PREPORUKE VLADI CRNE GORE ZA EKONOMSKU POLITIKU U 2014.

GODINI

SADRAJ

I. UVODNE NAPOMENE ..............................................................................................................3 II. INSTITUCIONALNI AMBIJENT I DEREGULACIJA............................................................6 III. PREPORUKE U OBLASTI POLJOPRIVREDE I UMARSTVA........................................14 IV. PREPORUKE U DOMENU INDUSTRIJE............................................................................20 1. Metalska industrija.................................................................................................................20 2. Energetika ..............................................................................................................................22 V. PREPORUKE U USLUNOM SEKTORU.............................................................................29 1. Turizam ..................................................................................................................................29 2. Saobraaj................................................................................................................................35 VI. PREPORUKE U DOMENU OBRAZOVANJA I TRITA RADA.....................................41 1. Obrazovanje ...........................................................................................................................41 2. Trite rada.............................................................................................................................47 VII. PREPORUKE U DOMENU FISKALNE POLITIKE...........................................................54 VIII. PREPORUKE U DOMENU FINANSIJSKOG SISTEMA..................................................63 1. Bankarski i nebankarski sektor ..............................................................................................63 2. Trite kapitala.......................................................................................................................69 IX. PREPORUKE U DOMENU EKONOMSKIH ODNOSA SA INOSTRANSTVOM I MEUNARODNIH INTEGRACIJA ...........................................................................................73 1. Platni bilans i konkurentnost crnogorske privrede.................................................................73 2. Strane direktne investicije......................................................................................................79 3. Preporuke u domenu meunarodnih integracija ....................................................................84 X. PREPORUKE U DOMENU EKOLOGIJE I ODRIVOG RAZVOJA...................................88 XI. PREPORUKE U OSTALIM OBLASTIMA .........................................................................102 1. Statistika...............................................................................................................................102 2. Raunovodstveni i revizorski standardi i njihova primjena u Crnoj Gori ...........................106

I. UVODNE NAPOMENE
Nakon negativne stope rasta u prethodnoj godini od 2,5%, ove godine se oekuje umjerena stopa rasta koja e, prema procjeni Centralne banke Crne Gore (u daljem tekstu: CBCG), iznositi izmeu 3% i 3,5%. U pitanju je rast koji je znaajno vii i od prosjeka rasta u regionu i Evropskoj uniji (u daljem tekstu: EU). Meutim, visoka stopa rasta ne znai da je prola kriza, ve se prije moe objasniti kao rezultat velikog broja jednokratnih pozitivnih okova. Naime, kao rezultat vremenskih nepogoda iz prvog kvartala prethodne godine, postoji relativno niska baza. Zatim, kao rezultat izuzetno povoljne hidroloke situacije, ostvaren je izuzetno visok rast u oblasti energetike (stopa rasta od 69,6% za prvih sedam mjeseci). Takoe, u prvoj polovini godine ostvarene su izuzetno visoke stope rasta u oblasti graevinarstva (29,9%) i umarstva (49,9% 1 ). Jasno je da su u pitanju stope koje nee biti mogue ostvariti i sljedee godine. Da se Crna Gora suoava sa brojnim tekoama svjedoi i visok stepen nelikvidnosti realnog sektora, kao i negativan rast u velikom broju sektora. ak i u turizmu, koji je bio osnovni pokreta ekonomskog rasta, za prvih sedam mjeseci ove godine ostvaren je nii broj noenja. Crnogorska ekonomija e se u narednom periodu suoiti sa velikim brojem rizika: ugroena fiskalna stabilnost, prelivanje negativnih okova iz inostranstva, visoko uee loih kredita, visok stepen nelikvidnosti realnog sektora i dr. Kljuni rizici su skoncentrisani u fiskalnoj sferi i odnose se na prebrz rast javnog duga, kontinuirano prisustvo budetskog deficita i visok iznos garancija. U eurizovanoj ekonomiji znaaj fiskalne politike je jo vei, imajui u vidu ograniene instrumente monetarne politike. Stoga, kljuna politika i kljune reforme su neophodne u domenu fiskalne politike. U prethodnom periodu je donijet set znaajnih mjera u pravcu fiskalne konsolidacije poput: poveanja PDVa, uvoenja progresivnog oporezivanja zarada, donoenja seta propisa u cilju suzbijanja sive ekonomije, pojaanih inspekcijskih kontrola i sl. U pitanju su dobro osmiljene mjere koje su ve poele da daju pozitivne rezultate. Ipak, bie potrebne i nove mjere, jer pored negativnog uticaja krize, na naplatu dolaze i neke loe odluke iz prolosti. Stoga je neophodno dodatno prilagoavanje javnih rashoda mogunostima. Da bi se obezbijedio odrivi nivo javnog duga, neophodno je da uee budetskog deficita u BDP-u bude nie od stope rasta BDP-a.

Iskazano neponderisanom stopom, a ponderisanom je proizvodnja via za 57,3% za isti period

Takoe, u cilju obezbjeenja dugorone fiskalne odrivosti potrebno je donijeti obavezujua fiskalna pravila uz sankcije za njihovo nepotovanje. Ova pravila bi obezbijedila dugorono odrivu fiskalnu politiku, poveala bi kredibilitet Vlade i pozitivno bi uticala na kreditni rejting Crne Gore. Otpoinjanje pregovora sa EU je svakako jedan od najveih uspjeha ekonomske politike. Neophodno je intenzivirati napore da se to prije otvore poglavlja 23 i 24 koja su preduslov za otvaranje svih ostalih poglavlja . Bankarski sektor je optereen visokim ueem loih kredita. CBCG, u saradnji sa Ministarstvom finansija i Svjetskom bankom, razvija model restrukturiranja loih kredita, poznat pod nazivom ,,Podgoriki model. Zbog znaaja ovog projekta i na finansijski i na realni sektor, potrebno je usvojiti regulativu do kraja 2013. godine ili poetkom 2014. godine. Poseban problem je nedostak vizije razvoja i zato smatramo kao jedan od prioritetnih zadataka izradu strategije privrednog razvoja. Znaajna panja treba da bude posveena unapreivanju konkurentnosti privrede, postupnoj promjeni modela razvoja, donoenje sistemskih zakona u skladu sa najboljom meunarodnom praksom, nastavku deregulacije i otklanjanju biznis barijera i dr. Iako je deficit tekueg rauna smanjen, on je i dalje visok i nije pokazatelj poboljane konkurentnosti crnogorske privrede. Vana je i promjena modela rasta, od modela rasta koji je pokretala domaa tranja, ka modelu rasta koji e pokretati izvozna ekspanzija. Iako je za promjenu modela rasta potreban dui vremenski period, stie se utisak da se malo toga promijenilo u posljednjih par godina. Posebna panja mora biti posveena ouvanju finansijske stabilnosti, na kojoj zajedniki moraju raditi CBCG, Ministarstvo finansija, Komisija za hartije od vrijednosti i Agencija za nadzor osiguranja. Imajui u vidu veliki broj preporuka, izdvajamo 10 kljunih, koje su detaljnije elaborirane u nastavku teksta, a ija e uspjena implementacija u velikoj mjeri uticati na uspjenu implementaciju cjelokupne ekonomske politike.

Tabela br. 1 Deset kljunih preporuka za ekonomsku politiku

Preporuka Zaustaviti dalju tendenciju rasta javnog duga Usvojiti fiskalna pravila Zaustaviti (ograniiti) dalje izdavanje garancija Odrediti strateki pravac razvoja KAP-a Otvoriti pregovore u poglavlju 23 i 24 Pripremiti se za novi talas SDI Supstitucija strane radne snage sa domaom radnom snagom Propisati najviu dozvoljenu ugovornu kamatnu stopu Izgradnja novih kapaciteta u oblasti energetike Unaprijediti institucionalni ambijent Rok za implementaciju 2014. godina I kvartal 2014. godine 2014. godina Do kraja 2013. godine Do kraja 2013. godine Kontinuirano Kontinuirano I kvartal 2014. godine Zapoeti tokom 2014. godine Konitnuirano Strana 59. i 61. 60. 59. 22. 86. 83. 53. 68. i 69. 26-28. 10-13.

Centralna banka Crne Gore, shodno svojoj zakonskoj obavezi, predlae Vladi Crne Gore set preporuka u oblasti ekonomske politike za 2014. godinu. Prilikom analiziranja izabranih oblasti, dat je kratak osvrt stanja u posmatranoj oblasti, analizirani su najvaniji rizici koji se mogu pojaviti u narednom periodu, strateki pravci razvoja i predlog operativnih mjera da bi se realizovali strateki pravci razvoja. Preporuke su grupisane u sljedee oblasti: Preporuke u oblasti institucionalnog ambijenta i deregulacije, Preporuke u oblasti poljoprivrede i umarstva, Preporuke u domenu industrije, Preporuke u uslunom sektoru, Preporuke u domenu obrazovanja i trita rada, Preporuke u domenu fiskalne politike, Preporuke u domenu finansijskog sistema, Preporuke u domenu ekonomskih odnosa sa inostranstvom i meunarodnim integracijama, Preporuke u domenu ekologije i odrivog razvoja i Preporuke u ostalim oblastima.

II. INSTITUCIONALNI AMBIJENT I DEREGULACIJA Opis trenutnog stanja Kvalitetan i stabilan poslovni ambijent osnov je za razvoj ekonomije i od presudnog je znaaja za proces tranzicije. Uspostavljanje stabilnog ekonomskog prostora sa povoljnom investicionom klimom klju su za privlaenje stranih i domaih investicija, koje su od izuzetne vanosti za rast i razvoj drave. U toku 2012. i 2013. godine znaajno je poboljan poslovni ambijent u Crnoj Gori, uprkos injenici da su poslednje dvije godine jedne od teih za ekonomski sistem Crne Gore od izbijanja globalne krize. Savjet za unapreenje poslovnog ambijenta nastavio je u 2013. godini da sprovodi reformske projekte, zapoete u prethodnoj godini, a koji se odnose na jedinstveni postupak registracije preduzea (ukljuujui i elektronsku registraciju preduzea), pojednostavljenje dobijanja graevinskih dozvola i sprovoenja steaja i ostalo. Savjet je u februaru 2013. godine usvojio Program prioritetnih oblasti za unapreenje poslovnog ambijenta, regulatornih i strukturnih reformi za 2013. godinu, kojim je predvieno da se u oblasti unaprjeivanja poslovnog ambijenta radi na: Daljoj implementaciji one stop shop-a u postupku izdavanja graevinskih dozvola, Izradi preporuka o naknadama i taksama na lokalnom nivou, sa posebnim fokusom na komunalne naknade za opremanje graevinskog zemljita, Uvoenju pune elektronske registracije preduzea i omoguavanje registracije preduzea u osam podrunih jedinica, Unaprjeivanju stanja u oblasti izvrenja ugovora. U cilju efikasnije i bre realizacije mjera predvienih datim Programom, Savjet je formirao 13 radnih grupa za oblasti unapreenja poslovnog ambijenta, obrazovanja, zdravstva, penzijskog sistema i reforme javne uprave. Nakon formalnog uvoenja RIA (Regulatory Impact Assesment) metodologije u crnogorski regulatorni sistem, od 1. januara 2012. godine, do poetka 2013. godine, Odjeljenje za unapreenje poslovnog ambijenta je dalo miljenja na 119 podzakonskih akata i 69 zakona.

