BORU II AKTA

TRBLANS GEII

ERIK
Genel bilgiler Transition sreci ve oluumu

Reynolds Deneyleri Travelling Puffs Travelling Waves Coriolis etkisi

2

REYNOLDS SAYS
1908 ylnda, Romada dzenlenen uluslararas matematik kongresinde Arnold Sommerfeld, hidrodinamik stabilite zerine makalesinde yer verdii R says iin u ifadeyi kulland; R zel bir saydr ve biz onu Reynolds says olarak adlandryoruz. Sommerfeld tarafndan kullanlan ifade zerinden geen 100 ylda da deimedi ve Reynolds says ifadesi akkanlar mekaniinin tm alanlarna girdi.

Reynolds un almalaryla birlikte balayan trblans geii problemi, bugn bile halen tam anlalamam bir konudur.

Trblans

Trblans, akkan hareketindeki kaotik dzensizliklere verilen isimdir. Boru ii aklarda laminer akmdan trblansl akma gei sreci (transition), zerinde ok uzun sredir allmasna ramen halen pek ok bilinmeyeni barndran bir alandr. Trblansn kaotik yaps, nasl olutuunu anlamak zere yaplan almalardaki en nemli engeldir. Transition sreci Re saysna bal olarak ifade edilir. Boru ii poiseuille aknda, Re saysnn ald farkl deerler iin ak rejimini trblans durumu tanmlanmaya allr.

REYNOLDS DENEYLERI
Reynoldsun boru ii akta laminerden trblansa gei olayn grselletirdii deneysel dzenei bugn bile olduka ilgi ekmektedir. 1883 ylnda makalesinde balarken Reynolds the results of this investigation have both a practical and philosophical aspect. fadesini kullanmtr. Osborne Reynoldun deneyleri akkanlar mekaniinin tarihi bakmndan olduka nemlidir. nk laminer ve trblansl ak arasndaki ayrm, alan ve hz ilikisine bal olarak ilk kez ortaya koymutur.

Osbourne Reynolds un kulland deney dzeneininin temsili izimi

REYNOLDS DENEYLERI
Dzenek, su dolu, cam duvarl bir tank ierisine yerletirilmi bir cam tp ve sifon sisteminden olumaktadr. Deney dzenei suyun kritik hzlara ulaabilmesi iin ykseltilmi bir platform zerinde yer almaktadr. Cam tp ierisinde akmakta olan ince bir boya filamenti trblansa gei srasnda ekil deitirerek grselletirme salamaktadr. Cam tpteki akn hz, tanktaki su seviyesinin bir inin yzde biri mertebesinde okunarak hesaplanmaktadr.

REYNOLDS DENEYLERI
Dzenek bugn Manchester niversitesinde korunmaktadr ve modern grselletirme teknikleriyle ekilmi pek ok fotoraf da bulunmaktadr. 1982 ylnda baslan Album of Fluid motion isimli kitabnda deney sonularnn fotoraflarn ieren bir seriye yer veren Van Dyke fotorafla u yorumu da eklemitir: Manchester sokaklarndaki modern trafik nedeniyle bugn kritik Reynolds says, Reynoldsun kendisi tarafndan bulunan 13,000 deerinin altnda gzlenmektedir.

REYNOLDS DENEYLERI
Deneysel dzenek reynolds tarafndan olduka dikkatli biimde oluturulmutur. zellikle cam tpn giri kesimi eddy oluumunu engellemek iin zenle ekillendirilmitir. Makalesinin pek ok yerinde de trblansa gei ilikisinin doru biimde ortaya konabilmesi iin d kaynakl dzensizliklerin minimuma indirgenmesi gerektiini tekrarlamaktadr. Sonularnda da deney dzeneinden kaynakl eddilerin olumas halinde akn stabilitesinin kritik hzdan ok nce bozulduunu belirtmektedir.

Reynoldsun deney sonularnda kulland orijinal izimleri

10

REYNOLDS DENEYLERI

11

REYNOLDS DENEYLERI
Reynolds, tm bu durumlar iin kritik Reynolds saylar belirlemitir ve bu saylarla ilgilenilmeye baladnda trblansa gei olay kafa kartrc bir hal almaya balar. Reynoldsun bulduu akn artk doal sebeplerle trblansl olmaya balad deer 13,000 dir. Daha sonralar yaplan almalarda Ekman bu deeri 44,000 olarak gzlemlemi, Pfenniger ise ak 100,000 e kadar laminer tutmay baarmtr.

