika kolskih predmeta (oki, Novakovi i Eri, 2011). Ukupno zalaganje uenika moe se predvideti na osnovu kolskih ocena i zainteresovanosti za predmete, dok je, u isto vreme, zainteresovanost znaajan prediktor ocene. Dobijeni nalazi ukazuju na instrumentalnu, ali i na intrinzinu motivisanost uenika za ostvarivanje kolskog uspeha. Kad je re o nastavnicima, usavravanje pedagokih i psiholokih nastavnikih kompetencija u pravcu boljeg upoznavanja prirode procesa nastave/uenja moe doprineti razvoju njihovih implicitnih verovanja o uenju i o nastavi, a to zatim moe uticati na usavravanje nastavne prakse i na sticanje kvalitetnijih znanja i vetina. U koncipiranju i realizaciji nastave nastavnik moe biti usmeren na sebe samog kao nastavnika i na sadraj predmeta ili na uenike i njihovo uenje. Na osnovu usmerenosti nastavnika moe se razlikovati nastava orijentisana na nastavnika od nastave orijentisane na uenika, i njegovo uenje. Nastava usmerena na uenika podrazumeva doivljavanje line odgovornosti za stvaranje ambijenta za uenje, odnosno situacija koje izazivaju i olakavaju uenje i omoguavaju realizaciju pozitivnijih ishoda uenja. Osetljivost na poloaj uenika obuhvata praenje njihovih reakcija i prilagoavanje nastave tim zapaanjima. Vani aspekti menjanja uverenja nastavnika o nastavi/uenju su (Peikan i Anti, 2011): uverenje da je u pitanju proces, a ne trenutak uvida; da je taj proces individualan; da zahteva vreme; da podrazumeva i povremene trenutke vraanja na stara uverenja; da zavisi od podrke sistema i da treba da bude ugraen u procese selekcije i napredovanja nastavnika. Kao rezultat naknadnog promiljanja o podacima dobijenim od nastavnika i uenika u okviru istraivanja TIMSS 2007, polazei od ostvarenog postignua uenika iz Srbije na testovima znanja iz matematike i prirodnih nauka, u ovom radu su analizirani podaci o oekivanjima nastavnika vezanim za uenike, o stavovima uenika prema ispitivanim nastavnim predmetima, o povezanosti obrazovanja roditelja sa postignuem uenika i sa stavovima uenika i o odnosima stavova uenika sa njihovim obrazovnim aspiracijama. S obzirom na uspeh koji su nai uenici ostvarili u ciklusu meunarodnog istraivanja TIMSS 2007, imajui u vidu razliite inioce koji utiu na postignue, nastojali smo da, putem analize razliitih faktora vezanih za nastavnike i uenike, damo doprinos utvrivanju pravaca razvijanja nastave matematike i prirodnih nauka: usavravanju nastavnika, poboljanju uslova 145

u nastavi i podsticanju motivacije uenika za uenje matematike i prirodnih nauka. To bi u krajnjem ishodu uticalo i na poboljanje uspeha naih uenika. Polazei od uspeha koji su ostvarili uenici iz Srbije na testovima znanja iz matematike i prirodnih nauka u odnosu na uspeh ostvaren u prethodnom ciklusu istraivanja TIMSS 2003 i u odnosu na postignue koje su ostvarili uenici iz najuspenijih zemalja i uspenih zemalja iz okruenja u istraivanju TIMSS 2007, u ovom radu pokuaemo da odgovorimo na sledea pitanja: Kakva su oekivanja nastavnika iz Srbije u odnosu na uspeh uenika, u odnosu na elju uenika da budu uspeni i kakve su procene nastavnika o faktorima koji ometaju nastavu, a odnose se na uenike? Kakvi su stavovi uenika iz Srbije prema matematici i prirodnim naukama u odnosu na stavove uenika iz uspenijih zemalja u okruenju, a kakvi su pojedini aspekti stavova uenika iz Srbije prema ispitivanim nastavnim predmetima? Da li nivo obrazovanja roditelja utie na postignue uenika na testovima znanja iz matematike i prirodnih nauka i na uenike stavove prema ovim nastavnim predmetima? Da li stavovi uenika prema matematici i prirodnim naukama utiu na njihova oekivanja vezana za dalje kolovanje? METOD U radu su korieni podaci dobijeni u okviru meunarodnog istraivanja TIMSS 2007. Potpuniji podaci o metodologiji istraivanja dostupni su u meunarodnim izvetajima (Mullis, Martin & Foy, 2008; Martin, Mullis & Foy; 2008) i u izvetaju o rezultatima uenika iz Srbije (Gai-Pavii i Stankovi, 2011). Uzorak kola je stratifikovan prema regionu i prema stepenu urbanizacije. Obuhvaeno je 147 osnovnih kola na teritoriji Srbije izuzev teritorije Kosova i Metohije. Ukupan broj testiranih uenika osmog razreda bio je 4045, prosene starosti 14.9 godina. U istraivanju je uestvovalo ukupno 227 nastavnika matematike i 900 nastavnika etiri predmeta prirodnih nauka: fizika, hemija, biologija i geografija. U ovom radu analizirani su podaci dobijeni putem upitnika za nastavnike, upitnika za uenike i testova postignua iz matematike i prirodnih nauka. Obuhvaene su varijable: 1) oekivanja i procene nastavnika vezane za uspeh uenika, elju uenika da budu uspeni i faktore koji oteavaju izvoenje nastave, a odnose se na uenike; 2) stavovi uenika prema matematici i prirodnim naukama; 3) nivo obrazovanja roditelja; 4) obrazovne aspiracije uenika; 5) postignua uenika na testovima znanja iz matematike i prirodnih nauka. Nain na koji su operacionalizovane varijable, kao i statistike metode primenjene u analizi dobijenih podataka prikazani su u tekstu koji sledi, u odeljku o rezultatima istraivanja. USPEH UENIKA, OEKIVANJA I PROCENE NASTAVNIKA Poli smo od pitanja kakav su uspeh ostvarili uenici iz Srbije na testovima znanja iz matematike i prirodnih nauka, da li je ostvaren uspeh vii ili nii u odnosu na prethodni ciklus istraivanja TIMSS 2003, i kakav je u odnosu na uenike iz najuspenijih zemalja i u odnosu na uenike iz uspenih zemalja iz okruenja. Detaljniji podaci o uspehu uenika dostupni su u izvetajima o istraivanju TIMSS 2007 (Gai-Pavii i Stankovi, 2011; Martin, Mullis & Foy; 2008; Mullis, Martin & Foy; 2008). U Tabeli 1 prikazani su pokazatelji prosenog postignua u matemaci i prirodnim naukama uenika iz Srbije, uenika iz dve zemlje sa izuzetno visokim postignuem Singapura i Hong Konga i uenika iz dve uspene zemlje iz naeg okruenja Slovenije i Maarske. Podaci navedeni u Tabeli 1 preuzeti su iz Meunarodnog izvetaja TIMSS 2007 (Martin, Mullis & Foy; 2008; Mullis, Martin & Foy; 2008). Na osnovu podataka iz navedenih izvetaja, dat je i kratak komentar o trendu u odnosu na prethodne cikluse TIMSS istraivanja u kojima su navedene zemlje uestvovale.

146

Tabela 1: Pokazatelji postignua u matematici i prirodnim naukama uenika iz Srbije, uenika iz dve najuspenije zemlje i uenika iz dve uspene zemlje iz okruenja Srbija
Postignue u matematici 486 Nie postignue u odnosu na meunarodni prosek, iako je zabeleen porast u odnosu na 2003. godinu. 593 Najvie ostvareno proseno postignue, iako je nie u odnosu na 2003. i na 1995. godinu. 572 Znaajno vie postignue u odnosu na meunarodni prosek, sa porastom u odnosu na 1095. godinu, iako je zabeleen pad u odnosu na 2003. godinu. 517 Postignue iznad meunarodnog proseka, pad u odnosu na 2003. godinu. 501 Ostvareno postignue neznatno iznad meunarodnog proseka, porast u odnosu na 2003. i u odnosu na 1995. godinu. Postignue u prirodnim naukama 470 Znaajno nie postignue u odnosu na meunarodni prosek, iako je zabeleen porast u odnosu na 2003. godinu. 567 Najvie ostvareno proseno postignue, relativno konstantno u odnosu na 2003. godinu. 530 Znaajno vie postignue u odnosu na meunarodni prosek, iako je zabeleen pad u odnosu na 2003. godinu. 539 Znaajno vie postignue u odnosu na meunarodni prosek, iako je zabeleen pad u odnosu na 2003. godinu. 538 Znaajno vie postignue u odnosu na meunarodni prosek, porast u odnosu na 2003. godinu.

Singapur

Hong Kong

Maarska

Slovenija

Analizom podataka dobijenih na osnovu odgovora na pojedina pitanja iz upitnika za nastavnike i upitnika za uenike pokuaemo da steknemo dublji uvid u inioce koji deluju na ostvarivanje uspeha, da bismo izveli implikacije za unapreivanje nastave. S obzirom da su uenici iz Srbije na testovima znanja iz matematike i prirodnih nauka ostvarili postignua nia od meunarodnog proseka, iako su ona via u odnosu na postignua koja su nai uenici ostvarili u prethodnom ciklusu istraivanja TIMSS 2003, analizirani su nalazi o oekivanjima i procenama nastavnika vezanim za uspeh uenika i za elju uenika da budu uspeni, kao i o faktorima koji oteavaju izvoenje nastave, a odnose se na uenike. Oekivanja nastavnika prema postignuu i ostvarivanju uspeha u koli predstavljaju jedan od aspekata odnosa izmeu nastavnika i uenika i mogu se razmatrati kao indikatori kolske klime koji se odnose na stepen podrke koju nastavnici pruaju uenicima da budu uspeni u koli. Nastavnici su procenjivali sledee pojave u koli, u rasponu od visoko do nisko vane: a) oekivanje nastavnika po pitanju uenikih postignua i b) elja uenika da budu uspeni u koli. Rezultati istraivanja pokazuju da nastavnici u najveoj meri svoja oekivanja u odnosu prema uenikim postignuima karakteriu kao osrednje vanu pojavu (49,7%). Neto manje nastavnika ovu pojavu karakterie kao visoku (42,2%). Veoma je mali broj nastavnika (4%) koji ovu pojavu istie kao visoko vanu, kao i broj nastavnika koji je vidi kao nisko vanu (2,4%) i veoma nisko vanu (0,3%). Na osnovu navedenih podataka, nastavnici svoja oekivanja po pitanju uenikih postignua percipiraju kao vaan faktor u koli i nastavi. Kad je u pitanju procena nastavnika o elji uenika da budu uspeni u koli, nastavnici smatraju da je elja uenika da budu uspeni u koli osrednje vana (65,5%) na skali procene. Sledi manji broj nastavnika (15%) koji procenjuje ovu pojavu visoko na skali procene, dok je rasporeenost priblina i u kategoriji nisko (12,6%). Visoko vanom ovu pojavu opaa (3%) nastavnika, a niskom (2,7%) nastavnika. 147

Analiza podataka dobijenih od nastavnika, koji se odnose na oekivanja nastavnika u odnosu na uspeh uenika i na procene nastavnika o elji uenika da budu uspeni, ukazuje da vei broj nastavnika smatra da je elja uenika da budu uspeni osrednje vana za ostvarivanje uenikih postignua, u odnosu na broj nastavnika koji smatraju da su oekivanja nastavnika osrednje vana. Prema tome, nastavnici svoja oekivanja po pitanju uenikih postignua percipiraju kao vaan faktor u koli i nastavi. U isto vreme, prema proceni nastavnika, veu ulogu u ostvarivanju postignua imaju uenici i njihova motivisanost za uspeh. Moe se pretpostaviti da tokom realizacije nastave postoji i veliki broj ometajuih faktora za nastavnika, to indirektno utie na socioemocionalnu klimu u odeljenju i koli. U istraivanju je nastavnicima omogueno da se izjasne u kojoj meri ih odreeni faktori ograniavaju prilikom dranja nastave u TIMSS odeljenjima. Faktori su svrstani u dve grupe: a) faktori koji se odnose na uenike (uenici razliitih sposobnosti, uenici iz razliitih sredina, uenici sa posebnim potrebama, nezainteresovani i nedisciplinovani uenici) i b) faktori koji se odnose na resurse. Za potrebe ovog rada analizirani su podaci koji se odnose na prvu grupu faktora i prikazani su u Tabeli 2. Tabela 2: Faktori koji ometaju nastavnike u realizaciji nastave (%)
Faktori koji ometaju nastavu, a odnose se na uenike Uenici razliitih sposobnosti za uenje Uenici iz razliitih sredina Uenici sa posebnim potrebama Nezainteresovani uenici Nedisciplinovani uenici nimalo 5.1 38 25.1 4.8 11.1 malo 23.7 24.8 29.5 31 27.8 donekle 46.5 20.4 18.4 31.5 29.6 mnogo 21.7 3.2 7 29.5 27

Prema podacima navedenim u Tabeli 2, nastavnici procenjuju da su uenici razliitih sposobnosti donekle (46,5%) faktor koji ograniava nastavu, dok je svega (5,1%) nastavnika koji smatra da ih nimalo ovaj faktor ne ograniava. Ovaj podatak govori o znatno veem broju nastavnika kojima je to oteavajua okolnost za rad. Za kategoriju malo se opredelilo 23,7% nastavnika, a za kategoriju mnogo 21,7% nastavnika. Nastavnici se u najveem broju (38%) opredeljuju za odgovor uenici koji dolaze iz razliitih sredina (na primer, ekonomske, jezike) kao faktor koji nimalo ne ograniava dranje nastave, ili veoma malo (24,8%). Da je ovo ograniavajui faktor donekle, procenjuje 20,4% nastavnika. U najmanjem procentu je broj nastavnika (3,1%) koji smatra uenike iz razliitih sredina kao faktor koji mnogo utie na dranje nastave. Nastavnici procenjuju da uenici sa specijalnim potrebama u maloj meri (29,5%) mogu da ograniavaju odravanje nastave, zatim slede po broju nastavnici koji smatraju da nimalo (25,1%) ovaj faktor ne utie na nastavu. U neto manjem broju su nastavnici koji smatraju da uenici sa specijalnim potrebama mogu donekle (18,4%) da utiu na odravanje nastave. Najmanji je broj nastavnika na kontinumu lestvice mnogo (7%) koji ovaj faktor vidi kao ugroavajui za izvoenje nastave. Zanimljive su procene nastavnika u kategoriji nezainteresovani uenici kao faktor koji ograniava odravanje nastave. Najvea koncentracija odgovora je na sredini lestvice u okviru kategorije donekle (31,5%). Najvei broj nastavnika smatra da ovo moe biti ograniavajui faktor. Dalje, odgovori se kreu sa neznatnim razlikama prema donjem 148

kontinumu lestvice (malo 31%) i gornjem (mnogo 29,5%). Neznatan broj nastavnika (4,8%) smatra da nezainteresovanost nastavnika ne utie na izvoenje nastave. Prema tome, nastavnici opaaju motivaciju za uenje kao znaajan faktor za ostvarivanje uspeha odnosno nastavnici pretpostavljaju da odreeni nain opaanja i vrednovanja situacija uenja utie na izvoenje nastave. Motivacija za odreenu aktivnost proizlazi iz oekivanja uspeha u savladavanju odreenih zadataka. Osim toga, oseanje samoefikasnosti za uenje u odreenoj oblasti utie i na uloeni trud, kao i na istrajnost u uenju (Bandura, 1997; Wolfolk, 1995). Kada je re o interesovanjima moemo govoriti o linim (personalnim) i situacionim (kontekstualnim) interesovanjima. Sutina je u tome da ono to nekoga interesuje samim tim je i vredno angaovanja i vodi ka ukljuivanju u aktivnosti. Dakle, procena zainteresovanosti za uenje u krajnjem ishodu utie na stvaranje povoljnog odnosno nepovoljnog konteksta za uenje i navodi na ukazivanju postojanja veze izmeu uverenja o vrednosti postignua I njihovih efekata u aktivnosti i ponaanju uenika. Iz pregleda podataka u tabeli uoava se da su razlike u dobijenim vrednostima veoma male. Najvei broj nastavnika (29,6%) smatra da nedisciplinovano ponaanje donekle utie na realizaciju nastave. Zanimljivo je da je priblian broj nastavnika koji smatra da nedisciplinovano ponaanje, s jedne strane, malo utie na odravanje nastave (27,8%), a, s druge strane, da mnogo utie (27%). Dakle, na skali procene postoje dva oprena stava o tome koliko nedisciplinovano ponaanje utie na realizaciju nastave, donekle (29,6%). Jedan broj nastavnika (11,1%) smatra da nedisciplinovano ponaanje nimalo ne utie na odravanje nastave. Velikom broju nastavnika uenici razliitih sposobnosti u manjoj ili veoj meri predstavljaju faktor koji ograniava nastavu. U manjoj meri nastavnici istiu da uenici koji dolaze iz razliitih sredina (na primer, ekonomske, jezike) predstavljaju faktor koji oteava realizaciju nastave, a problemi rada sa uenicima sa posebnim potrebama nisu istaknuti u veoj meri. Nezainteresovanost uenika, prema izjavama nastavnika, predstavlja znaajan faktor koji oteava izvoenje nastave. Veina nastavnika istie i nedisciplinovano ponaanje uenika kao faktor koji, u manjoj ili veoj meri, utie na realizaciju nastave. rad sa uenicima sa razliitim sposobnostima za uenje, nezainteresovanost uenika i nedisciplinovani uenici. STAVOVI UENIKA PREMA NASTAVNIM PREDMETIMA Stavovi uenika prema nastavnim predmetima ispitivani su tako to su uenicima postavljena dva pitanja koja se odnose na svaki od ispitivanih nastavnih predmeta. Ponuene su etiri kategorije odgovora ( tako je; skoro da je tako; jedva da je tako i nije tako). 1) Koliko se slae sa sledeim iskazima o uenju matematike/biologije/geografije/ hemije/fizike? a) Obino sam uspean/uspena u matematici/biologiji/ geografiji/hemiji/fizici. b) Voleo/volela bih da imam vie asova matematike/biologije/geografije/ hemije/fizike u koli. c) Meni je matematika/biologija/geografija/hemija/fizika mnogo tea nego drugima u mom razredu. d) Uivam da uim matematiku/biologiju/geografiju/hemiju/fiziku. Matematika/biologija/geografija/hemija/fizika mi nije jaa strana. e) Brzo uim gradivo iz matematike/biologije/geografije/hemije/fizike. f) Matematika/biologija/ geografija/hemija/fizika je dosadna. g) Volim matematiku/biologiju/ geografiju/hemiju/fiziku. 2) Koliko se slae sa sledeim iskazima o matematici /biologiji/geografiji/ hemiji/fizici? a) Mislim da mi matematika/biologija/geografija/hemija/fizika moe pomoi u svakodnevnom ivotu. b) Potrebna mi je matematika/biologija/ geografija/hemija/fizika da bih savladao/savladala druge kolske predmete. c) 149

Treba dobro da znam matematiku/biologiju/geografiju/hemiju/fiziku da bih se upisao/upisala na fakultet koji elim. d) Treba dobro da znam matematiku/biologiju/geografiju/hemiju/fiziku da bih dobio/dobila posao koji elim. U analizama podataka dobijenih putem istraivanja TIMSS u ciklusu 2007, kao i u prethodnim ciklusima, uobiajeno je da se stavovi prema nastavnim predmetima analiziraju tako to se odgovori uenika na navedene stavke grupiu u tri kategorije, za svaki nastavni predmet zasebno (Martin, Mullis & Foy, 2008; Mullis, Martin & Foy, 2008; Mirkov, LaliVueti i eri, 2011): 1) Samoefikasnost uenika u matematici i pojedinim predmetima prirodnih nauka; 2) Afektivni odnos uenika prema matematici i pojedinim predmetima prirodnih nauka; 3) Vrednovanje matematike i pojedinih predmeta prirodnih nauka od strane uenika. U ovom radu prikazani su nalazi drugaijih analiza. Prvo je izvreno poreenje stavova uenika iz Srbije prema ispitivanim nastavnim predmetima sa stavovima uenika iz dve zemlje iz okruenja (Slovenije i Maarske), koji su ostvarili vie postignue u odnosu na meunarodni prosek i u matematici i u prirodnim naukama. Nije bilo mogue uporeivati stavove naih uenika sa stavovima uenika iz nekih drugih zemalja zato to se u njima prirodne nauke ue kao jedan nastavni predmet, a za neke zemlje nisu bili dostupni adekvatni podaci. Za potrebe ove analize od odgovora na sve napred navedene stavke koje se odnose na stavove prema jednom nastavnom predmetu sainjen je jedan skor koji odraava globalni stav uenika prema datom predmetu. Zatim su analizirani pojedini aspekti stavova uenika prema svakom nastavnom predmetu, tako to su u obzir uzeti odgovori uenika na svaku od navedenih stavki u okviru dva pitanja koja se odnose na stavove prema nastavnim predmetima. Smatramo da se odgovori na pojedine stavke mogu tumaiti na razliite naine, u zavisnosti od konteksta u kome se nalaze, i da je uobiajena podela na tri kategorije samo jedna od moguih, u zavisnosti od svrhe koja se eli ostvariti analizom. Pojedine stavke mogle bi se svrstati u vie od jedne kategorije. Stavke koje se odnose na vrednovanje nastavnih predmeta preciznije bi se mogle okarakterisati kao pridavanje znaaja nastavnom predmetu sa stanovita mogunosti primene znanja. To je samo jedan od vie moguih naina vrednovanja nastavnih predmeta, a ovde zastupljena pragmatino-utilitarna dimenzija nikako ne iscrpljuje sve mogue aspekte vrednovanja bilo koje od nauka zastupljenih u istraivanju. Upravo suprotno, u ranijim istraivanjima usmerenosti uenika na razliite ciljeve u uenju (Mirkov, Spasenovi i Trebjeanin, 2004) potvreno je da su uenici starijih razreda osnovne kole usmereni ne samo na statusne ciljeve, vezane za ostvarivanje materijalnog ili drutvenog statusa u sadanjosti i u budunosti (kao to su upis u eljenu kolu ili obezbeivanje materijalnog statusa), ve i na intrinzine ili saznajne ciljeve, usmerene na nastavne sadraje i aktivnosti. Dve kategorije ciljeva bile su u meusobnoj negativnoj korelaciji (r = - 0.30). Iako su statusni ciljevi bili u veoj meri zastupljeni kod uenika, potvrene su slabo izraene tendencije kod odlinih uenika da vei znaaj pridaju intrinzinim ciljevima, dok su ostali uenici bili u veoj meri usmereni na statusne ciljeve. Self-koncept bio je u neto veoj meri povezan sa intrinzinim (r = 0.27), nego sa statusnim ciljevima (r = 0.17), ali obrazovanje roditelja vie je uticalo na statusne, a manje na intrinzine ciljeve, i to na sledei nain: vie obrazovanje oba roditelja bilo je povezano sa usmerenou uenika na ostvarivanje materijalnog statusa u budunosti. Sve to ukazuje na znaaj razliitih aspekata odnosa uenika prema koli, uenju i nastavnim predmetima, kao i na mogunosti razliitog tumaenja pojedinih nalaza. U svakom sluaju, u koncipiranju nekih buduih istraivanja u ovoj oblasti treba imati u vidu da konstrukti o kojima je ovde re nisu jednodimenzionalni, i da se mogu operacionalizovati na razliite naine, s obzirom na istraivaka pitanja koja se postavljaju i 150

na ciljeve nastave ijem se ostvarivanju nastoji doprineti i putem ovakvih istraivanja. Ovde se misli, izmeu ostalog, i na doprinos ovakvih istraivanja u irem sagledavanju i dubljem razjanjavanju odnosa izmeu obrazovnog procesa i pojedinih naunih disciplina, kao i na ulogu nastave matematike i prirodnih nauka u izgraivanju takvog sistema vrednosti kod uenika koji bi u budunosti mogao imati pozitivan uticaj na ulogu nauke u drutvu. Drutvo koje ui sa tendencijom da postane drutvo zasnovano na znanju moe pridavati znaaj nauci iz razliitih razloga i na razliite naine, zavisno od odnosa prema znanju koji se zauzima i od naina na koje se znanje shvata. I jedno i drugo u budunosti e u velikoj meri zavisiti od stavova prema znanju i nauci onih lanova drutva koji su danas u procesu razvoja, formiranja i otvoreni za podsticaje. Jednofaktorskom analizom varijanse ispitivane su razlike u globalnim stavovima uenika prema razliitim nastavnim predmetima izmeu Srbije i dve uspene zemlje iz okruenja: Slovenije i Maarske. Dobijeni podaci (Tabela 3) pokazuju da postoje statistiki znaajne razlike izmeu odgovora uenika iz tri zemlje u odnosu na stavove prema pojedinanim predmetima, kao i prema prirodnim naukama u celini. Naknadno uraenim Scheffe testovima (Tabela 4) potvreno je da uenici iz Srbije izraavaju najpozitivnije stavove prema biologiji (a uenici iz Slovenije najmanje pozitivne), prema matematici (a uenici iz Slovenije najmanje pozitivne) i prema geografiji (a uenici iz Maarske najmanje pozitivne). Nai uenici izraavaju manje pozitivne stavove prema prirodnim naukama u celini i prema hemiji, u odnosu na uenike iz Slovenije i Maarske. Nai uenici izraavaju manje pozitivne stavove prema fizici u odnosu na uenike iz Maarske, ali pozitivnije u odnosu na uenike iz Slovenije. Uenici iz Slovenije izraavaju najpozitivnije stavove prema prirodnim naukama u celini (a uenici iz Maarske najmanje pozitivne) i prema hemiji (a uenici iz Maarske i Srbije manje pozitivne). Uenici iz Maarske izraavaju najpozitivnije stavove prema fizici, a uenici iz Slovenije najmanje pozitivne. Tabela 3: Razlike u stavovima uenika iz Srbije, Maarske i Slovenije prema matematici i prirodnim naukama
Stavovi prema matematici Maarska Slovenija Srbija Total Maarska Slovenija Srbija Total Maarska Slovenija Srbija Total Maarska Slovenija Srbija Total Maarska Slovenija Srbija Total Maarska Slovenija Srbija Total N 107034 18992 77356 203381 107011 19002 77425 203438 106311 18990 77381 202682 106879 18952 77187 203018 106693 18995 77103 202790 106605 18922 77004 202530 AS 2.7015 2.6099 2.7272 2.7028 2.5227 2.5898 2.5761 2.5493 2.7282 2.6694 2.8028 2.7512 2.5352 2.7189 2.7447 2.6320 2.3552 2.6029 2.3543 2.3781 2.4759 2.3681 2.4044 2.4386 SD .57736 .51030 .63603 .59552 .45077 .43298 .49944 .46917 .62671 .60233 .64673 .63372 .63448 .60703 .64897 .64569 .65678 .65188 .74395 .69456 .65590 .61329 .69312 .66774

Stavovi prema prirodnim naukama u celini

Stavovi prema biologiji

Stavovi prema geografiji

Stavovi prema hemiji

Stavovi prema fizici

151

Tabela 4: Stavovi prema nastavnim predmetima (Scheffe test)

Stavovi prema matematici Stavovi prema prirodnim naukama u celini Stavovi prema biologiji Stavovi prema geografiji Stavovi prema hemiji Stavovi prema fizici df 2; 203378 2; 203434 2; 202678 2; 203015 2; 202787 2; 202527 F 297.335 370.034 486.833 2614.287 1110.445 374.334 Sig. .000 .000 .000 .000 .000 .000

U ranijim istraivanjima (Mirkov, 2002) potvreno je da uenici osmog razreda beogradskih osnovnih kola u najveoj meri izraavaju pozitivne stavove prema biologiji (42%), zatim prema matematici (33%), u neto manjoj meri prema geografiji (26%) i hemiji (23%), a u najmanjoj meri prema fizici (18%). Negativne stavove prema fizici i hemiji izraavalo je 40% uenika osmog razreda, prema matematici 25%, prema geografiji 16%, a prema biologiji 10%. U istom istraivanju potvreno je da iako razlike u kolskom uspehu uenika u odnosu na stavove prema nastavnim predmetima nisu velike, postoji povezanost izmeu pozitivnih stavova prema matematici i hemiji i kolskog uspeha uenika. U isto vreme, na osnovu dobijenih podataka o negativnim stavovima prema nastavnim predmetima zakljueno je da su uenici sa viim ocenama iz ispitivanih predmeta i kritiniji i otvoreniji u izraavanju svojih stavova, bilo da su oni pozitivni ili negativni. Pozitivni stavovi uenika prema biologiji i matematici u korelaciji su sa optim kolskim uspehom, a negativni stavovi uenika prema fizici, hemiji i matematici u korelaciji su sa njihovim ocenama iz odgovarajuih nastavnih predmeta. Pored toga, ranije analize odnosa postignua naih uenika na testovima znanja iz matematike i prirodnih nauka u okviru istraivanja TIMSS 2007 i njihovih stavova prema ovim nastavnim predmetima (Mirkov i Bodroa, 2011) pokazale su: 1) Uenici iz Srbije izraavaju u najveoj meri pozitivne stavove prema biologiji. 2) Vie postignue uenika u odreenom nastavnom predmetu praeno je pozitivnijim stavovima uenika prema tom predmetu, pri emu su veze najjaeg intenziteta potvrene u odnosu na matematiku. 3) Na osnovu stavova uenika prema nastavnim predmetima, naroito prema matematici, moe se predvideti postignue koje e uenici ostvariti u odgovarajuem predmetu. Navedeni podaci ukazuju da se neki od problema u realizaciji nastave koje navode nastavnici mogu dovesti u vezu sa odnosom uenika prema prirodnim naukama. To se prvenstveno odnosi na izjave nastavnika da im izvoenje nastave u velikoj meri oteava nezainteresovanost uenika, kao i odsustvo discipline na asu. Ovakvi nalazi upuuju na znaaj stavova uenika prema nastavnim predmetima i na potrebu za daljim traganjem u kojim pravcima bi trebalo usavravati nastavu, kako bi se kod uenika razvijao takav odnos prema prirodnim naukama, a naroito prema matematici, koji moe doprineti i njihovoj uspenosti u ovim disciplinama. Zato su posebno analizirani pojedini aspekti stavova uenika iz Srbije prema nastavnim predmetima, koji mogu doprineti sticanju preciznijeg uvida u mogue uzroke navedenih tekoa u nastavnoj praksi. Podaci o razliitim aspektima stavova naih uenika prikazani su u odnosu na pojedine nastavne predmete, u Tabeli 5. Zbog obimnosti dobijenih nalaza, ovde su odabrani i prikazani samo pojedini karakteristini podaci, koji se mogu dovesti u vezu sa odgovorima dobijenim od nastavnika, ukazuju na potrebe uenika i mogu upuivati na pravce usavravanja nastave. 152

Tabela 5: Odgovori uenika na pojedine stavke iz upitnika koje se odnose na stavove prema matematici i prirodnim naukama
Nastavni predmet Matematika Odgovori uenika na pojedine stavke iz upitnika Preko 60% ispitanih uenika smatra sebe uspenim u matematici (u veoj meri 26.2%, a u manjoj meri 34%). Preko dve treine njih ne misli da im je matematika tea nego drugima (53.7% u potpunosti se ne slae sa ponuenom tvrdnjom, a 14.7% se delimino ne slae). Preko 60% uenika smatra da brzo ui gradivo iz matematike. Veina uenika smatra matematiku korisnom u svakodnevnom ivotu (67.4% u potpunosti se slae sa ponuenom tvrdnjom, a 21.6% se delimino slae). Samo 10% ispitanih uenika ne uvia korist od matematike u svakodnevnom ivotu. Skoro tri etvrtine uzorka smatra matematiku korisnom za uenje drugih predmeta (ravnomerno su rasporeeni odgovori koji izraavaju potpuno, odnosno delimino slaganje sa ponuenom tvrdnjom). Mali broj uenika u manjoj (20.9%) ili u veoj meri (10.6%) uiva u uenju matematike, a skoro dve treine ispitanog uzorka ne slae se sa ovom tvrdnjom (delimino 26.1%, a 38.5% potpuno). Manje od polovine ispitanog uzorka uenika u veoj (20.1%) ili u manjoj meri (22.3%) voli matematiku, a 33.4% njih izriito tvrdi da je ne voli. Oko polovine ispitanih uenika smatra matematiku dosadnom (u veoj meri 25.6%, a u manjoj meri 22.2%). Veina uenika smatra sebe uspenim u biologiji (42.4% potpuno, a 36.2% delimino). Priblino tri etvrtine ispitanog uzorka brzo ui gradivo iz biologije (42.8% njih potpuno se slae sa ponuenom tvrdnjom, a 31.2% se delimino slae). Samo 15.9% uenika smatra da im je biologija tea nego drugima, a veina njih (81.6%) se ne slae sa datom tvrdnjom. Priblino dve treine ispitanog uzorka uenika (66.3%) voli biologiju, a jo vei broj njih (83%) misli da je biologija korisna u svakodnevnom ivotu. Manje od treine ispitanog uzorka uenika smatra biologiju dosadnom, dok se u isto vreme 48.5% uenika izriito ne slae sa tom tvrdnjom. Preko tri etvrtine ispitanog uzorka uenika smatra sebe uspenim u geografiji (77.5%). Veina uenika ne misli da im je ovaj predmet tei nego drugima: 64.5% u potpunosti se ne slae sa ponuenom tvrdnjom, a 16.2% se delimino ne slae. Skoro polovina ispitanog uzorka uenika u potpunosti se ne slae sa tvrdnjom geografija mi nije jaa strana, to sa 18.8% uenika koji se delimino ne slau sa ovom tvrdnjom ini priblino dve treine uzorka. Veina uenika izjavljuje da brzo ui gradivo iz geografije (42.5% se potpuno slae, a 28.3% delimino). Veliki broj uenika (79.6%) misli da je gradivo iz geografije korisno u svakodnevnom ivotu. Skoro treina uzorka uenika potpuno ili delimino se slae sa tvrdnjom da je geografija dosadna (to se podudara sa podacima dobijenim za biologiju). Polovina ispitanih uenika smatra sebe uspenim u hemiji. U isto vreme, veina njih (65.6%) ne misli da im je ovaj predmet tei nego drugima. Preko dve treine uzorka (68.9%) uenika ne uiva u uenju hemije (od ega se 45.4% u potpunosti ne slae sa ponuenom tvrdnjom), ali 61% njih izjavljuje da voli hemiju. Preko polovine ispitanih uenika (61%) misli da je hemija korisna u svakodnevnom ivotu. Preko polovine ispitanih uenika smatra sebe uspenim u fizici: 24.4% u potpunosti se slae sa tom tvrdnjom, a 32.7% delimino. Preko polovine uzorka (70.5%) ne misli da im je ovaj predmet tei nego drugima. Manje od treine uzorka (29.3%) u veoj ili manjoj meri uiva u uenju fizike. Preko treine ispitanog uzorka uenika (35%) voli fiziku, a 42.3% njih se u potpunosti ne slae sa tom tvrdnjom. U isto vreme, polovina uzorka smatra fiziku dosadnom, pri emu se 30.1% njih u potpunosti se sloilo sa ovom tvrdnjom.
Dve treine ispitanog uzorka (64.7% ) misli da je ovaj predmet koristan u svakodnevnom ivotu.

Biologija

Geografija

Hemija

Fizika

153

Nalazi ranijih istraivanja o stavovima uenika osmog razreda prema biologiji i matematici (Mirkov, 2000) ukazuju su da 41% uenika voli biologiju, a 36% voli matematiku. U isto vreme 27% uenika izjavljivalo je da ne voli matematiku, a samo 11% da ne voli matematiku. Oko etvrtine uenika navodilo je matematiku kao teak predmet, a biologiju samo 10% njih. Zanimljivo je da je meu onima kojima je biologija bila teka, 57% bilo onih koji ne vole biologiju, dok su, u isto vreme, 76% onih kojima je bila teka matematika predstavljali uenici koji ne vole matematiku. Zanimljivo je, s obzirom da su prikazani nalazi istraivanja TIMSS 2007 o faktorima koje nastavnici istiu kao znaajne i kao uzroke tekoa u realizaciji nastave, ukratko prikazati nalaze ranijih istraivanja uzroka tekoa koje uenici imaju u uenju. Ispitivanje uenika osmog razreda osnovne kole (Mirkov, 2003) ukazalo je na sledee uzroke tekoa u uenju koje oni sami istiu, u odnosu na pojedine nastavne predmete: Uenici su u veem broju okarakterisali kao teke predmete fiziku i hemiju, a zatim matematiku. U velikoj meri zastupljeni su problemi u uenju uzrokovani karakteristikama samog nastavnog gradiva. Prema izjavama samih uenika, obimno gradivo najei je uzrok problema u uenju geografije i biologije. Teko gradivo drugi je po zastupljenosti uzrok problema u uenju hemije, a trei po redu uzrok problema u uenju fizike i matematike. Nezanimljivo gradivo uenici su isticali kao najei uzrok tekoa u uenju geografije, a na drugom mestu meu uzrocima tekoa u uenju fizike i hemije. Nerazumljiv udbenik uenici su navodili u znatno manjoj meri, i to samo kao uzrok problema u uenju biologije. Najee navoen uzrok problema u uenju fizike i hemije bio je nain predavanja, dok je u kontekstu biologije bio na drugom mestu, a u kontekstu matematike i geografije je bio navoen u znatno manjoj meri. Kad su u pitanju uzroci tekoa u uenju koji se odnose na same uenike, nedostatak prethodnog znanja uenici su i sami opaali kao jedan od najvanijih uzroka problema u uenju matematike (drugi po znaaju), a u manjoj meri kao uzrok problema u uenju fizike i hemije. Pored toga uenici su u najveoj meri isticali da ne rade dovoljno matematiku i da je to najei uzrok tekoa koje imaju u uenju. Ovaj uzrok tekoa u uenju fizike, hemije i geografije bio je slabije zastupljen. UTICAJ OBRAZOVANJA RODITELJA NA USPEH I STAVOVE UENIKA, POVEZANOST STAVOVA SA OBRAZOVNIM ASPIRACIJAMA UENIKA Ispitivanje odnosa obrazovanja roditelja sa uspehom uenika u matematici i prirodnim naukama i sa stavovima uenika prema tim predmetima pokazalo je da je u skoro svim zemljama nivo obrazovanja roditelja znaajan za nivo postignua uenika iz matematike to je vii nivo obrazovanja roditelja vie je i proseno postignue (Martin, Mullis & Foy, 2008; Mullis, Martin & Foy, 2008). U Srbiji najvie postignue (533) imaju uenici iji roditelji imaju visoko obrazovanje, zatim uenici roditelja sa viim i srednjim obrazovanjem. Slino je i u ostalim zemljama, najvie proseno postignue imaju uenici iji roditelji imaju visoko obrazovanje i obrnuto, najnie postignue imaju uenici iji roditelji imaju nii stepen obrazovanja. Jednofaktorskom analizom varijanse testirana je povezanost obrazovanja roditelja sa postignuem uenika iz matematike i prirodnih nauka (Mirkov, Lali-Vueti i eri, 2011). Na uzorku uenika iz Srbije pokazalo se da postoji statistiki znaajna povezanost obrazovanja majke sa postignuem iz matematike i prirodnih nauka, kao i povezanost obrazovanja oca i postignua uenika. Rezultati istraivanja pokazuju da je obrazovni status majke znaajniji prediktor od obrazovnog statusa oca, verovatno zbog toga to majka ima vei uticaj na celokupan stil ivota porodice, kao i na formiranje navika i tehnika uenja kod deteta (Miloevi i Janjetovi, 2003). Nalazi brojnih istraivanja, u svetu i kod nas, ukazuju 154

na znaajnu povezanost obrazovnog statusa roditelja i postignua uenika. Uoena je tendencija porasta uenikovog postignua sa porastom obrazovnog statusa roditelja. Ovako uslovljena povezanost najee se objanjava injenicom da roditelji vieg obrazovnog statusa u veoj meri pridaju znaaj obrazovanju, to istovremeno odreuje njihov odnos prema koli i postignuu uenika, njihovu ukljuenost u zadatke i obaveze predviene nastavnim programom. Roditelji sa visokim obrazovanjem vie se zanimaju za uspeh deteta, intenzivnije sarauju sa kolom i uspenije pomau prilikom savladavanja tekoa, stoga su deca tih roditelja marljivija, ambicioznija i motivisanija za kolski rad. Dakle, obrazovanje roditelja moe biti potencijalni inilac postignua uenika, a njegovi podsticajni kapaciteti aktiviraju se linom, intelektualnom i delatnom ukljuenou roditelja u obezbeivanju neposrednih, kao i irih povoljnih sredinskih uslova za razvoj deteta (Bogunovi i Polovina, 2007). Roditelji predstavljaju znaajan faktor za ostvarivanje visokih postignua uenika, ali i za izgraivanje sistema vrednosti, u kome obrazovanje zauzima visoko mesto. Moe se rei da su kola i porodica najodgovorniji za obezbeivanje vaspitnih modela i obrazovnih programa koji omoguavaju optimalan razvoj uenika i visoko postignue. Putem jednofaktorske analize varijanse potvreno je da postoji statistiki znaajna povezanost obrazovanja majke i oca sa stavom prema matematici na veini varijabli. Kad su u pitanju prirodne nauke, jednofaktorskom analizom varijanse testirana je povezanost nivoa obrazovanja majke, odnosno oca, sa svakim nastavnim predmetom. Uenici iji su roditelji nieg nivoa obrazovanja u veoj meri izraavaju slaganje sa tvrdnjama obino sam uspean u biologiji/geografiji/hemiji/fizici i brzo uim gradivo iz biologije/geografije/hemije/fizike, u odnosu na uenike iji su roditelji vieg obrazovnog nivoa. Nasuprot tome, uenici iji su roditelji vieg nivoa obrazovanja u veoj meri se slau sa tvrdnjama koje se odnose na znaaj znanja iz svih prirodnih nauka za svakodnevni ivot, uenje drugih predmeta, upis eljenog fakulteta i dobijanje eljenog posla. Jedino se uenici iji su roditelji najvieg nivoa obrazovanja u manjoj meri slau sa tim tvrdnjama. Da bi se utvrdilo da li stavovi uenika prema predmetima utiu na oekivanja uenika vezana za dalje kolovanje, putem diskriminativne analize izvren je pokuaj predvianja obrazovnih aspiracija uenika na osnovu stavova uenika prema matematici i prirodnim naukama. Obrazovne aspiracije uenika mogu se predvideti na osnovu stavova prema nastavnim predmetima, ali preciznost razlikovanja obrazovnih aspiracija na osnovu stavova iznosi 27%, to je za 7% preciznije u odnosu na sluajno pogaanje. Meutim, provera povezanosti obrazovnih aspiracija uenika sa vrednovanjem matematike putem jednofaktorske analize varijanse i naknadno uraen Scheffe-test potvrdili su da su obrazovne aspiracije statistiki znaajno povezane sa slaganjem uenika sa tvrdnjama da je uenje matematike korisno za upis na fakultet i za nalaenje posla. Istraivanja pokazuju da uenici opaaju izvesnu korisnost angaovanja u kolskim aktivnostima sa stanovita njihovih sopstvenih stratekih ciljeva koji su znaajni za buduu profesiju. Potvreno je da je uenik spreman da se angauje u kolskim aktivnostima kojima pripisuje visoku utilitarnu vrednost (koje smatra korisnim za ostvarenje nekog budueg cilja), ak i onda kada im pripisuje nisku intrinzinu vrednost (kad ih doivljava kao dosadne). Istraivanjem motivacije za uenje matematike kod adolescenata izdvojene su etiri komponente vrednosti koje zadatak ili aktivnost mogu da imaju za uenika: vrednost ovladavanja (attainment value), intrinzika vrednost (intrinsic value), utilitarna vrednost (utility value) i cena (cost) postignua, koja se odnosi na procenu obima i vrste odricanja nunih da bi se ostvarilo postignue. Prema nekim istraivanjima (Wigfield & Eccless, 2000) formirana oekivanja koja se odnose na postizanje uspeha/neuspeha povezana su sa opaenom vrednou konkretnog pojedinanog zadatka. Vee oekivanje uspeha u reavanju 155

domen specifinih zadataka u pozitivnoj je korelaciji sa izborom zadatka, veom istrajnou u reavanju zadatka i uspehom u njegovom izvrenju (Trebjeanin, 2009). ZAKLJUCI Na osnovu prikazanih nalaza mogu se izdvojiti sledei vani problemi u nastavi, na osnovu izjava nastavnika: rad sa uenicima sa razliitim sposobnostima za uenje, nezainteresovanost uenika i nedisciplinovani uenici. Problem rada sa uenicima sa posebnim potrebama nije istaknut u veoj meri. Dobijeni rezultati mogu se objasniti veim zahtevima i oekivanjima nastavnika u pogledu uenja. Problemi vezani za nezainteresovane i nedisciplinovane uenike isticani su u veoj meri u odnosu na podatke dobijene u prethodnom ciklusu istraivanja TIMSS 2003, kada se vei broj nastavnika izjanjava da nema takve probleme (Joksimovi i Bogunovi, 2005). To ukazuje na evidentan pad motivacije za uenje i povean broj problema sa nedisciplinovanim uenicima za ije reenje nastavnici esto nisu adekvatno pripremljeni. Ispitivanje razlika u globalnim stavovima uenika prema nastavnim predmetima pokazalo je da uenici iz Srbije izraavaju pozitivnije stavove prema matematici, biologiji i geografiji, u odnosu na uenike iz Slovenije i Maarske. Nai uenici izraavaju manje pozitivne stavove prema prirodnim naukama u celini i prema hemiji, u odnosu na uenike iz Slovenije i Maarske. Nai uenici izraavaju manje pozitivne stavove prema fizici u odnosu na uenike iz Maarske, ali pozitivnije u odnosu na uenike iz Slovenije. Na osnovu dobijenih rezultata mogu se izdvojiti pojedini aspekti stavova uenika u odnosu na razliite predmete. Analize su pokazale da veina uenika smatra sebe uspenim u matematici, ne misli da im je matematika tea nego drugima i brzo ui gradivo iz matematike. Veina uenika smatra matematiku korisnom u svakodnevnom ivotu i za uenje drugih predmeta. Meutim, mali broj uenika uiva u uenju matematike i voli matematiku, a oko polovine ispitanih uenika smatra matematiku dosadnom. Kad je u pitanju biologija, veina uenika smatra sebe uspenim u biologiji, brzo ui gradivo iz biologije, ne misli da im je biologija tea nego drugima i misli da je biologija korisna u svakodnevnom ivotu. Veina uenika voli biologiju, a oko treine ispitanih uenika smatra biologiju dosadnom. Veina uenika smatra sebe uspenim u geografiji, ne misli da im je ovaj predmet tei nego drugima, ne procenjuje da im geografija nije jaa strana, brzo ui gradivo iz geografije i misli da je ono korisno u svakodnevnom ivotu. Oko treine uzorka smatra geografiju dosadnom, kao to je sluaj i sa biologijom. Samo polovina ispitanih uenika smatra sebe uspenim u hemiji, ali veina uenika ne misli da im je ovaj predmet tei nego drugima. Preko polovine ispitanih uenika misli da je hemija korisna u svakodnevnom ivotu. Veina uenika izjavljuje da voli hemiju, iako isto toliko njih ne uiva u uenju ovog predmeta. Preko polovine ispitanih uenika smatra sebe uspenim u fizici i ne misli da im je ovaj predmet tei nego drugima. Dve treine ispitanog uzorka misli da je ovaj predmet koristan u svakodnevnom ivotu. Preko treine uzorka voli fiziku, a manje od treine uzorka uiva u uenju fizike. U isto vreme, polovina ispitanih uenika smatra fiziku dosadnom. Prema dobijenim nalazima, vii nivo obrazovanja oba roditelja pozitivno utie i na postignue uenika iz matematike i prirodnih nauka i na stavove uenika prema tim nastavnim predmetima, a vrednovanje matematike povezano je sa viim obrazovnim aspiracijama uenika. Na osnovu izvrenih analiza mogu se izvesti neke implikacije za unapreivanje nastavnog procesa u matematici i prirodnim naukama. Bazinim obrazovanjem nastavnika potrebno je obuhvatiti u veoj meri pedagoko-psiholoka znanja o procesu uenja, o razvojnim karakteristikama uenika i o savremenim didaktikim tendencijama koje se odnose 156

na fokusiranje nastave u veoj meri na uenike i na njihove procese uenja. Usavravanje nastavnika treba da obuhvati razvijanje refleksije u odnosu na nastavnu praksu i osveivanje linih teorija nastavnika o uenju i nastavi, odnosno implicitnih pedagogija ili uverenja o znanju, uenju i nastavi (eri, Lali-Vueti i Pavlovi, 2011). Usmerenost nastave na uenike moe doprineti razvijanju pozitivnih stavova prema matematici i prirodnim naukama kod uenika, kao i njihovom doivljaju samoefikasnosti u odnosu na ove naune discipline. Podsticanje interesovanja uenika i njihovog samopouzdanja u odnosu na uenje matematike i prirodnih nauka doprinosi sticanju kvalitetnijih znanja u tim oblastima, a takva znanja utiu na sticanje dubljeg uvida u vrednost nauke. Razvijanje takvog sistema vrednosti kod uenika u kome e istina, znanje i nauka zauzimati visoko mesto moe doprineti da u budunosti nauka stekne bolji status u drutvu koje se nastoji razvijati u pravcu drutva znanja. Sistem vrednosti se, imeu ostalog, razvija u koli, i kroz nastavu matematike i prirodnih nauka. Iako postoje drugi inioci, nastavnik moe znaajno doprineti takvom razvoju kako bi uenik u mnotvu razliitih vrednosti mogao da napravi vlastiti izbor. Zahvalnost: Ovaj lanak predstavlja rezultat rada na projektima Unapreivanje kvaliteta i dostupnosti obrazovanja u procesima modernizacije Srbije (br. 47008) i Od podsticanja inicijative, saradnje i stvaralatva u obrazovanju do novih uloga i identiteta u drutvu (br. 179034), koje finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije. LITERATURA [1] A. Bandura, Self-efficacy: the exercise of control, W.H. Freeman & Company, New York, 1997. [2] A. Peikan, S. Anti, Verovanja univerzitetskih nastavnika o prirodi procesa nastave/uenja i moe li se uticati na njih, XVII nauni skup Empirijska istraivanja u psihologiji, rezimei, pp. 112-113, 11. i 12. Februar, Institut za psihologiju i Laboratorija za eksperimentalnu psihologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2011. [3] A. Wigfield, J. Eccless, ExpectancyValue Theory of Achievement Motivation, Contemporary Educational Psychology, 25, 6881, 2000. [4] A. Wolfolk, Educational psychology, Allyn & Bacon, Boston, 1995. [5] B. Bogunovi, N. Polovina, Obrazovno-materijalni kontekst porodice i odnos uenika prema kolovanju, Zbornik Instituta za pedagoka istraivanja, 39 (1), 99-114, 2007. [6] B.Trebjeanin, Motivacija za uenje, Uiteljski fakultet, Beograd, 2009. [7] I. eri, N. Lali-Vueti, J. Pavlovi, Edukator kao refleksivni praktiar: autoetnografska studija, u: Tatjana Vonta i Slavica evkui, Izazovi i usmerenja profesionalnog razvoja uitelja (Izzivi in usmeritive profesionalnega razvoja uiteljev), 101-118, Pedagoki Intitut, Ljubljana, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd, 2011. [8] I. V. S. Mullis, M.O. Martin, P. Foy, TIMSS 2007 International Mathematics Report: Findings from IEAs Trends in International Mathematics and Science Study at the Fourth and Eighth Grades, MA: TIMSS & PIRLS International Study Center, Boston College, Chestnut Hill, 2008. [9] M. O. Martin,, I. V. S. Mullis, P. Foy, TIMSS 2007 International Science Report: Findings from IEAs Trends in International Mathematics and Science Study at the Fourth and Eighth Grades, MA: TIMSS & PIRLS International Study Center, Boston College, Chestnut Hill, 2008. [10] N. Miloevi, D. Janjetovi, Neintelektualni prediktori postignua u matematici, Zbornik Instituta za pedagoska istrazivanja, 35, 166-179, 2003.

157

[11] S. Joksimovi, B. Bogunovi, Nastavnici o kontekstu nastave i postignue uenika, u: R. Antonijevi, D. Janjetovi (prir.), TIMSS 2003 u Srbiji, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd, 270-291, 2005. [12] S. Anti, R. Jankov, A. Peikan, Kako pribliiti deci prirodne nauke kroz aktivno uenje, Institut za psihologiju, Beograd, 2005. [13] S. Gai-Pavii, D. Stankovi, (ur), TIMSS 2007 u Srbiji, Rezultati meunarodnog istraivanja postignua uenika 8. Razreda osnovne kole iz matematike i prirodnih nauka, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd, 2011. [14] S. Mirkov, Stavovi uenika osnovne kole prema biologiji i matematici, Nastava i vaspitanje, 5, 692-706, 2000. [15] S. Mirkov, Neki inioci stavova uenika prema nastavnim predmetima, Nastava i vaspitanje, 5, 531-548, 2002. [16] S. Mirkov, Uzroci problema u uenju kod uenika osnovne kole, Zbornik Instituta za pedagoka istraivanja, 35, 151-165, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd, 2003. [17] S. Mirkov, V. Spasenovi, B. Trebjeanin, Struktura i neki inioci ciljeva uenja, Pedagogija, 4, 42-58, 2004. [18] S. Mirkov, N. Lali-Vueti, I. eri, Porodini i lini obrazovni resursi i postignue uenika, u: S. Gai-Pavii, D. Stankovi, TIMSS 2007 u Srbiji: rezultati meunarodnog istraivanja postignua uenika 8. razreda osnovne kole iz matematike i prirodnih nauka, pp. 229-256, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd, 2011. [19] S. Mirkov, B. Bodroa, Academic achievement and attitudes toward mathematics and science, in: Aleksandra Pejatovi (Ed.) Proceedings of the 14th International conference Evaluation in education in the Balkan countries, pp. 105-110, Faculty of Philosophy, Belgrade University, Serbia, 2011. [20] T. oki, O. Novakovi i M. Eri, Aspekti odnosa prema kolskim predmetima kod uenika osnovne i srednje kole, XVII nauni skup Empirijska istraivanja u psihologiji, rezimei, pp. 92-93, 11. i 12. Februar, Institut za psihologiju i Laboratorija za eksperimentalnu psihologiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2011.