Od kraja 2012. godine u funkciji je Elektronski registar licenci 2 (pilot projekat RIA), koji je rezultat zajednikoj djelovanja Vlade Crne Gore, USAID-a i Eastwest Management Institute-a. Ovaj sistem ini materijalna i elektronska baza podataka svih licenci (oko 530 licenci) koje izdaje nadleni organ i sa javnim ovlaenjima u Crnoj Gori. Elektronski registar licenci je dostupan svim graanima i znaajno pojednostavljuje procedure, koje podrazumijevaju smanjenje vremena i trokova. U daljoj primjeni projekta Giljotine propisa u 2012. godini implementirano je 390 preporuka, u 2013. godini je planirano da se realizuje 416, a u 2014. godini 134 preporuke od ukupno 1872 preprouke. Prije usvajanja Akcionog plana implementirano je 416 preporuka. U cilju skraenja rokova i pojednostavljenja procedura za dobijanje graevinske dozvole, a samim tim i unapreenja poslovanja, donijet je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata. Novi Zakon je uveo sistem jednog altera, koji podrazumijeva da nadleni organ za izdavanje graevinskih dozvola izda uslove neophodne za izradu tehnike dokumentacije, odnosno saglasnosti za dobijanje graevinske dozvole, ime se postie skraenje rokova, smanjenje trokova za investitore i postizanje vee efikasnosti dravne uprave. Nakon dvije godine implementacije Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata, kojim je predvieno da rok za izdavanje graevinske dozvole bude 60 dana a za izdavanje urbanistiko-tehnikih uslova 45 dana, praksa je pokazala da sistem jednog altera ne funkcionie jednako u svim optinama. Naime, za dobijanje dozvole u Mojkovcu potrebno je u prosjeku 216 dana, dok je u Beranama potrebno 211 dana. Prema analizama Savjeta, dozvola se najbre dobija u Bijelom Polju (17 dana), u Pljevljima (24 dana) i Kolainu (56 dana). U toku je priprema izmjena i dopuna pomenutog zakona, kojim e se skratiti rok za izdavanje graevinskih dozvola sa sadanjih 60 na 30 dana, dok e se rok za izdavanje urbanistiko-tehnikih uslova skratiti sa 45 na 30 dana. U toku 2013. godine je poeo sa radom Sistem multilateralnih kompenzacija 3 , koji poboljanju poslovnog ambijenta doprinosi na taj nain to omoguuje prevazilaenje negativnih efekata ekonomske krize, a posebno problema smanjene likvidnosti. Ovaj sistem obezbjeuje povezivanje privrednih subjekata kroz zatvaranje dugovanja i potraivanja bez upotrebe likvidnih sredstava.

2 3

www.licenca.me www.kompenzuj.me

U oblasti registrovanja nepokretnosti, izvrene su izmjene u Zakonu o dravnom premjeru i katastru, kojim su skraeni rokovi za rjeavanje zahtjeva za uknjibu nepokretnosti na 15 dana. Meutim, uvoenje notarske slube u postupak registrovanja nepokretnosti, povealo je troak u postupku. Novi Zakon o radu omoguio je poslodavcima veu fleksibilnost u smislu angaovanja spoljnih resursa, kao i lake otputanje radnika zbog neispunjavanja oekivanih zadataka i ciljeva. Propisivanjem Tarifa o naknadama za rad javnih izvritelja, oekuje se da usvojeni Zakon o izvrenju i obezbjeenju i Zakon o javnim izvriteljima (iz 2011. godine), postanu operativni do kraja 2013. godine. U Crnoj Gori su definisane dvije biznis zone u Beranama i Kolainu. Sa tim jedinicama lokalne samouprave, Vlada Crne Gore je usvojila Program podsticaja razvoja biznisa, iji je cilj podsticanje razvoja malih i srednjih preduzea na planski i insfrastrukturno opremljenom zemljitu uz povoljnosti koje e moi da dobiju od lokalnih samouprava, Vlade i Investiciono-razvojnog fonda. U okviru biznis zona planirano je ulaganje u sektore poljoprivrede, umarstva, ribarstva, preraivake industrije, saobraaja i skladitenja, strune, naune i tehnike djelatnosti, kao i informisanje i komunikacije. Cilj formiranja biznis zona je obezbjeivanje povoljnijih uslova poslovanja, to e poveati izvoz i zapoljavanje. Rezultati brojnih aktivnosti sprovedenih na poboljanju poslovnog ambijenta, prepoznati su i u izvjetaju Svjetske banke Doing Business Report za 2013. godinu, u kojem je Crna Gora poboljala svoju poziciju za est mjesta i zauzima 51. mjesto. Znaajan problem predstavlja i siva ekonomija koja ugroava stabilan poslovni ambijent. Stoga je Vlada Crne Gore krajem 2012. godine obrazovala Radnu grupu koja e se baviti problem sive ekonomije. Osnovni cilj rada Radne grupe je doprinos poveanju stepena transparentnosti, objektivnosti i koordinacije u radu dravnih organa sa krajnjim efektom u smanjenju sive ekonomije. U toku 2013. godine Radna grupa je napravila Akcioni plan za suzbijanje sive ekonomije za 2013. godinu. U okviru Akcionog plana, u 2013. godini je do sada donijet Zakon o PDV-u, izmijenjen je Zakon o akcizama, ija e primjena omoguiti efikasniju kontrolu i smanjiti prostor za zloupotrebe koje su prisutne u praksi. U toku 2013. godine doneen je Zakon o sprjeavanju nelegalnog poslovanja, u cilju smanjenja nivoa sive ekonomije, naplate javnih prihoda i uvoenja poreskog reda.
8

Uprava carina je u toku 2013. godine sprovela kampanju Korupcija nije opcija iji je osnovni cilj jaanje svijesti fizikih i pravnih subjekata o znaaju njihovog aktivnog uea i pruanja svog doprinosa kad je korupcija u pitanju. I pored brojnih aktivnosti sprovedenih u oblasti unapreenja poslovnog ambijenta, postoje odreeni nedostaci i problemi koje je u narednom periodu potrebno otkloniti. Glavni rizici Neefikasnost i sporost administracije u sprovoenju zakonskih propisa. Spore sudske procedure prilikom rjeavanja privrednih sporova. Oteana naplata potraivanja. Nedovoljan nivo inspekcijskog nadzora i prisutnost sive ekonomije. Visok stepen monopolisanosti trita. Mogunost javljanja nelojalne konkurencije. Nedovoljna razvijenost infrastrukture. Nerijeeni svojinsko-pravni odnosi. Nepostojanje jasne planske dokumentacije. Nedostatak detaljnih urbanistikih planova. Visok nivo komunalnih taksi u sektoru graevinarstva (naroito na lokalnom nivou). Prisutnost koruptivnih elemenata. Barijere na lokalnom nivou (veliki broj i visok nivo komunalnih taksi i naknada). Nedovoljna mobilnost radne snage. Manjak kvalifikovanog kadra. Dalje produbljavanje problema nelikvindosti realnog sektora. Nepotovanje zakonskih propisa. Spori sudski procesi kod problema restitucije. Visoke cijene notarskih usluga. Nejednaki uslovi i procedure kod izdavanja graevinskih dozvola u razliitim optinama.

Strateki pravci razvoja a. Poveati efikasnost rada dravne administracije, posebno na lokalnom nivou. b. Poveati efikasnost sprovoenja donijetih zakona i poboljati vladavinu prava. c. Otvoriti trite za sve one segmente u kojima postoji ograniena konkurencija, pruajui jednaka prava svim uesnicima. d. U cilju privlaenja investitora, svaka jedinica lokalne samouprave treba da kreira program olakica na lokalnom nivou. e. Poboljati funkcionisanje antimonopolske politike. f. Nastaviti primjenu RIA (Regulatory Impact Assesment) metodologije prilikom donoenja novih propisa. g. Nastaviti borbu protiv sive ekonomije snaenjem kontrole i propisivanjem otrijih kaznenih mjera. h. Poveati efikasnost implementacije izvrnog postupka. i. Unaprijediti mehanizam restitucije i eksproprijacije. j. U to kraem roku zaposliti javne izvritelje, zaduene za sprovoenje komercijalnih ugovora. k. Ubrzati rjeavanje privrednih sporova. l. Pronai prostor da se smanje naknade za notarske usluge. m. Uvesti automatski steaj. n. Sprovesti aktivnosti u cilju smanjenja nelikvidnosti privrede. o. Jaati razvoj preduzetnitva kao generatora rasta i razvoja. p. Sankcionisanje svih investitora koji kre ugovorne obaveze. q. Jaati finansijsku podrku stvaranju novih i razvoju postojeih malih i srednjih preduzea, preko Investiciono-razvojnog fonda. Operativne mjere Nastavak sprovoenja regulatorne reforme treba da omogui otklanjanje biznis barijera i stvaranje boljih uslova za vladavinu prava, ime e se smanjiti prostor za korupciju, i na kraju kreirati jo bolji i stabilniji poslovni ambijent. Efikasniji sudski postupci i efikasna implementacija zakona predstavljaju preduslov privlaenja stranih investitora. U proteklih nekoliko godina, u cilju unapreenja poslovnog ambijenta, donijet je veliki broj zakona, ali postoje odreene nedosljednosti u njihovoj primjeni.

10

Potrebno je da nadleni organi obezbijede efikasniju primjenu donijetih zakona, kako bi se uklonile biznis barijere i odrao stabilan poslovni ambijent. Sve je vie prigovora od strane investitora na nestrunost dravnih slubenika i neefikasnost rada administracije. Stoga je potrebno unaprijediti sistem usavravanja dravnih slubenika, radi sticanja vjetina, kompetencija, kao i obezbjeivanja kontinuiranog usavravanja. Takoe, potrebno je raditi na unapreenju administrativnih procedura, to podrazumijeva skraenje rokova za postupanje, pribavljanje dokumentacije po slubenoj dunosti, kao i odreivanje realnih taksi u skladu sa trokovima administracije. Potrebno je efikasno sprovesti Zakon o sprjeavanju nelegalnog poslovanja, ime e se smanjiti nivo sive ekonomije, sprijeiti pojava nelojalne konkurencije, s jedne strane, i poveati otplatu obaveza i smanjenja duga meu privrednim drutvima, kao i smanjenje poreskog duga, koristei sve povoljnosti koje nudi ovaj Zakon 4 , sa druge strane, to e istovremeno stvoriti pretpostavke za ostvarenje veih budetskih prihoda. U narednom periodu potrebno je kontinuarano raditi na implementaciji svih stavki Akcionog plana za suzbijanje sive ekonomije. Potrebno je uloiti napor ka kreiranju kvalitetnije prakse korporativnog upravljanja, sa posebnim akcentom na principe zatite manjinskih akcionara i drutvene odgovornosti (stejkholderski princip korporativnog upravljanja). Postoje brojni primjeri da novi vlasnici ne potuju sve odredbe ugovora o privatizaciji, to u nekim sluajevima proizvodi dodatne trokove kompanijama i dravnom budetu. Neophodno je voditi sistematizovanu evidenciju realizacije ugovora i pravovremeno reagovati u smislu preduzimanja odgovarajuih aktivnosti od strane drave. Nastaviti primjenu RIA (Regulatory Impact Assesment) metodologije. Implementacija metodologije je u biti veoma znaajna, jer se radi o kompleksnom oruu iji je cilj omoguiti ex ante evaluaciju uticaja novih propisa (zakona i podzakonskih propisa). Takoe, sprovesti preporuke Giljotine propisa, u skladu sa Akcionim planom. U cilju razvoja pojedinih jedinica lokalne samouprave i privlaenja stranih investitora, potrebno je da svaka lokalna samouprava kreira svoj program olakica
4

Zakon o sprjeavanju nelegalnog poslovanja nudi sve vidove plaanja, kompenzaciju, preuzimanje duga i potraivanja, asignaciju, cesiju, i dr.