Daha sonralar yaplan lineer stabilite analizleri ise parabolik hz profilinin tm Reynolds saylar iin sabit kaldn gstermitir. Trblansa gei, ancak aktaki dzensizlikler kritik bir genlie ulatnda gerekleir. Farkl almalarda llen deiik kritik deerler ise, akn deneyler ncesi ierdii alkantlar ve dzensizliklerle ilintilidir.
12

REYNOLDS DENEYLERI
Rakamlardaki ayn farkllk trblansn gzlenmedii ve akm tamamiyle laminer kald en dk reynolds says iin de geerlidir. 1883deki yaynnda reynolds bu deeri 2020 olarak sunmutur. Fakat 1895 deki baka bir yaynnda 1900-2000 aral olarak deitirmitir. Konu zerine almalar yapldka rakamlardaki farkllk daha da artmtr. rnein 1931 ylndaki bir almada laminerliin korunduu deer 1000 ve alt olarak ifade edilir. Pek ok ders kitabnda da bu deer 2000 civar olarak gsterilir. Wikipediann farkl dillerdeki versiyonlarnda da literatrde kritik reynolds saylar iin ne kadar ok farkl deerin olduu grlebilir. ngilizce ve Franszca versiyonlarda kritik reynolds says 2300, almanca versiyonda 2320, spanyolca versiyonda 2000-4000 ve Portekizce versiyonda da 2000-3000 aral olarak yer almaktadr.

13

TRAVELLING PUFFS
Trblans geiinin balayabilmesi iin belirli genlikte bir dzensizlik gerekmektedir. Bu dzensizlikler akn kaynanda yer alabilir ya da borunun giri ksmnda oluabilir. Yeterince kk reynolds saylarnda bu dzensizlikler ak boyunca yok olur ve tekrarlanmaz. Reynolds says belirli bir deerin zerine ktnda dzensizlikler ak ierisinde (genelde 30 D sonra) yerel cepler (patch) olutururlar ve ak boyunca hareket ederler. Bu ceplerin hz ak hzna yakn ancak bir miktar farkldr. Bu durum da ceplerin ierisine doru bir ak olduu anlamna gelir fakat ilgin bir ekilde cepler uzunluklarn korur. Reynolds says daha da artmaya baladnda, ceplerin ak ynnde nde ve arkada kalan ksmlar farkl hzlarla hareket etmeye balar ve cepler boru ekseninde paralanr. Bu yaplara puff ad verilir.

14

TRAVELLING PUFFS
Trblans puff lar bir sre sonra yok olabilir ya da ak boyunca hareketlerini srdrebilir. Bu olaslk farkl etkilere baldr. Puff larn hareketlerini inceleyen detayl bir deneysel alma A.Lozar (2009) ve di. tarafndan gerekletirilmitir. Deneyde drt farkl yntemle laminer aka (perturbation) verilmi ve dzensizliklerin srdrme sreleri (lifetime) gzlenmitir. dzensizlik varlklarn

15

TRAVELLING PUFFS

Deney dzeneinin ematik grnm

16

TRAVELLING PUFFS
Deney dzenei bir botu hatt, kaynak tank, boaltma tank, s dzenleyici tank ve dzensizliklerin uyguland blmden meydana gelmektedir. Sistemi basnlandracak herhangi bir ekipman olmadndan ak yksee yerletirilmi kaynak tank vastasyla, yani yer ekimi etkisiyle gereklemektedir. Deneyde, aka sabit bir noktadan bir dzensizlik uygulanm ve bir puff oluturmutur. Oluan puff ak hzna yakn bir hzda hareket ettiinden boru hatt kndaki akn as llerek pufflarn varln srdrme zamanlar llmtr. Laminer ve trblansl aklarn hz profilleri birbirinden farkl olduundan, boru kndaki ak asndaki farkllklar llerek pufflern varl gzlemlenebilmektedir. Puflarn devamllk srelerini gzlemleyebilmek iin reynolds saysnda 50-500 aras puff oluturulmutur. her
17