158

FUNKCIONALIZACIJA NASTAVNIH SADRAJA O KARBOKSILNIM KISELINAMA

K. B. Putica1, D. M. Radenkovi1, D. D. Trivi2
1

Inovacioni centar Hemijskog fakulteta, Beograd, Srbija, 2 Hemijski fakultet, Beograd, Srbija,

Apstrakt: Istraivanja [1, 2, 3, 4] su pokazala da se uenici srednjih kola suoavaju s problemima u uenju gradiva organske hemije, posebno s primenom ovih znanja u razliitim kontekstima. Jedan od osnovnih uzroka je sama koncepcija nastave organske hemije, koja se prvenstveno svodi na izlaganje akademskih znanja u gotovom vidu [2, 3]. U situacijama kada se uenicima prenosi obimno i kompleksno gradivo, najee motivacija za uenje nije velika. Akademska znanja iz organske hemije nisu od velikog znaaja uenicima, ukoliko oni ne uviaju kako mogu da ih iskoriste za unapreivanje kvaliteta svakodnevnog ivota i pripremu za bavljenje buduom profesijom [1, 3, 4]. Da bismo utvrdili da li izlaganje gradiva organske hemije u kontekstu svakodnevnog ivota i razliitih profesija moe da doprinese poboljanju uenikih postignua i funkcionalizaciji steenih znanja, sproveli smo pedagoki eksperiment sa paralelnim grupama, sa uenicima treeg razreda gimnazije prirodnomatematikog smera, u kome je ovaj inovativni pristup nastavi iskorien za obradu nastavne teme Karboksilne kiseline i njihovi derivati. Utvrdili smo da primena ovog pristupa dovodi do statistiki znaajnog poboljanja uenikih postignua i njihove sposobnosti za primenu steenih znanja iz ove oblasti organske hemije u razliitim ivotnim kontekstima. Kljune rei: nastava organske hemije, karboksilne kiseline, funkcionalizacija znanja FUNCTIONALIZATION OF ACADEMIC CONTENT CONCERNING CARBOXYLIC ACIDS Abstract: Research [1, 2, 3, 4] has indicated that high school students have problems related to the learning of organic chemistry content, particulary problems associated with the application of acquired knowledge in a variety of contexts. One of the main causes of this problem is the very conception of organic chemistry courses, which are primarely based on transmission of academic content [2, 3]. In situations where students are exposed to an extensive and complex teaching material, their motivation for learning usually isnt high. Furthermore, academic content of organic chemistry is not relevant to students, if they are not aware of how they can use it to improve the quality of their everyday life, or whether mastery of this content is important for their future professions [1, 3, 4]. To determine whether teaching organic chemistry in the context of everyday life, different professions and historical context, can help to improve student achievement and functionalization of acquired knowledge, we have conducted a pedagogical experiment with parallel groups of third grade mathematics and science orientation gymnasium students. This innovative approach was used for teaching about carboxylic acids and their derivates. We found that the application of this approach leads to a statistically significant improvement in student achievement and their ability to apply the acquired organic chemistry knowledge in a variety of contexts. Key words: teaching organic chemistry, carboxylic acids, functionalization of knowledge 159

UVOD Radovi publikovani u prethodnom periodu ukazuju na probleme uenika srednjih kola u vezi s uenjem gradiva organske hemije, a posebno s primenom znanja u razliitim kontekstima [1, 2, 3, 4]. Srednjokolci doivljavaju gradivo organske hemije kao preobimno, teko za uenje i nezanimljivo. Istovremeno, oni ne prepoznaju znaaj razumevanja gradiva organske hemije za reavanje problema i donoenje odluka u vezi sa svakodnevnim ivotom, buduim studijama i profesijom [5]. Uzrok ovakvog stanja moe biti koncepcija srednjokolske nastave organske hemije zadate nastavnim programom ili izloene u udbenicima, u kojoj su vie naglaena akademska, a manje funkcionalna znanja [2, 3]. U situacijama kada se uenicima prenosi obimno i kompleksno gradivo u gotovom obliku, motivacija za uenje najee nije velika. Prenoenje akademskih znanja iz organske hemije, bez povezivanja sa svakodnevnim ivotom i profesionalnim delatnostima moe voditi gubitku interesovanja i motivacije srednjokolaca za uenje organske hemije. To se negativno odraava na njihova akademska postignua, a oni, pritom, ostaju neosposobljeni da akademska znanja koja su stekli, primenjuju u razliitim ivotnim situacijama [6]. Pored toga, smanjuje se zainteresovanost srednjokolaca za studije u kojima se od njih zahteva dobro poznavanje organske hemije, zbog ega se broj kvalitetnih strunjaka iz ovih oblasti (hemija, medicina, farmacija, poljoprivreda itd.) smanjuje, to se odraava na kvalitet ivota i razvoj jednog drutva [7]. Pokazatelj osposobljenosti uenika jedne zemlje da znanja iz oblasti prirodnih nauka primenjuju u razliitim situacijama iz realnog ivota, jesu postignua u oblasti naune pismenosti na meunarodnim PISA (Prgramme for International Student Assesment) testiranjima. Naime, specifinost PISA testiranja je u upravo u tome to se njima ne proverava u kojoj meri su uenici sposobni da reprodukuju kolsko gradivo, ve u kojoj meri su osposobljeni da znanja koja su kroz nastavu stekli koriste u reavanju relevantnih problema iz svakodnevnog ivota, daljem kolovanju i buduem profesionalnom angaovanju [8]. Prema rezultatima PISA testiranja iz 2009. godine, u oblasti naune pismenosti, 34,4% uenika iz Srbije, odnosno svaki trei uenik, se smatra funkcionalno nepismenim. Na najviim nivoima skale naune pismenosti (5 i 6 nivo), s druge strane, broj uenika iz Srbije je poraavajue nizak: na petom nivou postignua bilo je svega 1% uenika, dok najvii, esti nivo, nije dosegao ni jedan uenik [8]. S obzirom na to da su ovi uenici najsposobniji da doprinesu razvoju drutva, od najvee vanosti je da se povea broj uenika iz Srbije na najviim nivoim postignua naune pismenosti kao i da se smanji broj funkcionalno nepismenih uenika. KONTEKSTUALNI PRISTUP NASTAVI Radi prevazilaenja navedenih problema, u mnogim zemljama se, tokom poslednjih dvadesetak godina, u nastavi hemije i drugih prirodnih nauka, primenjuje kontekstualni pristup nastavi (engl. context-based approach) [5, 6, 7]. Re kontekst vodi poreklo od latinskog glagola contextere to znai umreiti, ugraditi i latinske imenice contextus to znai povezanost. U tom smislu, kontekst je okvir, ili mrea, u koju je ugraen odreeni pojam, i koji istovremeno ovom pojmu daje odreeno znaenje. Prilikom kreiranja kontekstualnog pristupa nastavi, polo se od nekoliko vanih faktora, koji utiu na proces kolskog uenja. Poznato je da karakteristike nastavnih situacija u okviru kojih se uenicima prezentuje novo gradivo imaju izraen uticaj na proces uenja i direktno odreuju koje e elemente ovog gradiva uenici usvojiti i biti sposobni da primene u praksi. Shodno tome, da bi se uenici osposobili da znanja koja su stekli primenjuju u razliitim ivotnim situacijama, i konteksti kroz koje se na kolskim asovima upoznaju sa ovim gradivom moraju biti autentini tj. 160

poticati iz realnog ivota. to je raznovrsnot konteksta kroz koje se odreeno gradivo prezentuje vea, uenicima se prua prilika da ovo gradivo sagledaju iz razliitih uglova, zbog ega e biti spremniji i osposobljeniji da ga na razliite naine primenjuju i u realnom ivotu [6, 7]. Veliki uticaj na usvajanje novog gradiva ima motivacija uenika, a dobar nain za poveanje unutranje motivacije za uenje jeste predstavljanje gradiva u kontekstima koji su uenicima bliski, o kojima imaju dovoljno potrebnog predznanja, a pre svega kada uenici gradivo smatraju relevantnim za sebe lino, svoje blie okruenje ili drutvo u kome ive u celini [6, 7, 9]. Na primer, srednjokolci ele da saznaju vie o upotrebi kozmetikih sredstava, ishrani, prevenciji i leenju raznih bolesti, uticaju droga i alkohola na ljudski organizam, zatiti ivotne sredine [9]. Kontekstualni pristup nastavi zasniva se, dakle, na korienju raznovsnih konteksta iz svakodnevnog ivota koji su uenicima bliski i relevantni, kao okvira za uvoenje novih naunih znanja i upoznavanje uenika sa njihovom primenom [10]. Razliiti konteksti se ne koriste u ilustrativne svrhe, niti za periodino i kratkotrajno izazivanje panje uenika tokom asa, ve predstavljaju integralni deo nastavnog procesa u okviru koga se uvodi i razmatra svaki novi pojam i koji je, s toga, odgovoran za davanje sutinskog znaenja ovim pojmovima [5]. Primenom kontekstualnog pristupa akcenat nastave prirodnih nauka pomera se s prenoenja i usvajanja gotovih naunih znanja, ka funkcionalizaciji ovih znanja [11]. U situaciji kada gotovo svakodnevno dolazi do novih naunih i tehnolokih otkria, posebna panja se mora posvetiti regulisanju njihove primene u ivotu savremenog oveka. Svaki pojedinac mora biti osposobljen da sagleda kako e se uvoenje odreene tehnoloke novine odraziti na njegov lini ivot, ivot ljudi u njegovom uem i irem okruenju, ivotnu sredinu i budua pokoljenja. Upravo zbog toga, u nastavi prirodnih nauka irom sveta, primenjuju se dva posebna vida kontekstualnog pristupa nastavi, poznata kao STS i SSI pristup [7, 12]. STS pristup (engl. sciencetechnologysociety approach) se zasniva na korienju kulturnih, privrednih, ekonomskih i politikih konteksta, kao i konteksta zatite ivotne sredine, kao osnove za uvoenje i razmatranje novih znanja. Primena ovog pristupa u nastavi usmerena je ka razvijanju svesti uenika o znaaju i uticaju naunih i tehnolokih otkria na ljudsko drutvo, kao i razvijanju sposobnosti uenika da predvide i sagledaju posledice primene novih naunih i tehnolokih otkria po njih same i drutvo u celini [12]. Kao jedan od konteksta za korienje ovog pristupa nastavi prirodnih nauka moe se koristiti kontekst u kome se nova znanja razmatraju iz ugla njihove primene u razliitim profesijama. Ovo je odlian nain da se uenicima ukae na zastupljenost i znaaj primene znanja iz prirodnih nauka u razliitim profesijama, odnosno razvije svest o uticaju nauke i tehnologije na privredu i ekonomiju jednog drutva. Uenicima se na ovaj nain moe ukazati i na potrebu za daljim razvojem nauke i tehnologije, ija e nova otkria olakati i unaprediti rad u raznim profesijama, to e istovremeno poveati i ekonomsku dobit koja se u okviru ovih delatnosti ostvaruje [13]. Pored toga, ovo je nain da uenici upoznaju rad u okviru razliitih profesijama, to e im biti od velike koristi prilikom odabira budueg zanimanja, a sva znanja koja na ovaj nain steknu, uenici e daleko lake moi da primene tokom studija i na buduem radnom mestu [9]. SSI (engl. socioscientific issues) pristup , pre svega, fokusiran na razvoj svesti uenika o tome da primena naunih i tehnolokih otkria u savremenom drutvu, pokree brojna etika i moralna pitanja. Ovaj pristup sadri u sebi sve elemente STS pristupa, ali je vie okrenut ka razmatranju etiko-moralne strane razvoja i primene nauke i tehnologije [14]. Kao vrlo dobra osnova za primenu STS i SSI pristupa u nastavi prirodnih nauka moe se iskoristiti kontekst istorije nauke, tj. kontekst u kome se nauna otkria, uticaj njihove 161

primene na ljudsko drutvo, kao i etiko-moralna dimenzija prirodnih nauka razmatraju u okviru njihovog istorijskog razvoja. Kroz izlaganje gradiva u istorijskom kontekstu, nauka se uenicima predstavlja kao oblik ljudske delatnosti iji je razvoj, s jedne strane, u velikoj meri bio odreen potrebama i problemima sa kojima se ljudsko drutvo suoavalo tokom razliitih istorijskih epoha, dok je, s druge strane, implementacija novih naunih otkria tokom odreenih istorijskih perioda presudno uticala na smer tadanjih drutvenih tokova, a time i razvoja oveanstva u celini [15]. Tako je npr. otkrie parne maine krajem 18. veka reilo probleme transporta dobara i ljudstva, i obezbeivanja energije za odvijanje raznih industrijskih procesa, to je omoguilo nagli privredni i ekonomski razvoj i imalo snaan uticaj na drutveno ureenje tadanjeg sveta, ali je istovremeno stvorilo i nove probleme sa kojima se trebalo boriti kao to su obezbeivanje goriva za njeno pokretnje, zagaenje ivotne sredine, zatita radnika tokom rada, brojni socijalni problemi, itd. Prezentovanjem naunih znanja u istorijskom kontekstu kod uenika se razvija i svest o tome da su pojedina nauna otkria kroz istoriju primenjivana u razliite svrhe, zbog ega su se i posledice njihove primene po ljudske ivote drastino razlikovale, kao to je to npr. sluaj sa upotrebom atomske energije za pokretanje elektrana s jedne, i izradu razornih atomskih bombi s druge strane [16]. Kroz istoriju nauke uenici se upoznaju i sa postupcima i metodama koje se koriste u naunim istraivnjima, kao i putevima koje naunici moraju da prou da bi doli do novih saznanja, to doprinosi boljem razumevanju ovih znanja i njihovom lakem usvajanju [17]. Pored toga, kada se uenicima nauna znanja izloe u gotovom obliku, oni lako mogu stei utisak da se do ovih znanja dolo brzo i bez bilo kakvih problema. Razmatranjem naunih znanja u istorijskom kontekstu, uenici postaju svesni da su odreenim naunim otkriima prethodili viedecenijski pa i vievekovni rad naunika iz razliitih zemalja, koji su se pritom suoavali sa brojnim preprekama, iji je rad esto bio osporavan od strane tadanjeg drutva pa i drugih velikih naunika toga vremena, da su mnogi zakljuci do kojih su dolazili bili pogreni, ali i da su ove greke ponekad blagotvorno uticale na dalji tok istraivanja. Na taj nain, uenici stiu realniju sliku o nauci i naunicima, svesniji su napora koji se moraju uloiti da bi se dolo do svakog novog otkria, i ne idealizuju velika nauna imena ve ih doivljavaju kao obine ljude koji kao i oni sami ponekad prave greke i ne postupaju po pravilima [16]. Tako nauka i naunici postaju bliskiji uenicima to moe povoljno uticati na njihovu motivaciju i samopouzdanje u uenju i radu. Kroz upoznavanje se razmiljanjem naunika i nainima na koje su oni prevazili razliite probleme, razvija se i unapreuje nauno miljenje uenika, zbog ega e oni sami lake moi da dou do novih saznanja i bie osposobljeniji za primenu ovih znanja, u reavanju kompleksnih problema iz realnog ivota [16]. OPIS ISTRAIVANJA Predmet, cilj i metodologija istraivanja Predmet ovog istraivanja su efekti obrade gradiva organske hemije u kontekstu svakodnevnog ivota, razliitih profesija i istorijskom kontekstu, na postignua uenika u oblasti organske hemije i njihovu sposobnost da steena znanja primenjuju u razliitim kontekstima. Cilj istraivanja je provera hipoteze H1, koja glasi: Nastava organske hemije u okviru koje se gradivo izlae u kontekstu svakodnevnog ivota, razliitih profesija i istorijskom kontekstu, dovodi do boljih uenikih postignua i u veoj meri razvija sposobnost uenika da steena znanja primenjuju u razliitim kontekstima, u odnosu na klasinu nastavu organske hemije, koja se bazira na izlaganju akademskih znanja 162

na nain na koji je to uinjeno u udbeniku Hemija za trei razred gimnazije prirodnomatematikog smera, medicinske, veterinarske i kole za negu lepote, autora Aleksandre Stojiljkovi [18]. Radi provere ove hipoteze, sproveden je pedagoki eksperiment sa paralelnim grupama. Instrumenti Nastavna tema koja je iskoriena za proveru hipoteze H1 su Karboksilne kiseline i njihovi derivati. Kao instrument za proveru ujednaenosti predznanja uenika iz kontrolne i eksperimentalne grupe vezanog za ovu nastavnu temu, korien je inicijalni test. Inicijalni test je sadrao 11 zadataka vezanih za gradivo o karboksilnim kiselinama i njihovim derivatima koje su uenici obradili u osmom razredu osnovne kole i tokom tekue kolske godine u okviru nastavnih tema Alkeni, Alkoholi, Karbonilna jedinjenja, fizika i hemijska svojstva razliitih klasa organskih jedinjenja sa kojima su se takoe upoznali tokom tekue kolske godine, kao i za protolitiku teoriju kiselina i baza, o kojoj su uili u prvom razredu gimnazije. Nakon obrade navedene nastavne teme, kao instrument za finalnu proveru uenikih postignua i njihove sposobnosti da steena znanja o karboksilnim kiselinama i njihovim derivatima primenjuju u razliitim kontekstima, korien je zavrni test koji je sadrao osam zadataka, sastavljenih po ugledu na zadatke na PISA testiranjima. Uzorak Istraivanje je sprovedeno sa uenicima treeg razreda abake gimnazije i Pete beogradske gimnazije, prirodno-matematikog smera. U eksperimentu je uestvovalo ukupno 103 uenika, od ega je u kontrolnoj grupi bilo 47, a u eksperimentalnoj 56 uenika. Vremenski okvir i organizacija istraivanja Pedagoki eksperiment sa paralelnim grupama sproveden je u periodu od 17. aprila do 14. maja 2012. godine. Sa uenicima iz obe grupe radilo se tokom ukupno pet kolskih asova. Na prvom asu, uenici iz obe grupe radili su inicijalni test. Sledea tri asa bila su posveena obradi nastavne teme Karboksilne kiseline i njihovi derivati, i to tako da je prilikom obrade ove nastavne teme sa eksperimentalnom grupom nastavnik novo gradivo izlagao u kontekstu svakodnevog ivota, razliitih profesija i istorijskom kontekstu, dok je prilikom obrade ove nastavne teme sa kontrolnom grupom izlagao iskljuivo akademska znanja, na nain na koji je to uinjeno u navedenom udbeniku. Na petom asu istraivanja, uenici iz obe grupe radili su zavrni test. Obrada rezultata istraivanja Inicijalni i zavrni testovi svih uenika su pregledani i iskodirani, a prikupljeni podaci su zatim statistiki obraeni korienjem SPSS softverskog programa za statistiku analizu. Cilj statistike obrade podataka bio je da se za svaki zadatak u okviru inicijalnog i zavrnog testa utvrdi frekvenca, odnosno, procenat uenika iz obe grupe koji su taj zadatak tano uradili, na osnovu ega je izraunata odgovarajua t vrednost. Na osnovu ovih t vrednosti je, zatim, procenjivano, da li je razlika u rezultatima koje su uenici kontrolne i eksperimentalne grupe postigli na inicijalnom i zavrnom testu, statistiki znaaja na nivou znaajnosti p< 0,05 (tcrit = 1,96). REZULTATI I DISKUSIJA Rezultati inicijalnog testa Kao to se iz rezultata prikazanih u Tabeli 1 moe videti, na nivou znaajnosti p< 0,05 (tcrit = 1,96), ne postoji statistiki znaajna razlika u postignuima uenika iz kontrolne i eksperimentalne grupe, ni kod jednog od zadatka na inicijalnom testu. U skladu s time, zakljueno je da su uenici kontrolne i eksperimentalne grupe na poetku pedagokog 163

eksperimenta sa paralelnim grupama ujednaeni po predznanju vezanom za nastavnu temu Karboksilne kiseline i njihovi derivati. Pored toga, na osnovu rezultata inicijalnog testa, moe se utvrditi kojim elementima predznanja vezanog za nastavnu temu Karboksilne kiseline i njihovi derivati uenici obe grupe najslabije vladaju. Konkretno, iz Tabele 1 se moe videti da su uenici najvie problema imali sa reavanjem petog, estog, sedmog, osmog, devetog i 11 zadatka inicijalnog testa. Peti i esti zadatak inicijalnog testa, odnosili su se na fizika svojstva organskih jedinjenja. U petom zadatku od uenika se oekivalo da tri organska jedinjenja (alkohol, aldehid i alkan), slinih molekulskih masa, poreaju idui od onog sa najviom, ka onom sa najniom temperaturom kljuanja i objasne kriterijum po kom su to uinili, dok se u estom zadatku od njih oekivalo da tri organska jedinjenja (alkohol, aldehid i alkan) slinih molekulskih masa odnosno, tri monohidroksilna alkohola sa razliitim brojem ugljenikovih atoma poreaju idui od onog koji se najslabije rastvara/ne rastvara, ka onom koje se najbolje rastvara u vodi, i objasne reenje. Kao to se moe videti, broj uenika, iz obe grupe, koji su naveli i objanjenja oba zadatka bio je manji od 5%. Sedmi i osmi zadatak inicijalnog testa, odnosili su se na protolitiku teoriju kiselina i baza. U okviru sedmog zadatka od uenika se oekivalo da navedu kako se po ovoj teoriji definiu kiseline (a), napiu jednainu hemijske reakcije disocijacije hipotetike kiseline HA u vodenom rastvoru i izraz za konstantu ravnotee ove reakcije (b), a zatim i da napiu u kom su matematikom odnosu konstanta ravnotee reakcije disocijacije kiseline HA i pK vrednost ove kiseline. Kao to se iz Tabele 1 moe videti, manje od 5% uenika, iz obe grupe, je u drugom delu sedmog zadatka pored jednaine disocijacije napisalo i izraz za konstantu ravnotee ove reakcije, dok trei deo ovog zadatka nije reio ni jedan jedini uenik. U osmom zadatku, od uenika se oekivalo da od dve kiseline ije su pK vrednosti navedene odrede jau kiselinu (a), a zatim da, ako znaju da je pK vrednost kiseline HA 6, a pK vrednost kiseline HX 8, odrede da li kiselina HX moe da reaguje sa natrijumovom soli kiseline HA i obrazloe svoj odgovor (b). Kao to se iz Tabele 1 moe videti, tane odgovore na ova pitanja dalo je manje od 30% uenika, iz obe grupe pedagokog eksperimenta. U devetom zadatku, od uenika se oekivalo da definiu hemijske pojmove elektrofil (a) i nukleofil (b). Iako je oko 90% uenika obe grupe pokualo da definie ove pojmove, nijedna od navedenih definicija nije bila tana. U desetom zadatku se od uenika oekivalo da na priloenoj optoj formuli karboksilnih kiselina obelee parcijalno naelektrisanje karboksilnog ugljenikovog atoma (a), zatim da odrede da li je on elektofilan ili nukleofilan (b) i konano da, na osnovu svega to su prethodno uradili, odrede da li je ovaj ugljenikov atom podloan napadu elektrofilnih ili nukleofilnih agenasa. Kao to se iz Tabele 1 moe videti, preko 70% uenika, iz obe grupe, bilo je uspeno u reavanju svih navedenih delova zadatka. Ovi naizgled kontradiktorni podaci vezani za uspenost uenika u reavanju devetog i desetog zadatka inicijalnog testa, mogu se objasniti injenicom da je veina uenika, iz obe grupe, upe, ipak pokuala da da odgovore na pitanja u devetom zadatku, koji su, istina, bili netani, Tabela 1. Rezultati inicijalnog testa, po zadatku
Zadatak 1a) 1b) 2-1 Grupa E K E K E K (+) 35 25 35 25 54 45 (-) 16 18 18 13 0 0 (0) 5 4 3 9 2 2 (+) % 62.5 53.2 62.5 53.2 96.4 95.7 (-) % 28.6 38.3 32.1 27.6 0.0 0.0 (0) % 8.9 8.5 5.4 19.2 3.6 4.3

t
0.95 0.95 0.18

164

2-2 2-3 3 4 5 6a) 6b) 7a) 7b) 7v) 8a) 8b) 9a) 9b) 10a) 10b) 10v) 11

E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K

16 9 33 29 42 34 26 23 11; 192 11; 132 01; 182 11; 132 11; 82 11; 72 10 6 11; 92 21; 72 0 0 14 10 15 9 0 0 0 0 45 40 40 38 40 38 6 10

0 1 10 0 14 10 30 23 17 13 16 14 37 25 5 8 4 5 2 0 3 7 7 8 49 42 50 42 11 5 16 6 16 6 49 34

40 37 13 18 0 3 0 1 19 20 22 19 10 14 41 33 42 33 54 47 39 30 34 30 7 4 6 4 0 2 0 3 0 3 1 3

28.6 19.1 58.9 61.7 75.0 72.3 46.4 48.9 1.81; 33.92 2.11; 27.72 01; 32.12 2.11; 27.72 1.81; 14.32 2.11; 14.92 17.8 12.8 1.81; 16.12 4.31; 14.92 0.0 0.0 25.0 21.3 26.8 19.1 0.0 0.0 0.0 0.0 80.4 85.1 71.4 80.8 71.4 80.8 10.7 21.3

0.0 2.1 17.9 0.0 25.0 21.3 53.6 48.9 30.4 27.7 28.6 29.8 66.1 53.2 8.9 17.0 7.1 10.6 3.6 0.0 5.4 14.9 12.5 17.1 87.5 91.3 89.3 91.3 19.6 10.6 28.6 12.8 28.6 12.8 87.5 72.3

71.4 78.8 23.2 38.3 0.0 6.4 0.0 2.2 33.9 42.5 39.3 40.4 17.8 29.8 73.3 70.2 75.0 70.2 96.4 100 69.6 63.8 60.7 63.8 12.5 8.7 10.7 8.7 0.0 4.3 0.0 6.4 0.0 6.4 1.8 6.4

1.11 -0.29 0.31 -0.25 -0.131; 0.682 -1.101; 0.492 -0.131; -0.092 0.71 -0.741; 0.162 0 0.45 0.91 0 0 -0.63 -1.11 -1.11 -1.47

51 -poreano i objanjeno, 52-samo poreano; 6a1 -poreano i objanjeno, 6a2-samo poreano; 6b1 -poreano i objanjeno, 6b2-samo poreano, 7b1- jednaina disocijacije i izraz za konstanu ravnotee; 7b2-samo jednaina disocijacije

ipak pokuala da da odgovore na pitanja u devetom zadatku, koji su, istina, bili netani, ali ipak nisu ukazivali na potpuno odsustvo znanja i rezona, pri definisanju navedenih pojmova. Npr, veliki broj uenika nukleofile je definisao kao negativne, a elektrofile kao pozitivne estice, ili je opet naveo da su elektrofili supstance koje vole elektrone, dok su nukleofili supstance kojima ne trebaju elektroni. To je, oigledno, bilo dovoljno za uspeno reavanje desetog zadatka. U zadatku 11, od uenika se oekivalo da od ponuenih tvrdnji, koje su se odnosile na potencijalna svojstva estara, odaberu onu koja je tana. Manje od 25% uenika iz obe grupe znalo je da miris i ukus voa i povra, potiu od jedinjenja iz klase estara. 165

Uenici iz obe grupe bili su najuspeniji u reavanju prvog dela drugog zadatka, u kojem se od njih oekivalo da napiu hemijsku formulu jedinjenja koje u reakciji sa etenom daje etanol. Taan odgovor na ovo pitanje dalo je preko 95% uenika, iz obe grupe. Meutim, u drugom delu ovog zadatka, svega 29% uenika iz eksperimentalne, odnosno 19% uenika iz kontrolne grupe, znalo je da ovu reakciju katalizuje koncentrovana sumporna kiselina. Rezultati zavrnog testa Iz rezultata zavrnog testa, prikazanih u Tabeli 2, moe se videti da je, na nivou znaajnosti p< 0,05 (tcrit = 1,96), statistiki znaajna razlika u uenikim postignuima, u korist eksperimentalne grupe, prisutna kod prvog, prvog segmenta drugog dela drugog, drugog dela treeg, etvrtog, petog, estog, drugog dela sedmog i osmog zadatka zavrnog testa. Na osnovu rezultata inicijalnog testa, utvreno je da su uenici obe grupe pre poetka obrade nastavne teme Karboksilne kiseline i njihovi derivati imali problema sa razumevanjem faktora koji utiu na fizika svojstava organskih jedinjenja. Na zavrnom testu, drugi deo treeg i etvrti zadatak, kod kojih je uoena statistiki znaajna razlika u uenikim postigniima, u korist eksperimentalne grupe, odnosili su se na fizika svojstva derivata karboksilnih kiselina. Tako se u okviru drugog dela treeg zadatka, od uenika oekivalo da odgovore koja od tri ponuene supstance (metil-etanoat, amid propanske kiseline, etanoilhlorid) slinih molekulskih masa, je na temperaturi od 220C i atmosferskom pritisku u tenom agregatnom stanju, dok su ostale dve, pri istim uslovima u gasovitom agregatnom stanju, a zatim i da objasne svoj odgovor. U etvrtom zadatku, od uenika se oekivalo da objasne na koji nain urea zadrava vodu u koi, zbog ega ulazi u sastav kozmetikih preparata koji se koriste za hidriranje koe, od kojih oni sa izuzetno visokim sadrajem uree (40%) mogu da vrate vlanost ak i potpuno otvrdloj koi, poput koe na petama. Prvi, peti, esti i osmi zadatak zavrnog testa, odnosili su se na hemijska svojstva karboksilnih kiselina i njihovih derivata. U prvom zadatku, od uenika se oekivalo da od tri ponuene supstance (aceton, sire i medicinski alkohol) odaberu onu koja se moe koristiti za skidanje kamenca sa posua (a), objasne odgovor (b) i napiu jednainu hemijske reakcije koja se odigrava prilikom skidanja kamenca (v). Imajui u vidu da uenici, generalno, imaju problema sa razumevanjem faktora koji utiu na kiselost karboksilnih kiselina i esti zadatak se odnosio upravo na ovu problematiku. Od svih zadataka na zavrnom testu, ovaj je u najmanjoj meri nalikovao zadacima sa PISA testiranja, i u njemu se od uenika oekivalo da, poto je navedeno da je pKa1 oksalne kiseline 1,25, od tri ponuene vrednosti (4,41, 1,25, 1), odaberu onu koja odgovara vrednosti pKa2 ove kiseline i obrazloe svoj odgovor. Tabela 2. Rezultati zavrnog testa, po zadatku
Zadatak grupa 1a) 1b) 1v) 2a) mk 2a) lk 2a) vk E K E K E K E K E K E (+) 35 20 35 19 31 15 45 39 26 17 22 (-) 15 20 4 10 1 1 2 2 9 4 6 (0) 6 7 17 18 24 31 9 6 21 26 27 (+) % 62.5 42.6 62.5 40.4 55.4 31.9 80.4 83.0 46.4 36.2 40.4 (-) % 26.8 42,6 7.1 21.3 1.8 2.1 3.6 4.3 16.1 8.5 10.7 (0) % 10.7 14,9 30.4 38.3 42.9 66.0 16.1 12.8 37.5 55.3 48.2 t 2.02 2.23 2.38 - 0.34 1.05 -0.07

166

2a) sk 2b-1 2b-2 3a) 3b-1 3b-2 4 5-1 5-2 5 obraz. 6-1 6-2 7 7 8

K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K E K

20 48 40 30 15 121: 82; 143 41; 22; 73 25 14 30 15 30 15 28 14 21 8 39 14 171; 192 51; 22 18 6 17 5 11 8 11 8 19 6

2 1 4 8 11 3 12 22 5 18 16 4 5 4 7 19 20 6 10 2 34 22 24 6 1 22 15 15 8 12 7

26 7 3 18 21 19 22 9 28 11 16 25 27 24 26 16 19 11 23 18 6 16 17 33 41 23 24 30 31 25 34

41.1 85.7 85.1 53.6 31.9 21.41; 14.32; 25.03 8.51; 4.32; 14.93 44.6 29.8 53.6 31.9 53.5 31.9 50.0 29.8 37.5 17.0 69.6 29.8 30.41; 33.92 10.61; 4.32 32.1 12.8 30.4 10.6 19.6 17.0 19.6 17.0 33.9 12.8

4.3 1.8 8.5 14.3 23.4 5.4 25.5 39.3 10.6 32.1 34.0 7.1 10.6 7.1 14.9 33.9 42.6 10.7 21.3 3.6 72.3 39.3 51.1 10.7 2.1 39.3 31.9 26.8 17.0 21.4 14.9

55.3 12.5 6.4 32.1 44.7 33.9 46.8 16.1 59.6 14.3 27.7 39.3 57.4 42.9 55.3 28.6 40.4 19.6 48.9 32.1 12.8 28.6 36.2 58.9 87.2 41.1 51.1 53.6 66.0 44.6 72.3

0.09 2.21 1.811; 1.712; 1.273 1.55 2.21 2.21 2.08 2.30 4.03 2.431; 3.722 2.32 2.43 0.34 0.34 2.50

2b mil1-sve tri kiseline, 2b mil2-dve od tri kiseline, 2b mil3-samo jedna kiselina; 5obr1-objanjenje oba izbora, 5obr2objanjenje samo jednog izbora

Peti i osmi zadatak, odnosili su se na sintezu estara karboksilnih kiselina. U petom zadatku prikazana je hemijska formula aspirina, poznatog analgetika i anti-inflamatornog leka, za koji je navedeno da nastaje u reakciji salicilne kiseline i supstance X. Kao potencijalne supstance X, navedeni su etanoil-hlorid, anhidrid etanske kiseline i amid etanske kiseline. Od uenika se oekivalo da, imajui u vidu reaktivnost navedenih jedinjenja kao i ostale proizvode koji, pored aspirina, mogu da nastanu prilikom njihove reakcije sa salicilnom kiselinom, odaberu supstancu koju bi iskoristili za sintezu aspirina u sluaju da se ona izvodi u kolskoj hemijskoj laboratoriji sa relativno slabim ventilacionim sistemom, ili u industrijskom postrojenju sa jakim ventilacionim sistemom, a zatim i objasne svoje izbore. U osmom zadatku, od uenika se oekuje da, na osnovu opisa dve aparature za izvoenje procesa esterifikacije, sa identinim polaznim koliinama alkohola i karboksilne kiseline, odrede u kom reakcionom sistemu e prinos estra biti vei. Kao to se iz Tabele 2 moe videti, statistiki znaajna razlika u uenikim postignuima, u korist eksperimentalne grupe, nije uoena kod prvog dela i drugog segmenta drugog dela drugog zadatka, kao i kod prvog dela treeg i sedmog zadatka zavrnog testa. U zadatku prvom delu drugog zadatka, od uenika se oekivalo da napiu hemijske formule mlene, limunske, vinske i salicilne kiseline, za koju je u tekstu zadatka navedeno da 167

je salicilna kiselina, zapravo, trivijalni naziv orto-hidroksi benzoeve kiseline, koji je izveden iz latinskog imena biljke, iz koje je ova kiseline prvi put izolovana (lat. salyx, vrba). U drugom delu drugog zadatka, od uenika se oekivalo da, na osnovu hemijskih formula karboksilnih kiselina iz prvog dela ovog zadatka, odrede koji od navedenih preparata (ampon X sa ekstraktom vrbe, ampon Y sa ekstraktom limuna, sredstvo za umivanje sa vinskom kiselinom, jogurt kao sredstvo za umivanje) bi mogli da se koriste za negu masne (prvi segment), a koji za negu normalnog tipa koe (drugi segment), na osnovu podataka datih u zadatku o ova dva tipa koe i injenici da su -hidroksi karboksilne kiseline liposolubilne, a -hidroksi karboksilne kiseline hidrosolubilne. Eksperimentalna grupa bila je statistiki znaajno uspenija od kontrolne grupe u reavanju prvog, ali ne i drugog segmenta ovog dela drugog zadatka. To moe biti posledica problema u reavanju prvog dela ovog zadatka, jer su uenici eksperimentalne grupe imali neto vie problema od uenika kontrolne grupe, sa samim pisanjem hemijskih formula mlene i vinske kiseline (Tabela 2), a bez pravilno napisanih formula ovih kiselina svakako nije bilo mogue odrediti da li je re - ili -hidroksi karboksilnim kiselinama, a time ni davanje potpunog tanog odgovora na ovo pitanje nije bilo mogue. U prvom delu treeg zadatka od uenika se oekivalo da objasne kako bi, ako pred sobom imaju dve ae u koje je sipana jednaka zapremina dve bezbojne tenosti, pri emu znaju da je jedna od ovih tenosti dekanska kiselina, a druga etil-oktanoat, ali ne i koja se nalazi u kojoj ai, bez primene bilo kakvih analitikih metoda, koristei samo sopstvena ula, utvrdili u kojoj ai se nalazi koja supstanca. U ovom sluaju, mora se uzeti u obzir sam sadraj odgovora koji su uenici iz obe grupe, dali na ovo pitanje. Naime, iz Tabele 2 se vidi da je taan odgovor na ovo pitanje dalo 45% uenika iz eksperimentalne, odnosno 30% uenika iz kontrolne grupe, dok je 39% uenika iz eksperimentalne, odnosno 11% uenika iz kontrolne grupe dalo odgovore koji se smatraju netanim. Meutim, glavnina netanih odgovora, kod uenika iz obe grupe, glasila je pomou ula mirisa, pomirisao bih, pomou nosa. Ovi uenici su oigledno krenuli u pravom smeru, ali na kraju, bilo iz neznanja ili nesigurnosti oko toga kako miriu estri, a kako karboksilna kiselina sa deset ugljenikovih atoma, dekoncentrisanosti prilikom formulisanja odgovora, ili nekog drugog razloga, ipak nisu dali odgovor koji se oekivao. Da su, meutim, i ovakvi odgovori uenika iz obe grupe prihvaeni kao tani, i kod prvog dela treeg zadatka bi bila zabeleena statistiki znaajna razlika u uenikim postignuima, u korist eksperimentalne grupe. U prvom delu sedmog zadatka, od uenika se oekivalo da napiu hemijsku formulu jedinjenja koje nastaje od acikline 3-metil-4-hidroksi-oktanske kiseline, u prisustvu koncentrovane sumporne kiseline, dok je u drugom delu ovog zadatka navedeno da nastalo jedinjenje predstavlja jedan lakton, pri emu se od uenika oekivalo da napiu ta su laktoni po svom hemijskom sastavu. Kao to se iz Tabele 2 moe videti, eksperimentalna grupa je bila statistiki znaajno uspenija u davanju odgovora da su laktoni zapravo ciklini estri, ali pri samom pisanju hemijske formule laktona koji nastaje u navedenom primeru, izmeu postignua uenika iz ove dve grupe, nije naena statistiki znaajna razlika. ZAKLJUAK Prema rezultatima pedagokog eksperimenta sa paralelnim grupama koji je u ovom radu opisan, kod veine zadataka na zavrnom testu, uoena je statistiki znaajna razlika (p< 0,05) u uenikim postignuima u korist eksperimentalne grupe sa kojem je nastavna tema Karboksilne kiseline i njihovi derivati obraena u kontekstu svakodnevnog ivota, razliitih profesija i istorijskom kontekstu, u odnosu na kontrolnu grupu sa kojom se obrada iste nastavne teme iskljuivo zasnivala na izlaganju akademskih znanja na nain na koji je to uinjeno u udbeniku. Na osnovu toga se moe zakljuiti da je hipoteza H1, tana. 168

Prema tome, profesorima gimnazija u naoj zemlji, kao i autorima udbenika i nastavnih programa moe se preporuiti izlaganje gradiva organske hemije u kontekstu svakodnevnog ivota, razliitih profesija i istorijskom kontekstu, jer e na taj nain uenicima olakati savladavanje gradiva organske hemije, pomoi im da uvide kako se ova znanja mogu koristiti u razliitim ivotnim situacijama, a to e se pozitivno odraziti na njihovu motivaciju za uenje organske hemije i funkcionalizaciju steenih znanja. Poto je na osnovu rezultata prezentovanih u ovom radu zakljueno da su se zadaci kod kojih nije uoeno statistiki znaajno poboljanje uenikih postignua, u korist eksperimentalne grupe, uglavnom odnosili na pisanje i sastavljanje hemijskih formula karboksilnih kiselina i njihovih derivata, u budunosti se moe razmisliti o tome kako se primena ovakvog pristupa moe menjati i unaprediti, ne bi li se uenicima olakalo savladavnje i ovog elementa gradiva organske hemije. Zahvalnost: Istraivanje je rezultat rada na projektu Teorija i praksa nauke u drutvu: multidisciplinarne, obrazovne i meugeneracijske perspektive, broj 179048, iju realizaciju finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije. LITERATURA [1] E. R. Casiday, D. Holten, R. Krathen, F. R. Frey, Blood-Chemistry Tutorials: Teaching Biological Applications of Organic Chemistry Material, Journal of Chemical Education, 78 (9), 1210-1215, 2001. [2] J. P. Gutwill-Wise, The Impact of Contex-Based Learning in Organic Chemistry Courses: An Early Evaluation, Journal of Chemical Education, 78 (5), 684-690, 2001. [3] M. Burmeister, I. Eilks., Education for Sustainable Development (ESD) and secondary school chemistry education, Chemistry Education Research and Practice, 13(2), DOI: 10.1039/c1rp90060a, 2012. [4] A. Hofstein, M. Kesner, Industrial chemistry and school chemistry: Making chemistry studies more relevant, International Journal of Science Education, 28, 10171039, 2006. [5] M. A. J. Vos, R. Taconis, W. M. G. Jochems, A. Pilot, Teachers implementing contextbased teaching materials: a framework for case-analysis in chemistry, Chemistry Education Research and Practice, 11, 2010. [6] P. M. Nentwig, R. Demuth, I. Parchmann, C. Grsel, B. Ralle, Chemie im Kontext: Situating Learning in Relevant Contexts while Systematically Developing Basic Chemical Concepts, Journal of Chemical Education 84(9), 1439-1444, 2007. [7] R. Tytler, Re-imagining Science Education Engaging students in science for Australias future, Australian Council for Educational Research, 2007. [8] A. Baucal, D. Pavlovi-Babi, Naui me da mislim, naui me da uim: PISA 2009 u Srbiji, Institut za Psihologiju Filozofskog Fakulteta Univerziteta u Beogradu, 2010, Preuzeto sa www.pisaserbia.org (02/25/2011) [9] R. D. Schwartz-Bloom, M. J. Halpin, J. P. Reiter, Teaching High School Chemistry in the Context of Pharmacology Helps Both Teachers and Students Learn, Journal of Chemical Education, 88, 744750, 2011 [10] J. K. Gilbert, On the nature of context in chemical education. International Journal of Science Education, 28(9), 957-976, 2006. [11] S. Duggan, R. Gott, What sort of science education do we really need? International Journal of Science Education, 24, 661-679, 2002. [12] J. Bennett, F. Lubben, S. Hogarth, Bringing science to life: A synthesis of the research evidence on the effects of context-based and STS approaches to science teaching, Science education, 3, 347-370, 2007 169

[13] M. Anderson, C. McInnis, R. Hartley, Employment outcomes of science graduates in Australia: Implications for choice and diversity in the curriculum. Tertiary Education and Management, 9, 6176, 2003 [14] D. L. Zeidler, K. A.Walker, W. A. Ackett, M. L. Simmons, Tangled up in views: Beliefs in the nature of science and responses to socioscientific dilemmas. Science Education, 89(3), 343367, 2002. [15] X. Bybee, Integrating the history and nature of science and technology in science and social studies curriculum. Science Education, 75, 143 155, 1991. [16] S. C. Rasmussen, C. J Giunta, M. R. Tomchuk, History and Nature of Science Standards, in S. L., Bretz, Ed. 2, Chemistry in the National Science Education Standards, American Chemical Society Education Division, Washington, DC, Chapter 9, 2007. [17] J.Kamsar, Utilizing a Historical Perspective in the Teaching of Chemistry, Journal of Chemical Education, 11, 931-932, 1987. [18] A. Stojiljkovi, Hemija za trei razred gimnazije prirodno-matematikog smera, medicinske, veterinarske i kole za negu lepote, Zavod za udbenike, Beograd, 2008.

170

SAVREMENI KURIKULUM NASTAVE HEMIJE

Bilana I. Tomaevi*, Dragica D. Trivi Hemijski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Srbija Apstrakt: Svako savremeno drutvo tei stvaranu moderno obrazovane populacije, osposoblene i motivisane za stalno uene i primenu steenog znana. Nema dileme da svako ko eli opstanak i napredak u budunosti mora kvalitetnim i efikasnim obrazovanem da stvori taj najvaniji resurs i potencijal. Nae drutvo je, nakon godina razliitih kriza i problema, mnogo izgubilo i na ovom polu. O tome govore i rezultati meunarodnih testirana u koja smo uklueni poslednih godina. Postignua naih uenika ukazuju na nedovolnu naunu pismenost, posebno za funkcionalnu primenu znana koja je ispod regionalnog i meunarodnog proseka. Znana su uglavnom reproduktivnog tipa, a mane od 1% uenika je u najviim kategorijama znana. Hemija kao nastavni predmet je izuzetno vaan inilac u postizanu naune pismenosti. Za slabe rezultate koji su postigli nali uenici moemo nai razloge u neusklaenim, obimnim planovima i programima, nedovolnom povezivanu i primeni znana i maloj zastuplenosti modernih oblika rada u koli. Nain da se ovo prevazie je priprema i primena savremenog kurikuluma hemije koji e kroz svoje sadraje doprinositi razumevanu prirodno-naunih pojmova i procesa iz svakodnevnog ivota. Koncipirane savremenog kurikuluma hemije treba da obezbedi usvajane i razumevane sadraja i pojmova koji e omoguiti razumevane strukture supstanci, svojstava i primene, praene i razumevana meusobne povezanosti hemije/prirodnih nauka sa svim segmentima drutva i ludskih delatnosti, sagledavane pozitivnih i negativnih efekata naunog i tehnolokog razvoja na ivotnu sredinu i ostale oblasti, dometa i ograniena nauke sa stanovita industrije, etike i ivotne sredine i donoene prihvatlivih odluka u oblasti nauke i tehnologije, linog, lokalnog ili nacionalnog znaaja. Takoe kroz nastavu hemije, primenom istraivakih, eksperimentalnih metoda vano je stimulisati vie mentalne procese, razvijati radoznalost, kreativnost, motivaciju i interesovane za posmatrane i izuavane sveta koji nas okruuje. Takvim pristupom e kurikulum hemije svakako najvie doprineti sticanu kompetencija koje se odnose na matematiko-nauno-tehnoloku pismenost. Ali savremeni kurikulum hemije mora uzeti u obzir i ostale kompetencije, proklamovane kao klune za celoivotno uene. Predloeni oblici nastave/uena i provere znana osim osposoblavana za funkcionalnu primenu znana iz hemije treba da omogue i jaane ostalih kompetencija kao to su komunikacija i izraavane, sposobnost efektivnog i efikasnog uena, drutvena i graanska odgovornost, oseaj za inicijativu i preduzetnitvo i kulturna svesnost. Klune rei: hemija, nauna pismenost, kurikulum, kompetencije

171

CONTEMPORARY CHEMISTRY CURRICULUM

Biljana I. Tomasevic*, Dragica Trivic Faculty of Chemistry , University of Belgrade, Serbia Abstract: Every modern society aims to create a modern educated people, capable and motivated to keep learning and applying knowledge. There is no doubt that anyone who wants to existence and progress in the future needs to create the most important resource and potential with quality and effective education. After years of various crises and problems our society is lost a lot in this field. This is confirmed by the results of international tests in which we have included in recent years. Achievements of our students indicate insufficient scientific literacy, especially for functional application of knowledge that is below the regional and international averages. Knowledge is mainly reproductive type, and less than 1% of students in the highest categories of knowledge. Chemistry as a subject is a very important factor in achieving scientific literacy. For the poor results that students achieved the reasons can be found in misalignment, comprehensive curriculum, lack of networking and application of knowledge and low representation of modern methods in the school. The way to overcome this is the preparation and application of contemporary chemistry curriculum that will contribute through their content to understanding of scientific concepts and processes of everyday life. The concept of contemporary chemistry curriculum should ensure the adoption and understanding of content and concepts that will enable understanding of the structure of substances, properties, and applications, monitoring and understanding the interconnectedness of chemistry/science with all segments of society and human activities, understanding the positive and negative effects of scientific and technological development on the environment and other areas, scope and limitations of science from the point of view of industry, and environmental ethics and decision making in the field of acceptable science and technology, personal, local or national importance. Furthermore, through chemistry, application of research, experimental methods, it is important to stimulate the higher mental processes, develop curiosity, creativity, motivation and interest in the observation and study of the world around us. With this approach the chemistry curriculum will the most contribute to the acquisition of competences related to mathematical competence and basic competences in science and technology. But modern chemistry curriculum has to take into account other competencies, proclaimed as the key to lifelong learning. Proposed forms of teaching/learning and assessment besides training for functional application knowledge of chemistry should allow the strengthening of other competencies such as communication and expression, learning to learn, social and civic competences, cultural awareness and expression. Keywords: chemistry, scientific literacy, curriculum, competencies UVOD Drutva, pogotovo razvijena i ureena, svesna su neophodnosti sticana vetina koja stanovnitvu trebaju u svim sferama ivota, i svesna su zavisnosti od sticana i primene znana. ak 80% anketiranih Evroplana smatra da je za budunost i prosperitet sutinski vano interesovane mladih za nauku, tj. prirodne nauke. S druge strane, istraivana izvedena poslednih godina, pokazuju pad interesovana mladih ludi za studije prirodnih nauka i matematike 1. Uprkos brojnim projektima i akcijama koje se sprovode da se ovaj trend preokrene, znaci pobolana su skromni. Smatra se da se najvie moe doprineti analizom i promenom naina kako se ovi predmeti ue u kolama. Najvie potencijala ima primena metoda zasnovanih na istraivakom pristupu koji najvie moe da doprinese poveanu 172

nteresovana uenika za prirodne nauke i poveanu uenikih postignua na svim nivoima. Ako ovakav problem imaju drutva koja ostvaruju dobre rezultate na meunarodnim testiranima, onda zabrinutost u ovoj sredini mora biti i mnogo vea kada postignua naih uenika ukazuju na nedovolnu naunu pismenost, posebno za funkcionalnu primenu znana koja je ispod regionalnog i meunarodnog proseka. Sutina promena svakako se mora odnositi na reavane problema neusklaenih, obimnih programa, nedovolnog povezivana i primene znana i male zastuplenosti modernih oblika rada u koli 2. Uz vanost sticana naune pismenosti, sistema znana zasnovanog na naunom metodu, nastava prirodnih nauka, tj. hemije, mora uzeti u obzir i ostale kompetencije, proklamovane kao klune za celoivotno uene. Prema tome, poetak reavana situacije u kojoj se nalazimo moe poeti od usvajana savremenog kurikuluma hemije. NASTAVNI PLAN, PROGRAM I KURIKULUM Smatra se da obrazovna strategija izraena u nastavnim planovima i programima postaje sastavni deo ili podsistem strategije razvoja odreenog drutva. ta neko drutvo postavla sebi kao generalni zadatak moe se zakluivati iz obrazovne politike, a jo direktnije iz nastavnih planova i programa. Drutvo koje razume da je razvoj potencijala nastupajuih generacija ansa budueg razvoja mora da usmeri panu na svestrano i celovito prouavane nastavnih planova i programa. U svetu je za dokumente koji odreuju sadraj rada u svakom nastavnom predmetu, tj. opseg grae (znana, umena i navika) koji uenici treba da usvoje u pojedinim razredima u upotrebi termin kurikulum, a kod nas se jo uvek vie govori o nastavnim planovima i programima. Terminoloki to i ne morao biti problem, ve je vanije da sutinski, u praksi, to treba da bude kompletniji, celovitiji, kompleksniji dokument od onoga to nai nastavni planovi i programi predstavlaju. Glavna razlika koja u tumaenu ovih termina ini da oni nisu sinonimi jeste da se u kurikulumima cilevi nastave i uena definiu tako da se nima navode rezultati uenika koje je mogue opaziti i proveriti. Ovo je suprotno formalistikom definisanu cileva u tradicionalnim nastavnim planovima i programima, gde je, zbog nihove neodreenosti potrebno jo i dodatno tumaene da bi se oni razumeli. Razliitim definicijma kurikuluma ukazuje se na razliite kriterijume u negovom tumaenu, ali u najirem smislu, kurikulum se odnosi na: organizaciju obrazovno-vaspitnog rada kole, aktivnosti nastavnika i uenika u nastavnom procesu kao i znana, vetine i vrednosti neophodne za ivot u savremenom drutvu, a u odnosu na koje se moe vrednovati rad kole i uenika 3. Neophodno je naglasiti da je pojam kurikulum iri od pojma nastavni program. Nastavni program naglaava, pre svega, sadraje koje treba prouavati, dok kurikulum podrazumeva iri spektar sadraja i aktivnosti koje odlikuju obrazovno-vaspitnu delatnost kole. Pod kurikulumom podrazumevamo sve sadraje, procese i aktivnosti usmerene na ostvarivane cileva i ishoda obrazovana koji su propisani i regulisani kako na centralnom (nacionalnom) tako i na kolskom (lokalnom) nivou 4. U najkraem, kurikulum ukluuje cil uena (zato se ui), sadraj uena (nastavni plan i program), metode uena (kako se ui) i nain vrednovana. Sve ostalo to kurikulum moe sadrati (detalnije objanene nastavnikove aktivnosti, predloene materijale, uslove...) dodatno e omoguiti bolu i uspeniju realizaciju nastave. to su bole dati iskazi o nameri dokumenta, definisani cilevi, predstavlen potencijal kulturnog okvira i naini evaluacije odreivana vrednosti i efikasnosti kurikuluma i kurikulumskog sistema to je nastavniku lake da razvija strategije nastave za sve uenike, tj. specifine (pojedinane) grupe uenika 5. Velika prednost kurikuluma je ako on ima i predloge tih strategija (metoda) koje e nastavnik shodno svojim kompetencijama, uslovima, (preduslovima) i mogunostima prilagoavana i primeniti.

173

ZAKONSKI OKVIRI Prema najnovijem Zakonu o osnovama obrazovana i vaspitana iz 2009. godine [6], Pravilnicima su izmeneni prethodni programi za 8. razred [7] i gimnazijski programi [8], a neto pre toga i program hemije za 7. razred osnovne kole [9]. Ovim su donekle izmeneni programi za osnovnu kolu doneti 2006. godine, a po prvi put su, nakon 20 godina izmeneni programi za gimnaziju. Nastavni planovi prema pomenutom Zakonu treba da sadre obavezne predmete i izborne predmete po razredima u osnovnom i srednem obrazovanu i vaspitanu; oblike obrazovno-vaspitnog rada (redovna, dopunska i dodatna nastava i ostali oblici obrazovno-vaspitnog rada) i godini i nedelni fond asova po predmetima i oblicima obrazovno-vaspitnog rada. Takoe, plan moe i da sadri module sa fondom asova, tj. skup teorijskih i praktinih programskih sadraja i oblika rada funkcionalno i tematski povezanih u okviru predmeta ili vie predmeta. Da bi efekti obrazovnog procesa mogli biti praeni, utvrivani i procenivani, osim cileva i ishoda neophodno je utvrditi i standarde. Postojane standarda regulisae sve segmente nastavnog procesa, definiui potreban kvalitet obrazovana na odreenom nivou ili ciklusu. Nastavni program osnovnog i sredneg obrazovana i vaspitana donosi se u skladu sa utvrenim optim i posebnim standardima postignua i sadri: - cileve obrazovana i vaspitana po nivoima, ciklusima, vrstama obrazovana, odnosno obrazovnim profilima, cileve obrazovana i vaspitana po predmetima, modulima i razredima; - obavezne i preporuene sadraje obaveznih i izbornih predmeta i modula kojima se obezbeuje ostvarivane optih ishoda i posebnih standarda postignua; - preporuene vrste aktivnosti i naina ostvarivana programa; - preporueni nain prilagoavana programa obrazovana odraslih, uenika sa izuzetnim sposobnostima, programa predmeta od znaaja za nacionalnu maninu i dvojezinog obrazovana; - preporuke za pripremu individualnog obrazovnog plana za uenike kojima je potrebna dodatna obrazovna podrka, koji se sa zakanenem ukluuju u obrazovni proces, koji ne poznaju jezik na kome se ostvaruje obrazovno-vaspitni rad; - druga pitana od znaaja za ostvarivane nastavnih programa. Shodno novim zakonskim okvirima, da bi se pripremali novi programi, po prvi put u naoj obrazovnoj praksi, u okviru projekta Ministarstva prosvete i sporta Republike Srbije Razvoj kolstva u Republici Srbiji i negove projektne komponente Razvoj standarda i vrednovane, koju je realizovao Zavod za vrednovane kvaliteta obrazovana i vaspitana, utvreni su standardi. Obrazovni standardi su iskazi o temelnim znanima, vetinama i umenima koje uenici treba da steknu do odreenog nivoa u obrazovanu 10. Za sada postoje standardi koji opisuju postignua na kraju obaveznog obrazovana (kraj osnovne kole), a pripremaju se i standardi za kraj srednokolskog nivoa obrazovana. Standardi opisuju postignua (najvanije zahteve kolskog uena i nastave), ishode vidlive u ponaanu i rasuivanu uenika. Preko standarda se obrazovni cilevi i zadaci prevode na mnogo konkretniji jezik koji opisuje postignua uenika, steena znana, vetine i umena. Osnovna karakteristika obrazovnih standarda je to to su definisani u terminima merlivog ponaana uenika. Zasnovani su na empirijskim podacima, a stepen nihove ostvarenosti moe se, iz godine u godinu, empirijski proveravati i po potrebi revidirati. Uspostavlane i unapreene standarda je kontinuiran proces, tesno povezan sa promenama poloaja i uloge obrazovana u drutvu. Tako definisani standardi veoma se razlikuju od cileva i zadatka do sada navoenih u naim nastavnim programima. Formulacije standarda su konkretne, operativne i date u iskazima ta uenik zna, moe i ume i mogue ih je proveriti testiranem ili posmatranem. Glavne karakteristike obrazovnih standarda su: 174

1. Proverlivost specifikovanih obrazovnih ishoda 2. Fokus na temelnim znanima 3. Kumulativnost 4. Diferencijacija 5. Razumlivost 6. Izvodlivost 7. Obaveznost za sve Za nau obrazovnu praksu sada su standardi taj glavni okvir koji e profilisati i oblikovati obrazovni proces. Prema tome, kurikulumi ne mogu nastajati sami za sebe jer se mora voditi rauna da ono to kurikulum predvia bude u funkciji i realnoj mogunosti ostvarivana zadatih standarda. PRIMERI IZ PRAKSE Strukturno-funkcionalna analiza kurikuluma prirodnih nauka/hemije razliitih zemala (Slovenija, Engleska, Danska, Malta, Severna Karolina, Juta, Ontarijo i Singapur) istakla je razliitu strukturu, organizaciju i zastuplenost razliitih strukturnih elemenata u tim dokumentima. U nekim zemlama to je jedinstven dokument koji opisuje celokupan proces osnovnokolskog i srednokolskog obrazovana, a posebni delovi su programi pojedinanih predmeta (Subjects), za svaki ciklus uena. Takav primer kurikuluma je u Engleskoj. Nasuprot tome, u nekim zemlama za svaki predmet postoji poseban kurikulum kao samostalna celina. Na osnovu pregledanih dokumenata zakluili smo da nastavni programi/kurikulumi hemije mogu/treba da sadre: vizije obrazovnog sistema, obrazovne principe, opis i specifinosti obrazovnog nivoa i cileve i oekivane ishode koji treba da budu rezultat ukupnog obrazovana, kojima doprinosi i nastava hemije znaaj, specifinost, cileve i ishode grupe predmeta prirodnih nauka, sa isticanem meusobne povezanosti ovih nauka opis vanosti, znaaja, specifinosti i trenutnog mesta hemijske nauke i vanosti nastave hemije cileve i ishode nastave hemije, sadraje, metode, naine provere znana mogunosti i predloge za dodatne sadraje kojima se potuju razliitost i individualne sposobnosti, interesovana uenika dodatne, pomone materijale Svaki od ovih delova u razliitim kurikulumima je organizovan na odreeni nain i u nekim sluajevima su meusobno slini. Navedeni delovi koji se odnose na opte principe i vizije tog nivoa obrazovana ili grupe predmeta kojoj odreeni predmet pripada, neophodni su da bi na pravi nain predstavili taj predmet, negovo mesto u celokupnom obrazovnom paketu i istakli kako e se kroz taj predmet, osim usvajana znana specifinih za predmet, formirati i ostala znana i vetine neophodne za budunost. Osim cileva koji istiu razvoj odgovornih, moralnih i obrazovanih linosti, spremnih da se uklue i aktivno deluju u svim oblastima znaajnim za ludski razvoj, opteobrazovni cilevi istiu i potrebu obuenosti za reagovane i u konkretnim situacijama (opasnosti, rizici, zdravle, bezbednost i mere zatite sebe i drugih, potroaka obrazovanost...), a za koje se prepoznaje da se mogu realizovati i kroz nastavu hemije. Nekada se iz definisana opteobrazovnih cileva podrazumeva da se nihovo formirane najvie i prvenstveno oekuje kroz nastavu predmeta prirodnih nauka hemije. Takav je jedan od opteobrazovnih cileva u kurikulumu Malte koji govori o sticanu vee svesnosti o ulozi nauke i tehnologije u svakodnevnom ivotu.