11

za inostrane investitore kako bi i na taj nain unaprijedile poslovni ambijent. Paket mjera mogao bi da sadri finansijske olakice za nove investicije, kreiranje biznis zona, izradu optinskih urbanistikih planova, efikasniju lokalnu administraciju i dr. Na nivou lokalnih samouprava kreirati radna tijela koja bi bila na raspolaganju investitorima radi bre i efikasnije procedure. Takoe, potrebno je omoguiti poreske olakice za zapoljavanje odreenih kategorija nezaposlenih lica u nedovoljno razvijenim jedinicama lokalne samouprave. Potrebno je preispitati broj neophodnih dozvola i saglasnost za poetak obavljanja djelatnosti, kao i broj i visinu lokalnih taksi i ukinuti nepotrebne takse, u cilju privlaenja investicija i lakeg zapoinjanja obavljanja privredne djelatnosti, naroito u optinama na sjeveru. Potrebno je znatno unaprijediti jednoalterski princip dobijanja graevinskih dozvola u svim jedinicama lokalne samouprave, kako bi se smanjio broj dana ekanja graevinske dozvole i omoguilo da stvarni rok za dobijanje graevinske dozvole u praksi odgovara roku definisanim zakonskim rjeenjima. Kako su strani investitori u svom izvjetaju ukazali na dvosmisleno zakonodavstvo i oprene zakone, procedure i propise, potrebno ja uraditi detaljnu analizu pojedinih zakona, kako bi se otklonile nejasnoe i ograniio prostor za pogreno tumaenje i pogrenu primjenu od strane kompanija. Nerijeeni svojinsko-pravni odnosi esto predstavljaju veliki problem za investitore. Potrebno je unaprijediti mehanizam restitucije i eksproprijacije u cilju stvaranja povoljnog pravnog osnova za podsticanje investicija. Crna Gora je mala zemlja i nije neuobiajno da u takvim uslovima veliki broj preduzea bude u monopolistikoj ili oligopolistikoj situaciji. Meutim, takva situacija moe biti vrlo nepovoljna sa aspekta blagostanja potroaa, te je neophodno obezbijediti da se ne zloupotrebljava dominantan poloaj. Stoga je neophodno i potpuno otvaranje trita u svim segmentima gdje je konkurencija ograniena podsticanjem investicija u ove oblasti i stvaranjem povoljnih uslova za investiranje. Stoga se stie utisak da cijene pojedinih usluga crnogorski graani plaaju skuplje nego graani zemalja regiona. Imajui u vidu znaajan uvoz strane radne snage potrebno je skratiti i ubrzati proceduru dobijanja radnih dozvola. Takoe, bilo bi korisno razmotriti mogunost da od trenutka podnoenja zahtjeva za radnu dozvolu do izdavanja rjeenja vai privremena radna dozvola. Takoe, treba razmotriti restriktivniju politiku

12

izdavanja radnih dozvola u onim sektorima gdje postoji ponuda odgovarajue raspoloive radne snage na crnogorskom tritu. Naplata spornih dugova kompanija u nadlenosti je sudova u Crnoj Gori. Stoga je potrebno u to kraem roku donijeti sve potrebne podzakonske akte i dokumente kako bi se stvorili uslovi za rad i funkcionisanje javnih izvritelja. Potrebno je izvriti dodatnu analizu o tarifama notarskih usluga i pronai prostor da se visoke cijene usluga notara smanje. U cilju ublaavanja problema nelikvidnosti trebalo bi uvesti princip automatskog steaja. Na ovaj nain bi se isistio realni sektor, a mogla bi se i ojaati stabilnost finansijskog sektora (prenoenjem hipotekarnih potraivanja u kapital banaka). Smatramo da bi pomenuti zakon trebalo usvojiti sa odloenom primjenom od godinu dana, da bi se dalo sa jedne strane dovoljno vremena preduzeima da eventualno izau iz blokade, a sa druge strane da se pripreme svi neophodni preduslovi. Kljuni preduslov je da se u pomenutom periodu sprovedu intenzivni programi obuke steajnih upravnika (ublaio bi se eventualni rast nezaposlenosti odlaskom u steaj jednog broja preduzea). Steaj treba finansirati iz imovine ekonomskih subjekata u steaju. Redovnim izmirivanjem svojih obaveza i drava treba da doprinese ublaavanju problema nelikvidnosti.

13

III. PREPORUKE U OBLASTI POLJOPRIVREDE I UMARSTVA Opis trenutnog stanja Sektor poljoprivrede (puni naziv poljoprivreda, umarstvo i ribarstvo) ima znaajano, ali ne jo uvijek i zadovoljavajue mjesto u ukupnoj ekonomiji Crne Gore. Udio bruto dodane vrijednosti ove djelatnosti imao je opadajui trend tokom proteklog perioda, odnosno od poetka 2000. godine kada se vri obraun bruto domaeg proizvoda po ESA95, odnosno SNA93 metodologiji. Uz odreene godinje fluktuacije bruto dodana vrijednost poljoprivrede je sa 11,3% ostavrenog uee u bruto domaem proizvodu 2000. godine dola na nivo od 7,9% uea bruto dodane vrijednosti u 2011. godini (po tekuim cijenama). Zbog svoje kompleksnosti, sektor poljoprivrede, odnosno Poljoprivreda i ruralni razvoj (kao poglavlje 11.) su jedno od najzahtjevnijih poglavlja u procesu pregovora, to ovu djelatnost stavlja pred niz izazova i obaveza koje mora ispuniti, u narednom periodu, u cilju postizanja potpune usklaenosti sa pravnom tekovinom EU. Glavni pravac aktivnosti u poljoprivredi u srednjem i dugom roku treba da bude podizanje obima poljoprivredne proizvodnje i stvaranje podsticaja za revitalizaciju sela. Znaajan doprinos ovim aktivnostima omoguen je kroz podrku meunarodnih projekata preko IPA (Instrument for Pre-Accession Assistance), FAO (Food and Agriculturre Organization), MIDAS (Montenegro Institutional Development and Agriculture Strengthening), a 13. juna 2013. otpoelo je sprovoenje Twinning projekta Jaanje programa ruralnog razvoja u sklopu IPARD-a u Crnoj Gori, koji finansira Evropska unija, a sprovodi konzorcijum Holandije, Litvanije i Estonije i sl. Od posebnog znaaja za Crnu Goru je korienje pretpristupnih fondova za ruralni razvoj, kojim e se omoguiti znaajna podrka kako poljoprivrednim proizvoaima, tako i podrka jaanju administrativnih kapaciteta. Dokument pod nazivom Program razvoja poljoprivrede i ruralnih podruja Crne Gore u okviru IPARD 2013 sutinski predstavlja razvojni program za ruralna podruja i kao takav usaglaen je sa stratekim dokumentima koji se odnose na sektor poljoprivrede. Osnovna namjena IPARD programa je da na bazi stratekih dokumenata predloi mjere ijom e realizacijom biti mogue koristiti sredstva pete komponente IPA.

14

U okviru V IPA komponente bespovratna sredstva za 2013. godinu (u iznosu od 7,285,467 eura od EU), uz nacionalno kofinansiranje, treba da omogue crnogorskoj poljoprivredi i ruralnim podrujima da, u predpristupnom periodu, poboljaju efikasnost trita hrane i implementaciju standarda Evropske unije u ovim oblastima. Inae, poljoprivreda je segment koji najvie doprinosi djelatnosti poljoprivreda, umarstvo i ribarstvo posebno proizvodnja zdrave hrane, uz raspoloivi umski potencijal bie resursi koji se trebaju iskoristiti i trino valorizovati u narednom periodu. U prethodnih nekoliko godina doneseni su kljuni dokumenti koji reguliu sektor umarstva kao to su Nacionalna umarska politika, Zakon o umama i Nacionalni akcioni plan za borbu protiv bespravnih aktivnosti u umarstvu. Uraena je i prva Nacionalna inventura uma iji rezultati pokazuju da ume predstavljaju 5 skoro 60% teritorije Crne Gore. Osnova za inventuru je postavljena u Nacionalnoj umarskoj politici Crne Gore, kao i Prostornim planom Crne Gore do 2020. Konsultantski tim angaovan u okviru FODEMO projekta pripremio je radni nacrt Strategije sa planom razvoja uma i umarstva Nacionalne umarske strategije, koji predstavlja i osnovu za pripremu Izvjetaja o stratekoj procjeni uticaja na ivotnu sredinu. ume Crne Gore svojim kvalitetom, funkcijama i proizvodima predstavljaju prepoznatljiv simbol ekoloke drave, a ujedno su i dobra osnova za ruralni razvoj i poveanje zapoljavanja na seoskim podrujima. ume su vane za ouvanje flore i faune, preko neto apsorpcije velike koliine ugljen-dioksida ublaavanje efekata klimatskih promjena, kao i za sprjeavanje erozije tla. Meutim, postoje sumnje da li se umarstvom u Crnoj Gori gazduje na odriv razvoj. 6 Glavni rizici Migracija seoskog stanovnitva i deagrarizacija koja ima za posljedicu depopulaciju sela. Nedostatak radne snage i nedovoljna obuenost. Nerazvijena infrastruktura u ruralnim podrujima. Uzgoj neadekvatnog sortimenta. Neadekvatno gazdovanje umama i opasnosti od poara. Gubljenje konkurentnosti zbog manjih subvencija od onih koje dobijaju konkurenti i ekstenzivnog naina proizvodnje.
5

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja: Nacionalna inventura uma Crne Gore rezime, Podgorica, 2011. Godine. 6 Za vie detalja pogledati rad ''ume i umarstvo'', objavljen u okviru studije Crna Gora u XXI stoljeu u eri kompetitivnosti, koju je uradila CANU.

15

Strateki pravci i razvoj a. Sprovoenje aktivnosti na realizaciji koncepta odrivog razvoja, poveanje obima poljoprivredne proizvodnje, s posebnim akcentom na proizvodnju organskih proizvoda uz promociju domaeg proizvoda. b. Kontinuirana implementacija CAP EU (CAP Common Agricultural Policy). c. Unapreenje poljoprivredne proizvodnje na sjeveru Crne Gore. d. Podrati investicije u razvoj sela, ukljuujui infrastrukturu. e. Podsticati razvoj proizvoda veeg kvaliteta uz vei profit, jaati organsku proizvodnju kao i proizvodnju u zatienom prostoru (plastenicima) ime se umanjuju rizici nepovoljnog spoljnog uticaja i stvara mogunost proirenja proizvodnje razliitih kultura. f. Poboljati konkurentnost i podsticati razvoj proizvodnje kod porodinih gazdinstava. g. U veoj mjeri valorizovati umsko bogatstvo, a uvaavajui koncepciju odrivog razvoja. Operativne mjere Drava mora nastaviti i u narednom periodu da podrava poljoprivrednu proizvodnju, po ugledu na najrazvijenije zemlje svijeta. U protivnom ukoliko se odobrava manji iznos subvencija nego kod konkurentskih zemalja, poljoprivredni proizvoai e biti u nepovoljnijem poloaju u odnosu na glavne konkurente. Podsticaji razvoju poljoprivede su vani za smanjenje siromatva i zaustavljanje migracija. Oigledno je da Crna Gora ne sme prepustiti poljoprivredu samo tritu, ve je neophodan cjelovit program podrke koji bi se bazirao na tri stuba: Unapreenje konkurentnosti proizvoaa, Odrivom upravljanju resursima i Unapreenju kvaliteta ivota na selu. Drava treba da razmisli i o poreskim olakicama poljoprivrednim proizvoaima. Ukupan iznos poreza koji se prikupi od poljoprivrednih proizvoaa je zanemarljiv, a studija Svjetske banke je jasno pokazala da u zemljama gdje postoji visoko oporezivanje poljoprivrede postoji nizak rast poljoprivrede i usporen rast itave ekonomije.

16

Od posebnog je znaaja promovisanje specifinih, autohtonih proizvoda sa izraenim kvalitetom kako na domaem tako i na inostranom tritu. Ustanovljeni ig Dobro iz Crne Gore na pojedinim proizvodima doprinosi prepoznavanju brenda (odreenog proizvoda) iz Crne Gore. Pravo na ovaj prestini ig garancije kvaliteta dobilo je 14 kompanija za 74 proizvoda. Podsticanjem proizvodnje organskih proizvoda i prepoznatljivog brenda dosljedno se primjenjuje i sam koncept ekoloke drave. Kontinuirana podrka organskoj poljoprivredi doprinijee jaanju konkurentnosti crnogorskih proizvoaa organske hrane. Kako je navedeno u Nacionalnom akcionom planu razvoja organske proizvodnje 2012 2017. godine kontinuirano e se raditi na osposobljavanju proizvoaa i savjetodavaca za organsku proizvodnju. Predlog zakon o organskoj proizvodnji koji je u skuptinskoj proceduri usklaen je sa Regulativom Savjeta (EK) br. 834/2007 i treba ga to prije usvojiti. Predstavljajui usklaenost domaeg zakonodavstva iz ove oblasti, sa pravnom tekovinom EU, na bilateralnom skriningu (u decembru 2012. godine), jasno je naglaena potreba postepenog usaglaavanja zakonskih normi i dokumenata sa Zajednikom poljoprivrednom politikom (ZPP) EU. Kako je navedeno u dokumentu EK iz novembra 2010. godine (The CAP towards 2020: Meeting the food, natural resources and territorial challenges of the future) tri su osnovna cilja ZPP-a: odriva proizvodnja hrane (poboljanje konkurentnosti), odrivo upravljanje prirodnim resursima i klimatskim promjenama (podsticaj zelenog rasta), uravnoteen teritorijalni razvoj (podrka razvoju ekonomije u ruralnim oblastima, zapoljavanje i sl). Crna Gora je usvajanjem Strategije proizvodnje hrane i razvoja ruralnih podruja 2006. godine postavila temelje reformi u poljoprivredi, definisala jasne razvojne ciljeve i agrarnu politiku koja se usklauje sa Zajednikom poljoprivrednom politikom EU. U narednom periodu je neophodno raditi na novoj Strategiji kako bi se ilo u korak sa ciljevima reformisane ZPP-a (CAP Common Agricultural Policy). Razvoj poljoprivrede bi omoguio obezbjeenje prihoda, poveanje zaposlenosti u sjevernim optinama i istovremeno uticao na revitalizaciju sela i smanjenje migracije stanovnitva. Jedan od projekata koji podstiu razvoj u oblasti poljoprivrede je projekat Razvojna pomo farmerima u udaljenim oblastima Crne Gore, koji je posveen razvoju stoarstva na sjeveru zemlje, a sprovodi ga Agencija UN za hranu i poljoprivredu (FAO) u saradanji sa Vladom Crne Gore se pokazala kao uspjean projekat. Kako je ovaj projekat u zavrnoj fazi, neophodno
17