TRAVELLING PUFFS
Aka dzensizlik verme drt farkl biimde gerekletirilmitir; Boru zerindeki bir delikten akkan enjeksiyonu (single jet perturbation): akkann eklenmesiyle oluan dzensizliin genlii trblans tetikleyecek kadar byk olmaldr. enjeksiyon sresi 10 20 D/U arasnda olacak ekilde seilmitir. Boru zerindeki karlkl iki delikten simultane biimde akkan enjeksiyonu ve karlmas. ilem karlkl iki rnga ile gerekletirilir. Ortalama ak ve basn da herhangi bir deiiklik olmadndan en az bozucu yntemdir. Eklenen ve karlan akkan hacmi 0.1 ml.dir.

18

TRAVELLING PUFFS
Reyi azaltma: ak ierisinde Re=150 olacak ekilde Re ani biimde azaltlr. Bunun iin boru hattnn bir blm 5 ve 10 mmlik farkl aplarda iki kola ayrlmtr. Bu haldeyken akn byk blm diren daha az olduundan 10 mmlik hattan akmaktadr (elektrik devrelerine benzer ekilde). Kollarn balant noktasndaki bir selonoid valf yardmyla 100 mmlik hat kapatlr ve bylece ak yalnzca 5 mmlik hatta doru akar. Bu ilemin sonucu olarak gerek boru hattndaki basn d azalr. Basn dndeki bu azalma Re saysnda 150 lik bir azalmaya yol aar. Boru hattna hattn yarsn kapatacak bir engel yerletirmek: Bu yntem aralkl olarak puflar retir ve puflarn frekans Re ile deiir. Engel sonras borudaki sabit bir noktadan basn llr. Basntaki ani deiim bir puffn getiini gsterir. Deneyde engel L=120D ye yerletirilmitir. L=930D de basn lm tekrarlanarak oluan puflarn devamllklar gzlenmitir.

19

TRAVELLING PUFFS
lm alnan deney says, dzensizlik oluturma trne gre 50-500 arasnda deimektedir. Bu grafii oluturmak iin de en az 7500 deney gerekmektedir. Grafikten de grlebilecei gibi devamllk, dzensizlik tipinden bamszdr. Bu zellik daha nceki almalarda gzlenmemitir. Ayrca Re arttka puflarn yok olma oranlarnn da azald ve trblansa doru geildii grlebilmektedir.
Trblans puflarnn devamlln n Re says ile deiimi

20

TRAVELLING PUFFS
trblans puflarnn izo-hz grafikleri

Trblans puflarnn oluturulma biimlerinden bamsz olup olmadn anlayabilmek iin bir PIV sistemi kullanlarak hz lm yaplmtr. Grafikte, farkl Re saylarnn kullanld enjeksiyon ve Re azaltma yntemleriyle oluturulmu pufflarn yaplar grlmektedir. Farkl yntemlerle oluturulmu pufflarn boyutlar ve yapsal zelliklerinin olduka benzer olduu gzlenmitir.

21

TRAVELLING PUFFS
Ayrca iki farkl yntemle oluturulmu iki farkl puffn kinetik enerjileri hesaplanarak, puflarn ak iindeki durumlarnn balang koullarndan bamsz olduunu ortaya konmutur.

puflarn ortalama kesit kinetik enerjisinin ak boyunca deiimi

22

TRAVELLING PUFFS

23

TRAVELLING WAVES

Boru ii Hagen-Poiseuille aknda, Re says artmaya devam ettike oluan dzensizliklerin says ve devamllklar artmaya balar. Re says bir deere ulatktan sonra, birlikte hareket eden sonlu genlikli dzensizlik aileleri olumaya balar. Ak boyunca hareket eden bu ailelere, dalga benzeri hareketlerinden dolay, travelling waves ad verilir. Trblansa geiin nemli safhalarndan olan travelling waves in ilk deneysel gzlemi, B.Hof ve di. tarafndan 2004 ylnda yaplmtr.