175

Za samu realizaciju nastave, najvaniji segmenti su oni koji sadre cileve i ishode nastave hemije, sadraje, metode, naine provere znana. Ovi delovi su razliito predstavleni u razliitim dokumentima. Kada se govori o kurikulumu/programu najvie se ipak, po tradicionalnom pristupu, razmila o sadrajima. U tom sluaju (nai programi hemije su sa takvim pristupom) moemo posmatrati kurikulume kao sredstvo prenoena znana 11. Nedovolna opremlenost didaktiko-metodikom aparaturom svodi se onda na taksativno nabrajane cileva i zadataka, popis nastavnih tema i nastavnih jedinica i nabrajane sadraja. U takvoj situaciji, u planiranju i realizaciji nastavnik se rukovodi udbenikom a ne programom. Udbenik nastavnicima tada slui kao jedini putokaz i vodi. Teko se distancirati od takvog pristupa ali kao primer da sadraji ne moraju dominirati moemo navesti primer engleskog kurikuluma. Sadraji hemije usvajaju se kroz predmet Prirodne nauke (Science) i navedeni su kroz temu Hemijsko ponaane supstanci. Kroz samo nekoliko teza navedeno je na koja se svojstva to odnosi. Vei deo dokumenta odnosi se na sutinu pristupa u prouavanu prirodnih nauka i takvi zahtevi/cilevi su formulisani kroz teme: Kako funkcionie nauka (inenice, dokazi, teorije, objanena) Kluni pojmovi (nauno milene, primena i posledice nauke kulturni aspekti, saradna/povezanost) Kluni procesi (praktine i istraivake vetine, komunikacijske vetine, kritiko milene) Sutina preporuke u ovom programu je da se znane, razumevane i vetine usvajaju na ovaj nain, tako da je potpuna mogunost izbora sadraja na kojima e se to postizati. Uspenost u tome definisana je kroz nivoe postignua koji opisuju formiranost znana i vetina uenika. Velika podrka u realizaciji je veliki broj zvaninih izvora iz oblasti edukacije koji nude razne predloge u izboru sadraja sa cilem da se ono to Nacionalni kurikulum propisuje i ostvari. Izbor i grupisane sadraja moe biti i veoma razliit od sistematinog i tradicionalnog pristupa na koji smo navikli. Danas se sve vie pristupa sadrajima u kontekstu primene. Podrazumeva se uene naunih inenica, pojmova i objanena jer su potrebni za razumevane teme koja se prouava. Ali ovakve pristupe odlikuje irok spektar razliitih metoda nastave i uena koji treba i da proire znana uenika i da ih aktivno angauju u procesu uena. Kluni za ovakve pristupe su industrijski, tehnoloki, ekonomski, socijalni i ekoloki aspekati nauke. Evo nekih tema koje se mogu nai u ovakvim programima [12]. Metali, Transport hemikalija, Zgrade, Pia, Plastika, Izrada i koriene elektrine energije, Toplota, Proizvodna hrane, Sagorevane i vezivane, Odea, Proizvodna hrane, Leene, Hrana, Minerali, Energija danas i sutra, Odravane higijene itd. Trenutni program hemije za nae gimnazije sadri cileve uena hemije, zadatke uena hemije, sadraje, demonstracione oglede i deo u kome se predlau ili sugeriu naini za ostvarivane programa. Tako predstavlen program jo uvek ne nudi dovolno informacija za negovu realizaciju ali je u odnosu na prethodni program napravlen znaajan pomak. Najvie novina se trenutno uvelo u programe za sredne strune kole koje imaju dodatnih uputstava za realizaciju programa. Ovi programi osim definisanih cileva uena hemije, i pojedinano za svaku nastavnu temu imaju u tabelarnom pregledu cileve ishode 176

obavezne i preporuene sadraje naine ostvarivana programa (oblici nastave, mesto realizacije nastave, preporuke preporuke za realizaciju nastave, ocenivane, broj asova po temama) U nekim sluajevima programi su organizovani kroz nastavne teme koje se odnose na odreene sadraje iz hemije 13. (Science, Secondary Core Curriculum, Utah State Office Of Education, 2003). Svaka tema ima istu strukturu koja se sastoji iz sledeih delova: izvod (sadraj koji uenik treba da naui, saet u nekoliko teza), standard (ta e uenik u okviru nastavne oblasti nauiti), zadaci (nekoliko iskaza, detalnije razraeni standardi ta uenik treba da zna ili ume da uradi), pokazateli (aktivnosti koje uenik pokazuje kao ispunene zadatka), nauni renik (termini, pojmovi koje uenik treba da pravilno koristi prezentujui znana koja navedeni standard opisuje). Ovako organizovani programi/kurikulumi mnogo jasnije ukazuju ta je zaista neophodno u okviru nastave realizovati da bi smo postigli elene rezultate i to je jo vanije kako prepoznajemo da su uenici formirali odreena znana. I najbole i najjasnije definisani standardi (svakako i oni konani na kraju odreenog obrazovnog ciklusa) koji opisuju odreena uenika znana o odreenim pojmovima, mogu nastavnicima izledati previe uopteni. Ako su oni razraeni na jo konkretnija ponaana uenika koja predstavlaju rezultate uena, onda nastavnik polazei od toga moe bole da fokusira svoje aktivnosti. Kao ilustraciju prethodne organizacije u kurikulumu evo jednog segmenta koji se odnosi na strukturu supstance hemijsku vezu. Nakon nekoliko reenica koje opisuju sadraj (izvod) sledi jedan od standarda: Uenici e razumeti hemijsku vezu i odnos tipa hemijeske veze i fizikih i hemijskih svojstava supstanci. Potom sledi nekoliko zadataka od kojih je svaki jo razloen: Zadatak: Analizirati odnos izmeu valentnih elektrona atoma i vrsti veze formirane izmeu atoma. Odrediti broj valentnih elektrona u atomima koristei Periodni sistem elemenata Predvideti naelektrisane koje e imati jon koji nastaje privlaenem ili otputanem elektrona Predvideti vrstu veze na osnovu ponaana valentnih elektrona. Uporedite kovalentnu, jonsku i metalnu vezu u odnosu na ponaane elektrona i jainu veze. Opte metodike napomene, uputstva za izvoene segmenata nastave, neophodan su deo za nastavnike. Moe izgledati da i takav nain usmeravana nastavnika moe suvie uticati na nih i ograniavati nihov potencijal u kreiranu i izvoenu nastave. Meutim praksa pokazuje da su nastavnicima neophodna takva usmeravana i predlozi koje se naravno shodno uslovima, mogunostima i nihovim kompetencijama mogu prilagoavati i kreirati i na druge jednako uspene naine. Neophodan segment u kurikulumu je i nain evaluacije uenikih postignua. Ukoliko nisu definisani, kriterijumi mogu biti veoma razliiti u razliitim nastavnim praksama. Neki kurikulumi to reavaju i pregledom ta za svaku pojedinanu ocenu uenik mora da pokae kao rezultat svog uena 14. Kao primer sledi tabela iz programa hemije za gimnazije u Sloveniji. 177

Tabela 1. Standardi znana za procenu postignua (program u Sloveniji).

Za ocenu zadovolavajue, uenik mora da zna: bez pomoi profesora svojim reima da ispria o eksperimentalnim opaanima ili da pronae podatke iz literature i nih predstavi pomou unapred pripremlene tabele, definicije pojmova iz obavezne nastavne jedinice, simbole klunih elemenata iz obavezne nastavne jedinice, formule klunih jedinena iz obavezne nastavne jedinice, bez pomoi profesora da napie hemijske jednaine i poznaje osnovne reakcijske eme pretvarana organskih jedinena, bez pomoi profesora da reava najjednostavnije raunske zadatke, osnovna naela bezbednog rukovana hemijskim jedinenima koja se obrauju u sklopu date obavezne nastavne jedinice. Za ocenu dobar, uenik mora da: ume da izvede eksperiment prema uputstvima, pronae i uredi podatke tabelarno i grafiki, poznaje definicije pojmova iz obaveznog gradiva, poznaje simbole elemenata koji se pominu, zna da pie formule jedinena koja se obrauju, zna samostalno da reava najjednostavnije raunske zadatke, zna samostalno da pie hemijske jednaine i poznaje osnovne reakcione eme dobijana organskih jedinena, poznaje glavne upotrebe i funkcije elemenata i jedinena iz obaveznog gradiva, poznaje uticaj jedinena na okolinu kao i osnovna naela bezbednog rukovana aparaturama i jedinenima. Za ocenu vrlo dobar uenik mora da: bez pomoi profesora planira eksperiment, samostalno pronalazi podatke u literaturi, samostalno belei rezultate i predstavla ih u odgovarajuem obliku, povezuje eksperimentalna opaana sa teorijskim osnovama gradiva koje se obrauje, reava tee raunske zadatke i probleme, opisuje komplikovanije hemijske promene jednainama ili reakcionim emama, zna uticaj hemijskih dostignua na kvalitet ivota, zna glavne uticaje jedinena i hemijskih promena na okolinu i poznaje naela bezbednog rukovana aparaturama i jedinenima, ovlada sadrajem jedne nastavne jedinice i obradi je u obliku seminarskog rada. Za ocenu odlian uenik mora da: bez pomoi profesora planira i izvodi eksperimente, samostalno trai informacije iz razliitih izvora, samostalno belei rezultate, predstavla ih u odgovarajuem obliku, postavla hipoteze, povezuje eksperimentalna opaana sa teorijskim osnovama nastavnog sadraja, reava tee stehiometrijske zadatke i probleme, navodi osobine na novim primerima, predstavla jednainama najkomplikovanije hemijske promene i odreuje uticaj reakcionih uslova na tok hemijske reakcije, poznaje odnose izmeu drutvenog razvoja i hemijskih dostignua, poznaje trendove u oblasti spreavana zagaivana, bezbedno eksperimentie i rukuje jedinenima i aparaturama i brine o bezbednosti kolskih drugova, ovlada sadrajem dve izborne nastavne jedinice i obraditi ih u vidu referata.

Ovo su vani strukturni elementi koje kurikulum treba svakako da sadri, ali ni jedan nastavni predmet, pa ni hemija ne moe da zanemari sveukupni uticaj na formirane znana, vetina i stavova. Sutina jeste da nastavni predmet prvenstveno treba da omogui usvajane znana koja je nauka koju predmet predstavla do tada otkrila, objasnila i stavila u funkciju svakodnevnog ivota. Ne treba zanemariti da nastavni predmeti ne formiraju eksperte u toj oblasti, pogotovo ne u opteobrazovnim ciklusima obrazovana. Smisao uena u osnovnokolskom i srednokolskom obrazovanu je i sticane osnove za dale obrazovane, tj. za celoivotno obrazovane koje je imperativ savremenog drutva. Hemija treba da obezbedi prvenstveno usvajane znana do kojih hemija kao nauka dolazi i sama struktura i organizacija kurikuluma u smislu sadrajnih i tehnikih elemenata je presudna u tome.

178

ULOGA HEMIJE U KOMPETENCIJAMA ZA CELOIVOTNO UENE Klune kompetencije za svakog pojedinca su one koje su potrebne za lino ispunene i razvoj, aktivno graanstvo, socijalnu i drutvenu inkluziju i zapolavane. One su kombinacija znana, vetina i stavova koje su potrebne da bi se na najboli nain odgovorilo na potrebe svakog konteksta [15]. Takva osposoblenost definisana je kroz osam kompetencija koje se odnose na komunikaciju i izraavane, matematiko-naunotehnoloku pismenost, digitalnu pismenost, sposobnost efektivnog i efikasnog uena, drutvenu i graansku odgovornost, oseaj za inicijativu, preduzetnitvo i kulturnu svesnost. Hemija prvenstveno najvie doprinosi sticanu kompetencija koje se odnose na matematikonauno-tehnoloku pismenost. Ono to nastava hemije najvie moe da obezbedi kao veoma vanu sposobnost primenlivu u drugim oblastima je istraivaki pristup i reavane problema. Iz ovakvog naina formirana znana svakako e uslediti i pozitivan transfer za sve druge kompetencije koje svaka obrazovana osoba treba da poseduje. Metode nastave/uena hemije treba da odgovaraju naunom metodu, odnosno nainu saznavana u prirodnim naukama, ali je vano da se osposoblenost za istraivane javi i kao ishod. Tako e uenici izvodei istraivana sa cilem formirana znana i razumevana same prirode i sadraja hemije razvijati i odgovarajue istraivake sposobnosti [16]. Nih moemo grupisati u nekoliko najvanijih spososbnosti: - identifikovana problema - postavlana relevantnih pitana za istraivane - planirana i izvoena istraivana - formulisana, izlagana i odbrane hipoteza, modela i objanena. Vanost prenoena specifinosti nauke i u nastavne metode i ishode uena istiu i smernice za izbor sadraja i realizaciju. Tako je, na primer, u programu Severne Karoline [17] navedeno da zbog podravana istraivakog pristupa treba da: nastava (kurikulum) dobro odslikava karakteristike (prirodu) prirodnih nauka, sadraji budu usmereni na formirane praktinih vetina karakteristinih za prirodne nauke. U analiziranim kurikulumima akcenat je na procesima: kako funkcionie nauka (nauno milene, primena nauke, nauka kao naslee drutva i kultura, veze meu disciplinama), kluni procesi kojima se stiu neophodne vetine (praktine i istraivake vetine, analiza dokaza, komunikacija). Zbog prirode hemijske nauke koja to i omoguava, maksimalna zastuplnost takvih metoda, u kojima je akcenat na procesu uena, umesto na sadraju, uenicima e omoguiti da kroz nauno istraivane razvijaju kognitivne sposobnosti [18]. S obzirom da je vaan deo istraivakog rada koriene razliitih izvora, u cilevima se istie da uenici treba sistematski da prikuplaju podatake i informacije iz razliitih izvora, koristei informacione i komunikacione tehnologije, tampane, laboratorijske i elektronske izvore, ukluujui Internet sajtove. Meu cilevima koji se odnose na hemijsku pismenost nalaze se i oni kojima se precizira opisivane procedura i prikazivane rezultata istraivana u pisanoj ili elektronskoj formi, u vidu tabela, grafika i laboratorijskog izvetaja. ZAKLJUAK Svaki nastavni predmet ima svoje mesto u formiranu obrazovane osobe, osposoblene za budui lini i profesionalni ivot u drutvu znana. Tako se stiu sve neophodne kompetencije koje se meusobno kombinuju i podravaju. Osposoblenost za neku kompetenciju osnova je za napredovane u drugim. Osnovna znana iz oblasti pismenosti, informaciono-komunikacionih tehnologija neophodne su za dale uene, a 179

sposobnost uena podrava sve nastavne aktivnosti 15. Hemija, uz ostale prirodne nauke ima zadatak da doprinese naunoj pismenosti i razvijanu pozitivnog stava prema nauci. To se odvija kroz usvajane znana, vetina i stavova o osnovnim pojmovima, principima, zakonima i metodama koje hemija kao nauka o supstancama, nihovim svojstvima i promenama prouava. Kurukulum koji je kluni preduslov za realizaciju nastave hemije koja sve to treba da omogui mora biti ukloplen u celu viziju obrazovnog sistema i kroz sve svoje strukturne komponente podravati ono to su proklamovane kompetencije. Hemija (kao ni ostali predmeti) ne moe podjednako uticati na formirane svih kompetencija, ali ih kroz sticane prirodnonaune pismenosti moe podravati. Okvir za izbor sadraja predstavlaju standardi ukoliko su definisani kao iskazi o ishodima na kraju jednog ciklusa obrazovana. Izabrani sadraji treba da omogue nauno znane i razumevane o supstancama koje nas okruuju u kontekstu razumevana ekolokih, medicinskih, tehnolokih, ekonomskih, etikih i drugih pitana sa kojima se sreemo u svakednevnom ivotu savremenog drutva, u odnosu na koja moramo zauzimati stavove i donositi odluke. Postojane svih strukturno-funkcionalnih elemenata u kurikulumu preduslov je za dobru realizaciju nastave sa elenim i predvienim ishodima. Detalni i jasni zahtevi od cileva i ishoda, preko preporuenih metoda nastave i evaluacije poveavaju mogunost realizacije nastave iji rezultati su temelna, trajna i primenliva znana. Ono to nastava hemije moe da ponudi kroz zastuplenost metoda koji odlikuje hemijsku nauku je transfer znana i vetina koje se stiu kroz istraivaki, eksperimentalni pristup. Okvir koji objedinuje najvanije kompetencije obrazovane osobe su kritiko milane, inicijativa, reavane problema, procena na osnovu inenica, donoene odluka, sumirane informacija, konstruktivno i kreativno pristupane u traenu i obrazlaganu odgovora. Sticane i razvijane ovih sposobnosti je mogue kroz preporuke i predloge za postavlane i realizaciju nastavnih situacija u cilu sticana znana iz hemije. Direktna i jasna uputstva za istraivaki pristup kao nastavne metode ali i kao ishode u kurikulumu hemije najboli su nain za formirane obrazovane, nauno-pismene osobe, spremne da na kraju jednog obrazovnog ciklusa nastavi dale. Zahvalnost: lanak je rezultat rada na projektu Teorija i praksa nauke u drutvu: multidisciplinarne, obrazovne i meugeneracijske perspektive, broj 179048, iju realizaciju finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije. LITERATURA 1 Report by High Level Group on Science Education, Science Education Now: A renewed Pedagogy for the Future of Europe, , European Commission, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2007, ISBN 978-92-79-05659-8 2 Strategija razvoja obrazovana u Srbiji do 2020. godine, http://www.mpn.gov.rs/sajt/index.php 3 Zindovi-Vukadinovi, G. (1996) The school curricula: between the necessary and the possible. u: Zindovi-Vukadinovi, G., S. Krnjaji (ur.) Towards a modern learner-centred curriculum, Belgrade: Institute for Educational Research 4 Strategija razvoja kolskog programa (kurikuluma) u obaveznom i srednem obrazovanu, (2002): Komisija za razvoj kolskog programa, Ministarstvo prosvete i sporta, Beograd 5 Beauchamp, G. A. (1982), Curriculum Theory: Meaning, Development, Theory into Practice, Vol. 21, No. 1, 23-27 180

6 Zakon o osnovama sistema obrazovana i vaspitana (Slubeni glasnik RS Prosvetni glasnik, broj 72/09 i 52/11 7 Pravilnik o nastavnom programu za osmi razred osnovnog obrazovana i vaspitana (Slubeni glasnik RS Prosvetni glasnik, broj 2/10 i 3/11); [8] Pravilnik o izmenama i dopunama Pravilnika o nastavnom planu i programu za gimnaziju, "Slubenom glasniku RS - Prosvetni glasnik", br. 7/2011 od 27.10.2011. godine. 9 Pravilnik o nastavnom programu za sedmi razred osnovnog obrazovana i vaspitana (Slubeni glasnik RS Prosvetni glasnik, broj 6/09 i 3/11); 10 Obrazovni standardi za kraj obaveznog obrazovana, Ministarstvo prosvete Republike Srbije, Zavod za vrednovane kvaliteta obrazovana i vaspitana, Beograd, 2009, ISBN 97886-86715-17-3 11 Smith, M. K. (1996, 2000),Curriculum theory and practice - the encyclopaedia of informal education, www.infed.org/biblio/b-curric.htm. [12] Pilling, G. M. and Waddington D. J. (2005). Implementation of Large-Scale Science Curricula: A Study in Seven European Countries, Journal of Science Education and Technology, 14, 4 [13] Science, Secondary Core Curriculum, Utah State Office Of Education (2003), http://www.schools.utah.gov/curr/core/corepdf/Scie9-12.pdf 14 Novi in prenovljeni srednjekolski izobraevalni programi (olsko leto 2006/2007) http://portal.mss.edus.si/msswww/programi2006/programi/index.html 15 Key Competences for Lifelong Learning, European Reference Framework, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2007 [16] Abd-El-Khalick, F., Boujaoude, S., Duschl, R., Lederman, N. G., Mamlok-Naaman, R., Hofstein, A., Niaz, M., Treagust, D. H.L. Tuan (2004): Inquiry in Science Education: International Perspectives, Science Education, 88, 397 419. [17] North Carolina Standard Course of Study and Grade Level Competencies (2004), http://www.ncpublicschools.org/curriculum/ ncscos [18] Cheung, D. P. H. Ng (2000): Science Teachers' Beliefs about Curriculum Design, Research in Science Education, 30, 357-375.

181

OBRAZOVNA I VASPITNA VREDNOST SADRAJA ISTORIJE PRIRODNIH NAUKA

Darinka M. Radenkovi1, Katarina B. Putica1, Dragica D. Trivi2 Inovacioni centar Hemijskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Srbija 2 Hemijski fakultet Univerziteta u Beogradu, Srbija darinka@chem.bg.ac.rs, puticakatarina@gmail.com, dtrivic@chem.bg.ac.rs Apstrakt: Osamdesetih godina prolog veka ameriki nauni odbor je istakao neraskidivost veze izmeu razvoja nauke i razvoja tehnologije. S obzirom na tehnoloki napredak drutva u kojem ivimo, uenici se u kolama moraju osposobljavati za razumevanje tehnolokih inovacija i njihovog uticaja na kvalitet ivota, kao i za kritiko procenjivanje drutvenih pitanja koja obuhvataju posledice razvoja tehnologije [1]. Da bi razumeli nauku i tehnologiju savremenog i budueg doba, uenici treba da razumeju razvoj nauke i tehnologije u prolosti. Na primer, kroz odgovarajue epizode iz istorije prirodnih nauka, uenici mogu sagledati kako tehnologija trai odgovore nauke da bi se razvijala ili, kako se razvijala sposobnost oveka da uoi problem koji je znaajan za istraivanje i ije reavanje doprinosi razvoju nauke, a samim tim i tehnologije. U ovom radu se govori o potencijalima sadraja istorije prirodnih nauka za obrazovanje i vaspitanje uenika. Razmatra se uticaj sadraja iz istorije prirodnih nauka na razumevanje pojmova iz savremenih prirodnih nauka, kao i uticaj na razvoj psiho-fizikih sposobnosti i formiranje pogleda na svet kod uenika. Kljune rei: istorija prirodnih nauka, vaspitanje, obrazovanje, nastava, uenik
1

EDUCATIONAL VALUE OF THE HISTORY OF SCIENCE CONTENT

Abstract: In the eighties American Scientific Committee noted the connection between the development of science and technology. Because of the technological advancement of modern society, students in schools must be trained to understand the technological innovations and their impact on quality of life, as well as a critical evaluation of the social issues that include the effects of technology development [1]. To understand the science and technology of modern and future times, students need to understand the development of science and technology in the past. For example, through appropriate episodes from the history of science, students can see the relation between technology and science, and their influence on the ability of man to detect a problem that is significant for the study. The impact of the history of science content on student understanding of the concepts of modern science, and development of their skills and view of the world are examined in this paper. Keywords: history of science, education, teaching, student UVOD Nauka i tehnologija ine sastavni deo dananjeg sveta. Tehnologija, koja se razvila iz naunih otkria, promenila je i nastavie da menja nae drutvo. Pozitivan uticaj tehnologije se posebno uoava pri reavanju praktinih problemskih situacija iz svakodnevnog ivota.

182

Zbog toga uenici moraju biti pripremljeni da razumeju tehnoloke inovacije, produktivnost tehnologije, uticaj tehnologije na kvalitet ivota [1]. Da bi razumeli savremeni svet, najpre moraju razumeti puteve kojim su prolazili nai preci. Nauka predstavlja dostignue ljudskog uma tokom istorije. Razumevanje razvoja istorije nauke i tehnologije pomoi e mladim ljudima da prepoznaju faktore koji utiu na inovacije i kako da deluju pri suoavanju s njima [2]. Isto tako, razumevanje istorije i tehnologije pomae u izbegavanju zamki koje politika namee svojim tehnolokim utopijama - nada za bolje sutra kroz ista tehnoloka reenja [3]. Nastavnici drutvenih nauka vide da je uenje o istoriji, prirodi nauke i tehnologiji potrebno uenicima da bi donosili odluke na linom i drutvenom planu [4]. Dananji graani ne utiu samo na nauni razvoj ve i na demokratsko politike procese i javnu politiku koja se bavi razvojem i primenom nauke i tehnologije. Osamdesetih godina prolog veka ameriko Nacionalno nauno udruenje nastavnika istaklo je vanost razumevanja pojmova nauka i tehnologija kod uenika. Ovo udruenje je navelo da svaki nauno i tehnoloki pismen uenik treba da: 1. razume kako drutvo utie na nauku i tehnologiju jednako dobro kao i to kako nauka i tehnologija utiu na drutvo, 2. razume da formiranje naunih znanja zavisi od istraivakog procesa i konceptualnih teorija, 3. prepozna poreklo nauke i razume da je nauno znanje uslovno i moe se izmeniti ukoliko se za to prikupe dokazi. Mnogi nastavnici prirodnih i drutvenih nauka smatraju da tehnoloki i nauno pismeni ljudi moraju razumeti sadraje iz istorije, prirodu nauke i tehnologiju [6,7,8,9,10]. Nauno pismena osoba razume prirodu savremene nauke i naunih objanjenja kao i mogunosti i ogranienja nauke. Tehnoloki pismena osoba razume prirodu tehnologije i tehnolokih objanjenja kao i mogunosti i ogranienja tehnologije kad je u pitanju reavanje osnovnih ivotnih problema. Nauno i tehnoloki pismena osoba razume prirodu nauke i tehnologije kao i to da su one plod kulture u kojoj se razvijaju i da se njihovi odnosi menjaju tokom vremena. Nauka i tehnologija su produkt ljudskih kreativnih, afektivnih i etikih aktivnosti. S obzirom na kulture u kojima se razvijaju, razlikuju se uloge i efekti nauke i tehnologije na drutvo [11]. Fraza priroda nauke odnosi se na to ta je nauka, kako ona funkcionie, na kojim se epistemolokim i ontolokim osnovama nauka zasniva, odnosi se na kulturu nauke i na to kakvi su uticaji i reakcije drutva na naune aktivnosti [12]. Precizno razumevanje prirode nauke je od presudnog znaaja za postizanje naune pismenosti [13,14,15,16]. Znanje koje uenici imaju o naunicima i o tome kako nauka funkcionie, unapreuje njihovo razumevanje nauke kao proizvoda ljudskog delovanja, poveava interesovanje uenika za nauku i asove u koli, poboljava uenje naunih sadraja i promovie donoenje boljih drutvenih odluka [17,18]. Shvatanje prirode nauke se smatra najvanijom komponentom naune pismenosti, jer to znanje, bilo tano ili ne, ovek uzima u obzir pri proceni javnih pitanja vezanih za nauku i tehnologiju [19]. Mnogi uspeni srednjokolci su odustali od bavljenja naukom jer nisu razumevali prirodu nauke [20]. Jo ezdesetih godina prolog veka, naunici Rasel i Snou (B. Russell; C. P. Snow) su uviali znaaj razumevanja povezanosti nauke i drutva. Rezultati istraivanja izvedenih osamdesetih godina prolog veka ukazuju na neuspeh uenika u optem obrazovanju, u matematici i nauci. Tada je dolo do mnogobrojnih reformi u obrazovanju, na polju prirodnih i drutvenih nauka. Ciljevi ovih reformi su bili da se povea opta nauna pismenost, da se

183

uenici zainteresuju za istorijske sadraje i da se nauka, tehnologija i drutvo objedine u savremeni kolski program. Zagovornici ovih reformi su smatrali da uenici ne razumeju veze izmeu nauke i drutva, a da je razlog nerazumevanja nedovoljna zastupljenost ovih tema u kolskoj nastavi. Zbog toga je vano da se uenicima predstavi uticaj nauke na drutvo kao i uticaj drutva na nauku [11]. Mnogi naunici smatraju da se ukljuivanjem istorije nauke u nastavu promovie pozitivan stav prema nauci kao i to da na taj nain uenici mogu razumeti samu prirodu nauke. Primeri iz istorije nauke omoguavaju uenicima da razumeju kontekst u kome su nastajale ideje, u kome su odbijane ili prihvatane od tadanjeg naunog drutva, kao i to da se do nekih zakljuaka dolazilo sluajno, iznenada, a da su neke ideje rasle sporo. Zastupljenost epizoda iz istorije nauke u udbenicima je mala, dok se na asovima malo vremena izdvaja za diskusiju o istoriji nauke. U analizi 14 srednjokolskih udbenika hemije, otkriveno je da je samo 6,3% vebi iz udbenika kvalitativne prirode [21]. Algoritamski zadaci preovlauju, ne samo u udbenicima srednjih kola, ve i u testovima i standardizovanim ispitima. Ovo nije izneaujue, s obzirom da nastavnici hemije pretpostavljaju da uspeh u reavanju matematikih problema govori o uspenosti u razumevanju naunih koncepata [22]. Stoga su u testove u velikoj meri ukljueni algoritamski problemski zadaci, a u manjoj meri konceptualni problemski zadaci. Ovakvi testovi podravaju fragmentaciju znanja i ne obezbeuju pouzdanu procenu uenikovih vetina u kritikom razmiljanju i konceptualnom znanju. Pitanja koja zahtevaju od uenika da sakupi informacije i primeni ih u opisivanju, predvianju i planiranju pojava u prirodnom okruenju su retka u testovima [23]. U dva nezavisna istraivanja, naunici su doli do zakljuka da uenici tee reavaju konceptualne problemske zadatke u odnosu na algoritamske problemske zadatke [22,24]. Vreme je da nastavnici priznaju da uenici koji dobro reavaju matematike zadatke mogu imati ogranieno razumevanje hemije koja je u osnovi tih zadataka. Uoeno je da se uenici pri reavanju testova oslanjaju na algoritamske tehnike, a mnogo manje na vetine rezonovanja [25]. Uenici obino izaberu formule ili jednaine koje se uklapaju u datu situaciju i onda izvode ne mnogo promiljena matematika izraunavanja. Ueniku se moe pomoi u razumevanju pojmova tako to se pojam najpre predstavi kvalitativno, a zatim kvantitavno. Kako nastavnici mogu promovisati kvalitativno razumevanje koncepata? Uvrtavanje istorije nauke u nastavne planove i programe pokazuje znaaj i doprinos matematikih jednaina za nauku [21]. Ukljuivanjem istorijskih komponenti u nastavu promovie se bolje razumevanje naunih koncepata i metoda [26]. Kao primer moe se navesti nastavna situacija u kojoj su koriene etiri istorijske prie i preko dvadeset kratkih epizoda vezanih za istoriju nauke. Materijal je osmiljen tako da se uklapa u postojei nastavni plan i program. Ukupno 329 uenika sedmog razreda je podeljeno na eksperimentalnu i kontrolnu grupu. Kontrolna grupa je koristila udbenik dok je eksperimentalna grupa uila iz udbenika i pripremljenih istorijskih pria uz diskusiju na asovima. Istraivanje je trajalo etrdeset pet dana. Nalazi su pokazali da istorijske prie doprinose boljem razumevanju prirode nauke i promoviu pozitivan stav prema nauci [27]. UENJE KROZ NAUNE GREKE Da bi se razumela sadanjost neophodno je znati kako naunici istrauju jer greke spadaju u prirodnu komponentu istraivanja. Zbog toga se uenje o grekama preporuuje kao sastavni deo u razumevanju prirode nauke. Na primer, kada sazna da je jedna teorija zamenjena drugom, uenik moe postaviti pitanje: ,,Da li je stara teorija zamenjena jer je bila pogrena? ili, videvi udbenike u kojima se ne pominju naune greke, uenik se moe pitati da li se takve greke retko deavaju. Jedan od razloga zato nastavnici treba da poduavaju u enike o grekama u

184

istoriji nauke jeste to uenici tako ue da formiraju stav prema grekama koje prave u svom laboratorijskom radu. Nastavnici obino smatraju da raskorak izme u teorije i eksperimenta pokazuje greku u eksperimentalnom radu uenika. Situacija je posebno teka za uenike koji treba eksperimentalno da potvrde zakone iz fizike, na primer, Omov zakon. Ponekad neizbene razlike izmeu teorijskih predvianja i eksperimentalnih rezultata dovode do toga da uenici poinju da razmiljaju da su nesposobni da rade eksperimente, a moda i da ue fiziku. Da bi smanjili raskorak izmeu teorijskih predvianja i eksperimentalnih rezultata, nastavnici moraju da obezbede i provere materijal i instrumente, da odrede opseg u kome se moe kretati svaka promenljiva i da istaknu vanost preciznog praenja instrukcija tokom eksperimenta. Na taj nain bie manje greaka pri potvrivanju zakona, ali e uenici biti na gubitku kad je u pitanju razumevanje zakona, jer nee znati zato se zakon potvruje na taj, a ne na neki drugi nain. Meutim, postoje i drugi naini da se upravlja eksperimentisanjem uenika, a da se ne narui njihovo razumevanje zakona ili pojava. Moe se promeniti cilj eksperimenta tako to im se kae da zakon prihvate kao istinit. Stoga oni umesto da potvruju zakon eksperimentima sa razliitim instrumentima, materijalom i eksperimentalnim procedurama, otkrivaju od ega zavisi raskorak izmeu teorijskih predvianja i eksperimentalnih rezultata. Kada su osloboeni od ,,nemogue misije da eksperimentalno potvrde teorije, uenici vie razmiljaju i motivisani su da kreativno misle i tako unapreuju svoje uenje i razumevanje fizike. Trendovi u drutvu su uticali na razvoj nauke i nastave. Jedan od tih trendova je pitanje da li je nauka pouzdana i moralna. Na osnovu nekoliko biomedicinskih istraivanja koja su proglaena za prevaru, neki kritiari tvrde da je u nauci rasprostranjena prevara. U osnovi ovih tvrenja stoji injenica da naunici nisu drugaiji od drugih ljudi, zato to nisu toliko voeni svojim idejama koliko ih obuzimaju emocije karakteristine za veinu ljudi kao, na primer, elja za slavom, materijalnom nagradom, pobedom konkurencije. Shodno tome, kada je pod pritiskom naunik moe da falsifikuje proces istraivanja kao i njegove rezultate. Preporuka je da se ono to je bilo prihvaeno u prolosti mora posmatrati kao istina tog perioda. Osim toga, ako se deo te teorije zadrao i danas u upotrebi, onda se ona danas mora smatrati delimino tanom. Ideja da se naune greke predstavljaju uenicima kako ih oni ne bi ponavljali je besmislena. Upoznavanjem sa grekama koje su pravili naunici uenici stiu uvid u istraivaki proces i razvoj nauke. Posebno je vano da nastavnici i profesori nauke razumeju da su greke sastavni deo istraivanja u ta spadaju i eksperimenti koje izvode uenici i studenti. To znai da su za procenu ispravnosti vani krajnji rezultati bez obzira na broj greaka koje su napravljene u istraivakom procesu. Shodno tome, edukatori mogu da prilagode nastavu tako da se uenicima prui prilika da isprave eventualne greke i da dobiju odgovarajue rezultate. Bez straha od greke, uenici e biti motivisaniji, kreativniji i vie e uivati u procesu uenja [28]. UENJE KROZ PRIE IZ ISTORIJE NAUKE Neka nauna istraivanja su pokazala da je razumevanje prirode nauke kod uenika, ali i ire populacije, veoma slabo [29,30,31,32,33,34,35,36]. Sadraj udbenika je odgovoran za stvaranje slike o prirodi nauke kao i o ulozi otkria u napretku drutva [37]. Naunik Postman (Postman N.) smatra da se u udbenicima predstavljaju injenice nekog sluaja, bez obzira kakav je sluaj u pitanju. injenice se predstavljaju kao neto nepromenljivo o emu se ne raspravlja. U udbenicima ne postoje uputi ko je doao do date injenice i na koji nain. U udbeniku nema nagovetaja o moguoj greki takvog rasuivanja. Znanje je predstavljeno kao roba koja e se stei, u udbeniku nema govora o borbi oveka da neto razume, da 185

prevazie potekoe, da se saplie na putu ka saznanju. Udbenici su, za ovog naunika, neprijatelji obrazovanja, instrumenti za trivijalno uenje [38]. Zablude o tome ta je nauka, kako nauka funkcionie, kao i zablude o ivotu i osobinama naunika, umanjuju optu naunu pismenost i veoma kreativne uenike teraju od nauke. Oni se okreu poslovima koje smatraju humanijim i kreativnijim od nauke [20]. Dakle, tano i precizno objanjavanje prirode nauke je od sutinskog znaaja i ne moe se ovim pitanjem baviti samo ako ostane vremena na kolskim asovima [39]. Pre vie od sto godina, naunik Vilijam Dejms (William James) je smatrao da se istorijskim pristupom u nastavi mogu objasniti gotovo svi sadraji [40]. Uzimajui u obzir kontekst u kome su naunici dolazili do saznanja, uenicima se bolje moe objasniti sama priroda nauke [41,42,43,44,12]. Dobro konstruisane prie iz istorije nauke, humanizuju teme o kojima govore izazivajui linu, socijalnu, filozofsku, etiku zabrinutost italaca. Na taj nain se poveava interesovanje za nauku kod uenika [45]. S obzirom na naine kako ljudi ue, prie iz istorije nauke imaju vanu ulogu u razumevanju prirode nauke [12]. U ovom istraivanju se istie sledee: 1. Prie iz istorije nauke treba da se fokusiraju na sadraje koji su predvieni u nastavi. 2. Prie treba da budu razvrstane po temama tako da ih nastavnik moe lako upotrebiti. 3. Prie treba da sadre sadraje iz prolosti, ali i iz sadanjosti, kako bi uenici uporedili savremene teorije sa onima iz prolosti. 4. Prie treba da naglase rei naunika koje prikazuju humanu stranu nauke i njenu autentinost. 5. Prie treba da obuhvate komentare koji uenicima skreu panju na glavne ideje u prirodnim naukama i pitanja koja e uenika naterati na razmiljanje o prirodi nauke. 6. Prie treba da budu povezane sa drugim sadrajima iz nauke sa kojima se uenici susreu u ili izvan uionice. Dok veina naunika smatra da prie iz istorije nauke imaju dobar potencijal da poboljaju razumevanje prirode nauke kod uenika, naunik Alhin (Allchin) razmatra koji sadraji iz istorije nauke su odgovarajui. Ovaj naunik navodi elemente pria koji mogu ometati dobro razumevanje prirode nauke jer netano prikazuju samu prirodu nauke: 1. Naunici se prikazuju kao hrabri, moralni, usamljeni geniji, kao nadljudska bia. Ovo je rezultat ignorisanja svih karakternih mana naunika, greaka i pogrenog tumaenja od strane naunika, doprinosa drugih naunika. 2. Prikazivanje naunih istraivanja kao besprekornih i nepogreivih. Ovo je rezultat pojednostavljenja toka naunog istraivanja, izdvajanja samo bitnih koraka u istraivanju, odnosno izdvajanja samo tanih koraka, a greke se izostavljaju. 3. Prikazivanje da ispravni postupak istraivanja dovodi do tanih reenja, a neispravni postupak dovodi do greaka [46]. Cilj jednog obimnog naunog istraivanja je bio da ohrabri i podstakne nastavnike prirodnih nauka da precizno, tano i efikasno predstave prirodu nauke uenicima kako bi poboljali njihovu naunu pismenost i unapredili stav prema nauci, naunicima i naunom obrazovanju. Neposredni cilj ovog projekta bilo je stvaranje i razvijanje istorijskih i savremenih kratkih pria koje precizno i efikasno unapreuju razumevanje prirode nauke i koje e se moi upotrebljavati u nastavi astronomije, biologije, hemije, geologije i fizike. Napravljeno je ukupno trideset pria za pet oblasti, po est pria za svaku oblast [39]. Pravljenje pria je bio zahtevan posao koji se odvijao u nekoliko etapa u kojima je uestvovalo vie ljudi. Najpre su profesori iz pojedinih oblasti sa istoriarima nauke odabrali est tema o kojima e pisati. Zatim su istoriari nauke sa studentima doktorantima napisali obiman materijal za svaku priu. Voa projekta je sve materijale proitao, saeo svaku priu na 4-7 strana, a zatim identifikovao glavne probleme prirode nauke istaknute u prii i

186

umetnuo komentare i pitanja na odgovarajuim mestima kako bi privukao italaku panju. Strunjak je zatim svaku priu paljivo proitao i procenio prilagoenost sadraja studentima prve godine i poslao svoje miljenje voi projekta. Nakon toga, voa projekta je obavestio istoriare nauke i profesore i dao im sugestije o doradi pria. Zatim su prie implementirane u nastavu, a povratne informacije koje su dobijane od instruktora i studenata su iskoriene za pripremu propratnih pomonih materijala: 1) kako upotrebiti prie, 2) saveti za diskusiju u uionici [39]. Tokom letnjeg semestra 2007.godine izvedeno je nekoliko istraivakih studija u kojima se pratila efikasnost projekta kratkih pria. Studentima prve godine fakulteta su date etiri prie iz geologije da ih proitaju kod kue i razmisle o pitanjima koje svaka pria istie, a da se u narednom terminu vodi diskusija. Na osnovu analize studentskih interpretacija pria i iskazanih miljenja o prirodi nauke, naunici su zakljuili da upotreba istorijskih pria koje sadre pitanja i komentare vezane za prirodu nauke znaajno doprinosi boljem razumevanju prirode nauke i naunih ideja [47,48]. Studenti su uvideli da su snalaljivost i kreativnost veoma vani procesi u razvoju naunog znanja jer se podaci dobijeni eksperimentalnim putem mogu tumaiti na vie razliitih naina. Razvijajui ideje koje se slau sa podacima naunici su dolazili do velikih otkria. Na osnovu pria, studenti su uvideli da nauni rad nekog naunika oslikava iru kulturu i drutvo tog vremena i iz toga su zakljuili da drutvo utie na naunika u smislu sagledavanja problema koji treba ispitati, naunog pristupa i davanja objanjenja. Stoga, nauka nije potpuno objektivna i odvojena od ireg sveta. Tokom 2009. godine implementirano je u nastavu pet pria iz biologije studentima prve godine fakulteta na isti nain kao prie iz geologije u prethodno opisanom istraivanju [49]. Na osnovu analize studentskih odgovora, naunici su zakljuili da prie doprinose poveanju motivacije kod studenata za bavljenje naukom i da smanjuju zablude studenata da se u nauci ne sarauje, ne ispoljava kreativnost i da je nauni rad vezan iskljuivo za laboratoriju [39]. ZAKLJUAK Za konstrukciju pria iz istorije nauke neophodna je saradnja velikog broja strunjaka iz razliitih oblasti. Za tano razumevanje prirode nauke vano je da se onome ko ui prui uvid u celovitu istoriju nauke pod kojom se podrazumevaju i greke koje su, na putu ka saznanju, pravili naunici. Takve celovite prie se mogu koristiti u nastavi prirodnih i drutvenih nauka s razliitim cilevima. S obzirom na sadraj, priama se, uz odgovarajua pitana i zadatke, moe proveravati razumevanje pojmova u nastavi prirodnih i drutvenih nauka. Sa uenicima i studentima se moe diskutovati o priama i naunim grekama s cilem da razvijaju sposobnosti kritikog milena, vrednovanja i analiziranja teksta. Kroz odgovarajue epizode iz istorije prirodnih nauka, uenici i studenti mogu sagledati kako tehnologija trai odgovore nauke da bi se razvijala ili, kako se razvijala sposobnost oveka da uoi problem koji je znaajan za istraivanje i ije reavanje doprinosi razvoju nauke, a samim tim i tehnologije. Sukoblavajui razliita tumaena istog teksta kroz diskusiju, uenici i studenti mogu nauiti da se nauka moe posmatrati iz vie razliitih uglova, da sasluaju tue milene, da argumentuju svoje milene, da odluuju da li e na osnovu argumenta prihvatiti ili odbaciti tue milene, to zajedno doprinosi dostizanu viih saznajnih nivoa. Odgovarajui istorijski sadraji mogu promovisati nauku i celoivotno uenje i doprineti poveanju interesovanja za nauku kod mladog oveka. Tako se moe poveati broj naunika u budunosti, uticati na donoenje nauno utemeljenih odluka i bolje razumevanje uloge nauke u drutvu i savremenoj tehnologiji.

187

Zahvalnost: lanak predstavla rezultat rada na projektu Teorija i praksa nauke u drutvu: multidisciplinarne, obrazovne i meugeneracijske perspektive, broj 179048, iju realizaciju finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije. LITERATURA [1] National Science Board, Educating American for the 21st century, Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, (1983). [2] Burke, J., (1978). Connections. Boston: Little, Brown. [3] Corn, J. J., (1986). Imagining tomorrow: History, technology, and the American future. Cambridge, MA: MIT Press. [4] Bragaw, D., & Hartoonian, M., (1988). Social studies: The study of people in society. In Brandt R. S. (ed.), The content of the curriculum. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development. [5] National Science Teachers Association., (1982). Science education for the 1980s. Science- technology-society: An NSTA position statement. [6] Showalter, V., (1974). What is unified science education? Program objectives and scientific literacy. Prism II, 2, 1-6. [7] Duschl, R., (1985). Science education and philosophy of science: Twenty-five years of mutually exclusive development. School Science and Mathematics, 85, 541. [8] Bybee, R. W., (1986). The sisyphean question in science education. In Bybee, R. W. (Ed.), Science-technology-society: 1986 NSTA Yearbook. Washington, D. C.: National Science Teachers Association. [9] Hurd, P. DeHart, (1987). A nation reflects: The modernization of science education. Bulletin of Science, Technology, and Society, 7, 9. [10] Garrison, J. W., & Bentley, M. (1990). Teaching scientific method. The topic of confirmation and falsification. School Science and Mathematics, 90, 180-197. [11] R.W. Bybee, J.C. Powell, J.D. Ellis, J.R. Giese, L. Parisi, and L. Singleton, Integrating the History and Nature of Science and Technology in Science and Social Studies Curriculum, Science Education 75 (1), 143 -155, 1991. [12] Clough, M. P. (2006). Learners responses to the demands of conceptual change: Considerations for effective nature of science instruction. Science & Education, 15(5), 463 494. [13] American Association for the Advancement of Science. (1989). Project 2061: Science for all Americans. Washington, DC: AAAS. [14] Matthews, M. (1994). Science teaching: The role of history and philosophy of science. New York, NY: Routledge. [15] McComas, W. F., & Olson, J. K. (1998). The nature of science in international standards documents. In W. F. McComas (Ed.), The nature of science in science education: Rationales and strategies (pp. 4152). Dordrecht, The Netherlands: Kluwer Academic Publishers. [16] National Research Council. (1996). National science education standards. Washington, DC: National Academy Press. [17] Matthews, M. (1994). Science teaching: The role of history and philosophy of science. New York, NY: Routledge. [18] McComas, W. F., Clough, M. P., & Almazroa, H. (1998). The role and character of the nature of science in science education. Science & Education, 7(6), 511532. [19] Shamos, M. H. (1995). The myth of scientific literacy. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. 188

[20] Tobias, S. (1990). Theyre not dumb, theyre different: Stalking the second tier. Tucson: Research Corporation. [21] De Berg, K., The emergence of quantification in the pressurevolume relationship for gases: A textbook analysis, Sci. Educ. 1989, 73, 115134). [22] Nakhleh, M., Are Our Students Conceptual Thinkers or Algorithmic Problem Solvers? Identifying Conceptual Students in General Chemistry, J. Chem. Educ. 1993, 70, 5255 [23] Lovitts, B.; Champagne, A. In Assessment in the Service of Instruction; Champagne, A.; Lovitts, B.; Calinger, B., Eds; American Association for the Advancement of Science: Washington, DC, 1990; pp 113 [24] Nakhleh, M., Mitchell, R. , Concept learning versus problem solving: There is a difference, J. Chem. Educ. 1993, 70, 190192 [25] Gabel, D., Sherwood, R., Enochs, L. Problem-solving skills of high school chemistry students, Journal of Research in Scence Teaching, 1984, 21, 221233 [26] Matthews, M. Science Teaching: The Role of History and Philosophy of Science; Routledge: New York, 1994 [27] C.Y. Linab, J.H. Chengb, W.H. Changab, Making Science Vivid: Using a historical episodes map, International Journal of Science Education, 32 (18), 2521-2531, 2010. [28] N.Kipnis, Errors in Science and their Treatment in Teaching Science, Science Education, 2011.) [29] Clough, M. P. (1995). Longitudinal understanding of the nature of science as facilitated by an introductory high school biology course. In Proceedings of the third international history, philosophy, and science teaching conference (pp. 212221). Minneapolis: University of Minnesota. [30] Durant, J. R., Evans, G. A., & Thomas, G. P. (1989). The public understanding of science. Nature, 340,1114. [31] Millar, R., & Wynne, B. (1988). Public understanding of science: From contents to processes. International Journal of Science Education, 10(4), 388398. [32] Miller, J. D. (1983). Scientific literacy: A conceptual and empirical review. Daedalus, 112(2), 2948. [33] Miller, J. D. (1987) Scientific literacy in the United States. In the Ciba foundation conference program, communicating science to the public (pp. 1940). Chichester: John Wiley & Sons. [34] National Science Board. (2002). Science and engineering indicators 2002. Arlington, VA: National Science Foundation. [35] Ryan, A. G., & Aikenhead, G. S. (1992). Students preconceptions about the epistemology of science. Science Education, 76(6), 559580. [36] Ziman, J. (1991). Public understanding of science. Science, Technology, and Human Values, 16(1), 99105. [37] Kuhn, T. S. (1970). The structure of scientific revolutions. Chicago: University of Chicago Press. [38] Postman, N. (1995). The end of education: Redefining the value of school. New York: Vintage. [39] Clough, M. P., Herman, B. C., & Smith, J. A. R. (2010). Seamlessly teaching science content and the nature of science. In Association for Science Teacher Education (ASTE) National Conference, Sacramento, CA, 1416 Jan. [40] James, W. (1907). The social value of the college-bred, Address delivered at a meeting of the Association of American Alumnae at Radcliff College [41] Driver, R., Leach, J., Millar, R., & Scott, P. (1996). Young peoples images of science. Buckingham: Open University Press. 189

[42] Ryder, J., Leach, J., & Driver, R. (1999). Undergraduate science students images of science. Journal of Research in Science Teaching, 36(2), 201220. [43] Brickhouse, N. W., Dagher, Z. R., Letts, W. J., & Shipman, H. L. (2000). Diversity of students views about evidence, theory, and the interface between science and religion in an astronomy course. Journal of Research in Science Teaching, 37(4), 340362. [44] Rudolph, J. L. (2000). Reconsidering the nature of science as a curriculum component. Journal of Curriculum Studies, 32(3), 403419. [45] Metz, D., Klassen, S., McMillan, B., Clough, M., & Olson, J. (2007). Building a foundation for the use of historical narratives. Science & Education, 16(35), 313334. [46] Allchin, D. (2003). Scientific myth-conceptions. Science Education, 87(3), 329351. [47] Olson, J. K., & Clough, M. P. (2007). Undergraduates NOS conceptions and the role of historical narra- tives: A very tangled web. Paper presented at the 9th International History, Philosophy of Science in Science Teaching (IHPST) Conference, Calgary, Canada, 2427 June. [48] Vanderlinden, D. W. (2007). Teaching the content and context of science: The effect of using historical narratives to teach the nature of science and science content in an undergraduate introductory geology course. Unpublished Doctoral Dissertation, Iowa State University, Ames, IA. [49] Kruse, J. W., Clough, M. P., Olson, J. K., & Colbert, J. (2009). Student and instructor reaction to the use of historical short stories in a post-secondary introductory biology course. Paper presented at the 10th International History, Philosophy of Science in Science Teaching (IHPST) Conference, Notre Dame, IN, 2428 June. [50] Russell, B., (1951). The impact of science an society. New York: Columbia University Press. [51] Snow, C. P., (1962). The two cultures and the scientific revolution. New York: Cambridge University Press.

190

KULTURA I NAUKA CULTURE AND SCIENCE

.T4.