je nastaviti sa realizacijom slinih projekata koji bi za cilj imali razvoj proizvodnje na sjeveru Crne Gore, kroz razliite vidove podrke (obuku, mehanizaciju, razvoj udruenja i sl.). Loa seoska infrastruktura karakteristina je za mnoga ruralna podruja u Crnoj Gori, a posebno su nepristupana udaljena podruja. Ovo negativno utie na ekonomski i socijalni status ruralnih podruja i doprinosi depopulaciji sela. Ublaavanje i zaustavljanje ovako negativnih trendova mogue je jedino uz snanu podrku drave opredjeljenjem budetskih sredstava, posebno kroz Agrobudet. Mjere za poboljanje kvaliteta ivota i irenje ekonomskih aktivnosti u ruralnim podrujima namijenjenim za obnovu i razvoj sela i izgradnju seoske infrastrukture, mogu djelimino uticati na afirmisanje poljoprivrede i poboljanje uslova za realizaciju poljoprivrednih proizvoda. Postizanje odrivog razvoja ruralnih podruja jedan je od vanijih izazova ukupnog razvoja Crne Gore. Ovo korespondira sa dokumentom Nacionalni plan razvoja Crne Gore 2013-2016 godine, gdje su identifikovane oblasti politike NPR, a poljoprivreda i ruralni razvoj smjeteni u pravce razvoja odrivog rasta. Stoga je neophodno kontinuirano ulagati u poljoprivrednu infrastrukturu, puteve i njihovo odravanje kako bi se dodatno podstakao razvoj sela. Od izuzetnog znaaja e biti i svrsishodno korienje sredstava preko V IPA komponente u narednom periodu. Tokom narednog perioda potrebno je strukturu proizvodnje preusmjeravati na kulture koje nose potencijalno vii profit, kao to je uzgoj ranog voa i povra i poveavati proizvodnju u plastenicima. Drava mora nastaviti da podrava poljoprivrednu proizvodnju, posebno proizvodnju po ugledu na najrazvijenije zemlje svijeta. U protivnom nai poljoprivredni proizvoai e biti u nepovoljnom poloaju i nekonkurentni. Budetska podrka bi trebalo da se skoncentrie na one programe u kojima bi Crna Gora mogla da ostvari komparativne prednosti, a to su svakako: vinogradarstvo, maslinarstvo, proizvodnja voa, ranog povra, stoarstvo i proizvodnja ekoloke hrane. Crna Gora ima dobre prirodne uslove za razvoj ovih poljoprivrednih grana. Neophodno je kontinuirano raditi na poveanju stepena razvoja poljoprivredne proizvodnje kod porodinih poljoprivrednih gazdinstava. Razvoj poljoprivrednog gazdinstva je u skladu sa Zakonom o poljoprivredi i ruralnom razvoju (usvojenom u julu 2009. godine) i njegovo unapreenje se podstie kroz Nacionalni program proizvodnje hrane i razvoja ruralnih podruja 20092013. godine. Stoga je posebno vano na adekvatan nain iskoristiti komponentu V IPA projekta. Osnov za korienje sredstava u ovoj komponenti je usvajanje Programa za poljoprivredu i ruralni razvoj Crne Gore u okviru IPARD 2007-2013, koji definie tri mjere u
18

okviru dvije ose prioriteta i mjeru tehnike podrke. Jedna od mjera se odnosi na ulaganja u poljoprivredna gazdinstva, tanije mjera 101-Investicije u poljoprivredna gazdinstva radi restrukturiranja i dostizanja standarda EU. tete na poljoprivrednim proizvodima i usjevima, stoci i drugim resursima su redovan pratilac poljoprivredne proizvodnje. Iako se neki od ovih rizika mogu osigurati u okviru redovnog sistema osiguranja, proizvoai rjetko koriste tu mogunost zbog visokih premija osiguranja, a tete veeg obima prevazilaze mogunosti saniranja od strane samih proizvoaa. Stoga bi bilo korisno dravno participiranje u trokovima osiguranja. ume predstavljaju osnovu za stvaranje dodate vrijednosti na podruju prerade drveta, obnovljivih izvora energije, proizvodnje hrane i turizma. Po gruboj procjeni, kako je navedeno u radnom nacrtu dokumenta Strategija sa planom razvoja uma i umarstva, udio umarstva i drvoprerade u BDP-u iznosi neto manje od 2%, to je nedovoljno s obzirom na raspoloivi potencijal (ume Crne Gore obuhvaaju 60% teritorije zemlje i prirodne su strukture). Poveanje ekonomskog doprinosa mogue je preko poveanja obima sjea (uz potrebne investicije) i preko poveanja dodate vrijednosti u lancu drvoprerade. Potencijal umarskog sektora treba iskoristiti u pravcu stimulacije povezivanja proizvoaa drvne grae sa preraivaima drveta, a sve u cilju izvoza proizvoda vieg stepena obrade. Neophodno je kontinuirano raditi na jaanju ljudskih resursa u umarstvu, koristei svu pomo meunarodnih institucija i projekata. Zbog neospornog potencijala oblast umarstva, u okviru ukupnog sektora (poljoprivreda, umarstvo i ribarstvo), predstavlja jednu od mogunosti za socio ekonomsko unapreenje nerazvijenih podruja u Crnoj Gori. U periodu 2014 2020. godine dio sredstva EU - IPA za ruralni razvoj i druge namjene, usmjerava se i u razvoj umarstva, te je neophodno odgovarajuim mjerama i planovima privui sredstva za razvoj ovog nedovoljno razvijenog segmenta.

19

IV. PREPORUKE U DOMENU INDUSTRIJE 1. Metalska industrija Opis trenutnog stanja Metalska industrija, kako na meunarodnom tritu tako isto i u Crnoj Gori posljednjih godina se suoava sa izrazitim problemima. Proputena je prilika da naslijeeni problemi budu rijeeni privatizacijama, a globalna ekonomska kriza je samo pogorala situaciju. Fiziki obim industrijske proizvodnje, kao jedne od grana koju je kriza najtee pogodila, smanjivao se u kontinuitetu od 2008. godine, sa izuzetkom 2010. kada je zabiljeen rast. U posljednjih pet godina znaajno je smanjeno uee proizvodnje osnovnih metala u ukupnoj industriji, sa 41,3% 2008. na samo 21,2% u 2012. godini. Zabiljeeni pad je rezultat nedovoljne i nerentabilne proizvodnje u KAP-u, to je bilo izazvano nizom faktora (globalna kriza, cijena aluminijuma na svjetskom tritu, izbor loeg stratekog partnera, viak zaposlenih, visoki trokovi proizvodnje, zastarjela oprema i dr.). U 2010. godini Vlada Crne Gore je sa KAP-om potpisala Ugovor o poravnanju kojim je garantovala za kreditno zaduenje KAP-a u iznosu od 130 miliona eura i 5 miliona eura za socijalni program. Ovim su se nastojali rijeiti problemi velike zaduenosti KAP-a prema poslovnim bankama i izvriti optimizacija poslovanja. Meutim, ovakva odluka se u narednim godinama pokazala kao loa sa aspekta fisklanih rizika. Tokom 2012. godine dolazi do produbljavanja problema u poslovanju KAP-a zbog unutranjih neefikasnosti i kao posljedica znaajnog smanjenja cijene aluminijuma na svjetskim tritima. Neracionalno poslovanje ovog preduzea uslovilo je neizmirivanje obaveza veinskog ruskog vlasnika CEAC prema povjeriocima, usljed ega je dolo do aktiviranja garancija Vlade datih Deutsche Banci u iznosu od 23,4 miliona eura. Crnogorski parlament je u martu 2012. podrao Vladinu odluku da preuzme 22 miliona eura duga Kombinata aluminijuma prema Doje banci, raskine ugovor sa ruskim vlasnikom CEAC-om, preuzme kompaniju i dovede novi menadment. Problemi su se nastavili u 2013. godini, a prvi od znaajnih dogaaja u godini nesumljivo je bio zahtjev Vlade (Ministarstva finansija) Privrednom sudu za
20

uvoenje steaja, polovinom juna, zbog duga od preko 24 mil. eura. Steajni postupak je pokrenut 8. jula. U meuvremenu, poetkom jula, banke OTP i VTB obavijestile su Vladu da e aktivirati garancije za kredite, u ukupnom iznosu od 102 mil. eura. Vlada je izmirila garancije, kroz novo kreditno zaduenje. eljezara (Toelik) se posljednjih godina suoila sa znaajnim problemima u finansiranju proizvodnje i sa nepovoljnom situacijom na tritu elika, to je uticalo na znaajno smanjenje obima proizvodnje. Vlada Crne Gore je, u okviru sprovedenog Programa restrukturiranja, dala garanciju za kredit eljezari u vrijednosti od 26,3 miliona eura za isplatu otpremnina zaposlenima, modernizaciju i ublaavanje tehniko-tehnolokog zaostajanja proizvodnje. I pored toga, nametala se potreba za modernizacijom proizvodnje, kako bi firma bila konkurentnija na tritu i kako bi se stvorili uslovi za poslovanje bez gubitaka. Sprovoen je i socijalni program u cilju rjeavanja problema tehnolokog vika zaposlenih. Meutim, zbog rekordnih gubitaka ostvarenih u periodu 2009-2010. usljed loeg poslovanja kompanije i nemogunosti vlasnika da potraiocima isplati dugovanja, sredinom aprila 2011. godine uveden je steaj, a Vlada je u maju morala da vrati pomenuti kredit. Uvedeni steaj je ujedno predstavljao i raskid ugovora sa dotadanjim veinskim vlasnikom. Od maja 2012. godine novi vlasnik eljezare postaje kompanija Tosyali iz Turske, koja je otkupila imovinu eljezare u steaju za 15,1 milion eura. Sa proizvodnjom je zapoela u julu 2012. godine, uz formiranje nove firme Toelik, u formi drutva sa ogranienom odgovornou. Plan novog vlasnika bio je da u naredne tri godine investira oko 35 miliona eura, da broj zaposlenih povea na 550 (sa 308) i konano da obim proizvodnje povea sa 120.000 tona na 400.000 tona. Toelik je 2012. godinu okonao sa blizu 3,5 miliona eura gubitka. Glavni rizici Visoki fiskalni, socijalni i ekoloki trokovi izazvani steajem KAP-a. Ugroavanje reputacije zemlje i investicionog ambijenta uslijed nerijeenih problema sa stratekim investitorima. Dalje pogoranje fiskalne pozicije, zbog potencijalno novih trokova Vlade prilikom rjeavanja problema sektora metalske industrije (subvencije, socijalni programi i dr.). Pad agregatne tranje usljed niih primanja i otputanja dijela zaposlenih) u KAP-u.