24

TRAVELLING WAVES

Hofun deney dzeneinin ematik grnm

25

TRAVELLING WAVES

Deney dzenei 26 metreuzunluunda ve 4 cm i apnda, boyutsuz uzunluu 650 ap boyu olan bir boru hatt, hat zerine yerletirilmi bir dzensizlik kayna ve lm ekipman olarak da PIV sisteminden olumaktadr. Dzensilikleri oluturmak iin ani jet enjeksiyonu yntemi kullanlmtr. PIV lmleri, dzensizlik kaynann 150 ap boyu aasnda yaplmakta ve bu mesafenin tm dzensizlik kaynaklar iin uygun olduu belirtilmektedir.

26

TRAVELLING WAVES

Bir trblans puff na ait hz grafikleri

Deney raporlarna gre Re=2000 de puff lar grlmeye balamtr. Resimde bu pufflardan birine ait hz profilleri grlmektedir.
En soldaki resim puff n ak ynne gre en ndeki ksmndan, ortadaki resim ise puff n merkezinden alnmtr. Resimlerden de grlebilecei gibi hzlar laminer profilden daha yavatr. En sadaki resim ise puff n en son ksmndan alnmtr ve hz profiliin laminere olduka yakndr. Merkez kesitindeki hz prfiline bakldnda 27 akn artk trblansl olduu ve hz profilinin hz profilinin gl bir apraz akla bozulduu grlmektedir.

TRAVELLING WAVES
TW hz grnm

Re= 3000 deerine ulaldnda TW gzlenmeye balanmtr. Resimde bu TW e ait hz dalm grlmektedir. Resimde mavi ksmlar dk hzlar, krmz ksmlar ise yksek hzlar gstermektedir. A) Re=2000 deki TW in deneysel hz dalm B)Re=1250 deki TW in Nmerik Hz dalm C) Re=2500 de gzlenen simetrik TW D) Re=1360 da nmerik olarak gzlenen TW E) Re=5600 deki tam trblansl akma ait hz dalm F) Re=5300 de nmerik olarak bulunan tam trblansl akma ait hz dalm

28

EARTH'S ROTATION

Boru ii akta, akmn laminer karakterinin bozulmasna neden olan tek etkinin balangta bulunan dzensizlikler olmadn gsteren almalar da mevcuttur. Draad ve di. (1997), yaptklar deneysel ve nmerik almalarla boru ii ak zerindeki dnyann dnnn yol at etkiyi incelemilerdir.

29

EARTH'S ROTATION

Bunun iin 40 mm apnda ve 32 m boyunda bir boru dzenei kurulmutur. Boru hattnn kurulmasnda olduka hassas davranlm ve giri koullar, scaklk farklar, duvar przll gibi bozucu etkiler minimuma indirilmitir. Bu sayede ak Re=60,000 deerlerine kadar laminer tutmay baarmlardr. Trblansa geildii deerin ok altnda olan Re saylar iin gerekletirilen deneylerde LDV sistemi yardmyla karlan hz profilleri, olmas gereken parabolik yapdan farkllklar gstemitir.
30

EARTH'S ROTATION

31

EARTH'S ROTATION

32

EARTH'S ROTATION

Deneysel ve nmerik sonularn karlatrl mas

Bunun zerine hz profilindeki bozukluklara, dnyann dnnden kaynaklanan Coriolis Kuvvetinin neden olduunu dnerek, coriolis kuvvetinin de dikkate alnd Re>10,000 deerleri iin hz dalmn veren bir nmerik model gelitirmilerdir. Nmerik ve deneysel sonularn olduka uyumlu olduu grlmtr.
33

EARTH'S ROTATION

Nmerik modele eklenmi olan Coriolis kuvvetinin srtnme faktrn etkiledii ve hz profilindeki bozulmaya yol at dnlmtr. Genelde boru ii aklarda dnyann dnnden kaynaklanan Coriolis Kuvveti olduka kk bir etkidir ve akn viskozitesi tarafndan snmlenir. Ancak deneyler sonucunda gzlenmitir ki, boru dzenei yeterince uzun olduunda ve byk ap nedeniyle atalet kuvvetleri arttnda, yeterince byk Re saylarna klrsa Coriolis kuvveti byk bir bileen haline gelir ve viskozite bu etkiyi snmlemek iin fazla kk kalmaktadr.
34

TEEKKRLER !!!

35