UNIVERZITETSKO NASLEE KAO/U PROCES/U OBRAZOVANJA: PREDLOZI ZA EFIKASNIJU PROFESIONALNU EDUKACIJU Milica Boi Marojevi RAZLIITI VIDOVI INTERPRETACIJE NAUKE PRIMER SPIRITUALIZMA Milena B. Gnjatovi, Isidora M. Stankovi THE HUGE AMMOUNT OF DATA AND STRUCTURES, IS THERE SOME SENSE BEHIND? ON SCIENCE TEACHING IN THE SCHOOLS, THE CHEMIST VIEW Branko J. Drakuli UENICI U MUZEJU HEMIJE Jasminka N. Korolija, Aleksandar orevi, Igor Matijaevi

UNIVERSITY HERITAGE AS/IN THE PROCESS OF EDUCATION: SOME IDEAS ON ENHANCING PROFESSIONAL PRACTICE
Milica S. Boi Marojevi Center for Museology and Heritology, Faculty of Philosophy, University of Belgrade, Belgrade, Serbia, b.milica.b@gmail.com Abstract: The past is the future of the present. (Japanese proverb) While defining the concepts of the university and the heritage, starting from their origins, through a vision of their future development, this paper discusses their use in the educational process and brings proposals for more effective career education. Through a multidisciplinary approach, the paper considers possibilities of fostering professionals, whose primarily practical knowledge would help improve increasingly underestimated status of education in culture, science and art. The European Convention and scientific definitions are the foundation, but they are insufficient. The aim of this paper is to use examples of heritage and best practices - be it collections, Foundations, virtual or "real" museums to indicate the importance of university heritage in the creation of new generations of scientists. Considering that the establishment of "modern" collections and museums since Louvre to this day brought about a fundamental redefinition of culture, museum exhibitions have become a new tool to manage knowledge and education. It may not be crucial to emphasize that the experts who have grown on university heritage will perform better than those who have not. However, if the society of knowledge is synonymous with the 21st century, it is difficult to deny the role of heritage in the following: if, for example, a future dentist in the collection of the Serbian Medical Society finds out that the oldest dental filling known to science was found in Trgovishte, in a 1000 years old tomb, will he not mind how he will use dental fillings in his future work? The burden of historical narrative does not necessarily have to be a millstone around the neck. Why should not it be the incentive? There we should look for a starting point to determine the importance of university heritage in education - as the material that will spark the interest for the vocation, and professional, and if you will, a public responsibility, which includes preservation, building and transfer of this legacy to future generations. Keywords: university heritage, education, professional practice, university museum, Internet

192

UNIVERZITETSKO NASLEE KAO/U PROCES/U OBRAZOVANJA: PREDLOZI ZA EFIKASNIJU PROFESIONALNU EDUKACIJU

Milica S. Boi Marojevi Centar za muzeologiju i heritologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Beograd, Srbija, mbozic@f.bg.ac.rs

Apstrakt: Prolost je budunost sadanjosti. (japanska poslovica) Definiui pojmove univerziteta i naslea, polazei od geneze, te preko vizije budueg razvoja, u radu se razmatra njihova upotreba u procesu obrazovanja i daju predlozi za efikasniju karijernu edukaciju. Kroz multidisciplinarni pristup, sagledavaju se mogunosti negovanja profesionalaca, ija bi, pre svega praktina znanja, doprinela poboljanju sve prisutnijeg potcenjenog statusa obrazovanja u kulturi, nauci i umetnosti. Evropske konvencije i naune definicije su temelj, ali one nisu dovoljne. Cilj ovog rada je da pomou vidova batinjenja i primera dobre prakse - bilo da je re o zbirkama, zadubinama, virtuelnim ili pravim muzejima - pokae znaaj univerzitetskog naslea u kreiranju novih naunih narataja. Budui da je formiranje modernih zbirki i muzeja od Luvra do danas, dovelo do temeljnog redefinisanja kulture, muzejska postavka postaje nov nain da se upravlja znanjem i obrazovanjem. Moda nije kljuno istai da e strunjaci odnegovani na univerzitetskoj batini imati bolje rezultate od onih koji to nisu. Meutim, ako je drutvo znanja sinonim za XXI vek, teko je osporiti ulogu naslea u sledeem: kad, primera radi, budui stomatolog u zbirci Srpskog lekarskog drutva otkrije da je najstarija plomba za koju nauka zna pronaena u Trgovitu, u grobnici staroj 1000 godina, da li e mu biti sve jedno na koji nain e je on jednoga dana stavljati? Teret istorijske naracije ne mora nuno da bude kamen oko vrata. Zato da ne bude podsticaj? Tu treba traiti polazite za utvrivanje znaaja univerzitetske batine u edukaciji kao u materijalu koji e u studentu da probudi odnos prema zanimanju, te profesionalnu, pa ako hoete i javnu odgovornost, koja ukljuuje i uvanje, nadogradnju tog naslea i prenoenje na budue generacije. Kljune rei: univerzitetsko naslee, obrazovanje, profesionalno usavravanje, univerzitetski muzej, Internet INTRODUCTION When we think of "university", the first association is "revolution". Not because we went through the nineties in Serbia and least of all, because the association is related to politics and student protests - but because every revolutionary, pioneering, or whatever you may name that behavior, related to social, scientific and intellectual innovation, springs exactly from that place - from the university. It is not even specific to this current, contemporary moment. The development of similar institutions, actions and reactions can be traced back to antiquity. Plato's Academy and Aristotle's Lyceum were just some of them. However, centuries would pass and only would the Middle Ages saw the establishment of schools of higher education, similar to those that we now identify with that name. Science defines the university as an institution of higher education and research, which grants academic degrees and titles in various fields and also provides postgraduate education. The word is derived from the Latin universitas magistrorum et scholarium which could be 193

translated as the community of teachers and scholars.1 At the time of the beginnings of urban life in the Middle Ages and the establishment of specialized associations of students and teachers with collective legal rights that were guaranteed by charters of the church, and then princes and cities in which they were founded, the term universitas was applied to a number of persons gathered in one organization, society, guild, etc.2 Like all other professional communities, this one regulated and determined qualifications of its members by itself. For hundreds of years, the European higher education was conducted in churches or monasteries where monks held classes, and later on they were established by kings, municipalities, cities and the like. Evidence on that dates back to as early as 6th century.3 However, the oldest university would be established much later, in Bologna (1088), as a law school that taught Roman Law4. Paris, Oxford, Cambridge, Salamanca, Padua would later follow the example. It is a known fact that that flourishing of universities has been associated with the spread of humanism and rereading of ancient Greek texts, which created a belief among the people that educated people bring prosperity to society. Under such circumstances, in time, more and more of them wished to be further educated, after completing Trivium5 and Quadrium6 preparatory schools. As their greatest inspiration was to be found in more than 3000 pages of Aristotle's text, it is logical that some researchers consider its discovery to be a milestone in the development of the university thinking. 7 The development of university culture differed by region, so that we come across different types of education in northern Europe than in the south, although originally German, French and British schools were similar to those in Italy. They taught in Latin, according to the writings of Aristotle. However, they differed fundamentally in their fields - Italians favored law and medicine, while northerners were more inclined to arts and theology. In addition, the degrees and diplomas they granted were different. Generally, students from the South were more interested for further development and research, while the northerners were primarily devoted to didactic work - that is, teaching.8 The increase in number of higher school would last until the seventeenth century. Only in the fifteenth century, for example, 28 schools were founded.9 Such progress, unfortunately, would not last. Wars, pestilence, famine would disrupt that progress. The early modern university continued researches from the Middle Ages and the curriculum it had included: natural philosophy, logic, medicine, theology, mathematics, astronomy, law, grammar and rhetoric. Novelty started from the moment when the humanists joined the faculty staff, through the transformation of grammar and rhetoric into humanistic studies studia humanitatis. Although the initial intention of humanistic scholars was the

H. Chisholm (Ed.), Encyclopaedia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information, Volume 27, Cambridge, 11th edition, 1911 http://ia600400.us.archive.org/31/items/encyclopaediabri27chisrich/encyclopaediabri27chisrich.pdf, 10. 09. 2012. 2 C. Lewis, C. Short, A Latin Dictionary, Oxford: Clarendon Press, (1966) [1879] 3 P. Rich, Education and Culture in the Barbarian West: From the Sixth through the Eighth Century, pp. 126-7, 282-98, Columbia: University of South Carolina Press, 1978. 4 W. Regg, Mythologies and Historiogaphy of the Beginnings, in H. De Ridder-Symoens (Ed.) A History of the University in Europe; Vol 1, pp 4-34, Cambridge University Press, 2003. 5 grammar, rhetoric and dialectic or logic were part of the curriculum 6 arithmetic, geometry, astronomy and music were part of the curriculum 7 R. C. Dales, Medieval discussions of the eternity of the world (Vol. 18), p. 144, Brill Archive, 1990. 8 P. F. Grendler, The universities of the Renaissance and Reformation, pp. 2-8, Renaissance Quarterly, 57, 2004. 9 ibid, pp. 1-3.

194

discovery of, and introduction of ancient texts to classroom, their influence went further, to society as a whole, which had turned towards knowledge and humanity.10 At the end of the eighteenth century, the universities began to publish their own scientific publications, and by the end of the nineteenth century the French and German schools were established as well. German university model or Humboldt model attached importance to freedom, seminars, and laboratories in universities. On the other hand, the French insisted on strict discipline. Also, until the nineteenth century, the role of religion was important, however, it would eventually fade, and by the end of this period, the German model prevailed in Europe. The British would follow, so the education on the island was soon wide spread and accessible to all. One of the main ideas in defining the university is the notion of academic freedom. The first documented evidence on that is the charter adopted by the University of Bologna, Constitutio Habita11 (around 1155), which guarantees the right of the student - scholar to freely travel for education. Based on this, we can easily conclude that the mobility of students, the issue which we at the University of Belgrade seriously considered only during the last education reform, is as old as the university itself, and really is one of the fundaments of academic freedom.12 However, the official document, the Magna Charta Universitatum13 was signed only relatively recently in 1988, on the occasion of the 900 year anniversary of the University of Bologna. HERITAGE, PATRIMONIUM... A SHORT OVERVIEW Legacy, heritage, cultural property, cultural monument, patrimonium, heritage. Inherited from the father. There are many definitions and good or bad translations of the term. For now, it seems, none is sufficiently accurate, the right one. Our Act on Cultural Property, Article 2 states: "Cultural heritage are objects and products of material and spiritual culture of general interest that enjoy special protection stipulated in this Act. Cultural property, depending on the physical, artistic, cultural and historical characteristics are: monuments, historic cultural ensembles, archaeological sites and places of interest - immovable cultural property; artistic and historical works, archive materials, film material and old and rare books - movable cultural property. Cultural assets, depending on their importance, are divided into the categories of cultural property, cultural property of great significance and cultural heritage of exceptional significance."14 Recognized scholars, professional agencies and the organizations have a different starting point and approach to defining the phenomenon. Thus, in the conclusion15 of the UNESCO Committee 1972 it is stated that heritage is a key element of the identity of our society and its historical development. It is reflected in the etymology of the French word patrimoine, which comes from the Latin patrimonium, which designates collective property, including the land and house managed by the owner with the obligation to maintain it and transfer it undivided to posterity. Chastels approach is based on a similar thesis - Roman term patrimonium refers to the rule according to which the family maintains the inheritance, it deignates a characteristic relationship between a legally defined group and completely concrete material goods: an area, valuables or something smaller. In a broader sense, it was
10 11

W. Ruegg, Epilogue: the rise of humanism, in: H. D. Ridder-Symoens (Ed.)... C. Malagola (Ed.), Statuti delle Universit e dei Collegi dello Studio Bolognese. Bologna: Zanichelli, 1888. 12 P. Watson, Ideas, A History of Thought and Invention, from Fire to Freud, p. 373, New York: Harper Perennial, 2006. 13 Magna Charta delle Universit, Bologna 18 settembre 1988, http://www2.unibo.it/avl/charta/charta.htm, 10. 09. 2012. 14 , " ", no. 71/94 15 http://whc.unesco.org/en/convention/, 01. 10. 2012.

195

said: Patrimonium Sancti Petri or the French Institute heritage, referring to the property that provides permanent sources of income. The meaning that we attach to it now in daily use with the exception of official speeches - refers to the notion of the global, comprehensive and vague at the same time, which appeared two centuries ago.16 The subject of heritage itself, by its material and shape, documents the reality in which it was created. It always has rich layers of meaning that communicates messages of the past and the present, and keeps them for the future.17 The examples above confirm that this notion, regardless of how it is named, cannot be considered at face value only, it is necessary to look into its content. It is not enough to know if something is archaeological or archival material, but also what important message it carries, and therefore why it should be preserved for the future. In other words, "modern consensus around the notion of heritage, verified reluctantly through belated impotent Conventions (1954, 1972, 1994) due to the scourges of the modern world, is the hard-fought confirmation of the dominance of cultural integrity, as a generic model structure, over other explanations of the survival of civilization."18 However, the continuing attempts to precisely define the notion of heritage have expanded its meaning to the extent that in time it eventually also crystallized some negative aspects and obstacles to its authentic preservation.19 Thus, there have been some cases when simplification of perception turned into a tendency to ignore accurate, recognized and valuable historical facts and places. In that way, for example, many modest, though authentic remains, have been converted into pretentious sites. In addition, there has been a misunderstanding of the essence of the existence of heritage in this present moment. Heritage comes directly from the life of our predecessors, and although it testifies about their life, it is impossible to preserve it in the way of ignoring the changes that occurred over time. In other words, we must not forget that our relationship with the past can survive only if it accompanies our progress to the future. As the third obstacle Jean-Marie Vincent states the excessive exploitation of tourism. "The economic potential is the most convincing argument for the preservation of heritage. At first glance, such a potential is composed primarily of tourist attraction. As a matter of fact, where tourism becomes dominant activity, the place fails to fit into everyday life. The list of so-called picturesque villages with artificial life for two months a year, or old towns from which its inhabitants are fleeing because the daily large crowd and even more summer nighttime noise make the life unbearable, would be very long. Heritage that is not used every day by its legitimate heirs loses the spirit of heritage. The city - museum is not the place for living. Regardless of the importance and interest of tourism related to heritage, it is necessary to keep it within the bounds of secondary activities, integrated into the active policy of the city that protects and preserves the heritage values primarily for the benefit of its people, the beauty and quality of their daily life, so that they can be justly proud of their heritage.20 By analogy, we can apply this argument to the university heritage. We need not create heritage out of everything that belongs to the history of teaching in a given institution, at all costs. Also, it should be allowed and added a contemporary character, while its tourist exploitation through university museum must not itself be the goal. To make it easier to achieve, after we have explained what the university represents, and how science perceives heritage, we will turn to the specification of what could be a university heritage, its purpose, how to use it properly and what we can achieve by that.
A. Chastel, Pojam batine, p. 709-723, Pogledi 3-4, vol. 18, Split 1988. I. Maroevi, Uvod u muzeologiju, p. 120, Zagreb, 1993. 18 . , , . 7-20, 11, 2005. 19 Konzervacija i vrednovanje batine, an Mari Vensan, published on 05. 08. 2004, http://ambafrancesrb.org/Konzervacija-i-vrednovanje-bastine, 21. 09. 2012. 20 ibid
17 16

196

UNIVERSITY HERITAGE DEFINITIONS AND CONVENTIONS As defined by the Encyclopedia of the Institute of Lexicography, the tasks of contemporary universities are to produce highly qualified professionals, to give the students special theoretical and practical knowledge, to introduce them to the methods of scientific research, to organize, promote and coordinate classes, and to be an important factor in the economic, cultural and social development.21 If we keep in mind this definition, it is clear that a college, especially if dedicated to natural science, cannot function without certain materials for practical work. Also, any process of invention and research leaves behind few material traces in the parent institution, so there is no university that does not have its own heritage. The latest and most accurate definition of this phenomenon was given in the recommendation22 of the Committee of Ministers of the Council of Europe University Heritage combines tangible and intangible heritage (material and non-material) that is associated with higher education institutions and academic associations of pupils and student, as well as social and cultural environment of which the heritage is a part of. In other words, it includes all visible and invisible traces of human activities related to higher education. The university heritage is a source of accumulated wealth with direct influence on academic associations, their beliefs, values, achievements, but also their social and cultural functions, as well as a method of transferring knowledge and capacity for innovation. The Recommendation was adopted in 2005, bearing in mind that the heritage of European universities includes elements of critical importance for higher education, such as academic and institutional autonomy, the ability to adapt to the genuine values of independent education, freedom of education, and that these values are fully compatible with those promoted by the Council of Europe. Its goal was to provide guidance for good management of the EU heritage. The very fact that the document is not binding has both positive and negative aspects. Thus, the document simply provides suggestions on legislation, the heritage management, financing, accessibility, professionalism, training, research, raising awareness, relationship with the local community, international cooperation. In this sense, any institution can adapt to these proposals and implement them as they think is best. This "can" should be underlined considering that in our conditions it always somehow turns into "need not", and thus the recommendations lose their relevance. Yet, we must not forget that the students, academics, and the society as a whole have their right to university heritage. If we do not forget that, we may eventually move on, since the same heritage should be an important factor in shaping the labor policies, and government bodies should assume joint responsibility to make that right real.23 RECCOMENDATIONS FOR INVOLVING UNIVERSITY HERITAGE IN PROFESSIONAL EDUCATION FORMS OF HERITAGE AND SOME EXAMPLES OF (GOOD) PRACTICE In our region, Foundations have a specific historical continuity. Since the 12th century and the establishment of the state, various material and cultural property has been donated to the people, with diverse motives and forms. They are supposed to testify on the status and the political presence of the donor, as well as their artistic affinities. However, a new, different social and cultural momentum appeared in the 19th century in Serbia. Individual charity helped establish almost all educational and training institutions of that century. Serbia at the
21 22

Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb. 1964. Recommendation of the Governance and Management of University Heritage, Rec (2005) 13 23 L. Veber, S. Bergan (Ed.), Javna odgovornost za visoko obrazovanje i istraivaki rad, p. 13, Council of Europe Publishing, 2006.

197

time rightly perceived education as a prerequisite for strengthening the liberated nation. A similar mood of the people would continue into the next century, following a trend of placing freedom and knowledge as superior values, so rich people bequeathed their property to future generations. Whether they were present in political or scientific circles, acquired their property as industrialists, bankers, traders, businessmen or doctors, they were modern patrons who donated large sums of money, buildings and land to the university, then books, magazines, and works of art from their private collections. Thanks to them, the University of Belgrade possesses an exceptional number of items for research and educational purposes. However, primarily due to a lack of space and resources, most of these collections were moved to various institutions (eg. National Museum). The purpose of those Foundations and funds has not changed. They are still commonly used to reward students expert and scientific papers, help poor students and student associations, for scholarships, scientific purposes and general needs of the university. The oldest registered fund is the Botanical Garden Fund from 1890.24 The fact that before the Second World War our university had revenues from as many as 77 Foundations and 11 funds indicates how much our university used to be rich. Between the two world wars it was one of the three wealthiest universities in Europe, and its property was estimated at more than a billion dollars.25 During World War II, the university heritage suffered heavy damages - many buildings were destroyed or their value dropped, and the funds diminished due to the devaluation. Only in 1997, the University renewed 11 of its Foundations and three funds, and efforts have been made to restitute the other assets.26 Due to a lack of material and the limited scope of this paper, it is impossible to list all the things that fit in the wider definition of the notion of university heritage. So here we will specify primarily the collections and objects with clear ownership and legal status, but also individuals who are credited for their existence. In that sense, the University has: artistic, archaeological and numismatic collections, and part of the university heritage is also the Botanical Garden "Jevremovac", University Library, as well as extensive archival material. We will start with prominent individuals - an indispensable benefactor of the University of Belgrade is Captain Mia Anastasijevi who built the building in 1863 and bequeathed it to "his fatherland." His example was followed Joca Vuji (1863-1934) from Senta. The landowner, MP and collector of historical and art objects, donated 10 000 books to the University and 250 works of art. After the Second World War, the art collection was received by the National Museum in Belgrade for keeping. Pending the establishment of the University Museum, this collection, which among others includes works of Konstantin Danil, Yov Vasilievich, Teodor Kraun, uro Jaki, Stevan Todorovi, is a very valuable collection of Serbian painters of the XVIII and XIX centuries, so that its exhibits have been included in many exhibitions and studies of the Serbian art of the period. Luka elovi was another great benefactor, who left his entire property to the University as early as 1911. At the end of December, 1925, he informed the rector of the University about his intention to establish the "Foundation of Luka elovi - Trebinjac, Belgrade merchant", expressing his wish to proclaim the establishment of the foundation on January 27, 1926, the Saint Savas Day. On that day, the University Rector at that time, Pavle Popovi read out "the Basic Letter of Intent".27 Property that is entered in the Foundation
Univerzitet u Beogradu, Zadubine i fondacije, http://www.bg.ac.rs/sr/univerzitet/zaduzbine.php , 10. 10. 2012. 25 Optine ne daju zadubine, Dnevni list Danas, on B92, http://www.b92.net/biz/vesti/srbija.php?yyyy=2011&mm=06&dd=17&nav_id=519566 , 01. 10.2012. 26 Nastanak i razvoj Univerziteta u Beogradu, http://www.bg.ac.rs/files/sr/univerzitet/NastanakRazvojUB.pdf, 1. 10. 2012. 27 Luka elovi, od egrta do dobrotvora, http://www.mojheroj.com/heroji-proslosti/78.html 01. 10. 2012.
24

198

consisted of several buildings and parcels around Savamala in the center of Belgrade. Every month, the administrator of elovi Foundation transferred the income to Belgrade University. Monthly income in the year 1930 was as much as 260 000 dinars, and how substantial the amount was is evidenced by the fact that a Ministers salary at that time stood at 5000 dinars. The value of its assets was about 30 million at that time. After World War II, the building in Zagreb became a dorm. In 1970, Belgrade University replaced the real estate for a few empty apartments, though it certainly was not the desire of the donor.28 The Archaeological Collection of the Faculty of Philosophy is one of the major and most significant collections of its kind in Europe. It was founded in 1929, thanks to the donation of Charles Hide, famous collector and benefactor from Birmingham, England, on a suggestion of Miloje Vasi, the Archaeology professor at the Belgrade University, the first Serbian trained archaeologist with highest academic degrees. The collection then expanded over decades thanks to the experts from the University, students and associates, and today it includes artifacts from prehistory to Middle Ages. Parts of the University heritage are three numismatic collections kept in the National Museum in Belgrade. All three collections: Weiffert, Kovaevi and Ferrari were founded in 19th century, the epoch of romantism. The collections consist of pieces from ancient to modern times.29 The University Library, one of the major scientific libraries in the Balkans, originates from the Lyceum University of the Princedom of Serbia. The library funds, used by the teachers and students of the Lyceum and students of the Belgrade Grammar School consisted of donations of Serbian and foreign benefactors and a mandatory copy of the Princedom of Serbia. Its first librarian was Dr. Janko afarik (1814-1876), philologist and history professor. The library had 927 volumes in 1850. When in 1863 Lyceum grew into the Grand School, only scientific publications were kept, and the rest was transferred to the National Library. When in 1905 the University was established, the library was disbanded, and its publications were distributed to seminars of the appropriate faculties. Nevertheless, in time it was concluded that the University needed a general scientific library, which was established later, in 1921. The Carnegie Foundation donated 100 000 dollars in 1926 as assistance to build the University Library in Belgrade.30 The City of Belgrade donated land in the center of the city, the building was designed by Nikola Nestorovi and Dragutin orevi, professors of the Technical Faculty, modelled after European, specifically Berlin libraries, and the opening ceremony took place in 1926. On the occasion of the 100th anniversary of the birth of Svetozar Markovi in 1946, it was named: The University Library Svetozar Markovi.31 The Botanical Garden Jevremovac, a unit of the Faculty of Biology in Belgrade, has existed for many years as a specific University museum. It is a collection of vegetation form the entire world, founded in 1874 on the proposal of Josif Pani, and the decision by the Ministry of Education and Religious Affairs of the Princedom of Serbia. Interestingly, Pani previously kept a small Botanic Garden in the court of the Belgrade Lyceum, for the educational purposes in the Grand School. On its foundation, the Garden was allocated a place on the Danube bank, which proved to be a bad solution due to the vicinity of the river and possible floods. Being informed about the problems that Pani faced in establishing the first botanical garden in Serbia, King Milan Obrenovi in 1889 donated his property inherited
28 29

ibid. Tri numizmatika legata Univerziteta u Beogradu: Zbirka Vajfert, Zbirka Ljubomira Kovaevia, Zbirka Filipa Ferarija: odabrani primerci, ed. Vladislav Popovi, Filozofski fakultet, Centar za arheoloka istraivanja, 1991. 30 D. Miloevi, Endru Karnegi, http://www.unilib.bg.ac.rs/repozitorijum/ostalo/2.0/k/Karnegi.pdf 31 Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Vodi kroz biblioteku, http://www.unilib.bg.ac.rs/o_nama/vodic/istorijat.php, 09.09.2012.

199

from his grandfather Jevrem Obrenovi, on condition that the garden would be named Jevremovac. Shortly after the garden was moved to the current location, a big glass hothouse was purchased, one of the biggest and most beautiful in this part of Europe.32 Within the Botanical Garden there is also a herbarium, library, lecture hall, laboratories and administrative premises of the Institute of Botany. Unique in Belgrade and Serbia, the Botanical Garden Jevremovac was declared a natural monument of high importance, while entire space of the Botanical Garden including the hothouse was declared a cultural monument of the City of Belgrade. Museum of chemistry, a collection of the host of this conference, has been deliberately left as the last example of good practice. Although it is popularly called like this, in its essence and content it is still a collection (not a museum), of the most prominent Serbian chemists, opened 10 years ago on the occasion of 130th anniversary of Sima Lozani appointment in Chemistry Department of the Grand School. The original documents, the equipment of the first chemistry laboratory in Lyceum and Grand School, photos, tools and apparati, books, textbooks, valuable correspondence etc belong to the Association of the Scientific-Technical museums, whose home museum is the Museum of Science and Technology.33 But due to the fact that the collection is located in the faculty building, it is a fantastic example of how heritage can and must be used in education, while a lack of money and space remains just a bad argument of those who are inert and insufficiently interested for education of young generations. INITIATIVE FOR ESTABLISHMENT OF UNIVERSITY MUSEUM In 2004, the Seminar for Museology and Heritology of the Faculty of Philosophy in Belgrade initiated the establishment of an integral museum of the Belgrade University, which would be composed of collections belonging to all faculties in the city. In that sense, as the first step, the students and a three-member expert committee34 made an inventory of the property of their home faculty that could be designated as important in terms of culture, history, documents and art. On that occasion, it was concluded that the Faculty of Philosophy had 115 valuable items paintings, sculptures, photos, pieces of furniture, as well as a collection of glass slides of the posters from students' protest of 1992. Authors worth mentioning include Anastas Jovanovi, Novak Radoni, Uro Predi, Milana Konjovi, Vera Boikovi Popovi, Mia Popovi, Nedeljko Gvozdenovi, Ljubica Cuca Soki, Pea Milosavljevi... Commission then concluded that the listed items were signatured in the standard way, and beside the supplied list, they produced museum type cards as well. Then, an electronic database was built, complemented by photographs of the cataloged items. The complete documentation is located in the office of the Seminar for Museology and Protection of Cultural Property, and the database was transferred to CD media. It should be noted that before the inventory was made, there were two arranged collections at the faculty: The Archaeological Collection of the University in Belgrade, founded by donation 183 years ago, and the Collection of Psychological Instruments of the Laboratory of Experimental Psychology. Both have been documented uniformly in accordance with their status. The commission report35 further states that the Faculty of Philosophy, based on various cooperation agreements, has in its depots a certain of undetermined items absent from this list, from other research establishments and institutions for protection of cultural
32 33

Institut za botaniku i Botanika bata Jevremovac, http://www.bfbot.bg.ac.rs/istorija.htm, 09.09.2012. Zbirka velikana srpske hemije, http://www.chem.bg.ac.rs/muzej/index.html, 01. 10. 2012. 34 doc. dr Dragan Bulatovi, president, prof. dr Lidija Merenik, depity president, dr Miroslav Vujovi, member 35 Also available at Dept. for Museology and Heritology

200

property. Also, the libraries of these institutions have valuable copies in their funds with the status of important librarian property. They, like numerous audio-visual materials from lectures and conferences that keep the intangible heritage from oblivion, did not make the aforementioned list. The Commission has proposed that a number of items that were found at collection depots, and taken from them, or items discovered as neglected in various rooms of the Faculty, should be assigned a unique common space for storage and further study (item depot), as well as to continue the work of processing significant items in a permanent form. Today, after more than eight years, the situation is almost unchanged. The University Museum does not exist. Listed and labeled collections are rare. We cannot even speak about integration of materials from various institutions. However, museologists and heritologists, now gathered around the Centre for Museology and Heritology, the Educational Unit of the Faculty of Philosophy in Belgrade, are still not giving up on this great enterprise, primarily through education and promotion of university heritage, and through creation of digital and virtual bases that may evolve in a virtual museum, awaiting some better times for art, education, culture and science. CONCLUSION Students and teachers, no matter how paradoxical it may seem sometimes, have the same goal of their being - education. The difference is only in the direction - some want to give you better education, and the others to receive it in that way. There is another thing where the two streams were always aligned: there is no knowledge without practical application. Imagine medieval high schools. Essentially, their heritage was just their current moment. They did not have many things to inherit. It is always like this with all pioneering ventures. Today, our job is easier, because every passing day makes our legacy greater. In that sense, the job of a university creator of the young professional, in our context the heritologists, is both more difficult and easier. Difficult because new materials are created to be processed and adequately inherit and promote. Easier, since it will be a more comprehensive approach to the user, because the knowledge will be more practical and their expertise higher. Perhaps we can agree that it cannot be guaranteed that professionals who have grown up on the university heritage will perform better. But surely we cannot deny the role of heritage in the following: if, for example, a dentist finds out in the collection of the Serbian Medical Society that the oldest dental filling known to science was found in Trgovishte, in the 1000 years old tomb, I doubt that will he not mind how he will place dental fillings in his future work. The burden of the historical narrative does not necessarily have to be a millstone around the neck. Why should it not be the incentive? "In terms of cultural heritage, the university is the actor of collective responsibility who guarantees certain moral, intellectual, and technical values. Freedom of religion, freedom of education and preserving the memory- physical or intellectual teach us about life values and respect between generations."36 There we should look for a starting point to determine the importance of university heritage in education - as the material that will spark the interest for the vocation, as well as a professional, and if you will, a public responsibility, which includes preservation, building and transfer of this legacy to future generations. In that, "heritage is perceived as something inherited, as a product of culture and a political resource. This practice involves a variety of possible forms of usage, not just those that are aimed at improving our knowledge of the past,

36

L. Veber, S. Bergan, ibid, p. 9

201

as is the case with history. Instead, the legacy has contemporary economic, cultural, political and social use."37 And in the end, "university heritage is neither a story of constant and unfailing success, nor it is a story radiating with pleasure. Its importance is in something else: the legacy of European universities is one of the most consistent and most important examples of sustainable success and achievements that Europe has ever seen. The university is part of our heritage, and its future is being decided now... Our thoughts on the legacy of the university coincide with the time when the policy of cultural heritage is not anymore the same as a typology or regulated access to tangible and intangible resources, but is focused on harnessing heritage policy problems related to kinship and affective ties (cultural, social, religious and territorial). Through these relationships we can also define the specific current connection with the way in which memories are formed, on the basis of what is now being experienced."38 LITERATURE [1] H. Chisholm (Ed.), Encyclopaedia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information, Volume 27, Cambridge, 11th edition, 1911 http://ia600400.us.archive.org/31/items/encyclopaediabri27chisrich/encyclopaediabri27chisri ch.pdf, 10. 09. 2012. [2] C. Lewis, C. Short, A Latin Dictionary, Oxford: Clarendon Press, (1966) [1879] [3] P. Rich, Education and Culture in the Barbarian West: From the Sixth through the Eighth Century, pp. 126-7, 282-98, Columbia: University of South Carolina Press, 1978. [4] W. Regg, Mythologies and Historiography of the Beginnings, in: H. De Ridder-Symoens (Ed.) A History of the University in Europe; Vol 1, pp. 4-34, Cambridge University Press, 2003. [5] R. C. Dales, Medieval discussions of the eternity of the world (Vol. 18), p. 144, Brill Archive, 1990. [6] P. F. Grendler, The universities of the Renaissance and Reformation, pp. 2-8, Renaissance Quarterly, 57, 2004. [7] C. Malagola (Ed.), Statuti delle Universit e dei Collegi dello Studio Bolognese. Bologna: Zanichelli, 1888. [8] P. Watson, Ideas, A History of Thought and Invention, from Fire to Freud, p. 373, New York: Harper Perennial, 2006. [9] Magna Charta delle Universit, Bologna 18 settembre 1988, http://www2.unibo.it/avl/charta/charta.htm, 10. 09. 2012. [10] Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb. 1964. [11] , published in " ", no. 71/94. [12] A. Chastel, Pojam batine, p. 709-723, Pogledi 3-4, vol. 18, Split 1988. [13] I. Maroevi, Uvod u muzeologiju, p. 120, Zagreb, 1993. [14] . , , . 7-20, 11, 2005. [15] Konzervacija i vrednovanje batine, an Mari Vensan, published on 05. 08. 2004, http://ambafrance-srb.org/Konzervacija-i-vrednovanje-bastine, 21. 09. 2012. [16] Recommendation of the Governance and Management of University Heritage, Rec (2005) 13. [17] L. Veber, S. Bergan (Ed.), Javna odgovornost za visoko obrazovanje i istraivaki rad, p. 9, Council of Europe Publishing, 2006.
37 38

ibid, p. 11 Sanc i Bergan, The heritage of European universities, Council of Europe Publishing, Strazbur 2002, p. 174.

202

[18] Univerzitet u Beogradu, Zadubine i fondacije, http://www.bg.ac.rs/sr/univerzitet/zaduzbine.php , 10. 10. 2012. [19] Optine ne daju zadubine, Dnevni list Danas, on B92, http://www.b92.net/biz/vesti/srbija.php?yyyy=2011&mm=06&dd=17&nav_id=519566 , 01. 10.2012. [20] Nastanak i razvoj Univerziteta u Beogradu, http://www.bg.ac.rs/files/sr/univerzitet/NastanakRazvojUB.pdf, 1. 10. 2012. [21] Tri numizmatika legata Univerziteta u Beogradu: Zbirka Vajfert, Zbirka Ljubomira Kovaevia, Zbirka Filipa Ferarija: odabrani primerci, ed.Vladislav Popovi, Filozofski fakultet, Centar za arheoloka istraivanja, 1991. [22] Luka elovi, od egrta do dobrotvora, http://www.mojheroj.com/herojiproslosti/78.html 01. 10. 2012. [23] D. Miloevi, Endru Karnegi, http://www.unilib.bg.ac.rs/repozitorijum/ostalo/2.0/k/Karnegi.pdf [24] Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi, Vodi kroz biblioteku, http://www.unilib.bg.ac.rs/o_nama/vodic/istorijat.php, 09.09.2012. [25] Institut za botaniku i Botanika bata Jevremovac, http://www.bfbot.bg.ac.rs/istorija.htm, 09.09.2012. [26] Zbirka velikana srpske hemije, http://www.chem.bg.ac.rs/muzej/index.html, 01. 10. 2012. [27] http://whc.unesco.org/en/convention/, 01. 10. 2012.

203

RAZLIITI VIDOVI INTERPRETACIJE NAUKE PRIMER SPIRITUALIZMA

I.M.Stankovi, M.B.Gnjatovi* Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, Centar za muzeologiju i heritologiju, Beograd, Srbija, gnjatovic.milena@gmail.com, isidora.s@live.com Apstrakt: Polazei od nekoliko definicija koje pojanjavaju pojam nauke bie ustanovljena i glavna teza ovog rada, a ona je da za nauku ne moemo smatrati samo one egzaktne i opteprihvaene, ve i svaki drugi sistematski oblik bavljenja jednim problemom ili skupom pojava dakle i one nauke koje se bave kulturom i ne mogu se dokazivati, ve samo opisivati. Ispitujui jedan od istorijskih fenomena spiritualizam, koji se javlja u 19. veku paralelno sa razvojem ideje o neprikosnovenosti ljudskog razuma i izuavanjem prirodnih nauka, bie ustanovljeno kako se jedan duhovni i religioloki fenomen moe shvatiti kao nauka. Glavni primeri u radu bie fotografija i slikarstvo, u kojima je najmaterijalnije bila iskazana ideja spiritualizma. Ovaj kulturni fenomen je traio nain da svoja verovanja o komunikaciji sa drugim svetom putem razliitih medijuma, nauno objasni i pone da koristi osveenost i racionalnost modernog drutva u ime duhovnosti. Ono to je bilo zajedniko svim magijskim tradicijama, pa i spiritualizmu, jeste tendencija ovladavanja i upoznavanja sveta prirode, upravo korienjem egzaktnih metoda koje bi objasnile duhovno. Otuda, spiritualna fotografija je, kao jedan vid materijalizacije duha, bila posmatrana kao nain naunog dokazivanja medijacije sa svetom umrlih. Ipak, pojava ovakve fotografije desila se paralelno sa drugim tehnikim otkriima 19. veka koja su transformisala percepciju vizuelnog sveta. Meutim, poimanje ovih izuma imalo je dva lica jedan koji je teio detaljnijem razumevanju sveta prirode, i drugi interpretiran kao intimno povezan sa spiritualnim. Kljune rei: spiritualizam, spiritualna fotografija, duhovnost, egzaktne i kulturne nauke

DIFFERENT APPROACHES TO INTERPRETATION OF SCIENCE EXAMPLE OF SPIRITUALISM

I.M.Stankovi, M.B.Gnjatovi* Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, Centar za muzeologiju i heritologiju, Beograd, Srbija, gnjatovic.milena@gmail.com, isidora.s@live.com Abstract: After consideration of some possible definitions of the idea of science, the main thesis of this paper will be pointed out. This thesis is that for science, we do not suppose just those exact and well-known definitions, but also every other systematical approach to one

* *

gnjatovic.milena@gmail.com, Kraljice Natalije 45 gnjatovic.milena@gmail.com, Kraljice Natalije 45

204

problem or group of apparitions, such as sciences that deal with culture and cannot be proven, but just described. Analyzing one of historical phenomenon Spiritualism, which appeared in 19th century parallel with the development of the idea of supremacy of human mind and natural sciences studies, it will be brought how one spiritual and religious phenomenon can be understood as science. Main examples in this paper are photography and painting in which the idea of Spiritualism is presented in the most material way. This cultural phenomenon was seeking for the way to explain exactly its beliefs in the communication with the other world through different media. Spiritualists began using rationality of the modern society to explain their ideas instead of using abstract spirituality. The mutual characteristic for all magic traditions as for Spiritualism was the tendency to master and get to know the world of nature using exact methods which will explain spiritual. Therefore, spiritual photography, as one manner to materialize the spirit, was considered as possibility to prove mediation with the world of the death. However, apparition of this kind of photography happened in the same time with other technical revelations in the 19th century which transformed perception of the visual world. Finally, understanding of those revelations had two different approaches the one that tended to understand world of nature better, and the other interpreted as intimately connected to the spiritual. Keywords: Spiritualism, spiritual photography, spirituality, exact and cultural sciences UVOD Da li verujem? Da. Svaki argument protiv morao bi biti odbaen. Tiina kao pravilo spiritualnog delovanja (performansa)? Oni sada mogu delovati aavo, ali nije li poetak nekih od predivnih elektrinih izuma predstavljao igru malih papirnih lutki na stolu? Mrak koji je uvek neophodan? Zato da ne? Svima je poznato da neke hemikalije deluju samo u tami. Zato to ne bi bio sluaj i sa duama? Kako moemo razumeti zakone njihovog delovanja? to se mene tie, ja nemam sumnje. (Burns 1990, 82) Dejms Meknil Vistler Neka pitanja oitavaju naizgled jednostavne stvari. Jedno od njih je, da li se umetnost moe posmatrati van konteksta u kojem nastaje? Ako bismo to uinili, interpretirali neto izvan drutvenih, kulturnih i politikih okvira neke najjednostavnije stvari bi prole neprimetno pred naim oima. Najjednostavnije stvari koje ine neke pojave kljunim u sledu istorije umetnosti, kulture i civilizacije. Ali upravo u saglasju sa ovim oblastima umetnika dela dobijaju na svojoj izraajnosti i postaju nezamenjiva karika pojanjenja sveta u kojem ivimo. Ameriki umetnik, Dejms Meknil Vistler, iveo je u veku novih naunih otkria i drutvenih i politikih promena, vremenu vere u neprikosnovenost ljudskog razuma i naglaenog izuavanja prirodnih nauka, ali i vremenu naglaene individualnosti i sopstva koje ispituje spiritualno i manifestuje magijsko. Tokom stvaralatva Vistler se borio sa svojim verovanjima, skeptinim osporavanjima, savremenim tendencijama ka naunom opravdanju i popularizaciji umetnikih individualnosti i njihovih izraza. Sa druge strane, teio je da svoju novonastalu nauku o komunikaciji sa drugim svetom egzaktno potvrdi. Meutim, preostaje pitanje koliko se pojava spiritualizma moe prihvatiti kao nauka, a koliko kao odraz duhovnosti? Odnosno, koliko su njegova dela manipulisanja naunim injenicama, deo metoda proisteklog iz spiritualne fotografije a koliko odraz modernosti?

205

KA DEFINICIJI POJMA I FENOMENA NAUKA Svaka nauka u fazi svog nastanka, razvitka i opravdavanja ima tendenciju da potvdi sebe u okvirima ustanovljenim za poimanje naunosti. Meutim, nauke se meusobno dosta razlikuju. Sama injenica da naini istraivanja, kao i upotreba metodologije mogu varirati od nauke do nauke moe govoriti o tome da vidljiva razlika meu naukama postoji. Prema istraivau Eduardu Kaleu postoje tri nivoa stvarnosti koje prouavaju razliite nauke: 1) anorganska, 2) organska i 3) nadorganska. Njima pripadaju odgovarajui oblici prvoj Zemlja i svemirska bia, drugoj iva bia, a treoj kulurni oblici. (Kale 1982, 150) Samim tim to ta tri razliita skupa nauka imaju razliite predmete istraivanja, znai da imaju i razliite metode, razliito sagledavanje sveta, stvarnosti, pravilnosti, to sve, pak, utie na mogunosti njihovog definisanja. Jo od uspostavljanja razliitih definicija pojma naunosti, govori se o vanoj razlici izmeu nauka o kulturi i prirodnih nauka, koje se jo nazivaju i egzaktnim naukama. Egzaknost prirodnih nauka poiva na injenici to one ...prouavaju pojave koje su ponovljive, to naunici prirodnih nauka mogu na stvarnost koju prouavaju gledati kao na nepromenljivu, a i pojave koje prouavaju mogu umjetno obnavljati, izuavati u laboratoriji, mogu pretpostavke proveravati pokusom, te mogu doi do zakona ili optevaeih pravila. Kulturna stvarnost je u naelu promenljiva, a kulture su uz to i osebujne (kulturne) stvarnosti, pa je u tom pogledu mogu samo opis, a ne izvlaenje optevaeih pravilnosti zakona. (Isto, 152) Meutim, ono to valja istai jeste, da se i meu naunicima esto pod naukom podrazumevaju samo one prirodne, dok se ove, kulturne doivljavaju sa tendencijom laiciziranja i uproavanja. Nasuprot takvom gleditu nalazi se miljenje Stanie Novakovia, koje, samo po sebi opravdava tezu i mogunost sagledavanja problema naunosti koji e dalje biti ispitivan u ovom radu. Prema njegovom shvatanju: Nauka je logiki ureen sistem objanjenja pojava u jednoj oblasti stvarnosti, iji je cilj sveobuhvatnost i (makar priblina) istinitost. (Novakovi 1994, 52) Ovako postavljena definicija omoguava da se najrazliitije delatnosti poimaju kao nauka. Da bi ova definicija bila delatna, neophodno bi bilo ispitati i definicije pojmova stvarnosti, kao i istinitosti (u ovom sluaju makar pribline istinitosti). Spiritualistiki fotografi su u 19. veku imali za cilj da oveku ponude jednu drugu interpretaciju stvarnosti, sveta oko sebe, uz pomo egzaktnih metoda fotografisanja i njegovom manipulacijom. Sa druge strane, pokret spiritualizma se javlja upravo u 19. veku, nakon prosvetiteljstva, ustanovljavanja ljudskog razuma kao neprikosnovenog u upoznavanju sveta prirode. Tada se javljaju i brojna tehnika otkria koja imaju za cilj da na egzaktan, opipljiv i materijalan nain prikau, opiu i razumeju taj svet, a meu njima je bila upravo i fotografija. Spiritualistiki fotografi su upravo ponudili mogunost zapitanosti u egzaktnost, materijalnost, jedan novi put u duhovnost, manipuliui egzaktnim metodama. Bavili su se stvarnou to govori njihovo portretisanje razliitih osoba, ali dodavanjem neeg duhovnog kao to je prisustvo samih duhova, ponudili su put kombinovanja egzaktnih metoda i ispitivanja jedne drugaije stvarnosti. Oni su verovali u istinost svojih metoda, svoje nauke, bilo da su svesno dodavali prikaze izbledelih pojava na fotografije, koje bi trebalo da predstavljaju duha, bilo da su verovali medijumima koji su prizivali duhove. I, najvanije od svega verovali su u objektivnost svoje nauke poto, kako pojanjava Kale, ...da bi neko znanje bilo nauno, ono mora biti objektivno, mora odgovarati injenicama. (Kale 1982, 158) SPIRITUALIZAM KAO POTRAGA ZA NOVOM VRSTOM DUHOVNOSTI I SAMOSPOZNAJE U periodu izmeu 1880. i 1914. godine Velika Britanija poinje da se indentifikuje kao moderna drava. Meutim, moderna era je nagovetavala kako optimizam, tako i

206

zabrinutost. Nagle drutvene i politike promene praene su strahom od opadanja nivoa kulture kao i propadanja drave. U ovakvoj klimi se pojavljuje posebna vrsta okultizma koja e konstituisati bitan kulturni fenomen. Sam po sebi taj fenomen je predstavljao oigledan zaokret ranije evropske magijske tradicije, kao i istonjake spiritualnosti koje e sada poeti da deluju u modernoj urbanoj kulturi koja u tom trenutku prolazi kroz razliite promene. On e delovati i u kulturnom dijalogu koji e posmatratiti i religiju i magiju kao manifestacije iracionalnog. Kraj 19. veka poistoveivae se sa prosvetiteljskim poverenjem u neprikosnovenost ljudskog razuma. Taj razum trebalo bi da dovede do osloboenja od religijskog sujeverja kontrolom sveta prirode kroz nauku, kao i nove etike jednakosti i pravde postignutim kroz politiki i dravni sistem. U tom trenutku konvencionalne forme religioznosti vie nisu mogle da odgovore na zahteve sekularizovanog drutva, ali ni na zahteve onih koji su smatrali da drutvena promena mora da podrazumeva estetske i spiritualne pandane. Kao posledica, pojavljuju se razliite debate koje se tiu modernizacije, kao i mesta religije u novom, modernom drutvu. Razliiti sociolozi kao to su Marks, Dirkem i Veber jasno su sagledavali religiju kroz prizmu sekularizacijske teze, kao i stanovita da religija predstavlja samo jednu od ideologija kojom vladajue drutvene grupe hoe da odre svoju poziciju unutar drutva. Sekularizacijske teze su poivale na injenici da je 19. vek predstavljao krunu procesa modernizacije kroz sekularizaciju drutva, a samim tim dolazilo je do slabljenja znaaja religije. Sam Veber istie da je evoluirajui proces intelektualizacije i racionalizacije zapadnog sveta koji su kreirale nauka i nauno orijentisana tehnologija doveo do unitenja misterioznih moi i magijskih sredstava koje su u prethodnim vekovima dominirale. Spoljanjem svetu se sada oduzima znaenje jer nema nieg skrivenog, nevidljivog, kada je re o samoj egzistenciji, ali i etikim vrednostima koje su nekada ustanovljavale velike svetske religije. Spiritualizam je traio nain da povee nauku i religiju i pone da koristi osveenost i racionalnost modernog drutva u ime religije. Magija je za razliku od prethodnih vremena sada podrazumevala da magijske moi mogu biti jasno demonstrirane, a okultizam je sebe povezivao sa naunim potvrivanjem. Dakle, ne moe se porei da je on bio sastavni deo, pa ak i produkt novog naina sagledavanja sveta. Drugim reima, novi okultizam je bio deo procesa sekularizacije koji nije nosio u sebi ni neizbeno slabljenje niti gubitak znaajnih religijskih uverenja i ponaanja tokom modernog doba. On je pokazivao kako se potraga za duhovnim sadrajem moe izmeniti i adaptirati u klimu sekularizacijske kulture. (Owen 2004, 7-16) Obuhvatajui irok spektar verovanja razvio je veze sa mnogo drutvenih pokreta reformacija u 19. veku. Bilo da su ovi pokreti bili hrianski ili ne, glavno uverenje je bilo da se ivot nakon smrti nastavlja, kao i da due mrtvih obitavaju u nekoj vrsti drugog sveta koji se moe dosegnuti putem medijuma individua neobinog spiritualnog senzitiviteta. Sa ovim svetom moe se i komunicirati putem razliitih fizikih sredstava, egzaktno i materijalno prisutnih, koja obuhvataju spiritualno pisanje, kucanje, okretanje stola, kao i spiritualnu fotografiju. Kroz ovaj period od trideset godina odnos izmeu spiritualizma i drutveno-politikog i religioznog ustrojstva nikada nije bio razreen. Spiritualizam je nastavio da bude problematian do te mere da su mu se pripisivale sumnje u seksualnu neprigodnost, a razliita stanja koja su medijumi dostizali, bilo da je to trans ili nesvesnost, sva su povezivana sa samoposedovanjem i ukljuivala su otvaranje fizikog tela kao kanala za elje drugih (uesnika u seansi, fotografa, ili okupljenih duhova). (Shirland 2011, 80-101) Tako je jo jedan od aspekata okultnog i spiritualizma bio odnos izmeu istih i samospoznaje. Jer, ono to je bilo zajedniko za sve magijske tradicije jeste tendencija ovladavanja i upoznavanja sveta prirode. Samopotvrivanje, samospoznaja i kontrolisanje sveta prirode bile su bitne komponente buroaskog individualizma koji je uglavnom

207

povezivan sa 19. vekom, kao vekom potvrivanja naunog znanja ali i dominacije razuma. Meutim, novi okultizam se javlja kada su drutvene promene i modernizacija dovele do gubitka linog integriteta kroz homogenizaciju masovnog drutva. Magija je omoguavala neogranienu mo individui kao i uverenje da ona ima nekakav uticaj na drutvo. (Owen 2004, 7-16) Jer, ona je nastojala da povee moderno poimanje individualnosti (koje je poelo da se razvija jo od humanizma) sa intuicijom kao delom Bergsonovog dubljeg ja. Dosta ovih ideja razvijeno je u krugu francuskih spiritualistikih filozofa. Meu njima se nadrealno posmatralo kao stanje svesti koje je omoguavalo ljudima da stvore sliku o spiritualnom znaenju koje je trebalo da obogati njihovu percepciju sveta, ali i da dovede do spoznaje njegove sutine kao i njihove uloge u njemu. (Isto, 114-147) SPIRITUALNA FOTOGRAFIJA Spiritualna fotografija je predstavljala nain naunog dokazivanja medijacije sa svetom umrlih. Nju je ustanovio nekadanji grafiar Vilijam Mamler ezdesetih godina 19. veka. U Bostonu, a zatim i u Njujorku, on je uinio popularnim fotografske portrete konvencionalne u pozi i kompoziciji, u kojima se transparentni duhovi pojavljuju iza ili du modela, smatrajui da fotografska ploa moe da zabelei prisustvo koje nije vidljivo golim okom. Na ovakvim fotografijama vidljive su uglavnom glava ili ruka duha, a ne celo telo, dok neke prikazuju i alegorijske dodatke kao to su krstovi, leptiri, ljiljani.

Slika 1: Vilijam Mamler, spiritualne fotografije Spiritualni fotografi su imali uspeha zbog injenice da se fotografija u 19. veku povezivala sa nadrealnim, odnosno natprirodnim. Paralela izmeu spiritualizma i fotografije povuena je zbog toga to su pronaene odreene slinosti izmeu kamere opskure i metoda koji su korieni prilikom prizivanja duhova. Spiritualistike seanse su uvek sprovoene nou kako bi se osigurala maksimalna vidljivost za bilo koju manifestaciju koja bi se mogla pojaviti, kao to je tama bila kljuna i tokom izrade fotografija (sve do pojave digitalne fotografije). Ipak, najdublja veza izmeu fotografije i spiritualnih pojava je bio koncept medijuma u kojem je osetljiva ploa preuzela mesto ljudskom medijumu kada je pojam aparata koji vri medijaciju bio bukvalan. Neke spiritualne fotografije su stvorene samo korienjem ove osetljive ploe, a ne kamere ili soiva.

208

Jedna forma spiritualne fotografije pod imenom skotograf je predstavljala apstraktne are i mesta maglovite svetlosti za koje se smatralo da predstavljaju energije iz spiritualnog sveta. Jo jedan tip spiritualne fotografije, tvrdilo se da moe da uhvati energije koje isijavaju iz modela koje su se nazivale astralna tela. Meutim, pojava spiritualne fotografije se desila paralelno sa razvijanjem irokog spektra tehnika za manipulisanje putem fotografije kao to su izum duple ekspozicije i kombinacija tampanja korienjem vie negativa, koje su koriene kako u umetnikoj fotografiji, tako i u spiritualnoj. U meuvremenu je Vilijam Mamler uhapen zbog prevare koju je vrio prodajui spiritualne fotografije i iako njegova krivica nije dokazana, poinje da se javlja skeptino gledanje na iste. (Shirland 2011, 80-101) Diskurs o spiritualnoj fotografiji postavlja pitanja kao to su: Da li mi vidimo istinu?, ili jo kompleksnije: Da li se takva istina uopte moe videti?. Verujui tvrde da paranormalna fotografija stvara pristup spiritualnoj istini iznad moi normalne percepcije. Rad istoriara kulture Den Mejnvalda, koji roenje ovog fenomena postavlja u iri kontekst toga kako su ljudi reagovali na smrt u 19. veku, spiritualnu fotografiju predstavlja kao samo malo egzotiniji tip koncepta memento mori. Ovo je bio popularni anr postmodernih predstava napravljen da ovekovei smrt pre sahrane. Pogrebne slike mrtve dece bile su popularan anr dagerotipije jo tokom nastanka fotografije. Iz ove perspektive, spiritualni fotograf nastavlja tradiciju ka posle ivotu, odnosno duhovima mrtvih predaka. Na ovaj nain, spiritualna fotografija opet prikazuje poznatu funkciju fotografije koja omoguava ljudima da proive gubitak voljenih i zadre vezu sa njima, preko vraanja prisustva nekoga ko je odsutan (Katroga 2011, 23), sluei kao amblem za sve fotografije kao tvorce duhova. Osvrui se na iskaz Rolana Barta o trenutku fotografisanja: Ja tada zaista iskusim mikroverziju smrti. Zaista postajem avet., najzad nije ni vano da li je Mamlerovo otkrie bilo istinito ili lano. Sigurno postojanje spiritualne fotografije u svetu koji jedino moe da se formulie kao bivanje zaposednutim, podsea nas da produkcija duha obeleava sve fotografske reprodukcije. ivog ili mrtvog, fotografija predstavlja duh. Duhovi su svuda gde ima gledanja govori i ak Derida. (Kaplan 2003, 18-29) IDEJE SPIRITUALIZMA ISKAZANE U SLIKARSTVU DEJMSA VISTLERA Pojava spiritualizma i spiritualne fotografije koji se mogu sagledavati i kao nosioci socijalnih i religijskih promena, kao i mogunosti upotrebe i interpretacije naunih injenica, takoe su prisutne u drugim umetnikim medijima. Jedan od primera koji ovu ideju potvruje jeste slikarstvo Dejmsa Vistlera. Bilo je kritika da se Vistlerovo slikarstvo razvilo od vedrog realizma do senkovitih nijansi spiritualistike take gledanja koja se moda najbolje moe videti u njegovim crnim portretima. Sama tendencija ka realizmu govori o uplivu ideja racionalnosti, egzaknosti i korienju materijalnog sveta kao uzora za slikarstvo koje je se do tada baziralo vie na alegorijskom nego na naturalistikom predstavljanju stvarnosti i apstraktnih ideja. Sa druge strane, crni portreti se mogu analizirati kao primer koji potvruje tezu rada a to je mogunost shvatanja nauke kao ne samo one potpuno egzaktne. Njih predstavlja serija slika u prirodnoj veliini uraenih izmeu 1871. i 1894. godine. Na veini ovih ulja na platnu figura u veernjem odelu stoji u jednom beskonanom mranom prostoru sa nevidljivim izvorom svetlosti na levoj strani koji baca senku. Iako kritiari u Engleskoj, Francuskoj i Sjedinjenim Amerikim Dravama u ovim portretima vide aluzije na spiritualizam, crni portreti upuuju na istorijski trenutak kada je uspostavljena veza izmeu graenja povrine slike novim vizuelnim tehnlogijama irei sisteme verovanja o percepciji, smrti i ivotu nakon nje i predstojee kulture vizuelnog skepticizma. Moe se rei da je spiritualizam, odnosno spiritualna fotografija uticala na Vistlerove portrete. Ponekad je bio motivisan time to su njegovi modeli pripadali spiritualistikom pokretu. Takoe, nakon Vistlerove smrti Luis C. Aleksandar je tvrdio da mu se Vistlerov duh

209

javljao i komuncirao mu trideset eseja, nacrtanih portreta, na kraju mu diktirajui i knjigu, Ehoi Vistlera koju e Aleksandar objaviti 1910. godine u Londonu. Posebno je opsedajua kombinacija agresivnog trljanja i grebanja vidljivog na nekim portretima i delikatnosti koja je karakterisala Vistlerovo poznije slikarstvo. On je koristio meavinu boja kojoj je nedostajalo gustine i koju je pravio od terpentina, kopala i ulja od semena lana. Takoe je razvio postupak mrljanja platna, tretirajui ulje kao da su u pitanju transparentne vodene boje. Nematerijalnost pigmenta sluila je da naglasi otpornost platna, ali zatim je energino skidao slojeve nanesene boje. Na svom prvom crnom portretu, Aranman u crnom: portret F.R. Lejlenda Vistler je nadgradio nekoliko verzija slike na isto platno. Rezultat je bila povrina koja je izgledala teko, sa ehoima ranijih oblika i nejasnih naznaka i otisaka koji su skinuti. Ponekada je koristio i skalpel, otar kamen, kao i dosta gruba platna. Rezultat ovakvog rada je da su neki delovi slike vrlo fiziki postojani, dok su drugi bili toliko transparentni da se inilo da su nastali samo jednim potezom etkice. elei da negira uee umetnika prilikom nastanka slike, Vistler je teio da njenu fakturu uini misterioznom.

Slika 2: Dejms Vistler, Aranman u crnom, portret F. R. Lejlenda Ipak, veina crnih portreta nema ovakav tretman. Iako povrine pokazuju uniformnost, one sadre momente deklarativne boje, koja karakterie autora i deluje kao razarajui prekid u odnosu na dosta harmonian ostatak povrine slike. Da bi naglasio nematerijalnost, Vistler je koristio posebnu vrstu etkice od vrpce (trake) kojom je uspevao da ista kontinualna linija negde bude vidljiva, a negde da se ini kao da ne postoji. (Shirland 2011, 80-101) 210

UTICAJ SPIRITUALNE FOTOGRAFIJE NA VISTLEROVO SLIKARSTVO Zamraen okvir u koji je Vistler postavljao svoje modele bio je poreen sa kamerom opskurom, dok su prigueni i monohromatski sistemi njegovih portreta imitirali tonalni opus rane fotografije. Umesto postupnog graenja portreta na platnu, publika je smatrala da je Vistler nekako izvukao bie iz njega ili ga je transformisao uz pomo svoje imaginacije. Njegov uenik, Kenon Koks rekao je 1890. godine da njegove slike kao da su naslikane mislima. Na ovaj nain, Vistleru su dodeljene gotovo natprirodne moi, da kreira predstave ne toliko kroz dodir, koliko kroz imaginativnu koncentraciju. Izjavljivali su da portreti izgledaju kao da su skriveni unutar platna i da je majstor provodei dan za danom nad povrinom slike evocirao istu. Portreti bi zaista rasli i razvijali se kao entitet vrlo slino kao to negativ pod delovanjem hemikalija polako izbija. Dakle, Vistler bi se svojim stvaranjem mogao porediti sa spiritualnim medijumom. Ipak, najvea slinost izmeu spiritualne fotografije i Vistlerovih portreta moe se videti u predstavama fotografa F. M. Parka koji na tamnu pozadinu dodaje svetle glave, dok se ostatak tela modela stapa sa pozadinom. Slian tretman naglaavanja odnosa svetlo-tamno, samo drugaije postavljen, moe se videti na Vistlerovim delima. Senke izazvane nevidljivim izvorom svetlosti na crnim portretima imaju vanu ulogu da tela modela ostanu dovoljno supstancijalna na opstruirajuem svetlu kako ne bi izgledala kao da se utapaju u tamu pozadine. Vistlerovi portreti imitiraju uzajamno delovanje spiritualne fotografije izmeu pratnje duha i portretisanog subjekta tako da se glava ili ruka modela, izraenije naslikane, izdiu nad poluprovidnim telom koje se utapa u mranu atmosferu pozadine. Ovi ljudski oblici, pisalo se, deluju kao da se postepeno izdvajaju iz senke, kao da oivljavaju.