21

 Dalje opadanje cijena metala, posebno cijene aluminijuma na svjetskim berzama. Nepotovanje ekolokih standarda poslovanja i visoki trokovi ekoloke sanacije. Strateki pravci razvoja a. Definisati jasno strateko rjeenje o sudbini KAP-a i Rudnika boksita. b. Modernizacija metalske industrije, koja e potovati visoke savremene ekoloke standarde, usklaena sa potrebama domae tranje i izvozom, uz korienje energetski efikasne proizvodnje. Operativne mjere U sluaju da KAP opstane nakon steaja, preduzeti aktivnosti za nalaenje stratekog investitora. Ukoliko se pronau novi investitori za KAP, Vlada treba da obezbijedi garancije da e ti budui investitori zaista investirati i da e od ove kompanije napraviti uspjeno preduzee od kojeg e Crna Gora imati koristi. Naime, uslov opstanka KAP-a je modernizacija proizvodne opreme i tehnologije, kako bi se dobio efikasan proizvod koji zadovoljava standarde i koji je cjenovno konkurentan na meunarodnom tritu, kao i rjeavanje pitanja snabdijevanja elektrinom energijom. Treba imati u vidu da bez znaajnih dravnih subvencija (struja) malo je vjerovatno da i novi investitor moe organizovati profitabilno poslovanje. Stoga je potrebno ozbiljno razmotriti i opciju zatvaranja KAP-a. Istovremeno, treba traiti rjeenja i za obnavljanje poslovne aktivnosti u Rudnicima boksita. Treba ozbiljno razmotriti opcije: 1) gaenje firme, 2) ponavljanje iskustva iz eljezare - uvoenje steaja i pokuaj pronalaska novog stratekog partnera kroz steaj. 2. Energetika Opis trenutnog stanja Energetski sektor je jedan od glavnih stratekih grana crnogorske ekonomije, i u poslednje vrijeme sve vie dobija prioritet u razvojnim politikama privrede. Reformisanje energetskog sektora i integracija u regionalno i evropsko energetsko
22

trite postaju osnov budueg odrivog razvoja privrede i oekuje se, da e ovaj segment ekonomije, biti jedan od klunih generatora rasta u narednom periodu. Energetski sektor ima znaajan uticaj na ekonomski razvoj Crne Gore. U prethodnim godinama proizvodnja elektrine energije iz domaih izvora nije zadovoljavala ukupne potrebe (pri emu je u 2013. godini situacija znaajno poboljana usljed smanjenih kapaciteta KAP-a) i ukazivala je na zavisnost od uvoza. Takva situacija znaajno doprinosi pogoranju platnobilansne pozicije zemlje. Oslanjanje na uvoz elektrine energije, dugorono, sistem ini manje stabilnim od potencijalno mogueg. Poveanje kapaciteta u proizvodnji elektrine energije predstavlja nunost, ne samo sa stanovita ekonomije, ve i zbog ouvanja minimuma energetske nezavisnosti. Sa druge strane, postoje velike neracionalnosti u potronji elektrine energije koji se najvie istiu kod odreenih privrednih subjekata i sektora domainstva, pa se poboljanje energetske efikasnosti namee kao vano pitanje smanjenja uvozne zavisnosti. Cjelokupan energetski lanac, poev od proizvodnje, preko prenosa i distribucije, do krajnje potronje karakterie relativno nizak stepen energetske efikasnosti. Razvojne potrebe privrede i stanovnitva za energijom rastu, a proizvodnja je nedovoljna, pa je poveanje proizvodnje i poboljanje energetskog bilansa postao strateki cilj razvoja. Posebno ako se uzme u obzir da je energetski sektor snaan pokreta ekonomskog rasta i razvoja i ima multiplikativne efekte na ostale djelatnosti, nova radna mjesta, vea primanja i bolji ivotni standard. Ogroman neiskorieni energetski potencijal, a posebno obnovljivih izvora energije, bi mogao da bude razvojna ansa sjevernog regiona Crne Gore, s obzirom da se najvei dio hidropotencijala, vjetropotencijala i nalazita uglja nalazi u sjevernom regionu Crne Gore, koji je ekonomski nerazvijeniji od ostatka zemlje. Valorizacija projekata bi mogla, izmeu ostalog, da utie na usporavanje negativnih demografskih kretanja u tom dijelu Crne Gore. Vlada je tokom 2012. godine krenula u nadogradnju i auriranje postojeeg stratekog dokumenta razvoja energetike koji je usvojen 2007. godine. Novi dokument - Strategija razvoja energetike do 2030. godine, iji je nacrt dat na javnu raspravu, ima za cilj poveanje investicija u energetski sektor kako bi se obnovili postojei i valorizovali novi izvori energije, stvorila odriva, sigurna i konkurentna ponuda energije iz svih raspoloivih izvora, obezbijedila energetska efikasnost i rast korienja obnovljivih izvora energije. Razlozi za donoenje nove Strategije se

23

odnose na odstupanja, kanjenja i nedovrenosti odreenih pitanja koje nisu bile obuhvaene prethodnom Strategijom. Uporedo sa Strategijom razvoja energetike do 2030. godine raena je Strateka procjena na ivotnu sredinu, iji je cilj prepoznavanje kritinih taaka koje bi imale negativan uticaj na ivotnu sredinu, zdravlje i socio-ekonomski poloaj stanovnitva. U cilju harmonizacije nacionalnog zakonodavstva u oblasti energetike sa zakonodavstvom Evropske unije, doneeni su: Zakon o energetici, Zakon o energetskoj efikasnosti i Zakon o istraivanju i proizvodnji ugljovodonika. U ovoj regulativi, u velikoj mjeri, implementirana je pravna tekovina EU. Uraene analize u ovoj oblasti ukazuju da Crna Gora ima najvei potencijal razvoja energetike u obnovljivim izvorima energije kao to su: velike hidroelektrane, male hidroelektrane i vjetroelektrane. Velika panja je posveena izgradnji malih HE koje se relativno brzo mogu staviti u funkciju i nemaju tetan uticaj na okolinu. U narednom periodu predviena je gradnja 35 malih hidroelektrane (prema Strategiji razvoja energetike do 2030. godine) na 13 vodotoka sa godinjom proizvodnjom elektrine energije priblino 300 GWh. Potpisano je 8 ugovora o koncesijama, sa est koncesionara, za izgradnju malih HE (na pritokama Lima, Tare i Zaslapnici kod Nikia). Planirana je i gradnja 4 hidroelektrane na Morai snage 238 megavata sa oekivanom proizvodnjom od 721 GWh. U planu je izgradnja kogeneracije na deponijski gas u Podgorici snage 1,1 MWel a vrijednost investicije je 2,6 miliona eura. Imajui u vidu razne vrste otpada i mogunost njihove reciklae kao i efekat na ekologiju i turizam, ovaj vid generisanja energije je od stratekog znaaja. Trite elektrine energije je od 2009. godine otvoreno za sve potroae, osim za domainstva, koje e, u skladu sa odredbama Sporazuma o formiranju Energetske zajednice 7 , biti otvoreno do 2015. godine. Crna Gora je potpisala Protokol Ujedinjenih Nacija o okvirnoj konvenciji o klimatskim promjenama i Kyoto protokol 2007. godine. Meutim, modalitet i rokovi tek treba da budu usaglaeni. Vlada je, u saradnji sa UNDP-om, uradila prvi Nacionalni izvjetaj o klimatskim promjenama, koji identifikuje glavne zagaivae.

Crna Gora je potpisnica Sporazuma energetske zajednice od 2005. godine

24

Crna Gora nema pristup meunarodnim resursima prirodnog gasa, ima male rezerve uglja i upuena je na uvoz nafte. Naftna maloprodaja je liberalizovana, ali liberalizacija cijelog energetskog sektora je u ranoj fazi i konkurencija je jo uvijek veoma ograniena, a institucije energetskog sektora zahtijevaju dalje jaanje. Uredba o obaveznim stratekim rezervama nafte i naftnih proizvoda je izraena, ali njeno usvajajnje jo uvijek nije zavreno. Glavni rizici Rast cijene kapitala na meunarodnim tritima mogao bi znaajno poskupiti izvore finansiranja projekata u energetici i usporiti realizaciju planiranih projekata. Nedovoljno ispitani ekoloki uticaji gradnje novih postrojenja. Nedovoljna osposobljenost za operativnu djelatnost (gradnju osnovnih i ekolokih postrojenja), neadekvatan know-how u oblasti energetike, posebno kad su u pitanju istraivake aktivnosti. Kvalitet analize investicionih projekata. Svaka analiza ulaganja mora biti detaljno razraena i obrazloena sa aspekta trokova i korisnosti kako ne bi dolo do neadekvatnih investicija. Biznis barijere koje onemoguavaju slobodno trino poslovanje u privredi u cjelini i energetskom sektoru posebno. I pored usvojenog Zakona o energetskoj efikasnosti Crna Gora jo uvijek nema razvijene mehanizme finansiranja i izvore finansiranja (grantovi, budetski izvori, meunarodne organizacije, itd.) kojima bi se omoguila dugorono sagledavanje mogunosti razvoja energetike u skladu sa principima Zakona o energetskoj efikasnosti. Strateki pravci razvoja Gradnja novih kapaciteta u saradnji sa renomiranim stratekim partnerima, bilo kroz privatna ili privatno-javna ulaganja. Gradnja novih objekata je znaajna i sa aspekta obezbijeivanja energetske nezavisnosti i smanjenja deficita tekueg rauna platnog bilansa. Smanjenje pravnih praznina i kompletiranje regulative u ovoj oblasti kako bi se kreirao jasan, ekonomski opravdan, ekoloki siguran pravac razvoja ove grane.

25

 Dugorono, uposliti sve energetske potencijale Crne Gore koji ispunjavaju principe odrivog razvoja i nemaju negativnih uticaja na ivotnu sredinu. Poveanje energetske efikasnosti kod finalne potronje prije svega u sektoru industrije, uslunih djelatnosti, saobraaja i kod domainstava. Promocija novih, tehnologija i standardizacija kod izgradnje stambenih objekata kao i korienju sistema grijanja i/ili hlaenja: supstitucijom direktne transformacije elektrine energije u toplotnu i korienjem novih tehnologija prihvatljivih sa stanovita zatite ivotne sredine. Poveati efikasnost energetskih preduzea smanjenjem operativnih trokova, tehnikih i komercijalnih gubitaka energije. Modernizovati i revitalizovati postojeu i izgraditi novu infrastrukturu za proizvodnju, prenos i distribuciju energije na principima meunarodnih tehnikih standarda, smanjenja gubitaka i odrivog razvoja. Vei stepen korienja alternativih izvora energije (solarne energije, energije vjetra, biomase i dr). Realizovati projekat stratekih zaliha naftnih derivata u skladu sa energetskom politikom EU. Regulatorna, zakonodavna i operativna integracija u procesu pridruivanja EU na polju energetike i okruenja, ukljuujui integraciju u Energetsku zajednicu jugoistone Evrope (SEE) i energetsko trite Evropske unije. Transparentno formiranje cijena elektrine energije i nastavak programa socijalne zatite u procesu reformskih promjena u energetskom sektoru kako bi se zatitio standard najugroenijih djelova stanovnitva. Operativne mjere Kljuna preporuka u oblasti energetike se odnosi na izgradnju novih kapaciteta. Crna Gora ima znaajan hidropotencijal, mogunosti za izgradnju novog bloka Termoelektrane i zanemarljivo korienje alternativnih izvora energije. Izgradnjom novih kapaciteta se bi obezbijedila potpuna energetska nezavisnost, smanjio deficit tekueg rauna platnog bilansa, poveala zaposlenost i BDP. Donijeti i u potpunosti implementirati Strategiju razvoja energetike do 2030. godine. Podsticati investitore na iskorienje obnovljivih izvora energije, izgradnju novih objekata za proizvodnju elektrine energije iz malih i velikih hidroelektrana.