Slika 3: F. M. Parks, spiritualna fotografija Umetnika kritika u 19. veku, prilikom suoavanja sa radikalno novim slikarskim pojavama, nalazei se u problemu, poinje i Vistlerove radove da posmatra kao slikarski neiskrene. Vremenom razliita tampa iz istog razloga pie negativne kritike njegovih dela i posmatra Vistlerov metod kao odraz slikarske nekompetentnosti. U tom trenutku, magazin London opisuje Portret Saraseta kao Embrionskog fantoma koji je uasan u svom suptilnom nastajanju. S obzirom da se do kasnih sedamdesetih godina 19. veka na spiritualistiku praksu gledalo kao na popularnu zabavu i pametan trik, pre nego na ozbiljno religijsko ili nauno promiljanje, poela je da se naglaava i zabavljaka vrednost Vistlerovog dela. 211

Slika 4: Dejms Vistler, Aranman u crnom, portret Pabla Saraseta Zbog mnogo negativnih kritika koje su na Vistlera bile usmerene, on je imao problema da postane vrednovan kao profesionalni portretista u Londonu. Pa ipak, 1874. godine je u Flamanskoj galeriji otvorio svoju izlobu na kojoj je izloio neke od crnih portreta. Kako bi promovisao svoju novu tehniku kao moderan pristup portretu, Vistler je opsesivno pokuavao da pripremi galerijski prostor tako da se on razlikuje od pretrpanih zidova Akademije. Odluka da crne portrete izloi zajedno sa slikama svoje majke kao i Tomasa Karlajla je moda bila delimino motivisana injenicom da su oba ova sedea portreta bila povezana sa gubitkom, alovanjem i religijskim temperamentom. Odsutno prisustvo voljenih i aura strahopotovanja je opipljiva iako je nevidljiva u oba sluaja; ali kada su prikazani sa prvim crnim portretima i tako povezani sa spiritualistikim verovanjem u ivot nakon smrti i komunikacijom sa materijalizovanim duama voljenih koji su preminuli, oni mora da su sluili i kao protivtea, ali i adekvatan okvir spiritualizmu. (Shirland 2011, 80-101)

212

Slika 5: Dejms Vistler, portret majke

Slika 6: Dejms Vistler, portret Tomasa Karlajla RAZOTKRIVANJE METODA SPIRITUALNE FOTOGRAFIJE Klijenti spiritualne fotografije odbijali su da prihvate da fotografije nisu sadrale poruke izgubljenih voljenih ak i kada su uesnici seansi bili razotkriveni kao varalice. Ova tema proganjala je i skeptike zbog njihove elje da otkriju istinu koja se krije iza ovih pojava. Skeptici su, sa jedne strane, eleli da opovrgnu tvrdnje verujuih u predstavljanje nevidljivog u fotografiji i da skinu masku sa takozvanih natprirodnih predstava i ukau na obmanu. Tako, istoriar Rut Brandon demistifikuje in nastanka spiritualne fotografije objanjavajui lakou sa kojom fotograf moe da napravi prevaru duplom ekspozicijom i ve unapred pripremljenim negativima. Ipak, neki teoretiari posebnu panju posveuju pitanju zbog ega je toliko ljudi ipak verovalo u ovakve trikove. U klimi popularnosti spiritualizma, prilikom smrti blinjih,

213

prijatelji i roaci imaju oajniku potrebu za spiritualnim fotografijama i u njima vide upravo ono to ele. Frojdova analiza duhova i demona u delu Totem i tabu prua alternativni izvor za istraivanje psihoanalitike spekulacije na temu spiritualne fotografije i njene veze sa paranojom. Frojd navodi da duhovi i demoni nisu nita drugo da projekcije mrtvih predaka, odnosno projekcije ovekovih linih emocionalnih impulsa. ovek svoje emocionalne nadraaje eksternalizuje ka ljudima i susree se sa internim mentalnim procesima ponovo van sebe. Frojd se okree mehanizmu projekcije kako bi objasnio (para)postojanje duhova kao eksternalizacije internih mentalnih procesa. Prevoenjem (ili zapisivanjem, zabeleavanjem) ovih formulacija u fotografsku plou, spiritualni fotograf koji fotografie mrtvog pretka moe biti vien kao projekcija potrebe preivelog da stvori predstavu duha i tako zadri vezu sa njim i nakon odlaska sa zemlje. Ipak, projektovani duhovi se uvek na kraju okrenu protiv ljudi i prouzrokuju paranoju, jer preiveli oseaju ljubav i brinost prema njima. Projekciju ovakve ambivalencije u komleksu proganjanja Frojd naziva patolokim procesom u paranoji. Verujui, u spiritualnu fotografiju, prema Frojdu dakle, unosi proces patoloke paranoje zaboravljanjem da je slika duha zapravo njegova lina projekcija mrtvog pretka. Iz perspektive verujueg, aspekt paranoje kod spiritualne fotografije nalazimo u smislu da ona ilustruje upravo to da je objekat gledan od strane duha koji se na fotografiji ukazuje, to i prua dokaz spiritualizma. Spekulacija je otelotvorena u odbrani Mamlerovog rada u kojoj on objanjava da je fotograf samo medijum i ponizan instrument u rukama nevidljivih ponaajui se kao duhovni agent paranoinih manifestacija. (Kaplan 2003, 18-29) Slina paranoja koja je opsedala i skeptike i verujue (u duhove) vidi se i u odlunosti Vistlerovih optuivaa da predstave istinu iza slikarske idiosinkratinosti. Mnogi su se vratili optuivanju da njegova obeleja predstavljaju trikove perfomativnosti koja utie na posmatraa. Tokom poslednjih dvadeset pet godina Vistlerovog ivota oni su takoe spekulisali o razliitim bolestima od kojih bi on mogao bolovati. Dela su mu obeleavana histerijom i karakterisana su kao posledica njegove psihike i fizike slabosti. Takoe mu se pripisivalo i korienje razliitih droga, mentalna ogranienost kao i poistoveivanje sa histerijom koju poseduju enski medijumi. Meutim, ono to definitivno karakterie prihvatanje njegovih crnih portreta kao modernih, jeste opsesivna determinisanost kako verujuih tako i skeptika da otkriju istinu o njima u kulturi u kojoj raste nepouzdanost bilo kakvog realnog posmatranja stvari. ZAKLJUAK Reanje visoko popularizovanih otkria devedesetih godina 19. veka ukljuujui i rentgensko zraenje i beinu telegrafiju, transformisalo je percepciju vizuelnog sveta umanjujui status onoga to se vidi na svetlu kao nosioca istine. Ova otkria ponudila su spiritualistima nova nauna objanjenja za fenomene poput telepatije i otkrivanja do tada nevidljivih realnosti uz pomo novih medija. Dok su fotografi posmatrali ove rentgenske zrake kao prirodni produetak njihovog medijuma, okultisti su ih interpretirali kao intimno povezane sa spiritualnom fotografijom. Sa radikalnim menjanjem popularnog razumevanja svetlosti, prostora i stvari, koje je sledilo otkrie elektromagnetnih talasa i vibracija, romantiarskom uverenju da umetnik poseduje bolje razvijena ula i senzibilnost od obinih ljudi, simultano je data nova vrednost i uverenje. U tom vremenu, Vistler je istraivao ekstremno polje u kome slikarstvo postaje maglovito kod kojeg bi svaki sledei korak podrazumevao upadanje u apsolutnu neodreenost. Crni portreti nikada nisu stupili na taj poslednji stepenik i uspeno su stimulisali gledaoce, na slian nain kao to je to radila spiritualna fotografija, pozorina iluzija i rane filmske manipulacije. Vistlerovi crni portreti su uraeni i izloeni izmeu nastanka prve spiritualne fotografije u Engleskoj 1882. i projekcije prvih zaaranih slika u filmskim trikovima 1894. godine. Ovaj tehnoloki okvir je odredio njihovo prihvatanje poto

214

je kultura vizuelne nesigurnosti i uzbuenja obuhvaenog novim medijima transformisala tvrdnju u verodostojnost ak i tradicionalnih sredstava reprezentacije. Kao rezultat, sama materijalnost slike kao sredstva za prevaru i otkrovenje, preputa ulogu fotografiji i filmu koji e poeti da se bave validnou materijalne animacije. (Shirland 2011, 80-101) Ukoliko je teologija nauka, proizala iz ujedinjavanja religije i duhovnosti ukoliko postoje psihologija i filozofija koje se ne bave dogaajima, opipljivom stvarnou da li bi i spiritualizam mogao da se posmatra kao vrsta nauke, one koja se bavi nadorganskom stvarnou, koja se moe ponekad, ali ee ne moe, dokazati, a koja koristi dosta egzaktne metode kako bi ponudila jednu drugu interpretaciju sveta prirode, ali i duhovnosti? LITERATURA [1] S. Burns, Old Maverick to Old Master: Whistler in the Public Eye in Turn-of-the-Century America, American Art Journal, 22 (1), 1990, www.jstor.org. [2] E. Kale, Uvod u znanost o kulturi, pp. 150-158, kolska knjiga, Zagreb, Hrvatska, 1982. [3] L. Kaplan, The strange case of William Mumler spirit photographer, University of Minnesota Press, USA, 2008. [4] L. Kaplan, Where Paranoid Meets the Paranormal: Speculations on Spirit Photography, American Art Journal, 62 (3), 2003, www.jstor.org. [5] F. Katroga, Istorija, vreme, pamenje, pp. 17-41, Clio, Beograd, Srbija, 2011. [6] S. Novakovi, Uvod u optu metodologiju i istorija metodoloke misli, Filozofski fakultet, Beograd, Srbija, 1994. [7] A. Owen, The Place of Enchantment, British Occultism and the Culture of the Modern, pp. 7-147, The University of Chicago Press, USA, 2004. [8] J. Shirland, Embryonic Phantoms: Materiality, Marginality and Modernity in Whistlers Black Portraits, Art History, USA, 34 (1), 2011. [9] L. Vels, Fotografija, kritiki uvod, Clio, Beograd, Srbija, 2006.

215

THE HUGE AMMOUNT OF DATA AND STRUCTURES, IS THERE SOME SENSE BEHIND? ON SCIENCE TEACHING IN THE SCHOOLS, THE CHEMIST VIEW.
Branko J. Drakuli
Department of Chemistry - IChTM, University of Belgrade, Njegoeva 12, 11000 Belgrade, Serbia, bdrakuli@chem.bg.ac.rs

Abstract: In the first part of the text the huge number of data on small organic molecules, along with their experimentally obtained physico-chemical properties and biological activities recorded in chemical databases will be emphasized. After that some novel knowledge on intra- /inter- molecular interactions will be described, as the example of both the relations between structures and their properties, and the novel knowledge that arise from the analysis of experimental results which are systematically stored in databases. In the last part of the text, the author view on the possible improvements of the teaching natural science, and general benefits of such approach will be given. Keywords: Chemical databases, Chemical structures, Interactions, Science teaching

OGROMAN BROJ PODATAKA I STRUKTURA, POSTOJI LI NEKI SMISAO IZA TOGA? O NASTAVI I UENJU PRIRODNIH NAUKA U KOLAMA. VIENJE HEMIARA.
Branko J. Drakuli
Centar za hemiju - ICTM, Univerzitet u Beogradu, Njegoeva 12, 11000 Beograd, Srbija, bdrakuli@chem.bg.ac.rs

Apstrakt: U prvom delu teksta je naglaen ogroman broj sintetizovanih malih organskih molekula registrovanih u bazama podataka, zajedno sa opisanim fiziko-hemijskim osobinama i podacima o njihovoj biolokoj aktivnosti. Zatim je dat kratak prikaz nekih novih saznanja o intra- / inter-molekulskim interakcijama, kao ilustracija o odnosu strukture i osobina molekula i kao ilustracija novog znanja koje nastaje analizom eksperimentalnih podataka koji su sistematski klasifikovani u bazama podataka. Na kraju je dato vienje autora o moguem poboljanju nastave prirodnih nauka u kolama. Kljune rei: hemisjke baze podataka, hemijske strukture, interakcije, nastava prirodnih nauka u kolama

216

On September 2012, the PubChem database [1] comprises 100,3 million records, including 31 million pure compounds. Along with this, the few millions records on diverse biological activities of these compounds are available. The PubChem database are built, hosted and maintained by the National Center for Biotechnology Information (NCBI) [2], National Institute of Health, USA. The very brief, but clear, mission of the poll of chemical/biological databases, which includes the PubChem is the uncovering new knowledge. The basic idea behind building of such databases is to provide free accesses to well-covered and systematized data on the structure, properties and biological data of small molecules, which are described in primary literature so far, or arise from high-throughput screening campaigns [3], mainly performed in academic institutions. Along with this mathematical tools that facilitate structure-property and structure-activity relationships are also provided. The philosophy of such fine, well-coordinated web of data is clear. Insight in the correlation between the structures of small molecules, their properties and their biological activities should provide the tool for development of the novel compound with the desired properties/biological activities, finding of exact biological targets for known active compounds, finding novel chemical-biological interactions, etc.; Figure 1. Theoretically, 1040-10120 small organic molecules comprised of C, H, O, N, S, P and halogens, and having Mw 500 can be prepared. Such huge number of possible chemical structures is often described as chemical space [6]. Terms arise by comparison of the number of possible structures with the universe, the space occupied by the huge number of stars, planets and other objects, Figure 2. Limitation of Mw was imposed from the empirical knowledge that majority of drugs on the market, or those which enter clinical trials have Mw 500.

Figure 1. Par of the record of acetylsalicylic acid (Aspirin) from PubChem database.

217

Figure 2. Chemical space. So, there is huge number of real compounds, but we are far from limits. Data on all those compounds (structures, properties) cannot be memorized; still all such data on existing molecules, can be stored in electronic databases. Such databases did not offer only rough data on compounds included, but tools of comparison of structures and their properties. The goal of such (very valuable) addition to databases is observation of trends between structures and properties or trends between structure and activities, as noted above. Along with the knowledge needed to build such cheminformatics [7] tools, the underling principles founded in the Nature appears in this point. We collect data of different types by observations of limited number of objects, at first. As the very simple example, data on molecular volume and molecular weight can be used as descriptors of compounds in one dataset. From this data we than could observe trends between two (or usually much more) descriptors. If such regularities are persistent for larger set of compounds we could make mathematical model and than could use such model to predict properties of compounds that did not belong to dataset used for building of the model. Even given example is simple and trivial (molecular volume for sure will rise with rising molecular weight of compounds, and there is no opposite trends), it underlines principles which are usually used when we describe rules of the nature. When we observe some regularity which are persistent and are applicable on the large set of observation, and such regularity could be fully described and quantified, we have a general principle that can become useful tool for further prediction. In this manner the Newton laws of motion have been defined, and many classes of chemical reactions were initially described in the same away. For sure relations and regularities that Nature cover are much more complicated than above given example, and the huge effort on data collections, design of experiments and data analysis have been done so far by brilliant minds in past to provide us with present positive knowledge that we used in natural sciences. Teaching of science in the schools should follow such trends, it is more fruitful to learn about principles, regularities and relations, than trying to memorize huge amount of data, matter of fact latter is impossible. In communication with students, graduates, postgraduates, as well as with secondary-school pupils I gained strong impression than there are no sufficient efforts to emphasize above mentioned consistently through the learning/teaching process in our schools. As the trivial example, the simple neutralization 218

reaction between sodium hydroxide and sulfuric acid is straightforwardly explainable if structure of H2SO4 (connectivity between the atoms) is known. But I was unable to find such structure both in elementary and secondary school textbooks. Now, let see how we broaden present knowledge from existing data and observations. It is well known fact that molecules could interacts among themselves by polar and non-polar interactions (mainly hydrophobic) [8]. Of polar interactions hydrogen bond is for sure most known [9], Figure 3.

a) b) Figure 3. Hydrogen bonding: a) intramolecular; b) intermolecular. There are two heteroatoms (in organic chemistry O, N, S, P (and halogens), which are more electronegative than C of which backbone of all organic molecules are composed). Those heteroatoms could be located on different part of the same molecule, or could be located on two neighboring molecules. If one of such heteroatoms bears H (for example -OH group), the hydrogen bond is formed between this H and the other heteroatom (located on the other part of the same molecule, or on the neighboring molecule, providing that two molecules or different parts of the same molecule are close enough and have a favorable spatial arrangement). The last heteroatom involves its lone pair in such interaction. Relatively long after the description of the hydrogen bond, the concept of the halogen bond [10] arises. Such bond involves mainly heavier halogen atoms (Cl, Br, I), but this time the hydrogen connected to other heteroatoms is not requisite, most often the other heteroatom itself interacts with the halogen. Very recently the fluorine bond is systematically examined in very useful manner, i.e. the detail insight is given on how we can tune properties of organic compounds that comprise fluorine to obtain desired interactions that fluorine bond make intra- or intermolecularly [11]. Number of other polar interactions was also described in the last 50 years, including interactions of the aromatic systems with hydrogen connected to carbon (i.e. atom which have no significantly different electronegativity comparing to other atoms to which is bonded). All those interactions have significantly less strength than hydrogen bonding, but after the first description of HB it have been intuitively known that similar interactions probably could exist. Not so obvious interactions of the same type, very important to structure and integrity of the proteins, are described some nine years ago [12], where carbonyl carbon of one carbonyl moiety interacts with the oxygen of other carbonyl moiety, Figure 4. Interaction was found by analyzing 3D structures of small organic compounds, still is very important in large biomacromolecules.

219

Figure 4. The C=OC=O interactions, R = C, N, O Well-known fact is that we artificially divided the nature in different disciplines, originally - physics, chemistry and biology to facilitate the examination of its principles and the data that we collected by the observation and experiments. Mathematics provides the tool for quantification of our results. By time, numberless disciplines on the interfaces arise. Originally teaching of science disciplines in the schools was shaped in a way to show basic principles and to add minimum data on this. In this way pupils should understand the most important parts of the discipline in quest and be able to solve the simple problems using such knowledge. As mentioned above, my impression is that such concept is not persistent in our schools, most probably due to subjective circumstances and objective problems. From this end science learning in the schools could be simply more, or (unfortunately often) less successful. On the other side scientist with some practice have a very clear knowledge on usefulness of the training in the solving puzzles provided by the Nature (based of the knowledge and experience of the researchers). Such experiences are useful well beyond the problems in quest and allow the clear, unbiased and rational view on every-day situation and problems. So teaching on science in schools should not benefit only from knowledge adopted, but in large extent should shape way of thinking and perception in many respects in future lives of pupils. In this way such people will be, most probably, significantly less receptive for many oddly interpreted information, semi-information, prejudice and alike, far out of purely scientific problems. In conclusion, the Nature is huge mosaic that we solved in puzzle-like manner in some small parts. The way of Its organization give us much more useful knowledge then the rough data and connection between those data; and we should attempt that those facts be alive in our schools. REFERENCES [1] http://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/ [2] http://www.ncbi.nlm.nih.gov/About/index.html [3] J.A. Frearson, I.T. Collie, HTS and hit finding in academia from chemical genomics to drug discovery, Drug Discovery Today, 14 (2009) 11501158 [4] http://www.cas.org/ [5] R.M. Jankov, B.J. Drakuli, Pedesetmilioniti mali molekul registrovan u Chemical Abstract-u, ili kako se pretraivala hemijska literatura nekada i sada, Hemijski Pregled, 5 (2010) 3-7 [6] C.M. Dobson, Chemical space and biology, Nature 432 (2004) 824-828 [7] J. Gasteiger, T. Engel (Eds.) Chemoinformatics: A Textbook, John Wiley & Sons, 2004 [8] D. Chandler, Interfaces and the driving force of hydrophobic assembly, Nature 437 (2005) 640-647 [9] T. S. Moore, T. F. Winmill, The state of amines in aqueous solution Journal of Chemical Society 101 (1912) 1635 [10] http://en.wikipedia.org/wiki/Halogen_bond [11] A. Vulpetti, C. Dalvit, Fluorine local environment: From screening to drug design, Drug Discovery Today 17 (2012) 890-897 [12] T. Schulz-Gasch, M. Stahl, Scoring functions for proteinligand interactions: a critical perspective, Drug Discovery Today: Technologies 1 (2004) 231-239 All links to web pages are functional on 08/10/2012. 220

UENICI U MUZEJU HEMIJE

Jasminka N. Korolija*, Aleksandar M. orevi i Igor M. Matijaevi Hemijski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Srbija korolija@chem.bg.ac.rs, alek2102@gmail.com, igormat@chem.bg.ac.rs Apstrakt: Ve decenijama u svetu se organizuju posete uenika razliitih uzrasta svim vrstama nacionalnih muzeja. Te posete su sastavni deo kolskih programa i imaju veliku obrazovnu i vaspitnu ulogu. U dananje vreme kada jedan od vanih principa savremenog obrazovanja predstavlja povezivanje nauke, tehnologije i drutva, uenike posete muzejima sve vie dobijaju na znaaju. Vaspitna uloga ovih poseta je takoe velika jer se uenici kroz njih upoznaju sa kulturnom i naunom batinom svoje zemlje. Ue se koliko je vano sakupiti batinu, uiniti je dostupnom graanima i koliko ju je vano sauvati za budue generacije. Naslee hemiara nae zemlje uva se u Muzeju hemije (Zbirci velikana srpske hemije). Ovaj mali Muzej je dragoceno svedoanstvo o razvoju hemijske nauke i nastave hemije u Srbiji od sedamdesetih godina 19. veka do danas. U muzeju se mogu videti dokumenta i oprema prve hemijske laboratorije na Liceju i Velikoj koli, knjige iz 19. veka (meu njima i nai prvi hemijski udbenici), dokumenta, prepiska i fotografije naih znaajnih hemiara i drugi predmeti iz njihove ostavtine. Sauvano je oko 2000 neorganskih i organskih supstanci u originalnom pakovanju sa Liceja i Velike kole, to znaajno obogauje ovu naunu i kulturnu ostavtinu. U muzeju postoje razliiti instrumenti, aparati, grejna tela, aparature i delovi aparatura koje su u prolosti upotrebljavane u hemijskim laboratorijama, zbirke ruda i minerala koje su koriene kao nastavno sredstvo. U programu rada Muzeja hemije obavljaju se i aktivnosti za popularizaciju prirodnih nauka. U vezi s tim organizuju se grupne posete uenika osnovnih i srednjih kola iz Srbije. Od marta 2012. godine u navedenu aktivnost Muzeja ukljueni su i studenti viih godina Hemijskog fakulteta. U okviru akcije Otvorene laboratorije ekaju uenike odvijaju se i grupne posete muzeju hemije u trajanju od oko 60 minuta. Studenti kustosi objanjavaju eksponate, daju razliite informacije vezane za rad i ivot srpskih hemiara, postavljaju pitanja i daju odgovore na pitanja uenika. Na kraju posete uenici popunjavaju upitnik. Popunjavanje upitnika je anonimno. U ovom radu su izneti rezultati anketiranja 125 uenika osnovnih i srednjih kola. Odgovori na devet pitanja, zatvorenog i otvorenog tipa, pruaju uvid u odnos uenika premu ovakvim posetama i korisnosti tih poseta u okviru osnovnokolskog obrazovanja. Poseta muzeju trebalo bi da ohrabri uenike da doivljavaju muzej kao jo jednu mogunost za lino obrazovanje van kolskih klupa. Pretpostavka je da organizovane posete muzeju hemije mogu doprineti pozitivnom odnosu uenika premu hemiji kao nauci i kolskom predmetu. Kljune rei: muzej hemije, uenici osnovnih kola, organizovana poseta, anketa

korolija@chem.bg.ac.rs, Hemijski fakulet, Studentski trg 12-16, Beograd, Srbija

221

STUDENTS AT THE MUSEUM OF CHEMISTRY

Jasminka N. Korolija*, Aleksandar M. orevi and Igor M. Matijaevi Faculty of Chemsitry in Belgrade, Serbia korolija@chem.bg.ac.rs, alek2102@gmail.com, igormat@chem.bg.ac.rs Abstract: Throughout the world students of all ages have been visiting all kinds of national museums for decades. These visits are frequently an integral part of the school curriculum and have a vital educational role. Nowadays, one of the main principles of modern education is integration of science, technology and society, and museum visits are gaining in popularity considerably. Furthermore, the educational role such visits play is in encouraging students to explore cultural heritage of their country. Students become aware of the importance of promoting cultural heritage, making it available to public, and preserving it for the future generations. The Museum of Chemistry (The Great Serbian Chemists' Collection) preserves the legacy of our leading figures in science. This small, but valuable museum is a testimony to the development of chemical science and chemical education in Serbia, and it houses archival materials from the second half of the 19th century to present. The museum features major collections of artifacts including the first chemical laboratory at the Belgrade Lyceum, as well as the 19th century chemistry books (including the first edition of Serbian chemistry textbook). Furthermore, the museum exhibits numerous documents, personal papers, correspondence and photographs of our prominent scientists. In addition, the museum collection includes almost 2000 inorganic and organic substances preserved in their original containers from the days of the Gymnasium and the Lyceum, which highlight the history of the chemical and molecular sciences. Moreover, the museum houses scientific instruments, appliances, heating devices, apparatus and parts of apparatus which were used in early experiments and lab work. There is also a collection of ores and minerals which were used as teaching tools. In the attempt to widen the scope of its activities, and provide students with opportunities to engage with concepts related to chemistry, the Museum has organized guided group tours for primary and secondary schools in Serbia. In March 2012, the Museum piloted a project to include senior students of the Faculty of Chemistry as tour guides. As part of the program Open Labs Await Students, 60-minute guided group tours have been lead by students ''curators'' who explain the collection, provide information regarding the life and work of outstanding Serbian chemists, answer students questions, and lead discussions designed to encourage analytical thinking. At the end of group tours, young visitors give feedback by filling out questionnaires anonymously. This paper presents questionnaire results completed, so far, by 125 elementary school students. The questionnaire consisted of nine open and close-ended questions pertaining to students assessment of the Museum visit, and its usefulness in primary school education. The school visit program and student feedback are intended to encourage and motivate students to experience the Museum as yet another opportunity for self-education outside the classroom. Consequently, the assumption is that organized visits to the Museum of Chemistry will foster a positive student attitude towards chemistry, and science in general, as a school subject. Acquiring the habit of museum visits in early childhood stimulates appreciation for human achievement and develops and sustains personal needs when students become adults. Keywords: Museum of chemistry, elementary school students, organized visits, surveys
*

korolija@chem.bg.ac.rs, Faculty of Chemistry, Studentski trg 12-16, Belgrade, Serbia.

222

UVOD Ambijentalna nastava sastavni je element formalnog obrazovnog sistema. Ona se moe definisati kao poduavanje/uenje u sredini izvan uionice. Zapravo, i kolski hol, hodnik ili dvorite mogu se shvatiti kao pedagoki ambijent, kao i daleko udaljeniji prirodni resursi i drutveno-kulturne ustanove i objekti. Realizacija ambijentalne nastave, tj. ukljuivanje prirodnih i drutvenih resursa kao pedagokih prostora predstavlja vano pitanje od ijeg reavanja zavise mnogi aspekti kolskog ivota i rada, kao i pozicioniranje kole kao vaspitno-obrazovne institucije u drutvu [1, str. 173]. Jedinstvenost uticaja ambijenta na uenike kognitivne i afektivne karakteristike, razlog je zato didaktiari insistiraju da se redovno organizuju izleti i ekskurzije, kao najei nain organizovanja ambijentalne nastave. Muzeji su esto zastupljeni prostor izvan kole u kome se organizuje ambijentalna nastava. U ovom radu, akcenat je na uenikoj poseti Zbirci velikana srpske hemije (koja e, iako formalno nije muzej, u daljem tekstu biti imenovana kao Muzej hemije). Ve decenijama u svetu se organizuju posete uenika razliitih uzrasta svim vrstama nacionalnih muzeja. Te posete su sastavni deo kolskih programa i imaju veliku obrazovnu i vaspitnu ulogu. U dananje vreme kada jedan od vanih principa savremenog obrazovanja predstavlja povezivanje nauke, tehnologije i drutva, uenike posete muzejima sve vie dobijaju na znaaju. Vaspitna uloga ovih poseta je takoe velika jer se uenici kroz njih upoznaju sa kulturnom i naunom batinom svoje zemlje. Ue se koliko je vano sakupiti batinu, uiniti je dostupnom graanima i koliko ju je vano sauvati za budue generacije. U ovom radu batina tj. kulturno naslee shvaeno je onako kako ga vidi Unesko; naslee je odraz living culture...as much as that of the past [2], stoga se moe rei da batina podrazumeva dobra koja su nasleena od prethodnih generacija ili koja nastaju u sadanjosti, a imaju specifinu vrednost za ljude i treba da budu sauvana za budue generacije [3]. PREGLED LITERATURE O UENJU I PODUAVANJU U MUZEJU Kako istraivanja pokazuju, posete muzeju ostavljaju veoma esto dubok trag, jer se pamte i nakon dugo godina [4]. Za shvatanje prirode uenja u muzeju (i, uopte u bilo kom ambijentu) neophodno je sagledati tri perioda: (1) period koji je prethodio poseti muzeju, (2) period same posete i (3) period nakon posete muzeju [5]. Prvi period je vaan jer e deavanja u muzeju biti oblikovana u velikoj meri predznanjima uenika, ali i linim stavovima i interisima koje pojedinci imaju. S druge strane, s obzirom na prirodu uenja, kao kumulativnog i kontekst-baziranog procesa, nesumnjivo su vane i aktivnosti koje slede poseti muzeju kako bi se izvrio transfer sa muzejskog konteksta na kontekst svakodnevnog ivota uenika [6]. U literaturi postoji iroka saglasnost o znaaju prvog i poslednjeg perioda za pedagoku efikasnost posete muzeju [7,8]. Dosadanja istraivanja uglavnom su bila usmerena na drugi period. Uenje u muzeju moe biti direktnog i indirektnog tipa [4]. Predavanje, kao oblik direktnog tipa, najei je nain interakcije kustosa i posetilaca, tj. uenika. Meutim, podjednako vani su i tekst koji se saoptava i informacije o izloenim predmetima (artefektima). Sa aspekta posmatranja uenja kao izgradnje mentalnih modela, a posredovanih socijalnim kontekstom, od vanosti su tzv. kritini dogaaji koji utiu na izgradnju i rekonstrukciju mentalnih modela na nain da iniciraju, odravaju i prekidaju diskurs izmeu onih koji ue i onih koji poduavaju [9]. Za uenje u muzeju od posebne je vanosti sloboda koja se daje uenicima u toku posete. Naime, pitanje je da li celokupno vreme posete u potpunosti treba strukturirati, ili, u potpunosti prepustiti uenicima na izbor, to je druga krajnost. Meutim, kako je jedno istraivanje ukazalo [10], najbolje je ako je ta sloboda ograniena. Takoe, veoma se razmatra i uloga radnih listova, kao materijalnog vodia kognitivne angaovanosti uenika, tokom uenja u muzeju [11]. Ova strategija, 223

ukoliko se pravilno koristi, moe poveati povezanost planova i programa sa aktivnostima uenika u muzeju, jer, kako su istraivanja pokazala, mnoge posete su slabo povezane sa propisanim kurikulumom [7]. Osim toga, jedna studija je pokazala da veina nastavnika nije imala jasnu ideju kako da se iskoristi muzej kao informalna sredina za uenje [7]. Neophodnost pripreme za posetu muzeju je bitna zbog toga to se bez valjane pripreme uenici usredsreuju i na aspekte okruenja koji nisu relevantni za uenje [7]. Nedavno istraivanje ukazalo je da poduavanje u kolskom ambijentu i onom u muzeju imaju velike slinosti, to namee pitanje o tome da li je ta slinost poeljna i pogodna za postizanje vaspitno-obrazovnih ciljeva [4]. Takoe, za efikasanu posetu muzeju znaajno je da se usaglase uloge nastavnika i kustosa u toku posete. Naime, u jednom istraivanju [4] je primeeno je da su u neskladu stavovi nastavnika i kustosa po pitanju odgovornosti u odravanju discipline uenika. Sve izloeno pokazuje da posete muzejima moraju biti dobro pripremljene i organizovane kako se ne bi svele na posetu radi posete. O ZBIRCI VELIKANA SRPSKE HEMIJE Naslee hemiara nae zemlje uva se u Muzeju hemije koji je smeten u zgradi Hemijskog fakulteta u Beogradu. Zbirka je osnovana 2002. godine. Ovaj mali Muzej je dragoceno svedoanstvo o razvoju hemijske nauke i nastave hemije u Srbiji od sedamdesetih godina 19. veka do danas. U muzeju se mogu videti dokumenta i oprema prve hemijske laboratorije na Liceju i Velikoj koli, knjige iz 19. veka (meu njima i nai prvi hemijski udbenici), dokumenta, prepiska i fotografije naih znaajnih hemiara i drugi predmeti iz njihove ostavtine. Sauvano je oko 2000 neorganskih i organskih supstanci u originalnom pakovanju sa Liceja i Velike kole, to znaajno obogauje ovu naunu i kulturnu ostavtinu. U muzeju postoje razliiti instrumenti, aparati, grejna tela, aparature i delovi aparatura koje su u prolosti upotrebljavane u hemijskim laboratorijama, zbirke ruda i minerala koje su koriene kao nastavno sredstvo. Godine 2003. Zbirka je pristupila Zajednici naunotehnikih muzeja Srbije koja postoji od 1991. godine. Ovoj profesionalnoj asocijaciji pristupilo je 16 muzeja i zbirki koji se nalaze irom Srbije i koji danas ine jedinstvenu mreu [12]. Sedite Zajednice nalazi se u Muzeju nauke i tehnike u Beogradu. U programu rada Muzeja hemije predviene su i aktivnosti vezane za popularizaciju prirodnih nauka. Od poetka rada Muzeja predviene su organizovane grupne posete uenika osnovnih i srednjih kola. Ove posete obino su se deavale u okviru uenikih ekskurzija, tokom obilaska znamenitosti Beograda, ukoliko su voe ekskurzija bili profesori hemije. Broj poseta, vezan za nastavu hemije, bio je neznatan do 2008. godine. Godine 2008. Muzej hemije je bio ukljuen u manifestaciju No muzeja i zahvaljujui toj i propratnoj manifestaciji (Izmeu magije i hemije) u narednim godinama broj poseta muzeju je poeo da raste. METODOLOGIJA U cilju popularizacije prirodnih nauka, od februara 2012. godine na Hemijskom fakultetu postoji program ''Otvorene laboratorije Hemijskog fakulteta'' za uenike osnovnih i srednjih kola. U okviru ovog programa organizuje se i poseta Muzeju hemije u trajanju 45 60 minuta. U zakazanom terminu, za vreme vikenda, uenici dolaze u pratnji svoga/svojih profesora. Broj uenika iz jedne kole moe biti 10 30. Predvieno vreme trajanja programa po grupi je 2 3 sata. Da bi vreme trajanja posete bilo najbolje iskorieno program se sastoji iz tri dela: (1) poseta Muzeju hemije (slike 1, 2), (2) uestvovanje u kvizu, (3) obilazak laboratorija i posmatranje i izvoenje ogleda (slike 3, 4).

224

Slika 1. Student-kustos pokazuje stara dokumenta

Slika 2. Student-kustos pria o retorti

Slika 3. Uenici vebaju odmeravanje zapremine Slika4. Demonstracioni ogled Duh iz boce

Ukoliko u grupi ima oko 30 uenika oni se dele u tri grupe koji sukcesivno prolaze kroz sve delove programa. Posetu vode studenti kustosi koji su upoznati s istorijom fakulteta, istorijom razvoja hemijske nauke u Srbiji i znaju sadraje nastavnog plana i programa za osnovnu i srednju kolu. Poseta Muzeju hemije zapoinje u holu Fakulteta razgledanjem modela molekula (obraa se panja na mali model molekula vode koji uenici treba da prepoznaju). Sledi razgledanje makete zgrade Fakulteta i upoznavanje s istorijom gradnje, a potom pria o ivotu i radu profesora koji su bili najzasluniji za njenu izgradnju. Razgovor sa uenicima se nastavlja kod vitrine, koju su uredili studenti hemije. U vitrini se nalaze modeli razliitih molekula o kojima se ui ili koji su poznati iz svakodnevnog ivota, primerci posua i pribora koji se danas upotrebljavaju u laboratorijama i primerci knjiga i praktikuma koje su pisali profesori i saradnici Hemijskog fakulteta. Kod modela Periodnog sistema hemijskih elemenata u obliku kupe (model je napravljen 1997. godine za izlobu ''Svet hemije'' koja je organizovana povodom sto godina od osnivanja Srpskog hemijskog drutva) studenti zapoinju razgovor o hemijskim elementima. Podstiu uenike da pokau svoje znanje o sledeem: simbolima elemenata, nekim svojstvima elemenata, strukturi atoma, rednom broju elementa, masenom broju, relativnoj atomskoj masi, Periodnom sistemu elemenata, D. I. Mendeljejevu. Nakon toga, se hodnikom u kome se u vitrinama nalaze supstance s kraja 19. i poetka 20. veka stie do Muzeja hemije. Izloene supstance su veoma bitne za istoriju hemije u Srbiji jer pruaju uvid u istraivanja kojima su se bavili hemiari toga vremena. Ovde se sa uenicima razgovara o izolovanju, sintetisanju, nainima za preiavanje i uvanju supstanci. Sve ovo je priprema za obilazak glavne imovine Muzeja hemije. Kroz ove razgovore uenici treba da posetu Muzeju hemije prihvate kao priliku da proire znanja koja ve poseduju. U centralnom delu Muzeja hemije, studenti pokazuju i 225

objanjavaju uenicima ivot i rad znaajnih srpskih hemiara, pokazuju dokumenta koja svedoe o tom radu, pokazuju instrumente, staro hemijsko posue, i udbenike iz 19. veka. Na osnovu artefekata u muzeju uenici se upoznaju sa poecima hemijske industrije u Srbiji. Brojna dokumenta i fotografije svedoe o tome da su se u Dravnoj hemijskoj laboratoriji, koja je osnovana 1882. godine, radile razliite analize, na primer, prirodnih voda, minerala, ruda, ivotnih namirnica, kovanog novca, i supstanci potrebnih u vojnoj industriji, odnosno svedoe o tome kako se u Srbiji razvijala hemijska struka. Nakon zavrene posete Muzeju, uenici popunjavaju upitnik (prilog 1) u kome iznose svoje miljenje. U periodu od marta do juna 2012. godine Muzej hemije je posetilo 125 uenika osnovnih (79) i srednjih kola (41). Pet uenika nije navelo kolu iz koje su doli. Najvie je bilo uenica (73), broj deaka je bio manji (48), dok etiri uenika nisu odgovorile na ovo pitanje. Gotovo svi uenici bili su iz Beograda (99), dok su ostali bili iz drugih mesta (19). Sedam uenika nije navelo mesto iz koga dolazi. Upitnik sadri devet pitanja, od kojih se sedam direktno odnosi na posetu Muzeju hemije. Pitanja su, osim jednog, zatvorenog tipa (alternativnog ili viestrukog izbora). U odgovoru na 8. pitanje trebalo je navesti nazive bar dva muzeja u blizini Muzeja hemije s obzirom na to da Beograd ima 39 muzeja od kojih se veliki broj nalazi u okolini Hemijskog fakulteta. Deveti zadatak je zatvorenog tipa i povezuje posete festivalu ogleda Izmeu magije i hemije i Muzeju hemije u manifestaciji No Muzeja. Iako je odreen broj uenika posetio festival Izmeu magije i hemije, 77% uenika nije posetilo Muzej hemije. Ovaj podatak ukazuje na to da je potrebno jo vie raditi na popularizaciji samog Muzeja. Analiza odgovora na pitanja u upitniku treba da da uvid u zapaanja i stavove uenika o poseti Muzeju. REZULTATI I DISKUSIJA Prema rezultatima upitnika, uenici su pozitivno ocenili model Periodnog sistema elemenata u obliku kupe i vitrinu u holu fakulteta. Naime, 42% uenika je navelo da im se model PSE veoma dopada, a 44, 8% da im se dopada. Preostalih 12% uenika ine oni koji nemaju svoje miljenje, kojima se model ne dopada ili uopte ne dopada. Slina distribucija je i za vitrinu u holu u kojoj se nalaze modeli molekula, hemijski pribor i posue i udbenici i praktikumi iz hemije. Tako se 92% uenika izjasnilo da im se vitrina veoma dopada, odnosno dopada, dok 8% ili nema miljenje ili se o ureenosti vitrine negativno izjasnilo. Izgled vitrine sa starim hemikalijama ocenjen je pohvalno od strane uenika, jer je 92% uenika odgovorilo da su vitrine dobro ureene. Preostalih 8% uenika nije odgovaralo na ovo pitanje. O vremenu trajanja posete i studentima koji su bili u ulozi kustosa uenici su dali sledea miljenja. Najvei broj njih (61%) smatra da je poseta trajala dovoljno dugo, dok 22,4% smatra da je poseta bila kratka. Svega 15,2% smatra da je poseta trajala dugo. Ovakvi rezultati pokazuju da je vreme trajanja posete bilo dobro odreeno i da ima uenika koji bi eleli da jo vie saznaju o Muzeju hemije. Osim toga, rezultati dobijeni na ovom pitanju su znaajni jer ukazuju da pri buduem planiranju posete Muzeju u ponudi treba da bude i razliita duina trajanja posete. Rad studenata naiao je na dobar prijem kod uenika jer se 89% njih izjasnilo da su studenti bili dobri kustosi. Uenici su prepoznali znaaj posete Muzeju za uenje hemije jer se 56% izjasnilo da je poseta korisna a 23% smatra je veoma korisna. Miljenje nije dalo 12,8%, dok 8% uenika smatra da poseta Muzeju nije od koristi za uenje hemije. Iz odgovora se vidi da su uenici pokazali interesovanje za istoriju razvoja hemije, pre svega u Srbiji, to bi moglo da se uzme kao potkrepljene ideji da ovi sadraji budu zastupljeni u nastavnim planovima i programima u osnovnoj i srednjoj koli. Veina uenika (77,6% ) navela je naziv jednog od izloenih predmeta u Muzeju koji im se dopao, a meu njima su: stari udbenici, mikroskop, ozonizator, spektroskop, spektrofotometar, 226

primerci minerala, portreti naunika, itd. to se tie rezultata na deveto pitanje stie se utisak da uenici nisu upoznati sa muzejima u okolini Hemijskog fakulteta jer je svega 49,6% uenika navelo dva muzeja 7,2 % jedan, dok 43,3% nije dalo odgovor na ovo pitanje. Dobijeni rezultati nisu zadovoljavajui jer je veina posetilaca bila iz beogradskih kola, i pokazuju da obilazak muzeja nije dovoljno zastupljen u toku kolovanja. Imajui u vidu da muzeji imaju znaajnu vaspitno-obrazovnu ulogu, izostanak poseta muzejima predstavlja problem koji treba reavati i u ije reavanje treba da budu ukljuene prosvetne vlasti. ZAKLJUAK Na osnovu odgovora dobijenih u upitniku, neposredno nakon posete Muzeju hemije, moe se zakljuiti da je poseta bila u znaajnoj meri uspena i da sa ovakvim aktivnostima treba nastaviti. Moe se pretpostaviti da bi organizovane posete Muzeju hemije doprinele razvoju pozitivnog odnosa uenika prema hemiji kao nauci i kolskom predmetu. U kom pravcu treba da idu budua istraivanja o uenju u muzeju (ili nekom drugom ambijentu) prema preporukama Narst* organizacije saeto je u est taaka: (1) ispitati prekursore angaovanja u uenju (pre svega faktore koji utiu na motivaciju i interes), (2) razmotriti uticaj fizikog konteksta u kome se odvija uenje, (3) istraiti socijalne i kulturoloke medijacijske faktore koji utiu na uenje, (4) staviti akcenat na longitudinalna istraivanja kako bi se naglasilo da je uenje kumulativni proces, (5) istraiti sam proces uenja kako bi se naglasilo da je uenje proces, a ne samo ishod, (6) upotrebljavati raznovrsne, i u odnosu na danas upotrebljivane, inovativne metode uenja/poduavanja i procenjivanja znanja [13, 14]. Sa ovakvim teorijskim okvirom organizacija i realizacija buduih poseta Muzeju hemije dae doprinos kognitivnom i afektivnom razvoju uenika. Zahvalnost: Ovaj rad rezultat je istarivanja u okviru projekta 179048 koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja. LITERATURA [1] S. Anelkovi, Z. Stanisavljevi Petrovi, Znaaj prirodnih i drutvenih resursa u funkciji integracijskog i ambijentalnog pristupa u inoviranju funkcija kola, Glasnik Srpskog geografskog drutva, 91 (1), 171-193, 2011. [2] http://portal.unesco.org/culture/en/ev.phpURL_ID=2185&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html ( 3.11.2012) [3]http://sr.wikipedia.org/sr/%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%82%D1%83%D1%80%D0 %BD%D0%B0_%D0%B1%D0%B0%D1%88%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0 ( 3.11.2012)
* Dananji autoriteti u domenu uenja prirodnih nauka u izvankolskom ambijentu navode da se i nakon

viedecenijskog istraivanja jo uvek ne nazire sveobuhvatni teorijski okvir za uenje i poduavanje u takvim ambijentima. Zapravo, godine 1999. jedan komitet oformljen od Nacionalne asocijacije za istraivanja o poduavanju prirodnih nauka (National Association for Research in Scince Teaching, NARST, organizacija u SAD-u) je ponudio okvir za "ono to ini uenje izvan kole" [13]. Meutim, ini se da se (socio)konstruktivistika paradigma uenja najvie koristi, jer kako neki istraivai istiu konstuktuivistiki okvir daje mogunost da se poveu predznanja i ikustava koja su prethdoila poseti, iskustva u toku posete i naknadna iskustva [8]. U istraivanjima koja se tiu ove teme uglavnom je primenjivana kvalitativna metodologija.

227

[4] L. U. Tran, Teaching Science in Museums: Zhe Pedagogy and Goals of Museum Educators, Sci. Ed., 91 (2), 278-297, 2007. [5] J. Falk, The Director's Cut: Toward an Improved Understanding of Learning frpm Museums, Sci. Ed., 88 (S1), S83-S96, 2004. [6] L J. Rennie, D. J. Johnston, The nature of Learning and Its Implication for Research on Learning forom Museums, Sci. Ed., 88 (S1), S4-S16, 2004. [7] J. Griffin, D. Symington, Moving from Task-Oriented to Learning-Oriented Strategies on School Excursions to Museums, Sci. Ed., 81 (6), 763-779, 1997. [8] D. Anderson, K. B. Lucas, I. S. Ginns, Theoretical Perspectives on Learning in an Informal Setting, J. Res. Sci. Teach., 40 (2), 177-199, 2003. [9] J. Gilbert, M. Priest, Models and Discourse: A Primary School Science Class Visit to a Museum, Sci. Ed., 81 (6), 749-762, 1997. [10] Y. Bamberger, T. Tal, Learning in a Personal Context: Levels of Choice in a Free Choice Learning Environment in Science and Natural History Museums, Sci. Ed., 91 (2), 7595, 2007. [11] M. F. Mortensen, K. Smart, Free-Choice Worksheets Increase Students' Exposure to Curriculum during Museum Visits, J. Res. Sci. Teach., 44 (9), 1389-1414, 2007. [12] http://www.muzejnt.rs/cp/4 ( 3.11.2012) [13] L. J. Rennie, E.Feher, L. D. Dierking and J. H. Falk, Toward an agenda for advancing research on science learning in out-of-school settings (pages 112120), J. Res. Sci. Teach., 40 (2), 112-120, 2003. [14] L. D. Dierking, J. H. Falk, L. Rennie, D. Anderson, K. Ellenbogen, Policy statement of the informal science education ad hoc committee, J. Res. Sci. Teach., 40 (2), 108-111, 2003.

228

Prilog 1. Upitnik o poseti Muzeju hemije

Mesto _____________ kola _____________ Razred ______ Pol: A) muki B) enski

Anketa je anonimna. Molimo Vas da na sledea pitanja odgovorite zaokruivanjem slova ispred odgovora koji iskazuje vae miljenje. Ukoliko nismo predloili odgovor koji biste Vi dali, dopiite ga. 1. Periodni sistem elemenata u obliku Hemiarske jelke mi se: a) Veoma dopada b) Dopada v) Nemam miljenje g) Ne dopada

d) Ne dopada uopte

2. Vitrina sa eksponatima koju su napravili studenti Hemijskog fakulteta mi se: a) Veoma dopada b) Dopada v) Nemam miljenje g) Ne dopada d) Ne dopada uopte 3. Vitrine sa Starim hemikalijama iz 19. i sa poetka 20. veka su: a) Dobro ureene b) Nisu dobro ureene 4. Studenti, koji vode posetu u Zbirci velikana srpske hemije Muzeju hemije su dobri kustosi: a) Veoma se slaem b) Slaem se v) Nemam miljenje g) Ne slaem se d) Uopte se ne slaem 5. Mislim da je poseta muzeju trajala: a) Kratko b) Dovoljno dugo v) Dugo

g) Predugo

6. Poseta Zbirci velikana srpske hemije je korisna za uenje hemije a) Veoma se slaem b) Slaem se v) Nemam miljenje g) Ne slaem se d) Uopte se ne slaem 7. Izloeni predmet (eksponat) koji mi se najvie dopao u Muzeju je ______________________. 8. Navedite najmanje dva muzeja koja se nalaze u blizini Zbirke velikana srpske hemije: ___________________________________________________________________. 9. Za ponuene iskaze odgovorite sa DA ili NE: Tokom manifestacije No muzeja dolazio sam u posetu Hemijskom fakultetu na predstavu Izmeu magije i hemije. DA NE Prilikom dolaska na predstavu Izmeu magije i hemije posetio sam i Zbirku velikana srpske hemije. DA NE Hvala!!! Videemo se!

229

MULTIDISCIPLINARNOST U NAUCI MULTIDISCIPLINARITY IN SCIENCE_________________________.T5.