26

Razmotriti mogunosti sprovoenja gasifikacije Crne Gore. Potencijali za dopremu gasa su prikljuak na Jadransko-jonski gasovod, ali i povezivanje sa gasovodom, koji e proi kroz Srbiju i Bugarsku. U dijelu pitanja vezanih za energetsku efikasnost potrebno je preduzeti sljedee mjere: Nastavak realizacije Programa revitalizacije HE Piva u saradnji sa KFWom, Program revitalizacije HE Peruica, kao i revitalizaciju termoelektrane Pljevlja u dijelu izgradnje novog sistema transporta otpada, kultivacije deponije i ugradnje DESOX sistema. Nastaviti sa projektom Razvoja transmisione mree na regionalnom nivou. Raditi na postizanju dogovora sa susjednim dravama u vezi sa iskorienjem zajednikih hidropotencijala. Takoe, nastaviti pregovore sa BiH i Hrvatskom o podjeli i korienju zajednikog hidropotencijala. U sluaju HE Boka i/ili HE Kruevo, uraditi neophodna istraivanja radi trasiranja investicije. U okviru Akcionog plana energetske efikasnosti posebno razviti informacionu bazu i kvalitetnu statistiku podrku o potronji i distribuciji. Zatititi dravu i potroae od potencijalnog nesavjesnog ponaanja koncesionara. Obavezati koncesionare da objekte redovno remontuju i dobro odravaju kroz unoenje obavezujuih odredbi u ugovor o koncesiji. to se tie boljeg korienja obnovljivih izvora energije potrebno je uraditi sljedee: Nastaviti aktivnosti na valorizaciji hidropotencijala u Crnoj Gori. Uraditi Akcioni plan za sprovoenje Strategije razvoja energetike do 2030. godine U cilju sagledavanja sveukupnih uticaja na okruenje i ekosistem, isplativosti projekata, ukljuiti veliki broj strunjaka iz raznih oblasti od faze izbora mikro lokacije za gradnju objekata do faze putanja u rad HE. Nastaviti sa modernizacijom i razvojem distributivne mree, to bi omoguilo stabilniji prenos i laki pristup novih projekata u distributivni sistem. Unaprijediti distributivnu mreu na lokacijama gdje je predviena izgradnja malih HE i vjetroelektrana. Obezbijediti finansijska sredstva za izgradnju prikljunih objekata (trafostanice, dalekovode), to e biti obaveza ili

27

 Ubrzati pripremu i usvojiti prostorno-plansku dokumentaciju za sve predloene elektrane i pojednostaviti procedure dobijanja graevinskih dozvola (dravni i lokalni nivo) u cilju breg pristupa realizacije projekata. Donijeti svu sekundarnu legislativu koja proistie iz Zakona o energetskoj efikasnosti, i koja bi omoguila njegovu punu primjenu. U okviru sekundarne legislative, kreirati transparentne i jasne kriterijume i nain selekcije potencijalnih investitora u sektor energetike. Usvojiti desetogodinji program rada za razvoj obnovljivih iznora energije. Uraditi projekat odravanja hidroelektrana nakon isteka koncesija. Ubrzati harmonizaciju zakonske regulative radi lakeg dobijanja potrebnih dozvola za izgradnju vjetroelektrana i teiti ka iskorienju u veoj mjeri solarne energije i biomase. Neophodno je nastaviti i istraivanja nafte i gasa na crnogorskom primorju, uglja u beranskom podruju i istraivanja preostalog hidropotencijala. Raditi na stvaranju uslova za realizaciju stratekih 90-dnevnih zaliha naftnih derivata u skladu sa energetskom politikom EU.

28

V. PREPORUKE U USLUNOM SEKTORU

1. Turizam Opis trenutnog stanja Dugoroni trendovi kretanja meunarodne turistike tranje ukazuju na kontinuiran rast turizma u proteklih 60 godina. Uprkos povremenih okova, statistiki pokazatelji o meunarodnim dolascima, na globalnom nivou, su u kontinuiranom porastu od 1950. godine, to turizam svrstava u najbe rastuu ekonomsku djelatnost. Prema Izvjetaju UNWTO-a do 2030. godine meunarodni dolasci e rasti oko 3,3% godinje (Tourism Highlights 2013). Sve znaajniju ulogu turizam, odnosno usluge smjetaja i ishrane kao sveobuhvatna djelatnost, dobija i u ukupnoj ekonomiji Crne Gore. To govori i injenica da je uee BDV (bruto dodane vrijednosti) turizma, odnosno sektora usluge smjetaja i ishrane, u ukupnom BDP Crne Gore u 2011. godini dvostruko vee od bruto dodane vrijednosti ovog sektora u 2000. godini kada je iznosilo 2,5%. Trend crnogorske ekonomije zavisi, u velikoj mjeri, od trenda u sektoru usluga smjetaja i ishrane (u prethodnoj klasifikaciji naziv je bio hoteli i restorani), te je neophodno kontinuirano raditi na obezbjeenju kvalitetnih i meunarodno uporedivih podataka, odnosno informacija koje bi bile osnova za donoenje kvalitetnih razvojnih odluka. Monstat je objavio niz podataka iz obraunatih TSA (satelitskih rauna), kao to su: BDV turistikih djelatnosti, turistika direktna bruto dodana vrijednost, unutranji turistiki izdaci i unutranja turistika potronja i niz drugih podataka. Statistika turizma je unaprijeena dostupnou podataka o statistici krunih putovanja stranih brodova u Crnoj Gori, serijom podataka nautikog turizma (broj stranih plovila za razonodu, sport i rekreaciju), uvoenjem modula istraivanja turistike potronje domainstava u Crnoj Gori i sl. I pored niza statistikih pokazatelja sektora usluga smjetaja i ishrane radi bolje procjene, posebno prihoda od turizma, neophodno je raditi na uvoenju statistikog istraivanja o potronji stranih turista, na osnovu kojeg bi se mogla uraditi kvalitetnija procjena ukupnih prihoda od turizma, a istovremeno bi se stvorila kvalitetna baza za dalju procjenu odreenih pokazatelja.

29

Turizam, prema do sada raspoloivim podacima, predstavlja najperspektivniju i najdinaminiju djelatnost u buduem ekonomskom razvoju. To je sloen sistem koji se implementira kroz veinu sektora koji zajedno kreiraju ukupnu ekonomsku sliku Crne Gore. Prema najnovijim procjenama WTTC-a (Svjetskog savjeta za turizam i putovanja) Crna Gora i u narednoj deceniji (2013 2023), je visoko rangirana (zauzima tree mjesto) po rastu direktnog uea putovanja i turizma u BDP-u sa 8,1% godinje (svjetski prosjek je 4,4%). Posmatrano preko statistikih pokazatelja dolazaka i noenja turista, u 2011. godini, 2012. godini i prvoj polovini 2013. godine biljee se dobri rezultati. Stoga, treba nastaviti sa promocijom i valorizacijom jedinstvenih potencijala kojim e se podstai razvoj ne samo primorske ve i ostalih regija 8 Crne Gore, a to podrazumijeva razvoj u podrujima u kojima je turizam bio marginalizovan ili je davao skroman doprinos u stvaranju dohotka i ukupnog bruto domaeg proizvoda. Jaanju ovog sektora u ukupnoj ekonomiji Crne Gore doprinijee investicije koje su u toku i koje se planiraju: Porto Montenegro i otvaranje novog Regent hotela u sezoni 2014. godine, rizort u Kumboru otvaranje se oekuje polovinom 2016. godine, projekat Plavi horizonti, projekat Lutica bay Resort i sl. Programske aktivnosti koje se odnose na razvoj turizma definisane su Master planom, prema kojem Crna Gora treba da postane razvijena turistika destinacija sa jedinstvenim proizvodom koji se nudi tokom cijele godine i izbalansiranim privrednim razvojem sjevera i juga. Velika ansa ukupnog turizma vidi se u ruralnom turizmu koji bi, uz sektor poljoprivrede, mogao doprinijeti stratekom cilju crnogorske Vlade, a to je ravnomjeran regionalni razvoj. Pored napretka koji je ostvaren u prethodnom periodu, postoje problemi koji su kontinuirano prisutni u ovom sektoru. To je nedostajua ponuda, saobraajna infrastruktura, nedovoljan broj parking mjesta, velike saobraajne guve, problem istoe i odlaganja otpada, pretrpanost plaa, prekratka sezona, problemi u vodosnabdijevanju u pojedinim optinama i dr. Glavni rizici Kratka sezona. Nedostatak visokokvalitetnih hotelskih kapaciteta i drugih kvalitetnih komercijalnih smjetajnih objekata.
8

Uslovno reeno regija, jer je Crna Gora predstavljena kao jedan statistiki region na sva tri nivoa u skladu sa odredbama NUTS regulative (detaljnije na sajtu Monstata NUTS klasifikacija)

30

 Nedovoljna diferenciranost proizvoda i usluga i nedovoljno razvijena ponuda za ciljne grupe turista. Nezadovoljavajua komunalna i lokalna infrastruktura. Neadekvatna konkurentnost u cijeni i kvalitetu. Nedovoljan broj visoko kvalifikovanog domaeg kadra, a posebno menadmenta u sektoru turizma. Strateki pravci i razvoj a. Pronai balans izmeu valorizacije masovnog i elitnog turizma. b. Poboljanje strukture i kvaliteta smjetaja. c. Podsticati investiranje u izgradnju hotelskih kapaciteta visoke kategorije i unapreenje postojeih smjetajnih kapaciteta. d. Diverzifikacija turistike ponude i produenje sezone. e. Raditi na izgradnji kapaciteta MICE (Meetings, Incentive, Conventions and Congresses, Events and Expositions) turizma i njegovoj promociji. f. Kontinuirano raditi na revitalizaciji ruralnih podruja (razvijati seoski, agro, eko i druge vidove turizma). g. Kontinuirano podizati kvalitet crnogorskog turizma kroz obrazovanje novih i struno usavravanje postojeih kadrova. h. Raditi na unapreenju putne i pratee infrastrukture (vodosnabdijevanje, elektrina energija, otpadne vode, vrst otpad, parking). Operativne mjere Zapaeno mjesto u sektoru turizma, kao jednoj od vodeih privrednih grana, tokom proteklog perioda imao je masovni turizam. Ono to ga karakterie je veliki broj posjetilaca (gostiju) sa niskim prihodom po gostu. Veina smjetajnih kapaciteta, i to npr. hoteli s manjim brojem zvjezdica, je bila prilagoena takvim gostima. Masovni turizam je podstakao razvoj u veini optina koje su imale skromne razvojne mogunosti za afirmaciju neke druge proizvodne ili uslune djelatnosti. Meutim, Crna Gora, kao prostorno mala destinacija, mora raditi na poboljanju imida turistike destinacije, diverzifikovati ponudu i usavriti proizvod koji mora biti elitni. Iako se ne smiju zanemarivati gosti koji nisu dobre platene mogunosti, mora se ii ka elitnom turizmu, odnosno privlaenju gostiju vie platene moi. To e se postii podizanjem nivoa kvaliteta ponude, izgradnjom luksuznih hotela i smjetajnih kapaciteta koji e omoguiti razvoj elitnog turizma. Ovome ide u prilog i injenica da je u stratekom dokumentu, kojim se daju smjernice razvoja turizma u Crnoj Gori Strategijom razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine,

31

definisan cilj kojim Crna Gora treba da postane visokokvalitetna turistika destinacija sa diversifikovanom ponudom. Smjetajni kapaciteti u Crnoj Gori, po strukturi i nivou kvaliteta usluge, za sada ne omoguavaju valorizaciju ekonomskih potencijala u dovoljnoj mjeri. Hoteli i slini smjetajni kapaciteti, koji treba da ine okosnicu turistike privrede procentualno su znaajno nii, u ukupnom smjetajnom kapacitetu Crne Gore, u odnosu na privatni smjetaj (hoteli i apartman hoteli 18,1% leajeva u ukupnom broju, a na privatni smjetaj se odnosi 38,4% leajeva). 9 Kako hoteli i slini smjetajni kapaciteti ostvaruju vei prihod po gostu, namee se potreba za izgradnjom kvalitetnog visoko-profitnog hotelskog sektora, jer je i tranja na meunarodnom tritu usmjerena na visokokvalitetne hotelske kapacitete.