MULTIDISCIPLINARNI PRISTUP KAO OSNOV ZA UNAPREIVANJE ZNANJA O KULTURNOM NASLEU D. D. Korolija-Crkvenjakov, M. Stojanovi-Mari, V. Andri, M. Gaji-Kvaev

HUMANISTIKO OBRAZOVANJE KAO PONUDA OBJEDINJENOG DISKURSA O SVETU Angelina R. Milosavljevi KONCEPT PORODINIH SLINOSTI U SAVREMENOJ NAUCI. SLUAJ STUDIJA BATINE Milan Popadi MULTIDISCIPLINARNOST KAO PUT RAZUMEVANJA MUZEOLOKE VREDNOSTI IDENTITETA Milena V. tatki MULTIDISCIPLINARNOST SVETLOSTI KAO TEME OD ZNAAJA ZA DRUTVO Bojan M. Tomi

MULTIDISCIPLINARNI PRISTUP KAO OSNOV ZA UNAPREIVANJE ZNANJA O KULTURNOM NASLEU

D. D. Korolija-Crkvenjakov*1, M. Stojanovi-Mari2, V. . Andri3, M. D. Gaji-Kvaev3 Galerija Matice srpske, Novi Sad, Srbija, daniela.korolija@gmail.com 2 Narodni muzej, Beograd, Srbija, milica65@live.com 3 Institut za nuklearne nauke Vina, Beograd, Srbija, velan@vinca.rs 3 Institut za nuklearne nauke Vina, Beograd, Srbija, gajicm@vin.bg.ac.rs Apstrakt: Pojam kulturnog naslea i definicije ta ono predstavlja i obuhvata nastajale su i menjale se kroz vekove. Brojne meunarodne povelje, donesene pod okriljem UNESCO-a i srodnih organizacija, predstavljaju okvir za zatitu kulturnog naslea, koja je prvo u posleratnoj Jugoslaviji, kao i danas u Srbiji, bazirana na ovim meunarodnim dokumentima. Savremene institucije zatite kulturnog naslea razvijane su pod uticajima velikih evropskih centara, kroz projekte saradnje i specijalizacije strunjaka. Tako je metodologija njihovog rada postala deo prakse zatite kulturnog naslea u Srbiji. Ove institucije su ve u meuratnom periodu u svoj redovan rad uvele laboratorije iz domena prirodnih nauka, sa strunjacima koji su se specijalizovali za oblast kulturnog naslea. U Srbiji su posle II svetskog rata formirane laboratorije za fiziko-hemijska ispitivanja u Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture i Narodnom muzeju u Beogradu. Posle poetnih uspeha, dalji rad ovih specijalizovanih laboratorija bio je otean, a razvoj usporen, tako da su i danas u Srbiji prirodne nauke nedovoljno ukljuene u oblasti prouavanja i zatite kulturnog naslea. Deo uzroka lei u sistemu obrazovanja: strunjaci koji rade u zatiti kulturnog naslea tradicionalno su obrazovani na grupama filozofskih i arhitektonskih fakulteta i umetnikim akademijama. Obrazovanje konzervatora-restauratora razvijano je za oblast likovne umetnosti, dok za veliki broj specifinih materijala ne postoje studijski smerovi. Dosadanja praksa na prirodnim i tehnikim fakultetima u Srbiji problemima prouavanja kulturnog naslea bavila se iskljuivo u okviru pojedinih predmeta. Situacija poinje da se menja u poslednjih nekoliko godina: formiraju se istraivake grupe; uvode se, uglavnom na master studijama, specifini predmeti; akreditovane su master i doktorske studije i pojavljuju se prve master i doktorske teze, u najveoj meri proistekle iz saradnje institucija kulture i naunih instituta i fakulteta. Logina usmerenost strunjaka drutvenih, prirodnih i tehnikih nauka na zajedniki rad u oblasti ispitivanja i zatite kulturnog naslea proizilazi iz samog karaktera oblasti. Pokazuje se, na osnovu dobre prakse, da se do poveanja znanja o nasleu dolazi sinergijom doprinosa svih lanova multidisciplinarnog tima. Razumevanje problema, plodna komunikacija u toku istraivanja i dovoljno znanja iz one druge oblasti preduslovi su za ostvarivanje nove vrednosti u znanju o nasleu. Primer koji o tome svedoi je i studija ikonostasa manastira Kruedola, na kojoj su radili strunjaci razliitih profila, oslanjajui se na raniju istorijskoumetniku studiju i postojeu dokumentaciju, uz primenu savremenih neinvazivnih analitikih metoda ispitivanja materijala. Kljune rei: kulturno naslee, prirodne nauke, multidisciplinarnost

Galerija Matice srpske, Trg galerija 1, 21000 Novi Sad

231

MULTIDISCIPLINARY APPROACH AS A BASIS FOR IMPROVEMENT OF KNOWLEDGE ABOUT CULTURAL HERITAGE

D.D. Korolija-Crkvenjakov1, M. Stojanovi-Mari2, V..Andri3,M. D.Gaji-Kvaev3
1

The Gallery of Matica srpska, Novi Sad, Serbia, daniela.korolija@gmail.com 2 National museum, Belgrade, Serbia, 3 Institute for Nuclear Sciences Vina, Belgrade, Serbia, 3 Institute for Nuclear Sciences Vina, Belgrade, Serbia

Abstract: The concept of cultural heritage and definitions of what it represents have been brought to life and changed through the centuries. Numerous international documents, introduced by UNESCO and similar organisations, were the frame for the cultural heritage protection activities in the former Yugoslavia, as well as in Serbia. Modern Serbian institutions for the protection of cultural heritage have been developed under the influences of important European centres, through the collaboration on projects and specialization of experts. In that way, the methodology of work of European centres for cultural heritage was integrated in the protection practice in Serbia. In the period between two World wars, European centres have introduced their scientific laboratories, with experts specializing in the cultural heritage field. After the Second World War, physics and chemistry laboratories were formed in Serbian institutions: in the Republic institute for the protection of cultural monuments and in the National museum in Belgrade. After the initial success, the development of these specialized laboratories slowed down, and even today, natural sciences are not involved enough in the study and protection of cultural heritage. The reason for this lies partly in the educational system: experts that work in the field of cultural heritage protection traditionally come from social studies, architecture and art academies. Academic courses were developed for paintings conservation, while it is still missing for a number of specific materials. Cultural heritage issues were studied in scientific and technical faculties only as a part of more generalized subjects. The situation has started to change in recent years by forming research groups, introducing specific subjects in master university courses, creating special master and PhD courses and the introduction of the first research thesis, born from the collaboration of cultural institutions and scientific institutes and universities. Natural orientation of experts from humanistic, scientific and technical field towards cooperative work in the study and protection of cultural heritage stems from the very character of the field. Good practice shows that higher level of knowledge about cultural heritage can be reached if there is a synergy of all members in a multidisciplinary team. Understanding of the problem, effective communication during research and sufficient knowledge about ''the other field'' are all prerequisites for achieving new and valuable knowledge of heritage. The example for this is the study of the iconostasis of the Kruedol monastery, on which experts of different profiles were working together, using modern noninvasive analytical methods of investigations of the materials, as well as data from the previous artistic and historical study and documentation. Keywords: cultural heritage, natural sciences, multidisciplinary UVOD Prouavanje kulturnog naslea je oblast kojom, pored arhitekata, tradicionalno dominiraju strunjaci iz sfere humanistikih nauka i umetnosti istoriari, istoriari umetnosti, arheolozi, etnolozi, arhivisti, slikarikonzervatori. Tako je u Srbiji koncipirana i struktura odgovarajuih javnih institucija. Nauni pristup prouavanju umetnikih i istorijskih predmeta sa aspekta analize materijala i procesa propadanja je uveden kroz formiranje 232

fiziko-hemijskih laboratorija u centralnim institucijama zatite naslea, ali se njihova aktivnost vrlo sporo razvijala. U ovom radu su obuhvaeni istorija nastanka i rada ovih laboratorija i dat pregled aktivnosti koje su se razvile iz njih ili paralelno sa njima, sa rezultatima koji pokazuju neophodnost multidisciplinarnog pristupa prouavanju kulturnog naslea. UVOENJE PRIRODNIH NAUKA U ZATITU KULTURNOG NASLEA U SRBIJI Pojam kulturnog naslea i definicije ta ono predstavlja i obuhvata nastajale su i menjale se kroz vekove. Napori da se aktivnosti na zatiti kulturnog naslea urede u meunarodni sistem doveli su do nastanka niza preporuka, razvijenih pod okriljem UNESCO-a i srodnih organizacija. Ovi dokumenti predstavljaju okvir u kojem je razvijana savremena praksa, kako u zemljama zapadne Evrope, tako i u posleratnoj Jugoslaviji i u Srbiji danas. Meu brojnim poveljama, kao najznaajnije mogu se izdvojiti: Atinska povelja iz 1933. godine; Haka, iz 1954; Venecijanska, iz 1964; Uneskova konvencija o svetskom kulturnom nasleu, iz 1972. Sledile su razliite preporuke koje su podrobnije obraivale odnos prema posebnim vrstama naslea, kao i uvoenje novih pojmova, kao to je kulturni pejsa (Savet Evrope, 1995). Ugroenost odreenih posebnih vrsta naslea dovodila je do nastajanja i razrade novih meunarodnih dokumenata kao okvira za odnos prema njima, kao to su tradicionalna arhitektura (ICOMOS 1999), podvodno naslee (UNESCO 2000) ili nematerijalno kulturno naslee (UNESCO 2003) [1]. U Srbiji, kao i u celoj bivoj Jugoslaviji, posle Drugog svetskog rata poeo je da se razvija sistem planske zatite kulturnog naslea, u kojem je formirana mrea institucija koje su imale kao glavni zadatak prouavanje i zatitu spomenika kulture. Ratifikacijom meunarodnih povelja savremeni nauni principi usvojeni su kao osnova delatnosti. To se videlo i iz samog naziva institucija koje su kod osnivanja u imenu imale i odrednicu nauno prouavanj' i u ijem su radu od poetka bili ukljueni hemiari i osnovane i opremljene odgovarajue laboratorije. Pored Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture, osnovanog 1947. pod imenom Zavod za zatitu i nauno prouavanje spomenika kulture Narodne Republike Srbije, vrlo brzo je osnovan i Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture Vojvodine (1951) i ta mrea se dalje irila. Zakonskim reenjima briga o kulturnom nasleu poverena je razuenom sistemu u kojem o pokretnim kulturnim dobrima brinu muzeji u kojima su smetena, a o nepokretnim kulturnim dobrima brinu teritorijalno nadleni zavodi. Pored zavoda, 1950. godine osnovan je Savezni institut za zatitu spomenika kulture, sa strunjacima koji su se specijalizovali u inostranim centrima i idejom da obezbedi prenos znanja i novih metoda rada u nau sredinu [2]. Strunjaci iz oblasti prirodnih nauka su od samog poetka bili deo strunog kadra centralnih institucija. Tehnolog Vera (Vulovi) Radosavljevi je poela da radi 1949. godine u Republikom zavodu za zatitu i nauno prouavanje spomenika kulture [3]. U Londonu se specijalizovala za konzervaciju tafelajnog slikarstva, a doktorirala je na Filozofskom fakultetu u Zagrebu 1976. godine sa tezom: Tehnike starog pisma i minijature. Prva laboratorija osnovana je u Saveznom institutu za zatitu spomenika kulture sa ciljem da se bavi prvenstveno hemijskim analizama materijala spomenikih objekata. Laboratoriju su vodili Mihajlo Vunjak i Nada Stojanovi, diplomirani hemiari, nabavljeni su laboratorijska oprema, instrumenti (stereoskopski i metalografski mikroskopi, refraktometar, kolorimetar, pH-metar, polarograf, rendgen aparat, termostat, pe za arenje itd) i reagensi i formirana specijalizovana biblioteka laboratorije sa asopisima i knjigama iz oblasti ispitivanja i konzervacije spomenikih objekata. Vera Radosavljevi je kasnije prela u Narodnu Biblioteku Srbije, gde je vodila laboratoriju za ispitivanje i konzervaciju knjiga, a u Republiki zavod su doli diplomirani hemiari Nevena Dimitrijevi i Jovica Vasi, sa zadatkom da prate aktivnosti konzervatorskih ateljea. Rezultati tehnikih ispitivanja

233

spomenika kulture su publikovani u Zborniku zatite spomenika kulture, koji je izlazio od 1950. do 1974. godine kao optejugoslovensko glasilo konzervatora i asopisima koje izdaju zavodi za zatitu spomenika kulture, pre svega u Saoptenjima Republikog zavoda za zatitu, koji izlazi od 1956. godine. Ovi asopisi su i danas znaajni izvori informacija o istoriji i dometima konzervatorsko restauratorske prakse u Srbiji. Prve dve decenije rada institucija zatite kulturnog naslea u Srbiji obeleio je veliki polet i razvoj saradnje sa uglednim evropskim centrima. Obuka strunjaka bila je sprovoena kroz studijske boravke u velikim evropskim centrima kao to su Britanski muzej, Luvr, Centralni institut za konzervaciju u Rimu, Kraljevski institut za kulturno naslee u Briselu itd. [4]. To su i danas vodee institucije koje u svom radu razvijaju oblast naunih ispitivanja metodama prirodnih nauka i znaajni evropski centri obrazovanja i strunog usavravanja u ovoj oblasti. Reorganizacijom sistema zatite spomenika kulture, sprovedenom 1971. godine, ukinut je Jugoslovenski institut za zatitu spomenika kulture, a delatnost integrisana u druge institucije. Nauna oprema Jugoslovenskog instituta prela je u Narodni muzej u Beogradu, u kojem je formirana fiziko-hemijska laboratorija kao deo Centra za konzervaciju, a za rukovodioca laboratorije doao je Mihajlo Vunjak, tada ve hemiar u zatiti spomenika kulture renomiran na meunarodnom nivou. Nakon specijalizacija u Belgiji, Engleskoj i Austriji, uestvovao je u vie konzervatorskih i ispitivakih misija u zemlji i inostranstvu, a od 1970. do 1972. bio je angaovan kao slubenik UNESCO-a u centru za Latinsku Ameriku i Meksiko. U Republiki zavod za zatitu spomenika kulture prela je hemiarka Nada Stojanovi, kao i bogata struna biblioteka ugaenog instituta. Mihajlu Vunjaku se u Narodnom muzeju 1977. godine pridruila dipl. hemiar Maja Risti olaji, koja se specijalizovala u Analitikom odeljenju Laboratorije za ispitivanje umetnikih predmeta u Amsterdamu, 1980. godine, kao i u Institutu za tehnologiju slikarstva pri Dravnoj umetnikoj akademiji u tutgartu, 1983. godine. Magistrirala je 1982. godine iz oblasti analitike hemije boja sa tezom Odvajanje i identifikacija sintetikih organskih pigmenata u slikarskim bojama hromatografijom na tankom sloju. Nasledila ju je 1980. godine hemiar Ljubica Sofroni Radulovi, iji zadatak je bila organizacija poslova na ispitivanju organske grupe materijala u kulturnom nasleu [5]. Malobrojni hemiari u laboratorijam apri centralnim institucijama zatite spomenika kulture radili su u skladu sa mogunostima, linim energijama i drutvenim okolnostima. Nije bilo velikog razvoja, ali je ideja postojanja naunih laboratorija u zatiti kulturnog naslea opstajala. Teka drutvena i ekonomska kriza poslednje decenije 20. veka doprinela je da se stanje pogora, upravo u periodu kada je ova oblast u svetu dobila zamah i veliku panju strune i opte javnosti. Laboratorija Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture opstajala je na minimumu aktivnosti i opreme, pojaana dolaskom diplomiranog tehnologa Vojina Nikolia, 1994. godine. U Narodnom muzeju, posle odlaska Ljubice Sofroni u penziju, fiziko hemijska laboratorija je privremeno prestala sa radom. Ipak, kontakti sa evropskom praksom su postojali, kao i svest o potrebi promena u obrazovanju, kako konzervatora, prevashodno formiranih na umetnikim akademijama ili drutvenim studijskim grupama bez znaajnijeg dodira sa prirodnim naukama, tako i na prirodnim i tehnikim fakultetima, na kojima se dosadanja praksa problemima prouavanja kulturnog naslea bavila iskljuivo u okviru pojedinih predmeta.

234

AKTUELNA PRAKSA I PERSPEKTIVE U poslednjih deset godina u laboratorije u Republikom zavodu i Narodnom muzeju su doli novi strunjaci * , laboratorijska oprema je poboljana i rezultati postali vidljiviji. Paralelno su se u oblast primene prirodnih nauka u zatiti i prouavanju kulturnog naslea ukljuivali i istraivai sa naunih instituta i fakulteta, donosei ozbiljan nauni pristup i stavljajui u slubu prouavanja predmeta kulturnog naslea znaajnu opremu za ispitivanja materijala i procesa propadanja. Time su se otvorile mogunosti za plodonosan spoj ekspertskih znanja preteno humanistiki obrazovanih konzervatora i istraivaa iz oblasti prirodnih nauka. Inicijative u Srbiji na pribliavanju oblasti prirodnih i drutvenih nauka u prouavanju kulturnog naslea dole su sa obe strane. Pokrenute su aktivnosti u okviru nekoliko meunarodnih projekata koji su dali vidljive rezultate: porast komunikacije i saradnje sa velikim evropskim centrima, specijalistike kurseve, naune doprinose u vidu publikovanih radova, zaetak formiranja baze podataka o materijalima u kulturnom nasleu i u manjoj meri nabavku opreme za nauna ispitivanja. Meu njima treba pomenuti viegodinji projekat Agencije za atomsku energiju (InternationalAtomicEnergyAgency IAEA), koji je bio znaajan za ukljuivanje saradnika Instituta za nukelarne nauke Vina u aktivnosti vezane za karakterizaciju predmeta kulturnog naslea kao i za znaajno unapreenje primene XRF instrumentalne tehnike za takva ispitivanja kroz samostalnu konstrukciju mobilnog XRF spektrometra. Prvi ciklus projekta je poeo 2005. godine pod nazivom Nuclear Techniques for the Protection of Cultural Heritage Artefacts in the Mediterranean Region, a nastavio se kroz projektni ciklus pod nazivom Using Nuclear Techniques for the Characterization and Preservation of Cultural Heritage Artefacts in the European Region koji je okonan 2011. [6]. Znaajno poveano interesovanje za ovu oblast je uslovilo da u sadanjem projektu Enhancing the Characterization, Preservation and Protection of Cultural Heritage Artefacts, koji je otpoeo ove godine, sada uestvuje 25 zemalja u odnosu na 12 koje su bile ukljuene u inicijalni projekat. Srbija je, preko INN Vina i Narodnog Muzeja iz Beograda uestvovala u projektu od samog poetka uz povremeno ukljuivanje saradnika i iz drugih institucija. Takoe, kao rezultat istrajnog angaovanja i viegodinjeg entuzijazma u ovoj oblasti, pre svega na ispitivanju konstruktivnih materijala arhitektonskog naslea i procesa njihovog propadanja, Tehnoloki fakultet Univerziteta u Novom Sadu je pokrenuo meunarodni FP7 projekat HEROMAT Protection of cultural heritage objects with multifunctional advanced materials [7]. Vanu podrku institucijama kulture daje Republika Italija, koja od 2003. godine ulae napore i sredstva u oblasti zatite spomenika kulture u Srbiji, a najvei rezultat je formiranje Centralnog instituta za konzervaciju u Beogradu, u ijem sastavu je predvieno opremanje vie naunih laboratorija Centra za multidisciplinarna istraivanja. Ne treba zanemariti ni manje doprinose, pristekle iz potrebe reavanja konzervatorskih problema u praksi. Oni se uglavnom odnose na primenu naunih metoda ispitivanja materijala u pojedinanim konzervatorskim projektima, organizaciju strunih skupova o primeni nauke u zatiti kulturnog naslea, kao i publikovanje rezultata. Sve ove inicijative su doprinele da se o neophodnosti uvoenja metoda prirodnih nauka kao nezaobilaznog elementa svakodnevnog rada na prouavanju i zatiti kulturnog naslea sve vie govori, a svest o tome iri, kako meu konzervatorima, tako i meu hemiarima, fiziarima i strunjacima drugih prirodnih nauka. Ostvareni rezultati su i dalje u najveoj meri zasnovani na entuzijazmu pojedinih istraivaa iz obe oblasti. U nedostatku dobro opremljenih laboratorija pri institucijama kulture i zatite kulturnog naslea, pokazalo se da je model ekspertskih grupa, sainjenih od

U Republiki zavod za zatitu spomenika kulture su doli dipl. hemiari Aleksa Jeliki i Tatjana Tripkovi, a u Narodni muzej dipl. hemiar Milica Stojanovi Mari.

235

strunjaka iz vie institucija i iz razliitih oblasti, koje udruuju znanje i opremu oko zajednikog cilja, racionalan i ostvariv. Primer za ovakav pristup jeste naunokonzervatorska studija ikona sa ikonostasa manastira Kruedola. Grupa institucija iz obe oblasti, kulture i nauke, okupila se oko ideje pridruivanja evropskom FP7 projektu CHARISMA Cultural Heritage Advanced Research Infrastructures: Synergy for a Multidisciplinary Approach to Conservation /Restoration [8]. U oekivanju pozitivnog odgovora na poslati zahtev za saradnju u naunim ispitivanjima slikarske tehnike srpskih ikona, strunjaci iz etiri institucije u Srbiji (Galerije Matice srpske iz Novog Sada, INN Vina, Narodnog muzeja u Beogradu i Pokrajinskog zavoda za zatitu spomenika kulture Vojvodine) usmerili su sopstvene snage ka istom cilju. Organizovana su ispitivanja ikona sa kruedolskog ikonostasa, kao jednom od najvrednijih kompleksa u Srbiji. Rezultati neinvazivnih metoda ispitivanja ukrteni su sa istorijskim podacima o ranijim konzervatorskim intervencijama i zapisima iz Erminija slikarskih prirunika starih ikonopisaca, da bi se prouila tehnika izrade ikona iz razliitih vremenskih perioda. Promene u pigmentima korienim za slikanje, kao i podaci o tipu i nainu izrade pripremnog crtea ikona su dragocen dodatak postojeim stilskim i ikonografskim studijama kruedolskog ikonostasa i istorije pravoslavnog ikonopisa uopte. Ovi podaci se ne bi mogli dobiti samo konvencionalnim ispitivanjima koja su deo uobiajene prakse istoriara umetnosti i konzervatora, a koja se svode na paljivo posmatranje, uz pomo razliitih vrsta osvetljenja. Za pogled ispod povrine, kada je o predmetima likovne umetnosti re, potrebna je oprema, za iju su primenu ali i interpretaciju rezultata potrebna bitno drugaija, tehnika znanja. Ako se krene dublje, u strukturu materije, vrlo brzo se izlazi iz oblasti imiding metoda ispitivanja, iji je rezultat vizuelan i samim tim prijemiviji konzervatoru ili istoriaru umetnosti, treniranom da umetnika dela posmatra na taj nain. Spektroskopska ispitivanja, na primer, zahtevaju briljivu pripremu merenja i obradu podataka i temelje se na uporeivanju dobijenih rezultata sa referetnim spektrima. Za merenja u Kruedolu utroeno je 5 radnih dana, a za obradu i interpretaciju podataka vie meseci u intenzivnoj razmeni informacija strunjaka razliitih oblasti. Podaci koji su dobijeni, budui da su nezabeleeni u arhivama, bez primene analitikih metoda prirodnih nauka i multidisciplinarnog pristupa u interpretaciji, ostali bi nedostupni i nepoznati. Uz realizovanu publikaciju u kojoj su objavljeni, oni su postali deo opteg znanja i doprinos poznavanju i razumevanju istorije kulture [9]. ZAKLJUAK Logina usmerenost strunjaka razliitih naunih oblasti na zajedniki rad u oblasti ispitivanja i zatite kulturnog naslea proizilazi iz samog karaktera oblasti. Sutinski doprinos znanju o kulturnom nasleu se dobija kada se iz tehnikih informacija izvede kulturoloko znaenje. Vezu izmeu njih nije lako napraviti preduslov za kvalitetnu interpretaciju podataka dobijenih analitikim ispitivanjima je suvereno vladanje pojedinih strunjaka specifinim oblastima, literaturom i tekuim doprinosima, tehnikama i instrumentima, ali i dovoljno znanja iz one druge oblasti, koja nije deo matine struke. Interpretacija postaje klizav teren sa mnogim zamkama, upravo zbog jedinstvenog karaktera svakog umetnikog dela. Lako se moe desiti da vrhunski naunik iz domena nauke o materijalima ostane zbunjen u pokuaju interpretacije ume podataka koja u sebi potencijalno kriju pravila kojima se rukovodio umetnik ili umetnika grupa tokom rada. Sa druge strane, slikarska pravila i tehnike kao i logine kombinacije pigmenata i redosleda slikarskih slojeva, za iskusnog konzervatora su uobiajene teme. Otuda se do verodostojnih interpretacija moe stii samo putem multidisciplinarnog pristupa. Stoga je multidisciplinarno obrazovanje preduslov za formiranje strunjaka koji e biti u stanju da taj zadatak, od fundamentalnog znaaja za 236

tumaenje nae kulture i istorije i njeno stavljanje u meunarodni kontekst, ostvare na pravi nain. Zahvalnost: autori se zahvaljuju dipl. hemiaru Aleski Jelikiu na podacima o istoriji razvoja fiziko-hemijske laboratorije Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture. LITERATURA [1] J. Jokilehto, Definition of cultural heritage, pp. 4-5, ICCROM, Rome 1990, revised 15 jan. 2005);http://cif.icomos.org/pdf_docs/Documents%20on%20line/Heritage%20definitions.pdf, (16.09.2012.). [2] . , , , : , . 20-41, , 2007. [3] (. . ), . 184, , 1998. [4] . , , . 55-57. , , 2010. [5] (. . ), . 74, : 1, , ,1985. [6] XRFNewsletter, 9,p.5Seibersdorf, May 2005:http://wwwpub.iaea.org/MTCD/Publications/PDF/Newsletters/XRF-NL-9.pdf). O nastavku projekta: Preserving Europes cultural heritage for the benefit of future generations, IAEA report, September 2012, dostupno na http://www.iaea.org/technicalcooperation/documents/SuccessStories/2012/RER8015.pdf [7]http://www.heromat.com/ [8]http://www.charismaproject.eu/ [9]. -, . , . -, . -, . , . , - , , , 2012.

237

HUMANISTIKO OBRAZOVANJE KAO MOGUNOST OBJEDINJENOG DISKURSA O SVETU

Angelina R. Milosavljevi nezavisni istraiva Beograd, Srbija andjelijam@gmail.com Apstrakt: Ideja univerziteta stara je koliko i ovekovo razmiljanje o funkciji znanja u svakodnevnom ivotu, odnosno o njegovoj upotrebljivosti. To pitanje se danas ini aktuelnijim nego ikada ranije usled striktne podele izmeu humanistikih, drutvenih i prirodnih nauka, koja nam je nametnuta potrebom najue naune specijalizacije. ini se da odgovor na to pitanje, koje izaziva sve vee dileme u savremenom drutvu, moemo nai ukoliko se osvrnemo na istorijske kontekste koji su negovali ideju obrazovanja kao objedinjenog diskursa o svetu, koji nuno podrazumeva simbiozu svih naunih disciplina, iako se pojedinac nesmetano mogao specijalizovati u jednoj. Ma koliko nam se renesansni koncept obrazovanja ini dalekim u temporalnom smislu, on itekako moe biti aktuelan, makar zbog toga to se i krajem 14. i poetkom 15. veka u istoriji obrazovanja kao prakse dogodila promena koju je, sa jedne strane, donelo novo itanje antike istorijske literature. Sa druge strane, i mnogo znaajnije, dolo je do porasta broja uenih ljudi kolovanih na evropskim univerzitetima, slino onome to iskuavamo danas. Oni nisu ostajali u slubi srednjovekovnog univerzitetskog sistema, ni u crkvenoj slubi za koju su se kolovali, ve su nametenje nalazili na dvorovima nove evropske elite kojoj su morali prilagoditi kurikulume edukujui je kao nosioce "modernih" vrednosti. Srednjovekovni sholastiki model obrazovanja je pripremao pojedinca za ivot u zatvorenoj zajednici naunika, to je model koji je takoe morao biti prevazien krajem 20. veka. Novi model obrazovanja moe biti slian onom renesansnom, humanistikom, koji je svojom brigom za etiku, na prvom mestu, pripremao za ivot aktivne lanove drutva. Svojim modelom izvoenja nastave taj koncept je upuivao na multidisciplinarnost i interakciju izmeu profesora i studenta, ali i neposredan susret sa predmetima njihovog prouavanja, a sve radi boljeg razumevanja funkcionisanja univerzuma ije je zakone pojedinac morao da upozna ukoliko je eleo da bude koristan lan zajednice. Ta filozofija obrazovanja bila je nairoko obrazlagana i branjena u traktatima o obrazovanju. To je odnos i proces koji danas treba da rekonstruiemo ako uopte ima budunosti i opravdanja za dalje negovanje koncepta univerziteta. Kljune rei: renesansa, humanistiko obrazovanje, traktati o obrazovanju, etika, Ramus

238

THE IDEA OF HUMANITIES AS UNIFYING DISCOURSE OF THE WORLD

Angelina R. Milosavljevi, Ph.D. Independent Scholar Belgrade, Serbia andjelijam@gmail.com Abstract: The idea of university is as old as the notion of the function of knowledge, its usefulness in day-to-day life. The strict division between the social studies, the sciences and the humanities made it a pressing issue today. This division is imposed on us by the need for narrow scientific specializations, the product of the amassed knowledge. Its resolution may be found in the historical contexts that nurtured the idea of education as unifying discourse of the world, as a symbiosis of all scientific disciplines, although one had been allowed to specialize in one of them. The Renaissance concept of education may seem remote, but it can offer us a clue, at least because, at the end of the 14th and the beginning of the 15th centuries in the history of university, or education taken as practice, there occured a change which brought new reading of ancient historical literature. On the other hand, and even more significantly, there came an increase in the number of learned men who "graduated" from European universities, similarly to what we are experiencing today. Those learned men did not stay either in the service of the medieval university system, or in the service of religious instiutions, but entered the service of new European elite to which they were bound to adjust the curricula, as they were to educate the protagonists of the "modern" values. The Medieval scholastic model of education prepared one for life in a closed scientific society the model that had to be abandoned at the end of the 20th century as well. The new model, we are still searching for, could be similar to the Renaissance one, the humanist one, which with its primarily ethical concerns prepared active members of society. With its concept of practical education, it relied on multidisciplinarity and interaction between professors and students, as well the direct experience of the objects of research. Its purpose was better understanding of the functions of the Universe whose laws one had to learn in order to become a useful member of society. This philosophy of education was described and defended in the humanist treatises on education. Keywords: Renaissance, humanist education, treatises on education, ethics, Ramus UVOD Odnos izmeu humanistikih i prirodnih nauka predstavljao je, kroz istoriju, predmet periodinih preispitivanja, pri emu je bilo neophodno podseati se izvornog znaenja pojma "humaniste" kao uenog oveka, bez obzira na njegovo najue profesionalno opredeljenje. Otuda i mi moemo da govorimo o moguoj simbiozi, jednoj prirodnoj vezi (uistinu, o njenoj obnovi!), humanistikih i prirodnih, kao i tehnikih nauka. Saznanja i svetonazori koji su kreacije delanja poslenika u humanistikim i drutvenim naukama nisu se, istorijski gledano, mogli raati i argumentovati bez otkria prirodnih i tehnikih nauka. Naravno, ni one se, zauzvrat, nisu mogle razvijati bez te neophodne veze, jer su i njihova dostignua sutinski zavisila od konteksta koje su diktirali kurikulumi takozvanih humanistikih nauka. Dakle, jedne bez drugih ne mogu, meusobno se uslovljavaju, i ne bi trebalo da nasedamo na striktnu podelu izmeu njih koja nam se danas namee samo iz potrebe najue naune

239

specijalizacije kao proizvoda nagomilanih znanja.1 Na primer, istorija umetnosti (najua specijalizacija autora ovog eseja) jedna mlada istorijska nauka jo uvek postoji samo zahvaljujui irini zahvata zagovornika njenog opstanka kao samostalne naune discipline. Zahvata koji bi se kvazi-pravnikim jezikom nazvao "kraduckanjem iz okolia", a jezikom biologije, na primer, simbiozom, da ne kaemo parazitskim venanjem sa otkriima drugih, samo naizgled neto samostalnijih nauka. Njihova znanja dragocena su nam dopuna ona obogauju razumevanje i interpretaciju, inae banalnog, predmeta istorije umetnosti koji bi bez njih ostao zakopan u biografije umetnika, ili teze o isto estetskim stavovima naruilaca ili stvaralaca, i slino. Verujemo da je neophodno vratiti se neto u vremenu, jer bez poznavanja istorijskih, prolih, prilika, mi ne moemo da formiramo jedan solidan temelj za razgovor na predloenu temu, ili da ga obnovimo. Mi koncept renesansnog humanizma koji se zasnivao na kritikom itanju antike literature, kao koncept zanimanja za sveukupno ovekovo postojanje u univerzumu i njegove line sposobnosti, esto pogreno poistoveujemo sa kurikulumima, takozvanih, humanistikih nauka, kao kurikuluma koji su se (nekako neoekivano) znaajno udaljili od sholastikog obrazovnog modela. Zaista, sholastiki model obrazovanja je pripremao pojedinca za ivot u zatvorenoj zajednici naunika (teologa ili pravnika, na primer), dok je humanistiki model, najpre sa svojim brigama koje su se ticale, recimo uopteno, etike samo naizgled ogranien na vladarske i aristokratske ivotne kontekste i novopostavljena pravila, zapravo pripremao za ivot aktivne lanove drutva, pojedince koji razumom, dakle kritiki promiljaju i analiziraju svet u kome ive. Ovde se prepoznaje antiki model obrazovanja rezervisan za slobodne ljude, aristokrate koji su jedino uivali esenciju demokratije, odnosno graanska prava. Naroito je to bilo pravo da uestvuju u kreiranju svakodnevice aktivno se angaujui na politikoj sceni. Sholastika je i tokom 14. i 15. veka bila itekako prisutna. U kolskom obrazovanju, ona je najpre nudila pismenost na latinskom jeziku, zatim je, na viem nivou univerzitetskog obrazovanja nudila ivo i strogo izuavanje logike i semantike, a na najviem stadijumu profesionalizaciju u pravu, medicini i teologiji, obrazujui pojedince koji su mogli da napreduju u ovim isplativim naukama (artes). Dakle, ovaj kompleksni kurikulum je studente poduavao vetinama i osposobljavao ih za specijalizovane zadatke. Istoriari koji se bave onim to, prilino rogobatno, nazivamo "intelektualnom istorijom" prevashodno za svoj predmet uzimaju klasino obrazovanje i tumaenje humanistikih nauka u tom kljuu, koje su u jednom trenutku u istoriji "pobedile" sholastiku, na nain na koji vrlina pobeuje porok, kako su jetko primetili Entoni Grafton (Antony Grafton) i Liza Gardin (Lisa Gardine). Iako je koncept humanistikog obrazovanja proao kroz znaajnu reviziju tokom istorije, sledei trendove u nauci koji su bili rezultat rastueg sveopteg znanja, to je nametalo neophodnost uzanih naunih specijalizacija, on u sutini, makar e to priznati svaki iskusni naunik, predstavlja onaj okvir u kome sreno obitavaju i takozvane prirodne i tehnike nauke. Naizgled prevazien koncept enciklopedijskog znanja neophodnog za na doivljaj i razumevanje sveta u kome delujemo, nuno podrazumeva simbiozu svih naunih disciplina. To je stari antiki model (navedimo starog Izokrata) i moemo ga prepoznati u apologiji naunog saznanja tokom antike, znanja koje je bilo neophodno kao osnova na kojoj se gradila slika o univerzumu i njegovom ureenju, na kojoj se "filozofiralo". Nemojmo se zavaravati, antika literatura koja je predstavljala osnov izuavanja renesansnih humanista (jer studia humanitatis podrazumevala su najpre bavljenje problemima lingvistike) predstavljala je korpus u kome su se beleili fenomeni iz sveta oveka i prirode (ovekovi
Rad je realizovan u okviru projekta "Modernizacija zapadnog Balkana", Filozofski fakultet, Beograd, koji finansira Ministarstvo za nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije, OI 177009.
1

240

postupci, "ponaanje prirode") na temelju kojih su se otkrivala ili prepoznavala i slobodno kreirala ona pravila, ili zakoni, po kojima dela univerzum. Tako je i encilopedijska Istorija prirode (Historia naturalis) Plinija Starijeg delo u kome je autor zabeleio delovanje prirode koja stoji na istoj ravni sa ovekovim dostignuima. Ali sa dostignuim oveka koji moe da je i prevazie svojom delatnou, mada tek upoznavi njene zakone. U antikoj Grkoj, da podsetimo, obrazovanje je bilo dostupno slobodnom oveku i ono je predstavljalo put sticanja vrhovnog znanja radi spoznaje boanske istine i istine o svetu ali u moralizatorsko-didaktikom kljuu jer je taj slobodni pojedinac trebalo da izraste u odgovornog lana zajednice u kojoj je iveo. To obrazovanje je podrazumevalo spoj teorijskog i praktinog znanja o svim pojavama, te zaokuujui ga rodila je pojam enciklinog, odnosno univerzalnog, enciklopledijskog, znanja. Platonu dugujemo prvi jasni predlog da obrazovanje ne bude nagomilavanje beskorisnog znanja. Njegov sistem obrazovanja poinjao je muziko-gimnastikom kulturom, jer se tada, kako je verovao on, u ula utiskuju osnovne forme lepog i dobrog: ritam i forma. Posle ovih osnovnih poduka, dolazila je matematika, zapravo aritmetika, geometrija, astronomija i muzika, koje je trebalo da uposle mo refleksije i da doprinesu napredovanju od ulne ka umnoj percepciji u procesu savladavanja teorija brojeva, forme, zakona kinetike i zvukova. Ovo je vodilo, po Platonu, do najvieg nivoa obrazovnog sistema dijalektike, odnosno filozofije, a taj progres je za njega bio delo nae najvie sposobnosti saznanja. Ovaj sistem enciklopedijskog znanja je u Aleksandriji dobio sholastiku formu, u podeli na trivium i quadrivium, pri emu je gramatika definisana kao nauka o jeziku i tumaenje klasika, retorika kurs o govorenju i pisanju, a dijalektika predstavljanje prihvatljivog i validnog vienja neke date teme. U Rimu, gramatika i retorika e se prve uvrstiti u ovom sistemu i kultura e se poistovetiti sa elokvencijom, kao vetina govora i vladanje govornom rei zasnovano na mnogostrukom, enciklopedijskom, znanju. U srednjem veku, iako je svet materije, ovaj o kome ivimo, bio, kako kau, samo od sekundarne vanosti, a znanje o njemu bilo upotrebljivo samo za dokazivanje jedne vie istine (one hrianske teoloke, neupitne, istine koja je vrhunac sistema i koja uzima mesto filozofije) enciklopedijski antiki projekat nije bio naputen, a istraivanje prirodnih i drutvenih fenomena i dalje je bilo aktuelno makar kao popis onih stvorenja i ustrojstava koja su delo Boanske Premudrosti. Srednjovekovno obrazovanje je takoe delilo nauke, artes, na trivium (gramatika, retorika i dijalektika, odnosno logika) i quadrivium (aritmetika, geometrija, astronomija i muzika). Trivium su inile, dakle, nauke koje se tiu jezika, govornitva i logike (artes sermonicales), a quadrivium matematiko-fizike discipline (artes reales ili physicae). Iznad njih je bila filozofija kao ljubav prema znanju, prema nauci zapravo. U periodu renesanse je samo naizgled bio naputen taj srednjovekovni kontekst, vrativi se klasinoj, Platonovoj, teoriji obrazovanja koju je znaajno razradio Aristotel, na koga su se oslonili renesansni teoretiari obrazovanja verujui u njegovo delovanje na ovekovu mogunost prevazilaenja njegovog niskog prirodnog stanja, ali i prevazilaenja posledica koje moe da nametne nisko roenje, dakle socijalne prilike iz kojih pojedinac potie. U to ime, ouvan je moralizatorsko-didaktiki sistem i poredak kurikuluma, ponovo sa filozofijom kao njegovim vrhuncem, a naroito etike koja je trebalo da odneguje drutvenu odgovornost. Govorei o reformi obrazovanja koju je ponudila renesansa, a ime se odvojila od srednjovekovne sholastike, moramo se okrenuti uvenom Petrusu Ramusu, francuskom uitelju iz 16. veka. Zapravo, treba istai da je on intervenisao povodom njemu savremene intelektualne debate na praktian nain, u formi revidiranog programa obrazovanja koje se opet! fokusiralo na gramatiku i dijalektiku. Njegov cilj je bio da se stekne poznavanje onih artes koje e proizvesti takav proizvod osobu koja e biti sposoban, koristan i aktivan lan 241

savremenog drutva, onog u kome ivi. Ono to je, zapravo, bilo novo jeste da se u ovoj filozofiji obrazovanja njegova upotrebljivost uzimala kao osnovni kriterijum uspeha: upotrebljivost je znaila proizvodjenje jedne vrste kompetencije koja e pojedinca nainiti odgovornim, moralnim i aktivnim lanom graanskog drutva. Ramus je odbacio teinu i krutost visokog sholastikog obrazovanja i privukao one koji su obrazovanje videli kao nain, kao sredstvo, za postizanje drutvene pozicije (tipino za renesansu!), a ne kao pripremu za ivot naunika ili teologa. Na ovaj nain dolo do krajnje sekularizacije humanistikog obrazovanja, do prelaza od humanizma ka humanistikim naukama. Ramus je predloio, kao test obrazovanja, njegovu korisnost, odnosno njegovu "isplativost" za one koji ga mogli primeniti izvan zatvorenog sveta univerziteta. Polaznici Ramusove kole su najpre uili klasinu literaturu, prouavali je ili je memorisali, raspravljali i vebali gramatiku, zatim su je analizirali, te uili da i sami piu. Stepenice koje su prelazili u obrazovanju izgledale su ovako: 1. gramatika i sinatksa; 2. retorika: 3. logika (tempus philosophicarum); 4. etika, matematika (aritmetika, geometrija, muzika, optika); 5. fizika (ukljuujui i meteorologiju i astronomiju). Kao i svi drugi predmeti, i fizika je, istina, bila prouavana preko antike literature, odnosno Vergilija (Georgike), Ovidija (Metamorfoze), Lukrecija, Seneke, Plinija, to se moe razumeti kao jedinstvo nauke i poezije, kako se ova dela danas razumeju u teoriji i istoriji knjievnosti, iako su ona, u vremenima u kojima su nastajala, imala znaajan edukativni karakter. Tek sada je svreni student mogao da prenosi svoja znanja dalje, ili da studira pravo, medicinu ili teologiju, i napokon da bude delatan i koristan lan drutva. Ono to se Ramusu zameralo bilo je to njegov metod nije za posledicu neophodno imao i moralno stasavanje i poboljanje linosti. Nije bilo garancije da e dobar matematiar neophodno biti i dobar ovek. Ali, ono to je svakako legat Ramusovog sistema obrazovanja jeste njegova svest o potrebi da obrazovanje, makar i ono najosnovnije, bude dostupno najirim masama. Stoga i etiki aspekt obrazovanja, po modelu koji su propagirali teoretiari i filozofi obrazovanja 15. veka, nije morao biti posebno istican, ukoliko pretpostavimo da je Ramus taj aspekt uzimao kao sine qua non rezultata kolovanja. Usmeravajui, recimo jo, svoju panju na formalnu strukturu i argumente literarnih antikih izvora, Ramus je nastojao da identifikuje i klasifikuje tipove argumentacije koje su koristili antiki autori jer humanistike tenje ka tumaenju literature su, u svom otkrivanju antikih izvora, ile u tom pravcu. Dakle, moemo rei da se njegova istraivanja tiu argumentacije ili strategije dijalektike, a ne knjievnih vrednosti, na primer. Cilj je, naravno, bio da se izvuku formalni principi argumentacije osnovno interesovanje za knjievne tekstove poivalo je u njihovoj primeni principa dijalektike, i analizirati ih znailo je ne samo lekciju dobrog pisanja nego instrukciju, upuivanje u racionalni metod prilikom argumentacije. Dakle, dijalektika je u vremenu kada je osmiljavan humanistiki kurikulum bila vetina ubeivanja i racionalnog promiljanja, pri emu ne smemo da zaboravimo njihovu osnovu: retoriku, koja je doprinosila razvijanju vetine da se 1. razmilja na "ureen" nain (za razliku od onog humanistikog "brikolaa" koji je negovao nizanje elegantnih fraza i stereotipa; u svemu ostalom je ovo bilo razrada, nadogradnja, tradicionalnog humanistikog interesa); 2. kritiko itanje tekstova, njihovo poreenje i korelacija sa drugim tekstovima, njihova analiza, itd. zapravo su za svoj rezultat imali otrenje uma (kritiko promiljanje, proveravanje tekstova, informacija koje pruaju, itd.). Ramus se oslonio na brojne teorije obrazovanja izloene u traktatima o obrazovanju i plemenitosti koje su pisali renesansni humanisti, naroito tokom 15. veka. Jedan od njih je bio Firentinski humanista i uitelj Lorenza i Giuliana de' Medicia, Cristoforo Landino. Piui svoj traktat O istinskoj plemenitosti, on znatnu panju poklanja etici, odnosno vraa na 242

moralizatorsko-didaktinu funkciju obrazovanja. Navodei discipline koje ne samo da donose slavu ve i znatno javno i privatno dobro, on upozorava da one, "nisu dovoljne i savrene same po sebi kada im nedostaje dobrota karaktera." Evo kako Landino vidi filozofiju i njene delove, u ijem je sreditu, za spoznanje vie istine, vana nauka: fizika. "Ko ne zna da filozofija, raznolika i mnogostrana disciplina koja se prostire na gotovo sve, naroito istie neki grad i donosi mu mnoge dobre stvari? Etika je prva grana filozofije koja se sastoji u prouavanju ivota i karaktera. Ona se bavi pojedinanim delima i ui nas da svoja dela usmeravamo prema standardu vrline... Posle etike, dolazi fizika, koja revnosno ispituje sutinu i prirodu stvari. Zbog toga to ona istrauje i obuzima sve, ona ima i razliite klasifikacije. Aristotel ... fiziku opisuje kao nauku koja tretira prirodne stvari; ona se bavi materijalnim telima i njihovim pokretom. ... U svojoj Fizici se on bavi, uopteno i prema klasi, poreklom, svojstvima i pokretima prirodnih tela. On ih sve objanjava veoma jasno, jedno za drugim, taku po taku. O pokretu koji je toliko raznolik on pie u nekoliko traktata. U O nebu i zemlji on opisuje pokret koji se odnosi na neko mesto. Pokret koji se odnosi na formu on najbolje objanjava u svom O nastanku i kvarenju (nestanku, AM). Postoji i trea vrsta kretanja za koje filozofi kau da je svojstveno (sjedinjeno sa, AM) nesavrenoj formi, i etvrta koja svojstvena (sjedinjena sa, AM) savrenoj formi..." Dalje Landino podsea da, budui da kretanju nedostaje dua (onaj kreativni deo, aktivni deo due, AM), Aristotel takoe govori o etiri dela due, ili etiri vrste due, koje pripadaju ivotinjama, biljkama, a zatim pie i o ovekovom ivotu i smrti, ulima i oseanjima, o spavanju, odnosno njegovom mirovanju, i kretanju, o pamenju i seanju, kao procesima koji impliciraju i pokret i pokretaku silu. "Matematika" kae Landino dalje "se bavi koliinom i razmatra je ili kao kontinualnu ili podeljenu, i ukljuuje geometriju i aritmetiku. Ako se koliini doda i harmonija, onda se raa muzika, odnosno harmonija. Na kraju, astrologija svoj metod uzima od geometrije i aritmetike. Ove discipline su dopuna fizici, koja, kako grka re ukazuje, obuhvata samu prirodu stvari." Zatim, dolazi trei, najvii deo filozofije: metafizika ili teologija, koja razmatra boanske stvari koje su odvojene od materije, koje se u materiji ne sadre, ali koje otkrivaju onu najviu istinu uz pomo dijalektike, odnosno logike. Landino dalje govori o dve vrste vrline, u onom moralizatorsko-didaktikom kljuu o kome je bilo rei, od kojih se jedna odnosi na estitost, pravdu i dobrotu, a druga na istinu. "Ovoj prvoj je zadatak da popravlja ivot i karakter i da nas edukuje da titimo ljudsko drutvo (jer smo za to roeni), a druga nas navodi na istinsko razumevanje stvari. Kada ivimo pravedno, skromno i hrabro, onda nam ono to iz nas izlazi ... omoguava da steknemo, takorei, jedno telo, celovito, puno vrline i lepe od svih drugih. ivei u njemu spokojno i tiho, mi moemo da sauvamo zajednicu za koju smo roeni. Kada nam je Gospod dao um za razumevanje boanskih i ljudskih stvari, onda ostale vrline u nama trepere i sijaju. Postoji razumevanje onih principa koje bolje znamo; postoji znanje koje se tie stvari iz kojih pravilno zakljuujemo; mudrost nain na koji stvari radimo ispravno prisutna je pretvarajui se od univerzalnih stvari u pojedinana dela; napokon, ona sila ovekovog uma koju ne vebamo samo radei ve delujui ispravno, koju vi Latini zovete ars, a mi Grci techne. Iz ovog hora viih vrlina, koji harmonizuje, proistie i harmonija u nama, ime postajemo pravedni, estiti i dobri, a iz druge vrline ueni, puni znanja i posednici istine. Tako moemo zakljuiti... ako sledimo pravilo da sve to je plemenito mora biti savreno u svemu... jedna linost ne moe to biti ukoliko ne poseduje obe ove vrline." ZAKLJUAK Dakle, da jo jednom istaknemo: po humanistikom modelu, ako ga uzmemo u njegovom izvornom znaenju, sveukupno, enciklopedijsko, znanje koje donosi razumevanje sveta u kome pojedinac ivi osnovni je preduslov za aktivan, kreativan i koristan ivot. Na nama je da u ovom dobu u kome se govori o obnovi raznovrsnih estetika istorijskih epoha, u 243

kome se govori u pojmovima "neoromantizma", "novog srednjovekovlja", "novog imperijalizma", "neobaroka", koji impliciraju nostalgiju, globalizaciju i izobilje, pronaemo okvir za ono to bismo mogli nazvati "novim enciklopedizmom" u slubi, ako smemo rei, "odrivog razvoja". Tome nas ue i neophodna istorijska perspektiva i neophodno preispitivanje sutine i upotrebljivosti znanja uopte. LITERATURA [1] A. Grafton, L. Gardine, From Humanism to the Humanities. Education and the Liberal Arts in Fifteenth- and Sixteenth-Century Europe, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1986. [2] A. Rabil Jr., Knowledge, Goodness, and Power: The Debate over Nobility among Quattrocento Italian Humanists, Medieval & Renaissance Texts & Studies, Binghamton, NY, 1991. [3] V. Giustiniani, Homo, Humanus, and the Meanings of "Humanism", Journal of the History of Ideas, 46 (2) 167-195, 1985. [4] A. Campana, The Origin of the Word "Humanist", Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 9, 60-73, 1946. [5] P. P. Vergerius, De Ingenues Moribus et liberalibus studiis, in: W.H. Woodward, Vittorino da Feltre and other Humanist Educators, pp. 102-110, Cambrdige University Press, Cambridge, 1897. [6] E. Kessler, Renaissance Humanism: The Rhetorical Turn, Annual Meeting of the Renaissance Society of America, Toronto, 27-29 March, 2003 (http//www.phil-hum-ren.unimuenchen.de/php/Kessler/Toronto2003.html [7] C. W. Kallendorf, The Humanist Educational Treatises, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 2002. [8] C. Landino, On True Nobility, in: A. Rabil Jr., Knowledge, Goodness, and Power: The Debate over Nobility among Quattrocento Italian Humanists, pp. 247-248, Medieval & Renaissance Texts & Studies, Binghamton, NY, 1991. [9] P. O. Kristeller, Renaissance Thought. The Classical, Scholastic, and Humanist Strains, Harper & Row, Publishers, New York, 1961. [10] P. H. Smith, Science on the Move: Recent Trends in the History of Early Modern Science, Renaissance Quarterly 62 (2), 345-375, 2009. [11] O. Hannaway, Georgius Agricola as Humanist, Journal of the History of Ideas, 53 (4), 553-560, 1992. [12] J. V. Skalnik, Ramus and Reform: University and Church at the End of the Renaissance, Truman State University Press, Kirksville, Mo., 2002.

244

KONCEPT PORODINIH SLINOSTI U SAVREMENOJ NAUCI. SLUAJ STUDIJA BATINE

Milan M. Popadi* Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, Republika Srbija Apstrakt: Koncept porodinih slinosti (eng. Family resemblance, nem. Familienhnlichkeit) izvorno je filozofska ideja koju je sredinom dvadesetog veka artikulisao Ludvig Vitgentajn (Ludwig Wittgenstein). Koncept se odnosi na skup objekata koji su povezani ne zato to imaju jednu zajedniku osobinu ve zbog toga to imaju razliite slinosti koje se delimino preklapaju. U tom kontesktu koncept porodinih slinosti koristio se u drugoj polovini dvadesetog veka u razliitim naunim disciplinama, kako u prirodnim, tako i humanistikim i drutvenim. Danas se i sam pojam nauke shvata kao pojam porodinih slinosti ime se povezujuju inioci poput naune prakse, istorije nauke, nauke kao institucije i naune metodologije. Na taj nain je artikulisano promiljanje nauke u kojoj vlada princip spontane koordinacije (Polanji/Polanyi) naunih rezultata i meusobno rasvetljavanje (Valzel/Walzel) pojedinanih disciplina u cilju razumevanja ukupnog naunog doprinosa. U ovom radu navedni koncept bie ilustrovan kroz analizu primera studija batine, koje zahvaljujui svojoj meudisciplinarnoj prirodi predstavljaju gotovo laboratorijski sluaj za primenu koncepta porodinih slinosti. Kljune rei: porodine slinosti, Family resemblance, Familienhnlichkeit, pojam nauke, studije batine

CONCEPT OF FAMILY RESEMBLANCE IN CONTEMPORARY SCIENCE. CASE OF HERITAGE STUDIES

Milan M. Popadi* Faculty of Philosophy University of Belgrade, Belgrade, Republic of Serbia Abstract: The concept of family resemblance (Familienhnlichkeit) is originally philosophical idea articulated by Ludwig Wittgenstein in the mid-twentieth century. The concept refers to a set of objects that are not related because they have one thing in common, but because they have different similarities that are overlapping. In this context, concept of family resemblance was used in the second half of the twentieth century in a variety of scientific disciplines, both in natural as well as human and social. Today, the notion of science is understood as concept of family resemblance which connects factors such are: scientific practice, history of science, science as an institution and scientific methodology. In this way science could be articulated as government of "principle of spontaneous coordination" (Polanyi) between scientific results, and "mutual clarification" (Walzel)
*

milan.popadic@f.bg.ac.rs

245

between individual disciplines in order to understand the overall scientific contributions. In this paper, the concept of family resemblance will be illustrated through the analysis of examples of heritage studies, which due to their interdisciplinary nature are almost laboratory case for the application of the concept of family resemblance. Keywords: Family resemblance, Familienhnlichkeit, notion of a science, heritage studies UVOD Nauni metod jeste najpouzdanija tehnika koju je ovek izmislio da bi kontrolisao tok stvari i da bi stekao vrsta verovanja, pisali su 1934. godine Moris Koen (Morris Raphael Cohen) i Ernest Nejgel (Ernest Nagel) u Uvodu u logiku i nauni metod [1]. ini se da je teko dati optiji a ujedno i precizniji opis nauke od ovog koga su ponudili Koen i Nejgel. Nastao pre gotovo osamdeset godina ovaj je opis i dalje funkcionalan. Jasno, od tog doba u nauci se mnogo toga promenilo, kao to se uostalom promenio i svet koji nauka prouava. Zapravo, moglo bi se rei da je nauni doprinos ovoj promeni sveta nezamenjiv. Ali, ako se mnogo toga promenilo, kako onda opstaje tako staro odreenje nauke? Zato to se ciljevi nauke nisu promenili. Sprovodei naunu metodologiju ovek i dalje eli da kontrolie tok stvari i da stekne vrsta verovanja. Ono to se promenilo jesu, zapravo, naznane tehnike kontrole i tehnike sticanja (ili nametanja?) verovanja. Broj naunih disciplina se u poslednjem veku znaajno uveao. Disciplinarna podeljenost uslovila je i naunu fraktalizaciju u kojoj se neretko gubi ideja o jedinstvenom poslanju nauke. Tehnike sprovoenja naunog metoda u pojedinim disciplinama toliko su razliite tako da je oprvadano postaviti pitanje da li je re o istom, naunom, delovanju. Nauka se tako nala u haosu disciplina u kome se engleski profesori bave antropologijom koju zovu studijama kulture, a ekonomisti socijologijom koju zovu porodina ekonomija, kako je to lucidno primetio ameriki sociolog Endru Abot (Andrew Abbott) u svojoj raspravi o disciplinarnim fraktalizacijama [2]. Ovaj haos svakako postoji, ali on, ini se, niti je nov, niti je neizbean. On je posledica pre svega disciplinarne predefinisanosti, koja esto poput Prokrustove postelje odreuje i premerava problem istravanja. Zato emo se na poetku ovog rada podsetiti i jednog bitnog svojstva naunog istraivanja, odnosno onoga to je ve sredinom dvadesetog veka formulisao naunik i filozof Majkl Polanji (Michael Polanyi) kao princip spontane koordinacije [3]. Polanji nauku vidi kao neprekidno usaglaavanje pojedinanih inicijativa sa rezultatima do kojih su drugi doli. Zajedniki rezultat nije nikome unapred poznat, ali svi su naunici u svojim aktivnostima spontano koordinisani pojedinanim (publikovanim) rezultatima drugih istraivaa, pri emu zbir pojedinanih doprinosa generie aktuelnu intelektualnu situaciju u kojoj naunik deluje. Polanji koristi jednu poznatu metaforu, metaforu nevidljive ruke: ini se kao da ih [uesnike u naunom istraivanju] povezuje neka nevidljiva ruka, vodei ih ka zajednikom otkriu skrivenog sistema stvari [3]. Neto ranije, tokom jednog predavanja u Berlinu 1917. godine, austrijski knjievni istoriar Oskar Valzel (Oskar Walzel), upotrebio je sintagmu meusobno rasvetljavanje da objasni potrebu za saradnjom izmeu disciplina u cilju boljeg razumevanja celine (u Valzelovom sluaju re je o umetnikim disciplinama) [4]. I Polanji i Valzel bili su oigledno svesni razlika izmeu pojednih grana nauke, ali, ini se, i potrebe da se se i pored tih razlika ostvari meusobna saradnja. Disciplinarne specifinosti, a ponekad i sebinosti, ipak ne mogu da prevazu jednu specifinu poziciju u promiljanju sopstvene prirode: ma koliko razliite bile sve naune dicipline zapravo pripadaju istoj porodici. KONCEPT PORODINIH SLINOSTI Od poetka dvadesetog veka pa do kraja 1950-ih, filozofi nauke pokuavali da izgrade neku apstraktnu, sveobuhvatnu koncepciju nauke, pie Viljem Dejms Erl (Wiliam James Earle) [5]. Taj se zadatak pokazao teko ostvarivim, to jest, jedinstvena koncepcija 246

nauke nije bila izgraena, ali dolo se do drugog reenja. Kako Erl pie: Danas su [filozofi nauke, krajem dvadesetog veka], meutim, skloni da pojam nauke smatraju pojmom koji se odreuje pozivanjem na porodine slinosti. To je pojam, objanjava Erl, koji se odnosi na skup objekata, ne zato to ti objekti imaju zajedniku osobinu ve zbog toga to imaju razliite slinosti koje se delimino preklapaju [5]. Koncept porodinih slinosti potie iz Filozofskih istraivanja Ludviga Vitgentajna, koja su prvi put objavljena 1953. godine. U odeljcima 66. i 67. Vitgentajn razmatra kakva veza postoji izmeu igara, na primer drutvenih igara, igara sa loptom, kartakih igara, Olimpijskih igara itd, i zakljuuje da postoji sloena mrea slinosti koje se preklapaju i ukrtaju, te da je ponekad preklpanje opte, a ponekad je slinost u detaljima [6]. Tu sloenu mreu Vitgentajn naziva porodinom slinou (nem. Familienhnlichkeit, eng. Family resemblance). Za Vitgentajna igre prosto tvore porodicu, kao to i za savremene filozofe nauke, ako se pozovemo na Erla, nauka takoe predstavlja porodicu. Vitgentajnov koncept prihvaen je gotovo istovremeno sa svojim objavljivanjem i to ne samo u domenu filozofije, filozofije jezika ili analitike filozofije [7]. Ve 1953. godine ameriki estetiar Moris Vits (Morris Weitz) upitavi se ta je umetnost? odgovorio je da se ovaj pojam moe razumeti tek pomou koncepta porodinih slinosti [8]. U domenu teorije umetnosti, ova razmatranja aktuelna su do danas, pri emu se ispituje ne samo upotrebljivost Vitgentajnovog koncepta ve i njegova ogranienja [9]. No, iako moda prvo iskorien u polju istraivanja pojma umetnosti, koncept porodinih slinosti dobio je svoju upotrebnu vrednost i u drugim naunim disciplinama [10]. Danas se tako i sam pojam nauke shvata kao pojam porodinih slinosti ime se povezuju inioci poput naune prakse, istorije nauke, nauke kao institucije i naune metodologije [5]. Ovakav odjek Vitgentajnovog koncepta zapravo ukazuje na potrebu za definisanjem ili redefinisanjem osnovnih odreenja nauke. U tom smislu, posebno je interesantna njegova upotreba u pozicioniranju, u optem kontekstu poimanja nauke, onih naunih delatnosti koje imaju oznaku inter-, multi-, meu-, ili transdisciplinarnosti. Tako emo u ovom radu analizirati primenjivost koncepta porodinih slinosti na primeru studija batine, kao izriitom meudisciplinarnom naunom modelu. STUDIJE BATINE Predmet studija batine je naravno batina. Ali, pre nego to se posvetimo aluzivnom pojmu kakav batina, kao predmet studija, jeste, vratimo se korak u nazad. ta zapravo znai da je neto predmet studija? To, pre svega, znai da se neto detaljno istrauje i analizira sa ciljem da se doe do odreenih saznanja. Studije slue zadovoljstvu, ukrasu i sticanju sposobnosti (Studies serve for delight, for ornament, and for ability), pisao je Fransis Bekon u svojim Esejima izdatim 1601. godine [11]. ini se da ova formulaciji ni nakon vie od etiri veka nije izgubila sveinu. Studiranje pretpostavlja istraivaki rad, koji ponekad moe biti i veoma naporan, ali i taj rad esto polazi iz naeg zadovoljstva u sticanju novih sposobnosti i znanja. A kada kao rezultat studija i steknemo neka znanja i sposobnosti, pa bila ona i veoma skromna, neretko se njima veoma priljeno kitimo. Ono to studiramo, na predmet, zahvaljujui svojim osobinama omoguuje nam da realizujemo pomenute ciljeve studija, te u zavisnosti od naih interesovanja, ambicijia i oekivanja biramo predmet koji istraujemo. No kada studiramo batinu, ta zapravo istraujemo i analiziramo, ta saznajemo i o emu? U svom pojavnom obliku batina predstavlja forme i sadraje nastale u nekom prolom vremenu, a koji su pretrajali do danas i smatraju se vrednim trajanja, pa se stoga i uvaju za budua vremena. To je iva starina, da upotrebimo ovu Andrievu sintagmu [12]. Studirajui batinu stiemo znanja o prolosti, kao to to na primer ine istoriari, arheolozi, etnolozi... Takoe, stiemo znanja o tome ta je nama danas vano da znamo o prolosti, to jest istraujemo ta dananje drutvo smatra vrednim i aktivnim nasleem prolih vremena i to vodi ka formiranju odreenih identiteta, kao to na primer ine sociolozi, antropolozi, 247