Tokom intenzivnog investicionog ciklusa u Crnoj Gori, odreeni broj privatizovanih objekata, uspjeno je realizovao ugovorene obaveze, ime je znaajno podignut nivo turistikih usluga i ukupne turistike ponude. I pored, toga oko 50% 10 hotelskih kapaciteta je ispod nivoa koje zahtijeva meunarodno turistiko trite. Kako Crna Gora tei razvoju elitnog turizma, neophodno je raditi na unapreenju postojeih kapaciteta, dopunjavati ih odgovarajuim sadrajem koji bi ispunio oekivanja visoko platenih gostiju, a istovremeno ulagati u izgradnju novih hotela koji bi u potpunosti podravali standarde elitnog turizma. Trebalo bi razmotriti i izradu posebne Strategije koja bi se fokusirala samo na elitni turizam, a koja bi jasno definisala mjesta (prirodne resurse) mogueg razvoja elitnog turizma. Jasno definisanom Strategijom bi se sauvao ekskluzivitet obale, ouvali prirodni resursi tj. sauvao dio primorskog i planinskog regiona koji jo imaju ansu za razvoj i izgradnju kapaciteta elitnog sadraja. Istovremeno postoji i problem to nekadanji hotelski kapaciteti, na najboljim lokacijama stoje neiskorieni. Neki od razloga su: nedostatak upravljakog kapaciteta da se za takvu imovinu pronae najbolji i najatraktivniji investitor, dugotrajni procesi pripreme projekata za stavljanje na trite, i sl. Ovo sve ima samo negativne posljedice u smislu manjka prihoda od turizma, upravo zbog dugotrajnog neangaovanja kapaciteta. Znaajno je istai da e planirani investicioni projekti u narednom periodu uticati na podizanje nivoa turistike ponude koja e biti bogatija za turistike komplekse i hotelske kapacitete (pet i est zvjezdica), golf terene, marine i ostale pratee sadraje u vie primorskih optina i u glavnom gradu.
Izvor: Monstat, Kapaciteti za smjetaj po vrstama objekata, Avgust 2011. godine. Broj leajeva koji nije obuhvaen prikazanim rezultatima odnosi se na: pansione, motele, turistika naselja, kampove i sl. (vidjeti izvor) 10 Navedeno u Akcionom planu za pripremu turistikih sezona Agenda reformi u oblasti turizma, mart 2013. godine.
9

32

Planirane investicije i one koje su ve u toku u Tivtu, Budvi, Herceg Novom i Podgorici u skladu su sa Strategijom razvoja turizma do 2020. godine, u kojoj je strateki cilj poveanje hotelskih kapaciteta, odnosno visoko kvalitetnih smjetajnih kapaciteta. 11 Potrebno je dodatno angaovanje na svim nivoima u pravcu podizanja kvaliteta ukupne turistike ponude i produetka sezone. Jedan od glavnih izazova u turizmu jeste nedovoljna ponuda. Crnogorski turistiki proizvod nije u dovoljnoj mjeri diverzifikovan, a uz to je jo uvijek izraena visok sezonski karakter. Tokom proteklog perioda uloen je znaajan napor u cilju promovisanja crnogorskog turizma na sajmovima, putem broura, panoramskih mapa, i sl. Iako je ustanovljena, treba intezivirati i promociju turistikog proizvoda na ciljne grupe (planinari, biciklisti, ronioci i turisti koje zanima wellnes, jedrenje, sport), jer je ovaj vid crnogorske turistike ponude prepoznatljiv tek par godina. Diverzifikovanje ponude, uz unapreenje postojeeg proizvoda, je kontinuiran proces koji se temelji na prilagoavanju turistikog proizvoda potrebama i oekivanjima turista, odnosno razliitih ciljnih grupa. Potencijal se vidi u vjerskom, zdravstvenom turizmu, sportsko rekreativnom, pustolovnom, ruralnom, eko turizmu i sl. Turizam diverzifikovan na ovakav nain bi omoguio produetak turistike sezone tokom cijele godine, uticao bi na regionalni razvoj, a poveao bi i ukupnu turistiku potronju. Kongresni turizam predstavlja trite koje biljei porast tokom prethodnog perioda. Nosioci MICE (Meetings, Incentive, Conventions and Congresses, Events and Expositions) djelatnosti najee su hoteli viih kategorija, koji posjeduju organizacionu i tehniku infrastrukturu za realizaciju odreenih vrsta manifestacija i skupova. S obzirom da se crnogorska turistika sezona uglavno svodi na ljetno zimski sadraj, razvojem MICE turizma moe doi do znaajnijeg produenja sezone, imajui u vidu da se putovanja odvijaju preteno tokom mjeseci van glavne turistike sezone. Najvei dio razvojnog potencijala zasnovanog na korienju raspoloivih resursa nalazi se na podrujima koja su nedovoljno ili najmanje razvijena. Stoga je neophodno kontinuirano raditi na revitalizaciji ruralnih podruja, izgradnji infrastrukture, lokalnih saobraajnica i sl. Nepostojanje kvalitetne infrastrukture opredijelio je i investicionu aktivnost, koja je bez obzira na bogatstvo prirodnih resursa, bila nedovoljna u smislu ulaganja u sjeverni dio Crne Gore. Realizovane aktivnosti u proteklom periodu, u saradnji sa GIZ-om (Njemaka organizacija za
11

Strategija razvoja turizma do 2020, mjera 1.3, str. br. 35.

33

meunarodnu saradnju), izmeu ostalog odnosile su se i na: definisanje stratekih pravaca razvoja turizma u Crnoj Gori (na nacionalnom i lokalnom nivou), povezivanje poljoprivrede i turizma, planinarenje i biciklizam i sl. Ovakve i sline aktivnosti predstavljaju osnov za kreiranje daljih razvojnih planova kada je u pitanju razvoj turizma, posebno u nedovoljno razvijenim regijama Crne Gore. Kako je navedeno i u NSOR (Nacionalnoj strategiji odrivog razvoja) prioriteni zadaci u oblasti odrivog turizma su stvaranje raznovrsnije turistike ponude poput agro, eko, planinskog, zdravstvenog i drugih vidova turizma, posebno na sjeveru Crne Gore. Seoski turizam stvara pretpostavke za bri ekonomski i kulturni preobraaj sela. Razvoj seoskog turizma e biti od viestruke koristi za lokalno stanovnitvo, jer pored revitalizacije sela i infrastrukture osigurae zaposlenost i poveati prihode. Ujedno e uticati na smanjenje migracije stanovnitva i poveanje poljoprivredne proizvodnje. Strategija razvoja ljudskih resursa u sektoru turizma naglaava potrebu za strunim obrazovanjem i kvalifikacijom koja e zadovoljiti sve specifine zahtjeve djelatnosti usluga smjetaja i ishrane. Poveanjem smjetajnih kapaciteta, uz poveanje turistike ponude, namee se potreba za novim kvalifikovanim kadrom. Istovremeno je neophodno pojaati saradnju turistike privrede i obrazovnog sistema u cilju obrazovanja kadra potrebnog profila. Potrebno je kontinuirano organizovati treninge za struno obrazovanje i kvalifikaciju kadra koji e zadovoljiti sve specifine zahtjeve i vrste ponude u sektoru turizma. Kada se govori o kadrovima u turizmu, aktivnosti su usmjerene u pravcu obezbjeivanja sezonske radne snage, dok se drugi dio aktivnosti odnosi na definisanje obrazovnih programa kojima e se usaglasiti potreba turistike privrede sa ponudom radne snage po kvalitetu i kvantitetu. Primjenom ove mjere moglo bi se uticati na znaajno snienje ukupne stope nezaposlenosti, a specifini poslovi u turizmu bi bili preputeni strunjacima. Postoje brojni krupni infrastrukturni problemi koji oteavaju razvoj turizma, a koji se mogu podijeliti na probleme saobraaja, saobraajne infrastrukture i komunalne infrastrukture. Problemi saobraaja i saobraajne infrastrukture prije svega ukljuuju nedovoljnu i nekvalitetnu saobraajnu infrastrukturu, velike guve tokom sezone i sl. Tu je i djelomino rijeeno ili nerijeeno pitanje tretmana otpadnih voda i vrstog otpada; a postoje i problemi u snabdijevanju elektrinom energijom, posebno u vrijeme trajanja turistike sezone. Iako se uslovi iz godine u godinu u ovim segmentima poboljavaju, neophodno je kontinuirano ulaganje kako u saobraajnu tako i u komunalnu infrastrukturu, jer ona predstavlja bitan segment koji moe znaajno da utie na ukupnu turistiku ponudu Crne Gore.

34

2. Saobraaj Opis trenutnog stanja Oblast saobraaja ima veoma vanu ulogu u ekonomskom razvoju Crne Gore. Njena povezanost i uslovljenost u razvoju sa drugim djelatnostima, izdvajaju je kao granu od izuzetnog stratekog znaaja za razvoj privrede. S tim u vezi, saobraaj kao usluna djelatnost doprinosi rastu robne razmjene, meunarodnih usluga, razvoju turizma i industrije. Takoe, utie na stepen integracija zemlje, kako u regionalno, tako isto i u ire meunarodno okruenje. Izgradnja, modernizacija i rekonstrukcija transportnog sistema vane su za razvoj i povezivanje Crne Gore sa ostatkom svijeta. Moderan transport ukljuuje infrastrukturu i tehnologiju koje su izuzetno skupe, sa visokim fiksnim troskovima, dugim rokom otplate investicije, te s toga za adekvatan razvoj ove grane esto ne postoji privatni interes. Budui da se nalazimo u pretpristupnim pregovorima sa EU potrebno je imati u vidu i jedan od generalnih ciljeva evropske transportne politike, koji se ogleda u konkurentnosti, sigurnosti i bezbjednosti saobraaja, sa akcentom na zatiti ivotne sredine. Iako je Crna Gora dijelom unaprijedila svoju saobraajnu infrastrukturu, posebno aerodrome, i neke kljune putne pravce, infrastruktura i dalje znaajno zaostaje za onim to su potrebe dinamine ekonomije. Prepoznavanje ovih uskih grla je od velikog znaaja, kako za dalji ekonomski razvoj drave, tako i za regionalnu integraciju Crne Gore. U oblasti meunarodnih usluga, uee prihoda od transporta je na drugom mjestu (odmah posle prihoda od turizma). Prema posljednjim raspoloivim podacima (u prvih est mjeseci 2013. godine) uee prihoda od transporta (prevoz robe i putnika) je 24,9% ukupnih prihoda od usluga u Crnoj Gori. Od toga, najvei prihodi se odnose na oblast pomorskog i vazdunog saobraaja (63,5% od ukupnih prihoda). U 2013. godini postignut je napredak u dijelu eljeznikog saobraaja, koji je inoviran sa tri elektromotorna voza panskog proizvoaa CAF. Restrukturiranje eljeznikog saobraaja, koje je definisano Strategijom restrukturiranja eljeznice Crne Gore iz 2007. godine, nalazi se pri kraju druge faze, koja obuhvata dalji proces segmentacije novostvorenih akcionarskih drutava. Oekuje se proces njihove privatizacije prodajom paketa dravnih akcija.

35

U oblasti drumskog saobraaja, u toku su pregovori sa kineskim kompanijama za izgradnju autoputa Bar Boljari, iji znaaj se ogleda u povezivanju crnogorskog primorja sa sjeverom Crne Gore, granicom sa Srbijom i preko te zemlje sa centralnom Evropom. Takoe, u procesu je nastavak realizacije Projekta rekonstrukcije lokalnih puteva koji se finansira uz podrku EBRD-a. U toku su razmatranja EBRD-a sa Direkcijom za saobraaj Crne Gore o odobravanju kredita, ime bi se obezbijedilo finansiranje rekonstrukcije i nadogradnja lokalnog puta Lubnice- Jezerine, ukljuujui i izgradnju tunela. U oblasti pomorskog saobraaja takoe je zapaen napredak. Naime, crnogorska flota je obnovljena kupovinom dva broda iz Kine: Kotor i 21 Maj. Ovim poduhvatom crnogorska pomorska industrija e imati itekako vaan doprinos u ostvarenju ekonomskog rasta drave. Najavljeno je da e tokom 2014. godine crnogorska pomorska flota biti upotpunjena sa jo dva broda. Izgradnjom jednog dijela projekta Porto Montenegra na naoj obali, stvorena je mogunost za privlaenje velikog broja inostranih nautiara kojima je ponuen kompletan servis najviih svjetskih standarda tokom cijele godine. Istovremeno, postavljanje kamena temeljca na poluostrvu Lutica, zvanino je obiljeen poetak gradnje kompleksa Lutica Bay, koji e u sklopu stambeno-komercijalnih projekata imati i marinu, ime se proiruje mogunost pruanja usluga u dijelu nautikog servisa, kao i proirenje djelatnosti Jadranskog Brodogradilita Bijela, odnosno vrenja remonta jahti i superjahti. Uslovi za sigurnost pomorske plovidbe upotpunjeni su novim Zakonom o sigurnosti pomorske plovidbe koje je donijelo resorno ministarstvo Vlade Crne Gore. Vidljivi su rezultati i u oblasti ouvanja ivotne sredine. Obzirom da je brodska industrija jedan od najveih zagaivaa ivotne sredine, Vlada Crne Gore je usvojila Zakon o potvrivanju Aneksa VI MARPOL 73/78 Konvencije, koji regulie zagaivanje vazduha sa brodova. Usvajanjem Master plana razvoja Javnog preduzea Aerodromi Crne Gore do 2030. godine, Vlada je definisala strategiju infrastrukturnog razvoja aerodroma sa ciljem unapreenja kapaciteta i kvaliteta usluga u avio saobraaju. Plan podrazumijeva realizaciju niza razvojnih aerodromskih kapaciteta, koji e obezbijediti sigurno, efikasno i ekoloko odvijanje vazdunog saobraaja, zasnovanog na ekolokim standardima. Otvaranjem prve aviolinije niskobudetne aviokompanije Ryanair ka Briselu, unaprijeena je aviodostupnost Crne Gore i porast tranje usluga u dijelu avio saobraaja.