politikolozi... Razmatramo kako da koristimo te nasleene vrednosti i kako da njima upravljamo, kao to to na primer ine ekonomisti i pravnici... elimo da saznamo kakav je materijal korien u prolosti, kakva su njegova svojstva i strukture, to su interesovanja i inenjera, arhitekata, tehnologa... Na kraju, iz ove raznovrsnosti pokuavamo da stvorimo celovitu i koherentnu sliku o batini, na nain na koji svoje predmete istraivanja predstavljaju na primer teoretiari nauke i filozofi. Dakle, predmet studija batine je, prosto reeno, sloen. Ilustrujmo ovu sloenost primerom, a kako je ovaj rad nastao u akademskom okruenju a njemu je i namenjen, neka taj primer bude batina Univerziteta u Beogradu. Kao poetak modernog obrazovnog sistema u Srbiji istie se dolazak Dositeja Obradovia u osloboeni Beograd i osnivanje Velike kole 1808. godine koja je bila aktivna do 1813. godine, odnosno do propasti Prvog srpskog ustanka. Ova kola imala je za cilj da obrazuje dravne inovnike, a uslov za upis bilo je znanje pisanja, itanja i raunanja. Nakon etvrt veka u Kragujevcu je 1838. godine osnovan Licej, koji je preseljen nakon tri godine u Beograd. Licej je bio kola koji su mogli da upiu samo svreni gimnazijalci. Od 1863. godine donoenjem zakona o Velikoj koli osnovana je istoimena ustanova, koja je zamenila raniji Licej. Univerzitet u Beogradu, naslednik Velike kole, nazavn je tako nakon organizacionih i pravnih promena iz 1905. godine, kada je donet Zakon o Univerzitetu i prve odredbe o njegovoj autonomiji. Sredite Univerziteta u Beogradu je Kapetan Miino zdanje, palata koju je Mia Anastasijevi poklonio oteestvu 1863. godine i u kome se tada nala Velika kola, sa svoja prva tri fakulteta: Filozoskim, Pravnim i Tehnikim. Iz te zgrade, danas Rektorata, razvila se dananja fakultetska mrea beogradskog Univerziteta, kao i inicijative za osnivanje univerzitetskih ustanova u drugim gradovima u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Makedoniji. ta je, dakle, batina Univerziteta u Beogradu? ta je to to je na Univerzitetu nastalo u nekom prolom vremenu, pretrajalo do danas i smatra se vrednim trajanja i uvanja za budua vremena? Moemo da prepoznamo da, eto, od 1808. godine postoji tenja za organizovanjem institucije koja zastupa i promovie vrednosti obrazovanja i njihovu drutvenu upotrebljivost. Takoe, vidimo da je tokom postojanja Univerziteta pravna regulativa bila od velike vanosti za formulisanje ovih vrednosti i ciljeva. Univerzitet je i vlasnik brojnih zgrada, poput Kapetan Miinog zdanja i drugih, koje su prepozante ne samo kao materijalna dobra, ve i kao veoma znaajni spomenici kulture. Takoe, studenti i nastavnici Univerziteta od njegovog nastanka bili su pokretaki brojnih drutvenih i kulturnih akcija upuujui na drutveno-politiki znaaj ove institucije, koji naizgled prevazilazi njene opteobrazovne ciljeve, ali ih, zapravo, potvruje. Univerzitet je i mesto privatnih seanja, za hiljade studenta i nastavnika koji su kroz njega proli. I na kraju, Univerzitet u Beogradu je i mesto gde su tokom njegovog trajanja napravljene mnoge greke i loe procene, koje svakako ne bi trebalo da se prenose u budua vremena (mada je to verovatno neizbeno), ali na kojima treba i mora da se ui. Sve to skupa: obrazovne i kulturne vrednosti, pravna i drutvena utemeljenost i prepoznatljivost, materijalna dobra, drutveno-politiki angaman, greke i kritiko miljenje, privatna i kolektivna memorija, ... sve to skupa ini batinu Univerziteta u Beogradu. Kao to smo ve rekli i kao to se vidi iz prethodne (svedene) ilustracije, predmet studija batine je sloen. Stoga, da bi ga bolje razumeli, u ovom poglavlju, na ta jasno upuuje i njegov naslov, govoriemo o predmetnim kontesktima ovih studija. Da ne bi blio zabune, predmetni konteksti na ovom mestu predstavljaju vieslojne i isprepletane sadraje u okviru kojih se predmet studija batine moe to potpunije razumeti. Tako u funkciji otkrivanja ovih sadraja moemo govoriti o polaznim idejama za razumevanje studija batine (koncepti kulture, drutvene funkcije, sklapanje slika prolosti), o njihovom poreklu u humanistikim studijama, prosvetiteljskim ideologijama i modernim institucijama; potom o 248

znaaju razliitih vidova zatite (tehnike metode, pravna regulativa, formiranje dokumentacije), te o modelima upotrebe i prouavanja batine (ekonomski resursi, akademski prularizam, nauka o batini). Ovi raznovsrni predmetni konteskti, skupa ali i u meusobnom sadejstvu, definiu predmet studija batine. Veinom, oni imaju korene u zasebnim disciplinama, ali su esto veoma prepleteni tako da se ne moe govoriti o njihovoj disciplinarnoj samodovoljnosti. Drugim reima, ta e biti shvaeno kao batina, rezultat je uticaja brojnih meusobno uslovljenih faktora. Pruavajui takav predmet, studije batine nuno imaju jasno izraen meudisciplinarni karakter. Pojam batine Pre nego to krenemo razmatranje koncepta porodinih slinosti u kontekstu studija batine, moramo da postavimo jo neka pitanja vezana za sam pojam batine. Treba moda napomenuti da ovde koristimo tremin batina, a ne tremin naslee. Ova dva termina nisu u potpunosti sinonimi, ali se u literaturi esto prepliu upravo kao rei istovetnog znaenja. Za termin batina opredelili smo se iz vie razloga: zbog terminolokog kontinuiteta sa starijim i polaznim radovima u okviru ove oblasti istraivanja, zatim zbog pojmovnog sadraja koji proistie iz njegove etimologije, i na kraju zbog jezike specifinosti znaajne za formiranje naune terminologije. To naravno ne znai da je re naslee prognana iz ovog teksta naprotiv, bie ak veoma frekventna na narednim stranama ve znai da smo rei batina dali status tehnikog termina u okviru ovih studija. Ve smo napomenuli da u svom pojavnom obliku batina predstavlja forme i sadraje nastale u nekom prolom vremenu, a koji su pretrajali do danas i smatraju se i dalje vrednim trajanja, pa se stoga i uvaju za budua vremena. Ova napomena donekle korespondira sa formulacijom koju je dao UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu): batina je ono to smo nasledili iz prolosti, ono to ivimo danas i ono to predajemo narednim generacijama [13]. Teko da se moe dati uoptenije odreenje od prethodno navedenog. Iako se ona esto navodi i neretko koristi i u akademskom govoru, moglo bi se rei da to nije zadovoljavajua definicija sa pozicija studioznog razmatranja batine, ve vie programski stav u funkciji delovanja organizacije kakva je UNESCO (a ija je misija zagovaranje mira i sigurnosti u svetu, a ne nauno istraivanje). Evo malo razraenijeg odreenja: Batina je kulturni proces ili predstava koja se bavi vrstama proizvodnje i uspostavljanja kulturnog identiteta, individualnog i kolektivnog pamenja i drutvene i kulturne vrednosti [14]. Za razliku od prvog, koje ima donekle diplomatski prizvuk, ovo drugo je blie definiciji predmeta studija; ono je kritiki usmereno i tumai batinu u kontekstu drutvenih funkcija i kulturnih procesa. Kao to smo ve najavili u prethodnom odeljku, to su veoma znaajni konteksti za razumevanje predmeta studija batine. Ipak i ovo odreenje ima nedostataka, upravo zato to je fokusirano samo na funkcije ova dva konteksta, koji jesu najoptiji ali ne i jedini. U tom smislu, ono je i suvie kulturoloko ili socioloko. Drugim reima, pokuajmo da pronaemo neko batinsko odreenje batine. Prouavanje istorije neke rei nikad nije protraeno vreme, savetuje istoriar Lusijen Fevr [15]. Pa, dobro, kakava je istorija rei batina? Vuk Stefanovi Karadi u Srpskom rjeniku [16] pie da je , f. , , vterlishes Erbe, patrimonium. Po Reniku srpskohrvatskog knjievnog i narodnog jezika, termin batina znai: (1) sve to je nasleeno od oca ili predaka, naslee, nasledstvo, dedovina, oevina; (a) zemlja i materijalna dobra uopte; (b) nasleena duhovna dobra, duhovne i telesne osobine; (2) posed, nepokretno dobro, imanje; (3) pravo sopstvenosti na nepokretnu imovinu; (4) rodni kraj, zaviaj; (5) obradivo zemljite. Po Etimolokom rjeniku hrvatskoga ili srpskoga jezika, to je pravni termin, koji se iz crkvenog slavenskog jezika rairio i na zapad i potie od staroslovenske rei bata (= otac), a znaenje mu je (1) oevina, 249

djedovina, hereditas, praedium; (2) njiva. Renik srpkog jezika Matice srpske belei da je osnovno znaenje batine imovina, prvenstveno nepokretna koju neko nasledi od oca ili nekog drugog pretka, nasleena imovina, oevina, dedovina; naslee, a drugo, figurativno znaenje b. fig. nasleena duhovna, kultruna dobra, duhovno naslee: kulturna batina [17]. Kao to vidimo iz prethodnih navoda, re batina bila je u prolosti vezana za imanje koje je bilo steeno pravom nasleivanja. Po Stojanu Novakoviu prvi put se sree negde poetkom etranestog veka. Batina je imanje, ali i deo pravnog sistema, poput latinskog patrimonium-a. Patrimonium je termin kojim se u rimskom pravu oznaava imovina jednog lica, posebno ona steena nasleivanjem. Slino odreenje nalazimo i srpskom srednjevekovnom pravnom sistemu: I da nije vlastan gospodin car, ili kralj, ili gospoa carica ikome uzeti batinu silom, ili kupiti, ili zameniti, osim ako ko sam pristane (Duanov zakonik, lan 43). Interesantno je i da se termin batina tokom osmanskog carstva i u turskom jeziku koristio da u sluaju hrianskih podanika oznai pravno zagarantovani posed jedne porodice [18]. Ova istorijska veza izmeu imanja, dobara i njihovog pravnog instituta nasleivanja, a koji podrazumeva brigu i odravanje nasleenog, sadrana u rei batina daje ovom terminu odreeni simboliki potencijal koji se moe transformisati i u akademski kvalitet. Naravno, ovaj kvalitet termina batina se ne zasniva na pukoj starosti, to jest na trajanju i pretrajavanju od staroslovenskih vremena. Kada bi se u savremenom govoru koristio s tim opravdanjem (kao dakle starinski, tradicionalni, i sl), termin batina ne bi bio nita drugo do puki arhaizam, potencijalno inspirativan za ljubitelje romantiraskih izmaglica. Od druge polovine davdesetog veka, ili bolje rei nakon drutvenih promena izazvanih Drugim svetskim ratom, u tadanjem srpsko-hrvatskom jeziku ovaj termin je gotovo ispranjenjen od svojih preanjih znaenja (ko jo zna da je bata otac, a batina, recimo, njiva?) i upotrebljava se kao re koja moe pojmovno da objedini raznorodne sadraje i forme svedoanstava prolosti, sakrivene iza usitnjenih ili nedovoljnih odreenja poput starina, spomenik, kulturno dobro, spomenik kulture i sl. No, treba istai da se uporedo koristila i sintagma kulturno naslee, ali gotovo uvek uporedo sa terminom batina kao sinonimom. U pravni sistem nekadanje SFRJ, termin batina ulazi kroz prevoenje i usvajanje meunarodnih konvencija. Zadrimo se na jednoj od njih, na Konvenciji o zatiti kulturne i prirodne batine, koju je UNESCO doneo 1972. godine ranije, a SFRJ prihvatila 1974. godine. U njoj postoji podela na kulturnu i prirodnu batinu. Pod kulturnom batinom se podrazumevaju: spomenici: dela arhitekture, monumentalna vajarska ili slikarska dela, elementi ili strukture arheolokog karaktera, natpisi, veina i grupe elemenata koje imaju izuzetnu univerzalnu vrednost sa istorijskog, umetnikog ili naunog gledita; grupna zdanja: grupe izolovanih ili povezanih graevina, koje po svojoj arhitekturi, jedinstvu i uklopljenosti u pejsa predstavljaju izuzetnu univerzalnu vrednost sa istorijske, umetnike ili naune take gledita; znamenita mesta: dela ljudskih ruku ili kombinovana dela ljudskih ruku i prirode, kao i zone, ukljuujui tu arheoloka nalazita koja su od izuzetnog univerzalnog znaaja sa istorijske, estetske i etnoloke ili antropoloke take gledita. Pod prirodnom batinom u ovoj konvenciji podrazumevali su se: spomenici prirode koji se sastoje od fizikih ili biolokih formacija ili skupina tih formacija, a koji imaju izuzetnu univerzalnu vrednost sa estetske ili naune take gledita; geoloke i fiziografske formacije i tano odreene zone koje predstavljaju habitat ugroenih vrsta ivotinja i biljaka od izuzetne univerzalne vrednosti sa naune i konzervatorske tacke gledita; znamenita mesta prirode ili tano odreene prirodne zone koje imaju izuzetnu univerzalnu vrednost sa tacke gledita nauke, konzerviranja ili prirodnih lepota. Koliko god se moda inio iscrpnim, ovaj opis ta se sve podrazumeva pod batinom, ubrzo se pokazao kao nedeovoljan. Takoe, podela na prirodnu i kulturnu batine ukazuje na vetako cepanje celovitosti batine. Ali u krajnjoj liniji, ova i brojne druge 250

konvencije i preporuke koje joj slede (o nematerijalnom kulturnom nasleu, kulturnoj raznolikosti, o audio-vizuelnom nasleu...) upuuju na sadrajnost pojma batina. KONCEPT PORODINIH SLINOSTI I DEFINISANJE POJMA BATINE Zbog potrebe da se odredi pojam koji moe da obuhvati ovako kompleksan sadraj, savremeni istraivai pojma batine trude se da ovom terminu daju dovoljno opte znaenje, ali i da to preciznije opiu njegov opseg i doseg. Evo nekoliko takvih primera: batina obuhvata sve stvari, i zaista dolazi iz ukrtenih i prepletenih meavina koje proizvodi ivot sam [19]; predmet batine je realni predmet koji svojim materijalom i oblikom dokumentuje realnost u kojoj je nastao, u kojoj je iveo i s kojom je uao u sadanjost [20]; batina je ime institucije (patrimonium), etikog obeleja, drutvene konvencije, memorijske potentnosti i ivotnog ritma [21]. Ova odreenja batine, zajedno sa onim navedenim na poetku ovog odeljka, sugeriu da o savremenom pojmu batine moemo da govorimo kao o politipnom odnosno kao o pojmu porodinih slinosti. U tom kontekstu, moemo da posmatramo batinu kao skup sledeih inilaca: istorije batine, batine kao institucije, batinjenja kao prakse i batinjenja kao metodologije [5]. Istorija batine Jedan poznati beogradski grafit glasi: Kiseonik je pronaen krajem osamnaestog veka, nije utvreno kako su ljudi disali pre toga. Pojam batine (patrimonium-a) i njemu srodni pojmovi u savremenom smislu koristi se tek neto vie od dva veka, a naroito intenzivno od poslednje etvrtine dvadesetog veka usled globalnih drutvenih pojava koje su uzrokovala brojna pitanja vezana sa nae shvatanje prolosti i njen uticaj i upotrebu u savremenom dobu. Drugim reima, kao i u sluaju kiseonika i ovekove potrebe za njim, istorija batine starija je od svog pojma i prisutna je u istoriji oveka od kada on ima svest o potrebi razumevanja prolosti i odraavanja odreenih (onih koje smatra bitnim) vrednosti poteklih iz prolih vremena. Istorija batine je povest uvanja i prenoenja svedoansva prolosti i njihove upotrebe u sadanjosti. Ova svedoanstva mogu da budu veoma razliite prirode. Na primer, zbirke ratnog plena koje se sreu jo u antiko doba nisu nita drugo nego svedoanstva o pobedi i nadmoi koja tei da se odri i prenese. Ali iako su rat i nasilno unitenje esto bili povod za brigu o batini, u prolosti kao i danas, i mnogo plementije vrednosti su inspirisale na brigu o nasledstvu od prolih generacija. Evo jednog zapisa iz pera Kasiodora Senatora, istoriara i pisca iz estog veka nove ere, upuenog upravitelju grada Rima prilikom izbora arhitekta koji e se starati o gradu: Skulptorsku vetinu u Italiji su prvi pokazali Etrurci; naslednici su je prihvatili i dali gradu umetne stanovnike gotovo istovetne sa njegovim ivim graanima. Stari govore o svetskim udima, [...] ali ovo grada Rima potire ih sve. Potrebno je da se uen ovek zadui za odravanje svih ovih dela; u suprotnom, on e o sebi misliti kao o oveku od kamena, a o statuama kao o zaista ivim ljudima [22]. Od ovih antikih vremena do danas, istorija batine satkana je od odnosa sadanjice prema ostacima prolosti; taj je odnos nekad bio veoma afirmativan, to jest prolost je bila model za oblikovanje sadanjice, a nekada izrazito negativan to jest prolost je bila teret, a njeni ostaci prepreke na zamiljenom putu u budunost. U tom smislu, istorija batine formativni je element naina na koji danas posmatramo pojam batine, a da je on, kao i ostali inioci ovog pojma porodinih slinosti, i dalje aktivan i promenjiv. Batina kao institucija Batina (patrimonium) je, kao to smo videli, izvorno bila institut rimskog prava koji garantuje nasleivanje. U tom smislu, institucija batine se odnosila na privatno imanje kojim raspolae neki pravni subjekt i koje se nasleuje tokom vremena. Svakako jedan od 251

najpoznatijih takvih patrimoniuma je Patrimonium Sancti Petri, odnosno Batina svetog Petra. To je zapravo imanje Katolike crkve, ustanovljeno na zakonu Konstantina Velikog iz 331. godine koji crkvi daje pravo da moe da ima posed. Zadravajui donekle i pravni i imovinski aspekt, savremeno shvatanje batine kao institucije usmereno je vie ka organizovanoj brizi o pretrajalim formama i sadrajima prolosti i njihovoj upotrebi u javnoj sferi. Batina kao institucija predstavlja sistem normi iji je cilj da ustanovi sadraje nasleene iz prolosti i uredi sadanju upotrebu vrednosti ovih sadraja u odreenoj drutvenoj zajednici. Iz ovakvog odreenja jasno je da su za postojanje batine kao institucije neophodna najmanje dva uslova: odreeni pravni okvir (zakoni, konvencije), te drutvene i kulturne ustanove koje realizuju navedene ciljeve (arhivi, muzeji, biblioteke...). Potrebno je da se istakne da je batina kao institucija, budui i da je prisutna u odreenoj drutvenoj zajednici, stvar drutvenog konzensusa. ta je batina za jednu zajednicu, ne mora biti i za drugu. Na primer, uvenu aleksandrijsku biblioteku iz treeg veka pre nove ere, instituciju koja je najpotpunije batinila znanje helenistike epohe, unitavali su redom i Rimljani (Cezar, 47. godine pre nove ere) i hriani (aleksandrijiski patrijarh Teofil, krajem etvrog veka nove ere) i muslimani (kalif Umara, 642. godine). U modernom dobu, ovakva iskustava (koja jo uvek postoje) uzrokavala su usvajanje meeunarodnih ugovora i konvencija o potovanju tueg naslea. Takoe, nakon ustanove batine, poput muzeja, biblioteka i arhiva, imale su svoju predistoriju kao privatne zbirke i kolekcije. No savremeni koncept batinskih institucija prepoznaje ih kao javno dostupne, mada sa ponekad manjim ili vei ogranienjima te dostupnosti. Stoga jo jedan bitan element u izgradnji batine kao institucije jeste i veza sa drutvenom zajednicom, kojoj pripada kako struna i nauna javnost, koja ima jednu vrstu interesa za batinu, tako i ira publika kojoj batina moe biti tek deo optih interesovanja. Batinjenje kao praksa Kao to smo pomenuli u prethodnim odeljcima, pojam batine je u savremenom smislu mlad pojam i u svojim razliitim pojavnim oblicima traje tek neto vie od dva veka, a njegovo akademsko studiranje jo je mlae i staro je tek nekoliko decenja. Ipak, kao u sluaju istorije i institucija, prakse batinenja su mnogo starije od svojih savremenih artikulacija a kojima je upravo ovo dugo trajanje bilo od velike korsiti za formiranje procesa delovanja. Prakse batinjenja su delatnosti koje se sprovode u cilju sakupljanja, uvanja, odravanja, istraivanja i predstavljanja svedoanstava prolosti. Prakse batinjenja tako povezuju irok opseg delatnosti i ukljuuju brojne aktivnosti od nauno-istraivakog rada, tehniko-tehnolokih intervencija, upravljakih strategija, do promotivnih i marketinkih kampanja. Upravo zbog ovako irokog raspona, veoma su raznovrsni modeli njihovog delovanja, koji povremeno mogu biti i protivureeni. Na primer, atinski Akropolj je u devetnestom veku oien od svih svedoanstava o njegovom dvomilenijumskom trajanju sa izuzetkom antikog naslea iz V veka pre nove ere. Takvo stanje je svakako povoljno za istraivae antike, ali je ova praksa nepovratno unitila biografiju ovog spomenika, koja je batinila razliite kulturne i religijske slojeve, a time i celovitost njegove batine. Zadrimo se jo malo na primeru Akropolja: deo skulporskih kompozicija sa Partenona nalazi se u Londonu u Britanskom muzeju gde su doseple poetkom devetnaeatog veka. Od poetka osamdesetih godina dvadesetog veka grka vlada trai da se ova dela vrate u svoje prirodno okruenje, dakle na Akropolj. Britanski muzej je to odbio uz obrazloenje da Britanski muzej pria o kulturnim dostignuima irom sveta, od zore ljudske istorije pre vie od dva miliona godina do danas, te da je samim tim skulpturama sa Partenona, kao vanom delu te prie, mesto upravo u ovom muzeju. Sa druge strane, i u Grkoj je nastavljeno uklanjanje skulptura sa Partenona (gotovo sve su sada uklonjene) i one su sada smetene u novoizgraeni 252

Akropoljski muzej u podnoju atinskog Akropolja. Ove aktivnosti su zapravo pojedinane prakse batinenja, koje meutim nisu harmonizovane izmeu sebe, ve deluju u okviru irih kulturno-politikih matrica. Batinjenje kao metodologija Upravo ovo delovanje praksi batinjenja ukazuje na potrebu da se formira ne samo praksa, ve i metodologija batinjenja. Naravno, i opisane prakse imaju svoju metodologiju, ali kao to smo pokazali, one nisu primarno zasnovane na ciljevima batinjenja, ve na drugim ciljevima, poput politikih, ideolokih, ekonomskih, u kojima je batinjenje samo instrument. Metodologija batinjenja otkriva, opisuje i objanjava metode, puteve i naine sakupljanja, uvanja, odravanja, istraivanja i predstavljanja svedoanstava prolosti. No, kada govorimo o metodologiji, zapravo uvek govorimo i o teoriji koju neka metodologija sprovodi. Otuda, kada govorimo o metodologiji batinjenja zapravo govorimo i o teoriji batinjenja. Teorija, setimo se, etimoloki potie od grke rei theoria i znai videti zajedno i predstavlja sistem meusobno povezanih i usklaenih tvrdnji o nekom problemu. U tom smislu, teorija batinjenja je skup optih principa koji objanjavaju fenomen batinjenja. Teorije batinjenja izvor su batinjena kao metodologije. Postoji nekoliko tehnikih termina za optu teoriju batine, kao to su heritologija ili mnemosofija. Bez obzira na naziv, opta teorija batine tei da stvori sistem znanja koji povezuje i upravlja raznovsrnim aktivnostima u okviru procesa batinjenja. Kao to smo pokazali, ove aktivnosti mogu da budu veoma raznolike, pa su samim tim u optu teoriju batine ukljuena i razliita znanja vezana za irok spektar od humanistikih do kibernetskih. Posledica toga jeste, izmeu ostalog, da se batina na akademskom nivou prouava u okviru razliitih nauka: istorijskih, drutvenih, humanistikih, informacionih... Proizala iz ovih teorijskih premisa, batinjenje kao metodologija jeste sistem metoda sakupljanja, uvanja, odravanja, istraivanja i predstavljanja svedoanstava prolosti. Drugim reima, batinjenje kao metodologija povezuje razliite metode proistekle na primer iz pravne regulativne, tehnikih modela zatite, predloga praktinih poltika u sistemsku celinu zasnovanu na teoriji batinjenja. Teorije esto mogu da budu veoma apstraktne, ali se na nivou metodologije prevode u ravan praktinog delovanja sa ciljem da se dobiju primenjiva reenja nekog problema. U tom smislu, batinjenje kao metodologija je direktna spona izmeu batinjenja kao prakse i teorija batine. ZAKLJUAK Put nauke, ak iako je put uz strmu planinu, otvoren je svima. Otuda, dok su verovanja sektaa i pripadnika raznih grupa zasnovana na linom izboru ili temperamentu i dok to deli ljude, nauni postupak sjedinjuje ljude u neem plemenitom, lienom svakog sitniarenja. Zbog toga to zahteva nepristrasnost, nesebinost, to je najlepi cvet i probni kamen slobodoumne civilizacije [23]. Ovim, gotovo romantinim, zakljukom Moris Koen i Ernest Nejgel zavravaju svoju studiju o naunom metodu. Usvajanje koncepta porodinih slinosti u filozofiji nauke i njeno irenje na naune discipline moe nas pribliiti, ini se, ovoj svakako idealistikoj projekciji uloge nauke u drutvu koju su ponudili Koen i Nejgel. Drugim reima, svest o razlikama ali prihvatanje meusobnih slinosti, mogli bi da poslue kao efikasna uspinjaa uz onu strmu planinu nauke. Kada je re o studijama batine njihov izraziti meudisciplinarni karakter ini ih gotovo laboratorijskim sluajem za primenu koncepta porodinih slinosti. Prihvatajui razliitosti u kojima se manifestuje batina, studije batine ustrojene su oko mree slinosti tih manifestacija. Iako je re o akademskim studijama, prouavanje batine zapravo svoje ishodite ima u drutvenoj, svakodnevnoj realnosti, gde sadraji i forme pretrajali iz prolosti 253

utiu a donekle i upravljaju naim aktivnostima, kao to utiu i na formiraje pojmova o svetu oko nas. Stoga iskustvo primene koncepta porodinih slinosti na primeru studija batine zapravo ima dvostruko dejstvo. Sa jedne strane, teorijski i metodoloki aspekt studija batine dobija jedno bitno uporite koje prua mogunost integracije raznovrsnih inilaca koji postoje u sistemu istraivanja batine. Sa druge strane, savremeno promiljanje pojma nauke dobija upotrebljivu artikulaciju, koja ne ostaje samo na nivou akademske rasprave ve se prenosi i u drutveno-kulturni kontekst. Jer, kao to su studije batine deo naune porodice, tako je i nauka, zahvaljujui dugom trajanju svoga pojma, deo univerzalne batine oveka. LITERATURA [1] M. Cohen, E. Nagel, An Introduction to Logic and Scientific Method, Routledge, London, England, 1934. Citrirano u prevodu: M. Koen, E. Nejgel, Uvod u logiku i nauni metod, pp. 400-408, Jasen, Beograd, Republika Srbija, 2006. [2] A. Abbott, The Chaos of Disciplines, p. 121, The University of Chicago Press, Chicago, USA, 2001. [3] M. Polanyi, Knowing and Being, pp. 49-72, The University of Chicago Press, Chicago, USA, 1969. Citrirano u prevodu: M. Polanji, Nauna drava: njena politika i ekonomska teorija, pp. 249-267, In: Kritika kolektivizma: liberalna misao o socijalizmu, Filip Vinji, Beograd, SFRJ, 1988. [4] O. Walzel, Wechselseitige Erhellung der Knste, Reuther und Richard, Berlin, Germany, 1917. [5] W. J. Earle, Introduction to Philosophy, McGraw-Hill, New York, USA, 1992. Citrirano u prevodu: V. D. Erl, Uvod u filozofiju, pp. 352-353. Dereta, Beograd, Republika Srbija, 2006. [6] L. Wittgenstein, Philosophical Investigations, pp. 31-32, Blackwell, Oxford, England, 1986. [7] P.Philipp, Richard Raatzsch, Essays on Wittgenstein, pp. 50-73, University of Bergen, Bergen, Germany, 1993 [8] M. Weitz, The Role of Theory in Aesthetics, The Journal of Aesthetics and Art Criticism, Vol. 15, (1): 27-35, 1956. [9] D. A. Kaufman, Family resemblances Relationism and the meaning of "art", British Journal of Aesthetics, vol. 47, (3): 280-297, 2007. [10] G. Irzik, R. Nola, A Family Resemblance Approach to the Nature of Science for Science Education, Science & Education Volume 20, (7-8): 591-607, 2011. [11] F. Bacon, Essays, Civil and Moral. Vol. III, Part 1. The Harvard Classics. New York: P.F. Collier & Son, 190914; Bartleby.com, 2001. [12] I. Andri, O Vuku kao piscu, p. 3, in: Vuk Stefanovi Karadi, Odabrane strane, Svjetlost, Sarajevo, SFRJ, 1967. [13] World Heritage Information Kit, p. 5, UNESCO World Heritage Centre, Paris, France, 2008. [14] L. Smith (dir.). Cultural Heritage. Critical Concepts in Media and Cultural Studies, vol. 4 Routledge, London, England, 2006 [15] L. Febvre, Civilisation: Evolution of a Word and a Group of Ideas, in Peter Burke, ed., A New Kind of History and Other Essays, p. 220, Harper and Row, New York, USA, 1973. [16] V. St. Karadi, Srpski rjenik, istolkovan nemakim i latinskim rijeima, p. 24, Be, Austro-Ugarska, 1818. [17] Lj. Gavrilovi, Nomen est Omen: batina ili naslee (ne samo) terminoloka dilema, Etnoantropoloki problemi, n.s. god. 5, br. 2: 42-53. 2010. [18] H. abanovi, Turski izvori za istoriju Beograda. Knj. 1. Sv. 1, Katastarski popisi Beograda i okoline 1476-1566, pp. 610-611, Istorijski arhiv, Beograd, SFRJ, 1964. 254

[19] T. ola, Eternity does not live here any more - a glossary of museum sins, p. 30, Author publishing, Zagreb, Republika Hrvatska, 2012. [20] I. Maroevi, Uvod u muzeologiju, p. 120, Zavod za informacijske studije, Zagreb, Republika Hrvatska, 1992. [21] D. Bulatovi, Batinstvo ili o nezaboravljanju, Kruevaki zbornik 11: 7-20, 2005. [22] The Letters Of Cassiodorus Being A Condensed Translation Of The Variae Epistolae Of Magnus Aurelius Cassiodorus Senator With an Introduction by Thomas Hodgkin, knjiga VII, p. 331 London, England, 1886. [23] M. Cohen, E. Nagel, An Introduction to Logic and Scientific Method, Routledge, London, England, 1934. Citrirano u prevodu: M. Koen, E. Nejgel, Uvod u logiku i nauni metod, p. 411, Jasen, Beograd, Republika Srbija, 2006.

255

MULTIDISCIPLINARNOST KAO PUT RAZUMEVANJA MUZEOLOKE VREDNOSTI IDENTITETA

Milena V. tatki*1 Filozofski fakultet, odeljenje za Heritologiju, Ljubljana, Slovenija Apstrakt: Polje istraivanja ovog rada jeste nauka koja se bavi prepoznavanjem, ouvanjem i komuniciranjem naslea, tj. muzeologija, samim tim i uticaj naslea na izgradnju identiteta kao jedne od prepoznatih muzeolokih vrednosti. Kroz istoriju su svi oblici delovanja, koji se bave pitanjima ouvanja naslea, pa sve do dananje ustanovljene institucije muzeja, imali drugaije kriterijume po kojima su ispunjavali svoju delatnost u zavisnosti od potreba korisnika. Ono to je uvek bilo isto i to se kroz istoriju nije menjalo je svrha muzeja, koja se temelji u cilju prenoenja poruka. Svojom dugovekovnom tradicijom, institucija muzeja je stekla odreeni kredibilitet u drutvu i samim tim to joj korisnici veruju, snosi odgovornost u nainu na koji prenosi poruke i postavljanju kriterijuma po kojima iste uzdie na pijedastal vrednosti. Koncept skladitenja lepih i vrednih predmeta, kao i institucije koja zauzima ekskluzivistiki, elitistiki, pasivan i na prvi pogled politiki neutralan stav je prevazien. U skladu sa tim e se cilj ovog rada ogledati u usvajanju novih koncepata muzeoloke paradigme koja prepoznaje multikulturalnost i inkluziju manjinskih grupa i koja prepoznaje muzej kao prostor medijacije identiteta. Inspiraciona taka ovog rada je poslanstvo muzeja u slubi afirmacije identiteta, u svrsi integracije i demokratizacije drutva. Obzirom da je problematika posmatrana iz ugla Nove muzeologije, a ne iz ugla artificijalne institucije prolog veka, identitet kao vrednost ne moe da se ogranii na predmet prouavanja humanistikih nauka. Identitet je skup neogranienog broja osobina i zatita, uvanje i komuniciranje istim podrazumeva primerenu irinu. Cilj ovog rada e biti da se multidisciplinarnim pristupom i korienjem metoda razliitih nauka, osvei klasino posmatranje muzeolokih vrednosti i demonstrira njegova upotrebljivosti u savremenoj nauci i praksi. Obzirom da je savremeni muzej postao znaajan edukativni centar, on mora da prua multidisciplinarni pristup problemu identiteta i sintezu matematikog, informatikog, logikog, sociolokog i psiholokog pristupa, zarad sticanja jasnijeg i kompleksijeg uvida u prolost koja stvara samopotovanje, uvrcuje identitet i potrebna je narodu da se homogenizuje. Kljune rei: Naslee, muzej, identitet, multidisciplinarnost

*mshtatkich@yahoo.com

256

MULTIDISCIPLINARY AS A WAY OF UNDERSTANDING THE MUSEOLOGICAL VALUE OF IDENTITY

Milena V. tatki*2 Faculty of philosophy, department of Heritology, Ljubljana, Slovenia Abstract: The field of this paper is the science that deals with the recognition, preservation and communication of heritage, i.e. museology, therefore the influence of inheritance on the construction of identity, recognized as one of values of museology. Throughout history, all forms of work, dealing with issues of heritage protection and preservation, to the present-day established institution of museum, had different criteria by which they fulfill their activity depending on needs of the users. What has not changed throughout history is the purpose of museums, which was founded with the aim to spread the message. Through the centuries, the museum acquired the credibility in society and responsibility in the way that transmits the message and setting criteria for establishing values. The concept of storing beautiful and valuable items, as well as the institution that takes exclusive, elitist, passive and seemingly neutral political stance is outdated. In line with that, aim of this work will be reflected in the adoption concept of new museological paradigm, which recognizes multiculturalism and inclusion of minority groups and museum as a space of mediation identity. Inspirational point of this paper is a museum work in the service of affirmation identity, for the purpose of integration and democratization. Considering that the issue was considered from the perspective of the new museology, and not from the perspective of the artificial institutions of the last century, the value of identity cannot be limited to the subject of the humanities study. Identity is a collection an unlimited number of properties, so the protection, preservation and communication of identity involve exemplary width. Fire up dates of observation classical museological values and demonstrating of its use in modern science and practice, with a multidisciplinary approach and using various sciences methods, will be the aim of this work. Considering that the modern museum has become an important educational center, it must provide a multidisciplinary approach to the problem of identity and synthesis of mathematical, information, logical, sociological and psychological approaches, in order to get a clearer and more complete insight into the past that creates self-esteem, strengthens the identity and unites people. Keywords: Heritage, Museum, Identity, Multidisciplinary UVOD Jedan od najeih oblika ljudske kulture i civilizacije, koji su ljudi skloni da koriste kao sredstvo u razreenju pitanja svog postojanja i u traganju za svojim identitetom, jeste spomeniko naslee, u kome se vrlo jasno ogleda bitka oveka izmeu onoga to jeste i to bi trebalo da bude. Spomeniko naslee na specifian, vidljiviji, nain uva trezor ljudskih pobeda i poraza, na temu spomenute dileme, od ostalih oblika ljudske kulture. Institucije koje se bave zatitom naslea, kao to su muzeji i druge kulturne ustanove, utemeljuju cilj poslovanja u prenoenju poruka identiteta i odbrane istog kao neraskidive veze prolosti, sadanjosti i budunosti. Poruka mora da obuhvata kontinuum vrednosti u kontekstu vremena kao vene kategorije, a ne samo kao vienja iz ugla jedne epohe i

*mshtatkich@yahoo.com

257

konstantno mora da razvija ideju u aktuelnom i savremenom kontekstu. Kako iz konteksta vremena, tako je naslee sloena kategorija za prouavanje samim tim to se moe definisati sa stanovita raznih nauka i disciplina. Kada se govori o muzeologiji kao nauci, sasvim je jasno da nije u pitanju puko iscrpljivanje tehnikih pojedinosti koje se bave funkcionisanjem i organizacijom institucije, ve je to nauna disciplina koja se bavi odnosom muzeja prema batini i vrednostima prirode, kulture i civilizacije, pa tako i pitanja identiteta. Multidisciplinarna muzeologija, praktino je jedini nain pristupanja sve sloenijim pitanjima, problemima i drutvenim kontekstima nauka. Ona je moderna nauna disciplina zainteresovana za upotrebu svih dostupnih metoda i pristupa u pojanjenju fenomena i pojmova. Za razliku od drugih oblika stvaranja znanja, multidisciplinarnost omoguava interakciju nauke sa drutvom, koje je okrenuto znanju kao primarnom resursu u procesima razvoja i akumuliranja bogatstva. Iz tog razloga je u ovom radu potrebno da se istaknu oni momenti koji prvenstveno oznaavaju identitet kao inspiracionu taku muzejskog poslanstva, posmatranu kroz istorijat formiranja kriterijuma za vrednost, kolektivnog seanja kao bitne karike u lancu izgradnje identiteta i multidisciplinarnost kao put razumevanja sloenih kategorija i uticaju na svest grupa o sopstvenom identitetu, koji se ne tie ograniavanja po pitanju opredeljenosti i pripadnosti, ve kao fenomena koji se gradi kroz sve svoje procese. RAZVOJ MUZEOLOKE DELATNOSTI Konstantno se i veno, kroz istoriju, vraalo i rekapitulisalo pitanje: Was ist kunst? Was ist Kunstkammer? Was ist Wunderkammer? Was ist Shatzkammer? Was ist Rstkammer? Was ist Museum?3 U pitanjima je postavljena problematika razliitih oblika delovanja sakupljanja, uvanja i prikazivanja kulturnog dobra, sve do oblika muzeja kakvog danas poznajemo. Jo od antikog doba postojala su dva odgovora na pitanje: ta je muzej?, sa razliitim kriterijumima i razliitim pogledima na problematiku istog. Jedan je da su muzeji sjajne zgrade, sa izvandrednim predmetima, koje obilazi puno publike i koje hvale drugi mudri ljudi. A drugi je da muzej jeste muzej samo ako ispunjava svoju svrhu, ili barem njoj tei. U suprotnom, to e biti lep prostor sa vrednim predmetima, u koji ulaze i iz kojeg izlaze ljudi, i koji slavoljupci hvale da bi se predstavili kao mudri. Sokrat bi u jednom od Platonovih dijaloga na prvi odgovor rekao: Ali to nije muzej, to je oaza tatine. Muzej je stvaranje prostora za razmiljanje o onome to je ljudima bilo bitno u prolosti, o onome to je bilo vredno pamenja, a da bi ljudi danas, obogaeni muzejskim iskustvom, mogli da misle o vrednosti svog ivota i moda, onoliko koliko je to u moi oveka, da planiraju budunost.4 Svi oblici delovanja u prolosti, koji se bave muzejskim pitanjima pa sve do prvih prototipova dananje ustanovljene institucije muzeja, imali su drugaije kriterijume koje su ispunjavali u zavisnosti od potreba korisnika ustanova koje se bave ouvanjem naslea. Obzirom da je muzej celokupan radni proces, koji je zakonom regulisan na osnovu dominantnih osobina tog procesa i mesta kojeg mu zajednica, odnosno njena kulturna politika odreduje, o stvarnoj instituciji moemo govoriti tek poslednja dva veka. (ola, 1983) Socijalna hijerarhija sredine 18. veka, kada su prvi veliki muzeji nastajali, je usmeravala i
3 Pojmovi su preuzeri iz knjige Uvod u muzeologiju, Ivo Marojevi, Zavod za informacijske studije, Zagreb 1993. 50-66 str.; To su Kunstkammerili umetnicka zbirka, Wunderkammerili kabinet prirodnih i antropolokih retkosti, Shatzkammerili riznica retkosti od plemenitih metala, Rstkammerili garderoba sa paradnim orujem i portretima. 4 O muzeju; Prevod fragmenta nepoznatog Platonovog dijaloga, otkriven tokom revizije biblioteke Odeljenja za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, oktobra 2011. godine (re je zapravo o jednoj savremenoj interpretaciji upakovanoj u formu platonovskog dijaloga.)

258

istovremeno pruala odgovor, na zadovoljavanje potrebe za lepim i egzotinim, to se esto podudaralo, u okviru proirivanja znanja o stranim zemljama, ljudima i kulturama.(Gavrilovi, 2006: 46) Tada su muzeji bili zbirke kurioziteta i velike riznice koje su veliale aristokratiju i nedostino, a samim tim i izazovnije za muzejske korisnike koji od muzealije oekuju ispunjenje vrednosnih kategorija bilo da su miracula ili mirabilia. 5 Veoma brzo, ve krajem veka i naroito poetkom 19. veka, muzeji su postali znaajan element u izgradnji nacionalnog identiteta, sa akcentom na predmetima visoke vrednosti. U to vreme prosperitet doivljavaju nacionalni muzeji, poevi od Luvra i irei se po ostalim krajevima sveta sa porastom ideje o nacionalnoj pripadnosti. Na osnovu tog naslea muzeji su do danas ostali mesta gde se prvenstveno sakupljaju, uvaju i iroj zainteresovanoj javnosti predstavljaju predmeti smatrani kulturnim dobrom, ma kako se ono definisalo. U to vreme je u muzejskoj praksi utemeljen faraonski kompleks muzeja gomilanje i trezoriranje predmeta od znaaja, u muzejska skladita. (Gluzberg, 1981) Tokom poslednjih decenija 20. veka, naroito od poetka devedesetih godina, dogodio se pomak paradigme u muzeologiji. Vanost objekata dovedena je u pitanje u prilog vanosti informacija (Schweibenz, 1998). Nova muzeologija (Ross, 2004: 84-103) pokuava da raskine dva veka tradicije ekskluzivnosti i elitizma muzeolokog rada i da se obrati svim segmentima drutva ukljuujui kulturno iskljuene grupe. Muzeji poinju da se smatraju ne samo mestom uvanja i, eventualno, stvaranja znanja, nego pre svega mestom kreiranja identiteta, a muzeoloki rad bitnim delom drutvene promene. Fokus muzeolokog rada pomerio se tokom tog perioda "sa paradigme zbirke i kustosa na paradigmu izlobenog medija" (ola, 2002: 51) izlazei istovremeno iz tesnih okvira muzejske zgrade u ire drutveno okruenje. Tu promenu je u svim razvijenim zapadnim zemljama pratila teorijska misao koja muzeologiju razdvaja od mehanikog sakupljanja starih, vrednih i lepih predmeta izabranih po kriterijumima razliitih struka. Procesi preoblikovanja drutava koji su krajem prolog i poetkom ovog veka zahvatili, pre svega, razvijene zemlje Zapada kao posledica tehnolokog razvoja i istovremenog procesa globalizacije, tokom poslednje decenija 20. veka uslovili su dodatna teorijska i praktina promiljanja mesta i naina rada muzeja u postindustrijskim drutvima. Prepoznavanje socijalno, kulturno iskljuenih grupa, proizvelo je tendenciju novog itanja istorijskih procesa u kojima bi se te grupe, za razliku od klasine istorije i njoj prilagoene muzeologije, videle bar onoliko koliko je to mogue naknadno rekonstruisati, i na taj nain se uspostavila veza muzeja ne samo sa dominantnim i elitnim, nego sa svim slojevima drutva, kojima bi muzej, takoe, postao jedan od oslonaca identifikacije. Od potrebe za pamenjem prolosti, poeo je da se obrazuje fenomen muzeja ali su prvi rezultati uglavnom bile riznice. Kasnije je usledila faza obeleena novom znatieljom i naunim ambicijama, a zatim okretanje evokativnim vrednostima. Dakle, muzeji koje kroz istoriju poznajemo, su ogledalo nae civilizacije. Oni nose jasne karakteristike razvoja drutva. Muzeji, opte govorei, postoje da bi sauvali i vodili brigu o vrednostima. Koji su bili uslovi i kriterijumi za formiranje vrednosti kroz prolost, e biti tema sledeeg dela ovog rada.

Dvostruki karaktertrezoriranih predmeta, poboni i umetniki; U kom asu se od miracula koja izraava duboko potovanje posveenih predmeta prelazi na mirabilia, koja otkriva tek estetsko ili intelektualno divljenje. Preuzeto iz knjige: Andr Chastel, Les lieux de mmoire, La Nation, ed. Gallimard, Paris 1986.; A. Chastel, Pojam batine, Pogledi 3-4, vol. 18 (Split 1988) 709-723

259

FORMIRANJE KRITERIJUMA ZA VREDNOST Prva pitanja, na poecima bavljenja muzeologijom, svakako jesu: Koje su to osobine, svojstva, znaenja i vrednosti odreenog naslea, koje ih stavljaju na pijedastal, u odnosu na mnogobrojne druge koji ne zavrednjuju status muzealije? Neke od tih odgovora se mogu nai u knjizi Moderni kult spomenika, njegova bit, njegov postanak, gde Alois Riegl govori o vrednostima spomenika i njihovom istorijskom razvoju. On navodi kriterijume za vrednost, koji su tada bili aktuelni. To su: Starosna vrijednost, Povijesna vrijednost, Namjerna komemorativna vrijednost, Uporabna vrijednost, Umjetnika vrijednost, Vrijednost noviteta i Relativna umjetnika vrijednost.6 Meutim, do danas je stanovite A. Rigla i njegovih mnogih sledbenika pretrpelo znatne korekcije. 1972. godine je usvojena UNESCO-va konvencija svetske batine. Formiranje novih kriterijuma za definisanje dobara koja poseduju izuzetnu univerzalnu vrednost, je bila jedna od prvih akcija novoizabranog Komiteta za naslee (1977. godine). (Jukileto, 2002: 9) Prema pravilniku je ustanovljeno est kriterijuma za dobra upisana na listu batine. Po kriterijumima vrednovanja, jedno kulturno dobro, mora da odgovori kriterijumu autentinosti, po svojoj koncepciji, materijalima, izvoenju ili svom prirodnom ambijentu, u sluaju kulturnog pejzaa, po svom karakteru ili karakteristinim komponentama. Prirodno dobro, meutim, mora da odgovori uslovima integriteta, tj mora da sadri elemente koji su neophodni za definisanje takvog dobra. Definisanje univerzalne vrednosti je razliito kada se govori o prirodnom i kulturnom nasleu, i esto se u oba sluaja govori o reprezantativnosti, odnosno jedinstvenosti. U sluaju prirodnih dobara trai se najbolje u apsolutnom, dok kod kulturnih dobara najbolje nije lako pronai zbog toga to su vrednosti vie relativne i svako moe imati posebnu procenu budui da predstavlja specifian izraz nekog koncepta. Otuda se razlika moe definisati tako da kulturna dobra imaju reprezentativni karakter, dok prirodna reprezentuju izuzetne karakteristike. (Jukileto, 2002: 11) Obzirom da se kriterijum integriteta moe primeniti i u sluaju kulturnih i prirodnih dobara, a da je kriterijum autentinosti vezan samo za kulturna dobra, i gledajui na to da je tema ovog rada posveena kulturnom dobru, u daljem tekstu e bolje biti razmotren koncept autentinosti. U dokumentu autentinosti iz Nare, koji je nastao na konferenciji 1994. godine, izmeu ostalog navodi i da autentinost znai da kulturni spomenik treba posmatrati kao istinsko svedoanstvo kulture i tradicije koju predstavlja.7 Pri razmatranju istinitosti, Martin Hajdeger, nemaki filozof dvadesetok veka, se oslanja na antiku filozofiju, i u analizi jednog Parmenidovod teksta govori da, kada je autentinost u pitanju, treba otkriti njegovu Istinu. Bitno je i osvrnuti se na antiku filozofiju Istine i o injenici da se u ovom sluaju ne govori o odnosu istina vs la, nego o injenici da su samo bogovi spremni da spoznaju Istinu koja je trebalo da bude otkrivana. Grki filozof Parmenid govori o mestu topos, kao mestu gde se odlazi posle smrti i gde je mogue iznova otkrivati istinu ispod reke koja tee. Taj proces nije nimalo lak, niti je vean, ve je treba iznova otkrivati.8 I grki filozof Platon se bavi konceptom Istine, kao jedne od tri neizostavne vrline i vrednosti u trilogiji Istine, Dobra i Lepog.
6 Riegl, Alois, Moderni kult spomenika, njegova bit, njegov postanak, Anatomija povjesnog spomenika, Zagreb, 2006 7 Na inicijativu Rajmona Lemera, jednog od autora Venecijanske povelje, 1994. god. su organizovana dva skupa sa ciljem da se preciznije obradi koncept autentinosti, prvi u Bergenu u Norvekoj, drugi u Nari u Japanu. Dokument o autentinosti iz Nare je zvanino usvojen na 20. Generalnoj skuptini ICOMOS-a, 1999. u Meksiku. Izvor iz teksta J. Jukileto, Konzervacija izmeu prakse i teorije, Glasnik Drutva konzervatora Srbije / GDKS, XXVII 8 Analiza Parmenidovog teksta po Martinu Hajdegeru (M. Heidegger, Parmenide, Milano, 1999.), iz knjige J. Jukileto, (2002) Aspekti autentinosti planiranje naselja i konzervacija. Glasnik Drutva konzervatora Srbije / GDKS, XXVI

260

Kada neko kulturno dobro ispunjava sve kriterijume spomenikog naslee, kada je autentino i jedinstveno i kada, nosei poruke prolosti, postane Istinito svedoanstvo, onda, kao takvo u skladu sa svojim reprezentativnim karakterom, predstavlja vizuelno dokumentovanje kolektivnog seanja vekovnih tradicija. Kolektivno seanje, koje ispunjava sve kriterijume za formiranje vrednosti od znaaja za oveanstvo, u najveoj meri utie na izgradnju identiteta. Samim tim e se u daljem tekstu govoriti o ulozi kolektivnog seanja na izgradnju identiteta grupa, zarad kasnijeg objanjenja neophodnosti multidisciplinarnog pristupa u razumevanju muzeolokih vrednosti. ULOGA KOLEKTIVNOG SEANJA U IZGRADNJI IDENTITETA GRUPA injenica je da "... se sluimo tuim nogama kada izlazimo, tuim oima da prepoznamo stvari, tuim pamenjem kada pozdravljamo ljude, tuom pomoi da ostanemo u ivotu."9 Takoe je injenica da pridajemo znaaj izraajnoj moi naeg naslea, koje nas u velikoj meri odreuje. Savremena shvatanja potovanja ljudskog integriteta daju ansu i preispitivanju istine moi naslea i shvatanju i potovanju slobode drugih da izraze i razviju svoje miljenje i da definiu svoja shvatanja ivota. Kako su ljudi drutvena bia, kolektivno seanje igra jako bitnu ulogu u pronalaenju mesta u grupi. A Bilo kojoj vrsti grupe je potrebna i neophodna, zarad stvaranja drutvenog identiteta i solidarnosti, zajednika prolost, koja stvara kontinuitet i zajednitvo u iskustvu nunih za integraciju grupe. (Kulji, 2002: 12) Zajednicka prolost stvara kontinuitet i zajednitvo i iskazuje se u prii koja stvara episteminu osnovu postojanja grupe. Kolektivno seanje stvara priu, stvara osecaj kontinuiteta sa prolou, objanjava sadanjost i slui kao osnova za planiranje budunosti. Kolektivno seanje ne treba posmatrati kao nuno vienje prolosti, ve vie kao funkcionalno, tendenciozno i selektivno vienje prolosti koja pomae odranje i funkcionisanje odreene drutvene grupacije. Kolektivno seanje je deo samopoimanja i identiteta lanova grupe. Ono je jedinstveno, distinktivno i ekskluzivno.(Kulji, 2002: 12) Prolost je svakako neto to se desilo ali i neto to nije i to je trebalo da se desi. Istorija je jednostavno vienje dogaaja onih iji smo naslednici i koji su nam validni svedoci i nas koji smo nasledili i samim tim je kolektivno seanje jedno veliko ogledalo budunosti. Istorija, prolost i seanja su nam neophodni da bismo u naem heterogenom drutvu pronali mesto u homogenoj grupi sa kojom se poistoveujemo, gradimo samopotovanje, uvrujemo identitet i ostavljamo utisak na druge. Kako je kolektivno seanje, koje je vekovima graeno, nastajalo na dokumentima koji su svedoili o Istini u prolosti, jako je bitno voditi rauna o sudbini tih spomenika kulture u sadanjici. Opte stanje duha poslednjih godina pridonosi sve jaem uvrivanju spoznaje o ulozi sadanjosti kao kljune spone naslea i onoga to e naslediti posle nas. Ouvanje i zatita nasleenih prostornih i materijalnih vrednosti kao i duhovnih i nematerijalnih, opti je ljudski proces uspostavljanja takve ravnotee. Proces zatite je razliitog intenziteta i u okvirima je razliitih drutvenih i moralnih normi, uticaja i zakona. irenjem i poveanjem znanja i senzibiliteta za prolost, se izbegavaju mnoge greke i raste uloga, uticaj i znaenje javnog mnjenja. Glavno pitanje ovog rada se svodi na, gde je poetak a gde kraj odgovornosti muzeja u objanjavanju i prenoenju poruka prolosti? Da li je nauka koja je prola dugaak put u razvijanju osnovnih kriterijuma za vrednosti, u negovanju svrhe komuniciranja prolosti zarad uvrivanja identiteta, ograniena trezorisanjem materijalnog u tano odreenom

Plinije Stariji, iz knjigeTeodora Zeldina, Intimna istorija oveanstva, Geopoetika, Beograd 2003., ,18 str.

261

prostoru? Jasno je da e se uvek nai neko ko e odgovoriti na neispunjene potreba. Dakle, muzeji nisu jedini mogui odgovori na sloeni dijalog sa vrednostima identiteta, to pokazuju i jasni oblici delovanja na podruju batine. Narav muzeologije zahteva da se iri i da pokrije itav niz konceptualnih problema i same prakse u kojima muzeji ine samo jedan deo. Kao vana multidisciplinarna nauka u tom podruju ljudskog aktivnog odnosa prema vlastitom nasleu, muzeologija mora da bude otvorena za drugaije poglede na odreene probleme. IDENTITET I MULTIDISCIPLINARNOST ovek je istorijsko bie koje u svakom momentu ima drugaije uslove postojanja, aspiracije i civilizacije, pa i okolnosti za poetak u smislu dostizanja postavljenih ciljeva. U prirodi je ljudskog karaktera da postavlja sebi pitanje o smislu egzistencije i o sredstvima koja koristi zarad egzistencije. U odnosu na nae, ljudske kolektivne i individualne egzistencije, planine i zvezde izgledaju kao uzori velianstvene stalnosti. Posmatrano samo sa velikom distancom i na velikoj dubini trajanja, vidimo da se zemljina kora neprestano menja pod naim nogama, dok nas nebesa odvlae u zvezdani ciklon. U svakom drugom sluaju, iz nae pozicije prolaznosti moemo da posmatramo te pojave samo sa strahopotovanjem. U svim ovim, i u drugim sluajevima, nema nikakve apsolutne pojave nove veliine. Svaka se masa menja pod dejstvom svoje brzine. Svako telo zrai. Svako kretanje, dovoljno usporeno, odvija se koprenom nepominosti. Meutim, na jednom drugom stupnju ili za drukiji intenzitet, neki fenomen postaje vidljiv, ispunjava vidik, brie ostale nijanse, a svem prizoru daje svoju osobenu boju. Tako se to zbiva i sa unutranjou stvari. (arden, 1979: 34) U oblasti nauka koje se bave istorijom umetnosti i kulturnom istorijom se do sada predmet vrlo esto ispoljavao onim to ih spolja odreuje i to je, u svedoanstvenom smislu, vidljivo. Ovakav stav moe biti pravi podvig ili gotovo besmislen ali svakako i nemogu kada je u pitanju ovek, za koga se vie ne moe veto zaobii postojanje unutranjosti, koja postaje predmet kolektivnog seanja i trajanja koje nadilazi nae pojedinano postojanje. Kada je u pitanju muzeoloka vrednost identitet, koju je neophodno razumeti na razliitim nivoima zarad shvatanja procesa izgradnje oseanja pripadnosti grupama, pojedinci ili subjekti ukoliko su konkretno vezani samo za muzejski prostor u pronalaenju odgovora ne dobijaju priliku kompletnog uvida u problematiku fenomena. Nekada su objanjenja namenjena muzejskim korisnicima vrlo apstraktna, pa je informacije potrebno saeti na jasan i konkretan jezik drugih nauka. Polazite objanjenja identiteta u renicima stranih rei i izraza glasi: 1) odnos po kojemu je u razliitim okolnostima neto jednako samo sebi istovjetno sa samim sobom; potpuno isto i 2) ukupnost injenica koje slue da se jedna osoba razlikuje od druge. (Ani, Goldstein, 2000:576) U ove dve reenice su naglaene dve pozicije, jedna koja odreuje nas kao aktere ukljuene u proces individualizacije i druga koja se povezuje sa ulogama koje preuzimamo da bi se razlikovali. Caslells (2002), koji se bavi identitetom iz ugla sociolokih polazita, ovu podelu definie kao unutranji i spoljanji identitet. Obzirom da unutranji vid samoizgraivanja jeste snaan izvor smisla identiteta, unutranji vid istog bi a priori bio favorizovan u nauci koja se bavi procesima batinjenja naslea ali nikako ne smemo odbaciti ni onaj vid u kome se razlikujemo u aktuelnom vremenu i mestu, da bismo se pronali u kontekstu savremenog sveta sa jedinstvenim brojevima, bankovskim kodovima i ostalim neizbenim podacima koji nas ine drugaijim. Pored sociologa, pojmom identiteta su se bavili i politikolozi, kao na primer Parekh (2008), pa je u skladu sa ciljem rada, korisno napomenuti i objanjenja iz tog polazita. Obzirom da ljudi nisu nezavisni jedni od drugih, potrebna im je pomo i saradnja drugih u proizvodnji ivotnih potrebtina. Oevidno je da se drutveni razvoj svesno kree u korak sa 262

politikim razvojem. ak iako se dri daleko od svake politike aktivnosti, njegovo postojanje i rad igraju veliku politiku ulogu. Grupe ljudi koji su iste pripadnosti, po bilo kojoj osnovi, a koje su vezane na neki nain, dolaze do toga da razvijaju politike teorije koje jesu teorije obojene mislima o liberalizmu i slobodi kao vrhunskom obliku egzistencijalizma. Drutvene strukture i njihovo grupisanje se odvija u odreenom drutvenom prostoru, koji se sastoji iz odreenih ideja. Ukoliko su te ideje politike, grupe funkcioniu u politikim poljima. (Burdije, 1978: 32) Identitet je jasno formulisan i u psihologiji, kulturologiji, istoriji i ostalim humanistikim naukama. Meutim, bavljenje humanistikim naukama esto moe da bude pasivno i introvertno u krajnjem cilju upotrebljivosti, pa je zanimljivo ukazati i na posmatranja identiteta iz ugla matematikih polazita. Kao primer u objanjavanju fenomena, bie koriena teorija skupova i grupa. U svim naukama ima pojmova koji se ne definiu. To su za svaku nauku osnovni i, uskladu sa prirodom nauke, potpuno ili dovoljno jasni pojmovi. U matematici je pojam skupa, jedan od osnovnih, kao to su i broj, taka, prava... Dakle, skup se ne definie i u skladu sa matematikim jezikom simbola, oznaiemo ga sa A, B. Skup se sastoji od elemenata, koje emo oznaiti sa a,b. injenicu da je a element skupa A oznaavaemo sa aA. Ako se skup A sastoji iz elemenata koji imaju odreenu osobinu P(x), oznaavaemo A= {xI P(x)}. I sada kada imamo odreeni definisani skup sa tano odreenim definisanim osobinama i ako imamo neki drugi skup sa drugim osobinama, moemo jasno napraviti njihove relacije. (Milovanovi, orevi, 2004) Pomenuu i teoriju grupa koja je prepoznatljiva jo u starogrkoj matematici. Ako je skup S euklidska ravan, tada transformaciju a moemo zamisliti kao premetanje svih taaka ravni S u novi poloaj, a proizvod ab kao premetanje taaka ravni dobijeno premetanjem b, a onda jo premetanjem a. U procesu transformacije je prisutan i neutralni element e, koji predstavlja mirovanje ravni. Ako transformacija skupova ima svojstvo da je udaljenost izmeu svake dve take ravni jednaka udaljenosti izmeu njihovih slika posle transformacije, onda kaemo da a uva udaljenost ili da je a izomerija. (Kalajdi, 2001) Na ovaj nain, precizno postavljenih problema skupova, preslikavanja i stih i njihovih rotacija, dobijamo potpuno novu perspektivu pojma jednakosti, istog i identiteta, koju bi itekako trebalo koristiti u muzeologiji zarad konkretnijih razgraniavanja problema i boljih rezultata. ZAKLJUAK Radi jasnijeg razumevanja pojmova u pojedinanim naukama, potrebno je metodologije koje potiu iz razliitih disciplina kombinovati u jedan nauni pristup koji integrie razliite vrste znanja. Integracijom razliitih tipova znanja, multidisciplinarnost stvara novi kvalitet u pristupu reavanja problema. Primenom saznanja, rezultata i metoda radi postizanja uinkovitijih reenja na razliitim naunim poljima, multidisciplinarnost omoguava artikulaciju, odnosno koherentnost, izmeu dva (prividno) kontradiktorna smera disciplinarnog razmiljanja kompartmentalizacije znanja i povezivanja naunih disciplina to predstavlja potencijal za stvaranje novih i razliitih oblika znanja. Obzirom da je identitet skup neogranienog broja osobina, zatita, uvanje i komuniciranje istim podrazumeva primerenu irinu. Samim tim je u muzejskom poslovanju bitno upotrebljavati matematike sisteme skupova, da bi se korisnici na logikoj ravni postavljali u kontekst relacije sa istim. Ne treba ni malo podceniti ni stavove iz ugla psihologije, sociologije niti politike, jer se na taj nain samo poveava broj naina za stvaranje i prenoenje znanja, pa samim tim i procenat uinka. I na kraju, logino je oekivati da e otvorenost prema novim tipovima znanja biti podsticaj slobodi razmiljanja I istraivakoj kreativnosti, koje, kako znamo, predstavljaju osnovan preduslov razvoja nauke. Pritom treba naglasiti da sloboda uenja i stvaranja ne znai da nema strategije. Naprotiv, upravo sloboda i kreativnost omoguuju uinkovito

263

raspolaganje rezultatima procesa saznavanja, uenja i obrazovanja, to je strateki aspekt stvaranja znanja. LITERATURA: [1] V. Anti, I. Goldstein, Rjenik stranih rjei, Novi liber 1999., original iz univerziteta Indijana. [2] P. Burdije, Umetnika dela i razvijanje ukusa, Kultura, Beograd, 1978. god. [3] J. Jukileto, Aspekti autentinosti planiranje naselja i konzervacija.Glasnik Drutva konzervatora Srbije / GDKS, XXVI, 2002. [4] T. Kulji, PREVLADAVANJE PROLOSTI, uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, Zagorac tampa, Beograd 2002. [5] T.Kulji, Kultura seanja, igoja tampa, Beograd 2006. [6] P. T. de arden, Fenomen oveka, Frederik, Beogradski izdavako-grafiki zavod, Beograd 1979. [7] B. Parekh, A New Politics of Identity: Political Principles for an Interdependent World, Palgrave Macmillam, 2008. [8] T. ola, Prema suvremenoj koncepciji muzeologije, Informatologia Yugoslavica, Zagreb, 1983. [9] T. ola, Marketing u muzejima ili o vrlini I kako je obznaniti, Beograd, Clio. 2002 . [10] J. Gluzberg, Cool and Hot Museum, Cayc, Buenos Aures 1981. [11] M. Ross, Interpreting the new museology, Museum and society 2 (2), 2004. [12] A. Rigl, Moderni kult spomenika, njegova bit, njegov postanak, Anatomija povijesnog spomenika, Zagreb 2006. [13] I.Marojevi, Uvod u muzeologiju, Zavod za informacijske studije, Zagreb 1993. [14] G.Milanovi, R. orevi, Linearna algebra, Ni, 2004. [15] G. Kalajdi, Linearna algebra, Beograd 2001. [16] A. Chastel, Pojam batine, Pogledi 3-4, vol. 18, Split 1988. [17] T. Zeldina, Intimna istorija oveanstva,Geopoetika, Beograd 2003.

264

MULTIDISCIPLINARNOST SVETLOSTI KAO TEME OD ZNAAJA ZA DRUTVO

Bojan M. Tomi Institut za multidisciplinarna istraivanja, Beograd, Srbija bojantomic@imsi.rs Apstrakt: Tema svetlosti predstavljena je na osnovu rezultata pet multidisciplinarnih istraivanja. Nakon razmatranja opteg znaaja svetlosti, sledi prvo istraivanje bazirano na konceptu svetlosti u umetnosti (ikonopisu). Zatim se razrauje tema ekspertize u okviru primera ekspertize u umetnosti (pozivanjem na projekat o svetlosti u crkvenoj umetnosti). Zadaci ekspertize u ovom projektu su metodoloko i epistemoloko obuhvatanje razliitih oblasti iz kojih se predmet ekspertskog istraivanja sastoji i njihovo osavremenjivanje. Trei segment ine istraivanja vezana za svetlost kao budui inilac u obrazovanju. Ona se odnose na pitanje na koji nain bi injenica da je svetlost predmet interesovanja prirodnih i drutvenih nauka mogla uticati na poboljanje kurseva u obrazovanju i usvajanje znanja. U etvrtom segmentu razmatrana je metodologija holografskih istraivanja kao primer savremene discipline neodvojive od pitanja prouavanja svetlosti, a koja poseduje mnogostruki potencijal za drutvene nauke. Poslednje istraivanje koje je razraeno tie se svetlosti kao prilike za multidisciplinarnost u drutvu. Kljune rei: svetlost, ekspertiza, obrazovanje, drutvo, multidisciplinarnost

MULTIDISCIPLINARITY OF LIGHT AS A TOPIC IMPORTANT FOR SOCIETY

Bojan M. Tomic Institute for Multidisciplinary Research, Belgrade, Serbia bojantomic@imsi.rs Abstract: Topic of light has been presented based on results of five multidisciplinary studies. After considering general importance of light, follows the first research based on concept of light in art (iconography). After that, we have developed topic of expertise within examples of expertise in art (considering the project on light in ecclesiastic art). In this project, expertise considers methodological and epistemological aspects of different areas of the subject of expertise and its modernization. Third segment consists of researching of light as a future aspect in education. These researches are examining in which ways could the fact, that light is a topic of both social and natural sciences, influence better education and knowledge acquisition. Forth segment considers methodology of holography research, as an example of contemporary discipline inseparable from researching topics related to light, and that has a multiple potential for social sciences. Last research on light is considering it as an opportunity for multidisciplinary society. Key words: light, expertise, education, society, multidisciplinary 265

UVOD Tema za multidisciplinarno istraivanje trebalo bi da bude izabrana sa posebnom panjom. Jo vea osetljivost pri izboru teme je potrebna kada se referie na drutvo znanja (knowledge societies) [1]. U takvoj temi treba da je zaloen potencijal (pretpostavljen ili ne) koji povezuje (integrie) istraivanje prolosti drutva i prolosti nauke i koji doprinosi budunosti nauke u drutvu. U ovom radu izabrana je i predstavljena tema svetlosti bazirana na rezultatima pet istraivanja. Nakon optih pojmova o znaaju svetlosti, istraivanja su redom: multidisciplinarni koncept svetlosti u slikarstvu, ekspertiza u umetnosti na primeru projekta o svetlosti (u crkvenoj umetnosti), svetlost kao budui inilac u obrazovanju, metodologija holografskih istraivanja i poslednje svetlost kao prilika za multidisciplinarnost u drutvu. Iako bi tekst mogao biti podeljen na istraivanja prolosti, praksu i modele koji se testiraju u sadanjosti, te teorijske modele budunosti, ostavlja se mogunost da uesnici u projektu 179048 (Teorija i praksa nauke u drutvu: multidisciplinarne, obrazovne i meugeneracijske perspektive), pratei navedene oblasti istraivanja kao formiranje novih oblika razmatranja, prepoznaju i svoje mogue angaovanje. O SVETLOSTI Svetlost je, zajedno sa vremenom, uslov svake empirije i eksperimenta, odnosno svih istraivanja. Ona je univerzalni prenosilac poruka, koji nam omoguava da budemo svesni objekata oko nas i ostatka univerzuma [2]. Nosilac je drevnih (poput svetlosnih signala) i savremenih oblika komunikacije, a izrazito postaje aktuelna dananjom sve veom upotrebom optikih kablova. Multidisciplinarnost teme svetlosti je prepoznatljiva po istovremenoj zainteresovanosti istraivaa jasno separiranih disciplina. Svi oni nastoje da doprinesu multidisciplinarnom diskursu. O buduim primenama ove teme u drutvu, koje e uticati na njegovo bolje funkcionisanje kako u razvijenim tako i u zemljama u razvoju [3], referisaemo u poslednjem poglavlju. Svetlost je, ve sada, pretpostavljeni inilac drutva znanja. DUALIZAM I SVETLOST SVOJEVRSNA ISTORIJA MULTIDISCIPLINARNOSTI Od antikih vremena filosofi prirode istrauju osobine svetlosti, njenu prirodu, uzroke njenog emitovanja i apsorbovanja. U zasnivanju prvih naunih oblasti primetan je trag uticaja svetlosti. Jedna od najstarijih disciplina fizike optika za cilj ima prouavanje i usavravanje optikih instrumenata, te ispitivanje osobina svetlosti u razliitim sredinama. Tokom istorije svetlost je bila vaan faktor u klasifikaciji i odreivanju konstituenata sveta (realnosti). Podela na materijalne i nematerijalne sadraje dominantno poiva na uoenoj razlici izmeu svetlosti i materijalnog sveta.1 Svetlost je bila paradigma nematerijalnosti i uzor za formiranje dualnih parova: telo (flesh) i duh, bivstvujue i postajue (being and becoming), zemaljsko i nebesko [4]. Sve do 20. veka svetlost je u teoriji bila jasno razdvojena od materije. Veliki doprinos razumevanju prirode svetlosti ostvaren je razvojem kvantne fizike, iji se prvi rezultati pojavljuju na samom poetku 20. veka.2 Fiziari su tragali za novom vrstom veze izmeu materije i svetlosti. Otkria da elektromagnetni talasi mogu posedovati estina svojstva (fotoelektrini efekat, Komptonov efekat, pritisak svetlosti), a estice talasna svojstva
Ovu tezu, izmeu ostalih, zastupa i Frenk Vilek (Frank Wilczek), dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 2004. godine [4]. 2 Kljuno iznenaenje desilo se u 1900. godini kada je Maks Plank (Max Planck) dao pretpostavku da svetlost moe imati samo odreene kvantovane vrednosti energije.

266

(teorijsko otkrie de Brolja Louis de Broglie, eksperimentalno potvreno od Devisona i Dermera C. J. Davisson, L. H. Germer) moe se na svojevrstan nain videti kao nastavak debate o prirodi boje (da li je boja svetlost ili materija), koja je prisutna kroz ceo srednji vek, a intenzivirana u prvoj polovini 12. veka i u direktnoj je vezi sa slikarstvom i eklisiologijom3 [5]. Meutim, istraivanja o kvantnim stanjima nisu okonana. Uprkos konceptu o dualistikoj prirodi svetlosti i materije i vaenju Borovog (Niels Bohr) principa komplementarnosti (po kojem je prepoznatljiva nauka 20. veka), ostaje otvoreno pitanje mase, te masenih i nemasenih objekata. Odreivanje mase neutrina i razmatranje konsekvenci koje iz toga proizlaze potvrda su ovoga. Priroda svetlosti je takva da njen opis nije jednostavan. Kvantni fiziari (kojima je svetlost bitan predmet istraivanja) su prouavajui njene osobine doneli zakljuke o ogranienosti merenja, a time i same nauke. (Ovaj zakljuak je dobijen na primeru istovremenog odreivanja vrednosti dveju kanonski konjugovanih veliina: poloaja i impulsa, vremena i energije). Sa druge strane, svedoci smo postignua savremene nauke, koja su do skora bila nezamisliva. Efikasnost i preciznost rezultata kvantne teorije je neuporediva sa efikasnou nauke pre bavljenja energijom na diskontinualni nain. Nova saznanja prate i praktine primene, a obe komponente paradigme utiu na istraivanja, drutvo i obrazovanje. Uvia se da je svetlost tokom istorije bitan element u razumevanju sveta, i to podjednako kao faktor u tom razumevanju i kao predmet koncepata stvarnosti. Svi modeli zastupljeni u prethodnim vekovima na jedan ili drugi nain imaju dualni karakter i stavljaju u odnos materiju i svetlost. O MULTIDISCIPLINARNOSTI SVETLOSTI U UMETNOSTI (SA NAGLASKOM NA IKONOPIS) Vidljiva tela na Zemlji, ukljuujui i materijalnu osnovu delova slika (time i ikonopisa), sainjena su od atoma i molekula, za iju stabilnost je elektromagnetna interakcija jedna od sutinskih. Svetlost, kao prenosilac elektromagnetne interakcije, ujedno je i nosilac informacije o svemu to je vidljivo. Tu lei fizika osnova veze izmeu nauka koje se na svojstven nain bave svetlou i likovne umetnosti uopte, a zatim i ikonopisa posebno. To je prva spona, koja povezuje nauku i umetnost. Drugu sponu karakterie niz koji poinje od oka, a zavrava se mozgom. Mozak posmatraa je faktor u procesu doivljaja umetnosti, koja zavisi od svetlosti. Trea je spona uestvovanje svetlosti u saznajnim procesima vezanim za razliite ljudske i drutvene aktivnosti. Nauni aparat korien u ovom istraivanju je sloen, a pokazatelj njegove irine je prisustvo mnogobrojnih naunih disciplina. Od disciplina fizike u najveoj meri su prisutne savremena optika (osobine svetlosti i optiki instrumenti) i kvantna teorija (estina priroda svetlosti). Hemija je zastupljena spektrohemijskom analizom. Fiziologija se pojavljuje kao fiziologija opaanja svetlosti. Filosofija je zastupljena u vidu posebnih disciplina filosofije prirodnih nauka i estetike, a teologija kroz hermeneutiku, biblistiku, patrologiju, hristologiju i agiologiju. Sprovedena ekspertiza obuhvata odrednice iz kognitivnih nauka, simvolike, epistemologije, ikonologije, novozavetne problematike svetlosti i analitike procedure vezane za ispitivanje organskih i neorganskih jedinjenja [6]. Time je evidentno da je ona u celini konstituisana na multidisciplinarnim metodama i pristupima. Ovako predstavljena ekspertiza zahteva blia pojanjenja i odreenje nje same.

Odnosno, eklisiolokim i liturgikim pitanjima toga vremena.

267

EKSPERTIZA Savremeno pitanje multidisciplinarnosti kao takve korespondira sa pitanjem ekspertize. Ona je referentna za drutvo znanja iz razloga modulisanja buduih tokova razvoja. Ekspertiza drutvenih faktora u 21. veku dobija na znaaju nakon poetka svetske krize, kao i u kretanju (i neprekidnoj izgradnji) ka drutvu znanja. O SAMOJ EKSPERTIZI, VRSTAMA EKSPERTIZE I NOVIM DILEMAMA Ekspertiza (fr. expertise) je odlika sadanjosti i budunosti jer obezbeuje nauno zasnovano istraivanje kao sagledavanje (sadanjeg) stanja i analizu mogunosti. Ona doprinosi vrednovanju uraenog (evaluaciji) i uestvuje u formiranju budunosti kroz podrku obuavanju. Ekspertiza je namenjena iniocima koji su je zahtevali i koji su njome obuhvaeni, te se rezultat konsekventno odraava na njihov rad. Posredno, ona moe uticati i na neprofitni sektor i na one koji se njome nisu aktivno bavili. Tema zasnovanosti naune ekpertize i odgovornosti eksperata je dobila nezamenljivo mesto u okviru multidisciplinarnog projekta o svetlosti u crkvenoj umetnosti realizovanog na Visokoj koli Akademiji Srpske Pravoslavne Crkve za umetnost i konservaciju, koji integrie saznanja iz hemije, fizike, filosofije, fiziologije i teologije [7], [8], [9], [10]. Problematizovanje ekspertize direktno je predstavljeno u petom radu sa projekta [6]. U tom segmentu projekta ukazuje se na dileme, ekspliciraju se pitanja pristupa i analizira se praktinost ekspertize. Razli ite pozicije (od ranije prepoznate, fiksirane) prema odre enim pojmovima i fenomenima u vezi sa svetlo u, tipovi saznanja i vrste aktivnosti integrisane su ekspertizom u umetnosti, iji je predmet ujedno iz domena drutvenih i prirodnih nauka. Ona za zadatak ima osavremenjivanje svojih sastavnih oblasti. Da bi se ispunio taj zadatak, istraivanje se obavlja pod pretpostavkom njihovog poznavanja, ime je izbegnuto da iskazi, zaklju ci i formirana reprezentacija znanja budu neodmereni i partikularni. Odsustvo doprinosa neke od disciplina moe dovesti do produkta koji nije uravnoteen i koji ima sutinske nedostatke [11]. Multidisciplinarna istraivanja ne karakteriu se (ekonomskim izrazima reeno) devalvacijom jedne oblasti zarad prevalorizacije druge. Potrebno je metodoloki i epistemoloki obuhvatiti ih i povezati na nov nain, sprovesti li no traganje i na i novu sponu. Takav reprezent rezultata istraivanja je neophodan da bi se produbilo razumevanje i napravila osnova za prou avanja koja slede. PRAKTINOST EKSPERTIZE Cilj ekspertize je poveanje relevantnosti podruja rada (predmeta prouavanja) i uticaja (impact). Istovremeno, cilj nije samo intoniranje, te uslonjavanje problema, ve i pronalaenje naina da pitanja koja su tokom prethodnih faza ostala van fokusa razmatranja, ime ine temu nedovoljno jasnom, postanu predmet istraivanja i reavanja. To je i najeksplicitnija pragmatina strana ekspertize. Uz to, mogla bi se izrei ocena da ne postoji nejasniji, a uticajniji koncept koji povezuje nauku i drutvo. Prioritet u problematizovanju ekspertize i reavanju praktinih problema je prevladavanje osnovnih ekspertskih dilema koje se tiu multidisciplinarnosti. One su: 1. Da li ekspertski tim treba da ponudi samo savet i miljenje ili je potrebno da uestvuje u konkretnom angaovanju (kreiranju multidisciplinarnih pristupa, uestvovanju u razvoju) u sadanjosti i budunosti? 2. Da li je cilj ekspertskog istraivanja potvrivanje drugih naunih disciplina ili didaktika spoznaja? 268

Tokom kreiranja planova ekspertize mora se imati na umu postavka u odnosu na ove dileme. Odluka koja se tada donosi razdvaja konkretan pristup ekspertizi prema dubini. Nakon donesene odluke, obelodanjuju se principi po kojima dolazi do razvijanja i prestrukturiranja ekpertize. Zapravo, ono to sledi je opredeljenje za dubinski, manje dubinski ili povrni pristup. I to se odnosi na zahtev angaovanja istraivaa u odnosu na celokupnu poziciju koju zastupa. Ekspertiza ne mora nuno biti povrna, ali u sluaju da nije, odreeni uslovi moraju biti ispunjeni. Za radikalnu ekspertizu je karakteristino temeljno preispitivanje. Ono je i multidisciplinarno i zahtevno. U pitanje se dovodi sadanje i budue iskustvo, kao i ogranienja i mogunosti. Korisnik rezultata tada biva vie od obinog korisnika usluge jer je angaovan na dubljem nivou od primanja informacija. Kod radikalne ekspertize i sam postupak ekspertskog istraivanja se stavlja u razmatranje zajedno sa naunim teorijama koje ine osnovu istraivanja. Tu svoje mesto ne nalaze eksperti koji daju potvrdan odgovor na pitanje: Da li je profit jedini motiv? Doivljenost problema (posveenost teorijsko-eksperimentalnom radu) je vaan kriterijum dubinske ekspertize. Relevantnost4 vetaka u tom sluaju nije odraz dotad steenih pohvala, zabeleenih (ili ne) samoposmatrakih trenutaka, niti se na tome zavrava. Ona se preokree u problemsko samokritino pristupanje, angaovanje (korelisano sa linim ciljevima u drutvu), drugaije samovrednovanje. (To bi se moglo predstaviti sledeim zahtevima: objektivnost se ne koristi kao paravan stavova i suspenzija odgovornosti, ve se zajedno sa subjektivnou, kao i linim faktorom motivacije i faktorom uestvovanja, stavlja na kompletno preispitivanje, samoanalizu, itd.). Najee proklamovani cilj ekspertize iznalaenje istine u odnosima nije razreiv preko standardizovanih karakteristika (broja napisanih rei, identinih naslova, ili reenica tipinog sadraja). U novim okolnostima dotadanje odrednice postaju nestalne, nesigurne, a pozitivno se vrednuju samo odrednice poput delatan i delotvoran, poznajui i poznavajui. Ekspertiza koja nije samo transakcija usluge i novca, ve predstavlja doprinos drutvenoj zajednici moe se u dubinskom i sociolokom smislu postaviti kao Nova Konsultacija, odnosno nov razgovor o kritinim temama. U sluaju projekta koji je primer razmatranog, u centru panje je poloaj umetnika u odnosima sa drugima i u prirodi, kao to je to i antropoloki odgovor i pokazatelj, a odgovori se nude preko uestvovanja u svemu to svetlost simbolizuje. PITANJA U prirodnim naukama svetlost zaokuplja svaku generaciju istraivaa. U umetnosti takoe. Jedno od pitanja koje ih povezuje vezano je za cilj kreirane ekpertize. U kojoj meri slika (ikona) u ovom trenutku utie na sluaoce kurseva na prirodnim i drutvenim fakultetima, naunike (hemiare, fiziare, istoriare), studente umetnikih i bogoslovskih fakulteta, a koliko doivljaj zavisi od nauenog? Takoe, da li nabrojani populacijski profili pitanje uticaja doivljavaju kao savremeno, ili ga iskljuivo vezuju za prolost?

4 Relevantnost ostaje nedovoljno problematizovano pitanje i u sebe ukljuuje analizu kognitivnosti. Kognitivne nauke dobijaju popularan status pokazatelja ekspertske spreme i znaaja.

269

OBRAZOVANJE Metodiki i istrajavanjem na perspektivama koje donosi svetlost, dolazi se do koncepta obrazovanja. U okviru multidisciplinarnog pristupa obraena su dva projekta istraivakog tipa vezana za kurseve u obrazovanju. Uloga prvog je kreiranje kursa koji bi bio prvi tog tipa na umetnikim fakultetima u Srbiji, a tie se uvoenja injenica o svetlosti iz prirodnih nauka i drugih savremnih oblasti u nastavu na studijskim grupama koje sadre ikonopis i restauraciju. Drugi je eksperimentalni kurs optike primenjen u Izraelu, unutar kojeg su injenice iz drutvenih nauka inkorporirane u nastavi optike. Odraz razumevanja savremenih potreba u domaoj prosveti i nauci je istraivanje na projektu o svetlosti u crkvenoj umetnosti. Ono je proisteklo iz saznanja o koliini mesta za analize uzajamnih odnosa nauke, umetnosti i obrazovanja, kao i za multidisciplinarnost (teorijsku, primenjenu i didaktiku) na ovom polju. Istraivanje je realizovano u okviru nacionalnog visokokolskog obrazovanja (2008-2011. godine) u saradnji sa Visokom kolom Akademijom Srpske Pravoslavne Crkve za umetnost i konservaciju. Kreirati savremenu nastavu znai preispitivanje celokupnog akumuliranog znanja iz svih relevantnih oblasti, kao i njihovog meusobnog proimanja. Primer za ovo je nastava iz teolokih i umetniko-konservatorskih nauka, koja bi mogla biti implementirana hemijom i fizikom. Sprovedeno istraivanje na ovom polju moe, takoe, biti korisno psiholozima orijentisanim na problem stvaralatva, metodiarima nastave, istoriarima i filosofima umetnosti. Da bi ovo istraivanje ireg teorijskog utemeljenja posluilo kao osnova za novi kurs na umetnikim fakultetima i za osavremenjivanje postojeih kolskih programa, potrebno je izvriti formiranje uslova (teorijskih, didaktikih, pojmovnih, multidisciplinarnih, tematskih). Multidisciplinarnost u ovom sluaju osvetljava aktuelnost savremenih postavki ikonopisa tako da su u realnom vremenu angaovani ikonopisci i ostali uesnici potrage za svetom u slikama. Ne odnosi se na utiskivanje neke pedagoke, didaktike nauke preko ina ikonopisanja i ne barata obrascima koji utvruju prepreke stvaralatvu. Ovo istraivanje upravo predstavlja objedinjavanje didaktikog modela sa didaktikim delovanjem i didaktikim istraivanjem, sa namerom da se prevlada problem razjedinjenosti tih aspekata u 20. i 21. veku. Rezultati su od nacionalnog znaaja, ali ako se stave u iru konotaciju, dobija se model organizovanja po obrascu koncentrinih krugova od lokalnog ka internacionalnom. Takav model prisutan je na projektima internacionalnih godina u organizaciji Ujedinjenih nacija, o emu e, takoe, biti rei. Istorija prouavanja i saznanja u vezi sa svetlou obuhvata dug period i sastoji se iz irokog spektra tema. Iz tih razloga ona jeste znaajan epistemoloki materijal za postavku eksperimentalnih kurseva. Optika (nauka o svetlosti) je izabrana za drugi eksperiment u obrazovanju izveden u Izraelu, jer je ocenjena kao reprezentativna za predstavljanje naunog progresa. Tvorce ovog eksperimenta iz Centra za nastavu nauke na Hebrejskom univerzitetu u Jerusalimu (The Science Teaching Center, Hebrew University of Jerusalem) vodila je ideja da pitanja vezana za prirodne nauke nisu izolovane i pojednostavljene (uproene) teme, kako su prezentovane u okviru nastavnog plana i programa, ve su deo ireg konteksta, ire celine. Iako je sadrao standardni izbor tema, zbog inkorporiranih istorijskih sadraja, u nekim aspektima se bitno razlikovao od uobiajenih, redovnih programa. Cilj ovakvog kursa je upoznavanje sluaoca sa realnom slikom sadraja nauke i stvaranje potencijala za korektno (ispravno) miljenje o nauci.5 Doprinos ovog pristupa jeste u tome da se ire obuhvate pitanja

Direktno navodimo ideje orgnizatora.

270

ta je nauka i kako funkcionie, te da se prezentuje celokupan kulturni kontekst i drutveno okruenje unutar kojeg se razvijala konkretna nauka. Kroz izuavanje istorije studenti upoznaju drutvo i kulturu a bolji su i u samom predmetu. Eksperiment je obuhvatao dve grupe eksperimentalnu i kontrolnu. Interpretirani rezultati (podaci) ematski su prikazani kroz profil svake grupe u vezi sa njenim stavovima o nauci. Razmatrani su odgovori na sledee teme: odnos nauke i tehnologije, stav o nauci u prolosti, uticaj spoljnih faktora na nauku i njene produkte, koncepcija naunih teorija, pouzdanost naunog znanja i kritika percepcija nauke unutar uionice [12]. Posmatranjem profila eksperimentalne grupe primeen je pomak u eljenom pravcu, dok je kontrolna grupa imala uobiajene i uproene stavove. Takoe, podaci su ukazali da su meu studentima istomiljenicima oni iz eksperimentalne grupe svoje stavove umeli da objasne primerima iz istorije optike, dok su kod studenata u kontrolnoj grupi stavovi bili samo deklarativni. Istorija sagledavanja teme svetlosti moe biti indikativan, inspirativan primer i model kako za drutvene, tako i za prirodne nauke. METODOLOGIJA I ISTORIOGRAFIJA HOLOGRAFSKIH ISTRAIVANJA I POTENCIJALNA DOBIT ZA DRUTVENE NAUKE Holografija je viestruko pogodna za demonstraciju kapaciteta otkria u prirodnim naukama vezanim za svetlost. Prvi kapacitet, uoljiv istraivaima, jeste upletenost drutvenih okolnosti u njen razvoj. Period razvoja holografije je kratak zapoinje na kraju 40-ih godina prolog veka i traje svega ezdeset godina, te je za holografiju reprezentativan niz dogaaja iz skoranje istorije. Istorija ove oblasti ima karakteristike deavanja u drugoj polovini 20. veka. Posleratna deavanja su njeni karakteristini pratioci i inioci. To se moe eksplicirati i kroz poziciju nauke i tehnologije u kontekstu posleratne afirmacije novih heroja, zatim vojnu eksploataciju u Hladnom ratu, entuzijazam i uzbuenje naunika, kao i istoriju vojnog finansiranja. Organizacija naune delatnosti u odnosu na drutvene fenomene jedna je od tema koje u ovom okviru postaju jasno vidljive. Spomenute karakteristike (vojno finansiranje) nisu specifine samo za holografiju, ve se pojavljuju i u istoriji lasera i satelitskog nadgledanja. Drugi razlog koji je uticao da razmatranje obuhvata istoriju holografije je heuristike prirode. Ispitujui razvoj holografije, mogue je tragati za odgovorom u vezi sa putevima otkria; odnosno, da li je razvoj predstavljen u istoriji holografije [13] jedini put koji fiksira njenu istoriju. Tvrdnja da je postojao jedan jedini nain da se holografija otkrije i da je on pod odreenim istorijskim okolnostima ostvaren, pokazuje se netanom. Suprotna tvrdnja da postoji mnotvo naina na koje je holografija mogla biti otkrivena je razmatrana i prikazana. Amerikanac Emet Lejt (Emmett N. Leith), jedan od pionira moderne holografije, pozabavio se pomenutim problemom. On je posmatrao holografiju kao odredite, a onda je razmatrao mogue puteve dolaska do reenja [14]. Prikazao je devet opcija od kojih je na tri razliita naina holografija zaista i otkrivena (u Velikoj Britaniji, Rusiji i Americi). Preostalih est mogunosti bi mogle biti rezultati hipotetikih pronalazaa. Ovo povlai i druga razmatranja koja batine metodologiju drutvenih nauka. Primeri istraivanja iz sociologije, estetike, kulturologije, arhitekture (i drugih oblasti), reprezentativni za drutvene nauke, bie ukratko izdvojeni. To su: socioloko istraivanje odlika laboratorije kao sveta naunika koji se bave holografijom [15], [16], procena estetskih karakteristika holografije [17] i znaaja holografije kao kulturnog projekta [18], aspekti holografije u odnosu na arhitekturu [19], odnos posmatraa (ali i javnosti) prema hologramu [20], koncept saradnje umetnika i naunika [21], doktorska disertacija umetnika (Suzan Gembl) u vezi sa istorijom holografije [22]. 271

Istorija holografije je specifina i proeta motivima sociolokim, vojnim, politikim [23], ekonomskim, trgovinskim, heuristikim, kulturolokim, umetnikim, pa i oblicima popularne kulture koji su, zajedno sa naunim i tehnikim aspektima, uticali na njen razvoj. Pred istraivaima je itava serija razloga zato je ova tema vana za istraivanje drutva i kakve se pouke mogu izvui. Koincidencija zapaziva istoriarima i istoriarima nauke ogleda se u tome to istorija, filosofija i sociologija nauke (onakve kakvim ih danas poznajemo) startuju od sredine dvadesetog veka, kao i sama holografija. Jo jedno interesantno pitanje moglo bi biti povod za nova istraivanja koliko kulturni obrasci nekog istorijskog perioda utiu na formiranje nove nauke, njen razvoj i percepciju. Nakon primera naune oblasti u vezi sa svetlou, koja ima tako bogat izbor tema za istraivanja drutvenih nauka i umetnosti, bie razmatrana primena svetlosti u budunosti i njene drutvene karakteristike. BUDUNOST DRUTVA I SVETLOST Svetlost je prisutna u svim oblastima ljudskog delovanja industriji, umetnosti, prirodnim i drutvenim naukama, te se moe rei da ih na odreen nain ujedinjuje [24], [25]. Njena primena uticala je na drutvo kroz komunikacije, medicinu, ekologiju, kulturu i zabavu. Uloga koju ona ima u pristupu informacijama, odrivom razvoju, poveanju zdravlja stanovnitva i omoguavanju kvalitetnijih uslova ivota, postaje evidentana svim socijalnoekonomskim strukturama u svetu. Kretanje ka kontekstu novih saznanja i novih primena u buduem drutvu, ima svoju realizaciju u javnoj sferi koja se tie prezentacije mesta nauke u drutvu. Radi se o globalnom projektu iji je cilj proglaenje 2015. godine Meunarodnom godinom svetlosti od strane Generalne skuptine Ujedinjenih nacija.6 Zvanino ga je zapoelo Evropsko drutvo fiziara EDF, Odeljak za kvantnu elektroniku i optiku (Quantum Electronics and Optics Division QEOD) u septembru 2011. godine. U pozadini ideje o Meunarodnoj godini svetlosti je potreba da se stanovnitvu na globalnom nivou predoi znaaj optikih tehnologija u svakodnevnom ivotu i u buduem razvoju drutva (a u cilju postizanja boljeg razumevanja ovih tehnologija van polja strunosti). Sa tim u vezi, ciljevi pokretanja projekta mogu se definisati kao povezivanje velikog broja ljudi i uticaj na drutvene faktore. Aktivnosti u toku godine trebalo bi da budu grupisane oko etiri teme, koje na razliite naine istiu znaaj svetlosti [26]. Prva nosi naziv nauka o svetlosti i zasnovana je na injenici da su optika i fotonika fundamentalne za sve nauke jer su svuda teorijski ili praktino prisutne. Druga je nazvana alatke za budunost i istie znaaj primene fotonike u kljunim poljima poput medicine, energetike i komunikacija. Trea svetlo za razvoj predstavlja promovisanje novih, fotoninih tehnologija koje mogu doprineti razvoju naprednog osvetljenja, solarne energije i preiavanja vode. U 2015. godini se obeleava znaajan broj jubileja koji su doprineli napretku u razumevanju svetlosti. Ukazivanje na vanost tih dogaaja i odavanje poasti naunicima zaslunim na polju svetlosti predstavlja etvrtu temu pioniri svetlosti. U okviru aktivnosti vezanih za nju svaki mesec u godini bie posveen jednom nauniku i njegovom doprinosu. Fotonika se u 21. veku izdvaja kao nauna disciplina od velike vanosti, pa ka njenom daljem razvoju treba usmeriti istraivaki elan i misao. Ova oblast se prepoznaje kao glavni nosilac buduih tehnologija. iroko se koristi za optike kablove, koji su nezamenljivo sredstvo moderne komunikacije [27].7 Na velikim razdaljinama su za komunikacije
Projekat Meunarodne godine svetlosti je iniciran od strane EDF-a 2009. godine, a kasnije je podran od velikog broja meunarodnih drutava i srodnih organizacija. 7 Za revolucionarna dostignua u vezi sa transmisijom svetlosti u optikim vlaknima za komunikaciju, 2009. godine je dodeljena Nobelova nagrada za fiziku. Primio ju je arls Kuen Kao (Charles Kuen Kao).

272

dominantna optika vlakna, dok se na kraim rastojanjima koriste bakarne veze [28]. Meutim, bakarni kablovi nee moi da podre protok informacija koji se oekuje u bliskoj budunosti jer e prema proceni 2014. godine internet biti etiri puta vei nego to je bio 2009. godine [29]. Bie potrebno zameniti bakarne optikim kablovima i na kraim razdaljinama da ne bi dolo do toga da drutveno-ekonomski sektori koji koriste ogromne koliine generisanih podataka, poput proizvodnje, finansijskog sektora, zdravstva i transpotra budu ugroeni. Poslednjih godina popriline sume novca investirane su u tehnologiju baziranu na silicijumskoj fotonici. Svetski tehnoloki centri, poput firmi IBM, Intel i HP bave se ozbiljnim istraivanjima na ovom polju [30]. Silicijumska fotonika moi e da se primeni u medicini, gasnim i mehanikim senzorima, astronomiji i vojnoj industriji. Laser se danas koristi u kunom obezbeenju, forenzici, medicinskoj dijagnostici, arheologiji i istoriji umetnosti. U medicini je nezamenljiv i koristi se u svim granama. O velikom uspehu prethodnih projekata internacionalnih godina govori injenica da je prema izvetaju UNESCO-a i Meunarodne astronomske unije na Meunarodnoj godini astronomije 2009. godine uestvovalo (najmanje) 815 miliona ljudi u 148 zemalja [31]. Analitiki operiui potencijalima svetlosti istraivai su u stanju da predloe modele daljeg razvoja tehnikih komponenata i ureaja kao i razvoja drutva u celini. Modeli futuristikih servisa se ukrtaju ili inkorporiraju sa iskustvima dosad steenim u organizovanju i unapreenju funkcionisanja drutva i osnova su za razvojne projekcije. Prisutnost svetlosti u svakom segmentu civilizacijskog domena je shvaena i sada je vreme da zadobije odgovarajue mesto u planiranju razvoja kljunih oblasti, poev od budunosti energije, do prisustva u futuristikim aplikacijama. Meu njima je primena savremenih ureaja u poljoprivredi, prevenciji bolesti i preiavanju vode. Oekivane su aktivnosti u cilju promocije smanjenja emisije ugljenika kroz afirmisanje osvetljenja na solarni pogon, radi poboljanja dnevnog ivota stanovnika zemalja u razvoju [20]. Procena iz 2006. godine je [32] da treina svetske ekonomije poiva na svetlosti. Formirana su preduzea koja koriste svetlost na potpuno nov nain koristei neoekivane injenice u vezi sa svetlou (bazirane na kvantnim tehnologijama).8 S obzirom na to da je savremeni trend irenje i povezivanje naunih, tehnolokih i drugih kulturolokih uspeha i postignua, projekat Meunarodne godine svetlosti (i projekti ovog tipa) su mogunost, odgovornost, ansa istraivaima koji izuavaju inter- i multidisciplinarne aspekte svetlosti, da svoje rezultate i predloge predstave iroj publici. Ve pomenuti primer domaih istraivaa koji uzimamo u razmatranje odnosi se na fizike i hemijske injenice primenjene na istraivanje meuodnosa sa umetnou. Obraen je kroz razliita istraivanja, a osim povezivanja sa umetnou tie se i problematizovanja ekspertize, te pozicioniranja u globalnom projektu. Drutvo, kultura i nauka su prepoznate kao osnovne interesne sfere ovog projekta, ali i angaovanja naunika prirodnonaunog obrazovanja u drutvenim disciplinama. Septembra 2011. godine u organizaciji Evropskog drutva fiziara i Italijanskog drutva fiziara odrana je internacionalna radionica (Passion for Light) na kojoj je Alesandro Farini (Alessandro Farini, INO-CNR, Firenze, Italy) govorio o neraskidivoj vezi izmeu svetlosti i umetnosti, komentariui i povezujui temu svetlosti poevi od Karavaove slike Pozivanje svetog Mateja do savremene LED (Light Emitting Diodes) rasvete. Ideje prisutne u njegovom izlaganju mogu biti prepoznate i u domaem nacionalnom projektu to je sluaj i sa prezentacijom Pitera Najta (Peter Knight, Imperial Collage, London), koji je govorio o svetlosnom dualizmu kroz istoriju, od Njutna do kvantne optike.

MagiQ Technologies iz Njujorka i ID Quantique (IDQ) iz eneve.

273

Meunarodni projekat Godina svetlosti i pomenuti nacionalni projekat o svetlosti imaju isti cilj doprineti povezivanju drutva u njegovim razliitim strukturama. Da je to savremeni trend govori i injenica da je najvei centar za istraivanje elementarnih estica, CERN, 2010. godine usvojio novu kulturnu politiku spajanja (povezivanja) sa umetnou (Great Arts for Great Science) [33]. Takoe, izuavanje ikonopisa sa stanovita prirodnih nauka, te njihovo meusobno povezivanje, deo je savremenog trenda. Po nainu isticanja svetlosti tehnika ikonopisa i uenje koje ga prati su za istoriju slikarstva jedinstveni. Ikona se formira likovnim postupkom baziranim na svetlosnom uobliavanju. Ikonografsko predstavljanje ima izraenu drutvenu komponentu koja se ogleda u naglaavanju drutvenih veza iz prolosti, kao i onih iz budunosti. Okrenutost ka budunosti je vaan element u pristupu temama, formiranju figuracije i kompozicije. Ikonopisci sebe doivljavaju kao u esnike u stvaranju jednog budu eg sveta. Paralelno tome, moe se razmotriti nauni prilaz temi budunosti. Istraujui o svetlosti, naunici se bave i moguim primenama, to podrazumeva budue razumevanje sveta i izgled civilizacije. ZAKLJUAK Tema svetlosti je reprezentativna, kako za multidisciplinarnost, tako i za sadanjost i budunost nauke u drutvu. Istorija prouavanja svetosti je duga i ine je raznovrsne ideje, istraivanja u vie disciplina i mnogostruke primene. Patenti i istraivanja u primeni svetlosti ne prestaju da menjaju sliku drutva. Velika dinamika promene primetna je poevi od inilaca svakodnevnog ivota, do razvoja na polju nauke i tehnologije. Pet celina ovog rada predstavljaju istraivanja iz 21. veka koja su od interesa za temu na razliite naine. Prvi deo se tie savremenih multidisciplinarnih istraivanja u umetnosti (sa naglaskom na crkvenu umetnost). U drugom je predstavljeno problematizovanje ekspertize, to je jedan od ciljeva projekta Teorija i praksa nauke u drutvu. U treem delu izdvojeni su primeri koji se tiu razvojnih akcija i kurseva za doprinos obrazovanju. etvrti deo posveen je pitanju koliko potencijala za istraivae drutvenih nauka (u ekonomiji, sociologiji, epistemologiji, istoriji umetnosti) poseduje jedna savremena oblast poput holografije. U petom delu istaknuta su pitanja budunosti drutva i kako se neke od pominjanih aktivnosti pozicioniraju i povezuju sa projektom Meunarodne godine svetlosti. Zahvalnost: Rad je nastao u okviru projekta Teorija i praksa nauke u drutvu: multidisciplinarne, obrazovne i meugeneracijske perspektive (OI 179048 oblast drutvenih nauka) finansiranog od strane Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije. LITERATURA [1] UNESCO, Thematic debate Facing the multidisciplinary challenges of knowledge societies and global climate change: UNESCOs contributions to United Nations reform at the regional and country levels, Executive Board, session 177, Paris, 25 September 2007, http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001533/153373e.pdf. [2] A. Montwill, A. Breslin, Let there be Light: The Story of Light from Atoms to Galaxies, pp. 1, 9, Imperial College Press, London, England, 2008. [3] H. Hodson, Power Struggle: How to Keep India's Lights on, New Scientist, 03 August 2012, http://www.newscientist.com/article/dn22140-power-struggle-how-to-keep-indias-lightson.html. 274

[4] F. Wilczek, The Lightness of Being: Mass, Ether, and the Unification of Forces, pp. 9, Basic Books, New York, USA, 2008. [5] M. Pastoureau, L'Eglise et la couleur, des origines la Rforme, Bibliothque de l'cole des chartes, 147 203-230, 1989. [6] . . , , , 8 405-412, 2011. [7] . . , : , , 3 279-301, 2009. [8] . . , ( 2009. ), , 4 83-105, 2010. [9] . . , : , , , 3 51-64, 2010. [10] . . , , , 1 127-157, 2011. [11] I. Galili, A. Hazan, Experts Views on Using History and Philosophy of Science in the Practice of Physics Instruction, Science & Educatio, 10 (4), 345-367, 2001. [12] I. Galili, A. Hazan, The Effect of a History-Based Course in Optics on Students Views about Science, 10 (1-2), 7-32, 2001. [13] . . , : , , . [14] E. N. Leith, Reflections on the Origin and Subsequent Course of Holography, Proceedings of the SPIE, 5005 431-438, 2003. [15] I. Tchalakov, Making a Hologram: A Book about Light, about Scientists and their World, Marin Drinov Academic Publishers, Sofia, Bulgaria, 1998. [16] I. Tchalakov, The Object and the Other in Holographic Research: Approaching Passivity and Responsibility of Human Actors, Science, Technology & Human Values, 29 64-87, 2004. [17] S. Maline, Aesthetic Problem of Figural Holography, Proceedings of the SPIE, 1732 438-443, 1993. [18] S. Maline, The Imaginary Hologram: A Short Cultural History, ISDH International Symposium on Display Holography 2009, http://www.isdh.org.cn/en/final-programcontent.asp?ID=50. [19] A. Pepper, Architectural Holography: Building with Light, Decorating with Space, Andrew Pepper Writing, 2002, http://www.apepper.com/content/articles/rca2002/index.html. [20] A. Pepper, Holography, Visual Medium or Cheap Trick?, Art Monthly 122 (December/January) 9-13, 1988/89. [21] A. Pepper, The Art of Collaboration: A Conflict of Disciplines or Constructive Relationship, Proceedings of the SPIE, 2333 247-254, 1994. [22] S. Gamble, The Hologram and its Antecedents, 18911965: the Illusory History of a Three-dimensional Illusion, , University of Cambridge, 2003. [23] S. F. Johnston, Der parallaktische Blick: der militrische Ursprung der Holographie, in: S. Rieger, J. Schroter (Eds.) Das Holografische Wissen, pp. 33-57, Zurich, Switzerland, 2009. [24] . . , : , , . [25] . . , : , . [26] European Physical Society, An International Year of Light (Prospectus), 2011, 275

http://c.ymcdn.com/sites/www.eps.org/resource/resmgr/events/EPS_IYOL_2.pdf. [27] C. K. Kao, Nobel Lecture: Sand from Centuries Past: Send Future Voices Fast, Reviews of Modern Physics, 82 2299-2303, 2010. [28] G. Z. Mashanovich, F. Y. Gardes, D. Thomson, Y. Hu, R. Loiacono, N. Owens, M. M. Miloevi, M. Nedeljkovi, A. N. Ahmed, P. Thomas, R. Topley, G. T. Reed, Silicijumski optiki modulatori za novu generaciju raunara i optikih telekomunikacija, Telekomunikacije, 7, 2011, http://www.telekomunikacije.rs/archive/seventh_issue/prof_dr_goran_z_mashanovich,_frede ric_y_gardes,_david_thomson,_youfang_hu,_renzo_loiacono,_nathan_owens,_milan_m_mil osevic,_milos_nedeljkovic,_arifa_nazir_ahmed,_paul_thomas,_robert_topley,_graham_t_ree d:_silicijumski_opticki_modulatori_.392.html. [29] S. Koehl, A. Liu, M. Paniccia, Integrated Silicon Photonics: Harnessing the Data Explosion, Optics and Photonics News, 22 (3) 24-29, 2011. [30] R. Won, Integrating Silicon Photonics, Nature Photonics 4 (8) 498-499, 2010. [31] UNESCO and International Astronomical Union, International Year of Astronomy 2009 Final Report, P. Russo, L. L. Christensen (ds.), International Astronomical Union, 2010, http://www.astronomy2009.org/static/archives/documents/pdf/iya2009_final_report.pdf. [32] B. Rosenblum, F. Kuttner, Quantum Enigma: Physics Encounters Consciousness, Oxford University Press, New York, USA, 2006. [33] International Arts CERN, A. Koek (Ed.) Summary of CERNs Cultural Policy for Engaging with the Arts at CERN, http://arts.web.cern.ch/sites/arts.web.cern.ch/files/CulturalPolicyPublicSummary_0.pdf.

276

LISTA UESNIKA LIST OF PARTICIPANTS________________________________________

1. A. Voulgaropoulos 2. Aleksandar Baucal 3. Aleksandar Beli 4. Aleksandar orevi 5. Aleksandar S. Jovi 6. Aleksandar T. Lipkovski 7. Angelina R. Milosavljevi 8. B. Dojinovi 9. B.D. Petrovi 10. Biljana I. Tomaevi 11. Bojan M. Tomi 12. Bojana Novovi 13. Branislav R. Simonovi 14. Branko J. Drakuli 15. D. Lovren 16. D. Manojlovi 17. . Prekovic 18. D.Trbovi 19. Danica M. Stojiljkovi 20. Daniela Korolija-Crkvenjakov 21. Darinka. M. Radenkovi 22. Denis M. Zhilin 23. Dragan Bulatovi 24. Dragica Pavlovi 25. Dragica. D. Trivi 26. Duan Krsmanovi 27. E. Odrow 28. E. Szostak 29. Emina M. Kopas-Vukainovi 30. I. Maciejowska 31. Igor Matijaevi 32. Ilija Breski 33. Isidora M. Stankovi 34. Ivan Gutman 35. Ivanka Popovi 36. J. Muti 37. Jasminka N. Korolija 38. Jelena urevi 39. Jelena Risti Trajkovi 40. Jovan Puzovi 277

41. K. Matijaevi 42. Katarina. B. Putica 43. Lela Vujoevi 44. M. D. Gaji-Kvaev 45. M. Djuki 46. M. Prekovi 47. M. Stojanovi-Mari 48. M. Todorovi 49. Marija B. Martinovi 50. Milan Popadi 51. Milan Popadi 52. Milca N. Senti 53. Milena B. Gnjatovi 54. Milena M. Milutinovi 55. Milena V. tatki 56. Milica Boi Marojevi 57. Milica Novakovi 58. Milica V. Marui 59. Milo Okiljevi 60. Nataa Z. Lali-Vueti 61. Neo oji 62. Predrag D. Milosavljevi 63. Ratko M. Jankov 64. Sneana Bojovi 65. Sneana I. Mirkov 66. Stefan Prekovi 67. Stevan Joki 68. Sunica V. Macura 69. Svetlana Mitrovi 70. Tanja irkovi Velikovi 71. V. . Andri 72. Vera T. Dondur 73. Vladeta D. Milin 74. Vojin Krsmanovi 75. Z. Lovren 76. Zorana Z. orevi

278

CIP - , 001(082) : (1 ; 2012 ; ) Knjiga radova [Elektronski izvor] = Proceedings ; Knjiga apstrakata = Book of Abstracts / Prvi nauni simpozijum sa meunarodnim ueem Teorija i praksa nauke u drutvu: od krize ka drutvu znanja, 14-16. novembar 2012. godine, Beograd, Srbija = The First Scientific Symposium with International Participation Theory and Practice of Science in Society: from Crises to Knowledge Society, 14th-16th November 2012, Belgrade, Serbia ; [urednici, editors Dragica Trivi, Dragan Bulatovi, Vojin Krsmanovi]. - Beograd : Hemijski fakultet, 2012 (Beograd : I. Matijaevi). - 1 elektronski optiki disk (CD-ROM) ; 12 cm Sistemski zahtevi: Nisu navedeni. - Nasl. sa naslovnog ekrana. - "Sa obeleavanjem 40 godina katedre za nastavu hemije = With 40 Years of the Department for Chemical Education" --> naslovni ekran. - Radovi na srp. i engl. jeziku. - Tira 50. Bibliografija uz svaki rad. ISBN 978-86-7220-050-8 a) - COBISS.SR-ID 194734092

SPONZORI PROJEKAT 179048

Univerzitet u Beogradu Hemijski fakultet Ministarstva prosvete, nauke i tehnolokog razvoja

PROJEKAT 777

Hemijskog fakulteta Univerziteta u Beogradu