36

Ono to se namee kao nuno je istai da sa aspekta bezbjednosti, stanje na crnogorskim putevima je i dalje zabrinjavajue, sa velikim brojem saobraajnih nesrea, poginulih i povrijeenih u drumskom saobraaju. Prema preliminarnim podacima Monstata, u prvoj polovini 2013. godine zabiljeen je opadajui trend broja saobraajnih nesrea od 38% na godinjem nivou. Usvojen je Akcioni plan za implementaciju Strategije poboljanja bezbjednosti u drumskom saobraaju za 2013. godinu. Imajui u vidu da bezbjednost u drumskom saobraaju predstavlja jedan od fundamentalnih elemenata kvaliteta saobraajnog sistema, akcionim planom je predvieno da se nastavi rekonstrukcija i sanacija puteva, ime bi se stvorili uslovi za bezbjedno odvijanje saobraaja, smanjenje saobraajnih nesrea i redukcija rizika uesnika u saobraaju. Iako je evaluacija ostvarenih rezultata u skoro svim segmentima saobraaja pozitivna, potrebna su dodatna ulaganja, upravo zbog injenice da je bruto dodana vrijednost ove djelatnosti (saobraaj i skladitenje) u ukupnom bruto domaem proizvodu u 2011. godini prepolovljena (4,7%) u odnosu na 2000. godinu kada je iznosila 9,5%. Neophodno je poboljanje sigurnosti u saobraaju, efikasnije korienje postojeih kapaciteta, dodatna realizacija investicionih projekata, pruiti nove usluge i podii kvalitet postojeih. Glavni rizici Finansijska odrivost, imajui u vidu visoku cijenu modernizacije saobraajne infrastrukture. Neadekvatan nivo bezbjednosti u saobraaju. Broj nesrea na putevima je i dalje visok. Pored ljudskog faktora jedan od glavnih razloga je nedovoljno bezbjedonosna putna mrea u Crnoj Gori. Nizak novo tehniko tehnoloke opremljenosti infrastrukture i zaposlenih u ovoj djelatnosti. Problem da se zadre i motiviu kvalifikovani kadrovi visokog radnog uinka. Niska zainteresovanost kvalitetnih investitora za kapitalno intenzivne investicije, dugog roka otplate i niskih profitnih mari. Problem pronalaenja stratekih investitora u doba krize. Opasnost od znaajnijeg rasta javnog duga u sluaju izgradnje auto-puta. Sporiji razvoj turizma zbog neadekvatne saobraajne infratrukture.

37

Strateki pravci razvoja Nastaviti unapreenje saobraajne infrastrukture kroz korienje svih raspoloivih izvora finansiranja i oblika sufinansiranja. Prije svega, iskoristiti sredstva koja stoje na raspolaganju kroz EU aranmane, kao to su IPA sredstva i/ili podsticati privatno javno partnerstvo sa ciljem pronalaenja reenja za finansiranje investicija. Kontinuirano raditi na podizanju stepena bezbjednosti saobraaja na vii nivo. Kontinuirano raditi na podizanju kvaliteta postojeih saobraajnih usluga i uvoditi nove, modernije usluge sa ciljem generisanja veeg prihoda, ali i zadovoljstva potroaa. Poveavati ulaganja u tehniko tehnoloki nivo opremljenosti eljeznike infrastrukture, naroito u kvalitet mree, kako bi se poveala prosjena brzina i smanjila kanjenja u saobraaju. Sanirati kritine take sa ciljem smanjenja broja saobraajnih nesrea. Uloiti napore za redovno odravanje javnih puteva. Nastaviti realizaciju velikih infrastrukturnih projekata i ubrzati proces zavretka restrukturiranja i privatizacije preduzea iz oblasti transporta. Ozbiljno razmotriti sve opcije kada je u pitanju izgradnja auto-puta. Sa jedne strane izgradnja auto-puta je preduslov za bri razvoj turizma, moe uticati i na rast BDP-a i razvoj velikog broja drugih grana, ali sa druge strane visoko uee javnog duga u BDP-u ostavlja malo prostora za dalje zaduivanje. Promovisati ekoloki biciklistiki saobraaj. Raditi na jaanju institucionalnog i zakonodavnog okvira. Raditi na usaglaavanju zakonodavnog okvira sa zahtjevima i direktivama EU. Operativne mjere Sa ciljem unapreenja djelatnosti potrebno je raditi na otklanjanju saobraajnih nedostataka, i to: zavriti rekonstrukcije zapoetih dionica, magistralnih i regionalnih puteva, modernizacija saobraajne signalizacije u cilju podizanja nivoa saobraajne discipline, eliminisanje crnih taaka u ugroenim oblastima kao i rjeavanje pitanja uskih grla. U cilju usklaivanja sa pravnom tekovinom Evropske unije potrebno je donijeti novi Zakon o bezbjednosti na putu.

38

Napraviti listu prioriteta u izboru investicija iz ove oblasti i kompletirati potrebnu projektnu dokumentaciju, kako bi se iskoristile mogunosti EU fondova ili zainteresovali privatni investitori za privatno javno partnerstvo. Potrebno je poboljati odravanje najfrekventnijih saobraajnica u zemlji. Obimne padavine u zimskom periodu u Crnoj Gori dovode do pojava klizita i odrona u ugroenim podrujima. Iz tog razloga kao posebna mjera predostronosti treba da bude blagovremena sanacija identifikovanih rizika i obezbjeenje adekvatne saobraajne opreme u sluaju elementarnih nepogoda. Potrebno je raditi na poboljanju infrastrukture u eljeznikom saobraaju. Zavriti posljednju fazu restrukturiranja eljeznice, odnosno privatizovati pojedine djelove eljeznikog sistema. Potrebna su ulaganja u eljeznike veze kako bi se poveala prosjena brzina i smanjila kanjenja u saobraaju, u ekstremnim zimskim uslovima. Iskoristiti prednosti potpisivanja ECAA sporazuma (European Common Aviation Agreement) nastavkom aktivnosti vezanih za otvaranje novih avio linija koje su od ekonomskog benefita za turizam i promociju Crne Gore kao atraktivne turistike destinacije. Nastaviti realizaciju Master plana razvoja Javnog preduzea Aerodromi Crne Gore. Nastaviti ulaganje u modernizaciju crnogorskih aerodroma. Potrebno je obezbijediti sve neophodne uslove za nesmetano funkcionisanje avio saobraaja u vrijeme vremenskih nepogoda (snijeni nameti, obimne padavine, magla). Kreirati uslove za privlaenje to vie low cost kompanija, naroito u periodu turistike sezone. U domenu pomorskog saobraaja Crna Gora i dalje treba da ostvaruje napredak kako bi postala punopravna lanica Pariskog memoranduma (Paris MoU-a - The Paris Memorandum of Understanding on Port State Control), a koji se odnosi na usaglaavanje inspekcijskog nadzora sigurnosti plovidbe sa standardima Paris Mou-a. Ne biljei se napredak u oblasti kombinovanog saobraaja. Uprkos tome to Crna Gora ima infrastrukturne uslove za korienje ovog vida transporta, njegovo uee u ukupnom transportu je veoma malo. Razvijanje i promocija kombinovanog saobraaja bila bi znaajna komparativna prednost za dravu, s toga treba raditi na njegovoj preciznijoj zakonskoj definisanosti.

39

Raditi na implementaciji novog Zakona o potvrivanju Aneksa VI MARPOL 73/78 Konvencije, kako bi se minimizirali negativni uticaji lukog prevoza na ivotnu sredinu. Takoe, imajui u vidu negativan uticaj saobraaja na ivotnu sredinu, u okviru drumskog saobraaja treba promovisati ekoloki biciklizam, kao zdrav nain ivota, to bi doprinijelo smanjenju guve u saobraaju, redukciji trokova kunog budeta. Nastaviti postupak nacionalnog usklaivanja institucionalnog i zakonskog okvira sa zahtjevima i standardima Evropske unije.

40

VI. PREPORUKE U DOMENU OBRAZOVANJA I TRITA RADA 1. Obrazovanje Opis trenutnog stanja Reforma obrazovnog sistema u Crnoj Gori je zapoela 2000. godine, a donoenjem tzv. Knjige promjena definisana je vizija obrazovanja, pravci i ciljevi stratekog razvoja. Poetne aktivnosti odnosile su se na izmjenu regulative kojom je ova oblast bila ureena. Nakon izglasavanja osnovnih propisa pristupilo se njihovom sprovoenju u praksi, dok je paralelno tekao proces usvajanja nove regulative, sa ciljem decentralizacije sistema obrazovanja. Donijet je niz zakona i podzakonskih akata, formirane su nove institucije i tijela za sprovoenje reforme iji je sadraj definisan kljunim dokumentima strategijama: od predkolskog, preko osnovnog i strunog do visokog obrazovanja. U toku je realizacija akcionih planova, kojima se primjenjuju sljedee vane strategije u oblasti obrazovanja: Strategija razvoja i finansiranja visokog obrazovanja u Crnoj Gori (20112020), Strategija razvoja strunog obrazovanja u Crnoj Gori (2010-2014), Strategija ranog i predkolskog vaspitanja i obrazovanja (2010-2015), Nacionalna strategija cjeloivotne karijerne orijentacije (2011-2015). S obzirom da reforma obrazovnog sistema po svom sadraju i obuhvatu spada meu najznaajnije i najzahtjevnije oblike promjena u drutvu, da je reforma proces koji zahtijeva vrijeme, kao i da ne postoje indikatori kojima se, u ovoj fazi, eksplicitno mogu izraziti postignuti rezultati, to se na osnovu poetnih analiza mogu izrei konstatacije opisnog karaktera. Pri tome, treba istai injenicu da su aktivnosti pokrenute u svim segmentima i da je je znaajan dio finansiran iz meunarodnih fondova (sredstva iz donatorske podrke, IPA programa i programa predpristupne podrke EU). Kapaciteti akademskog i administrativnog osoblja u nekim ustanovama visokog obrazovanja su unaprijeeni putem saradnje i realizacije projekata sa institucijama visokog obrazovanja iz Evropske unije. Nabavkom savremene opreme i novih nastavnih sredstava znaajno su unaprijeeni i uslovi rada. I u institucijama niih nivoa obrazovanja u Crnoj Gori takoe su ostvareni pozitivni pomaci.

41

Pored pozitivnih, trenutno stanje karakteriu i sljedei nedostaci: - Broj studenata na Univerzitetu Crne Gore povean je sa 2.931, koliko ih je bilo 2003. godine (kada je Crna Gora usvojila Bolonjski proces), na 18.253 (kolska 2012/2013. godina), to predstavlja optereenje za ograniene resurse Univerziteta i njegove kapacitete. Iako se broj kolovanog stanovnitva poveava, u privredi i dalje postoji znaajan disbalans izmeu potreba preduzea i znanja koja nude svreni studenti. - Preko 80% svrenih srednjokolaca nastavlja kolovanje na visokokolskim institucijama umjesto da dio njih ulazi na trite rada, to ima za posljedicu nemogunost zadovoljenja potreba trita rada. - Reforma visokog obrazovanja i modernizacija strunog obrazovanja i sistem obuke nijesu jo dali rezultate koji bi uticali na strukturnu neravnoteu na tritu rada. - Kvalitet obrazovanja u Crnoj Gori je veoma razliit, kako na nivou ustanova visokog obrazovanja, tako i na nivou razliitih studijskih programa na istim ustanovama visokog obrazovanja. - Porast broja ustanova visokog obrazovanja i broja studenata, kako je navedeno, bez postojanja veze izmeu tog rasta i analize i usklaivanja sa potrebama trita rada. - Takoe, formiraju se univerzitetske jedinice, ini se bez dovoljno kritikog sagledavanja mogunosti njihove odrivosti na dugi rok, kako u kadrovskom tako i u materijalno-finansijskom smislu. - Privatne investicije su sastavni dio sistema visokog obrazovanja. Saradnja izmeu ustanova visokog obrazovanja, koja ima za cilj podizanje opteg nivoa kvaliteta obrazovanja, nije na zadovoljavajuem nivou, a posebno izmeu dravnih i privatnih visokokolskih institucija. - Evidentan je nizak broj stanovnika sa visokim obrazovanjem u odnosu na razvijene zemlje. - Koncept cjeloivotnog uenja jo uvijek nije dovoljno promovisan i razvijen. - Sistem visokog obrazovanja nije kompetitivan i atraktivan na meunarodnoj sceni. - Meunarodna saradnja i akademska mobilnost nije na zadovoljavajuem nivou. - Naunoistraivaki rad nije dovoljno zastupljen u visokoobrazovnom procesu. Znaajna novina u oblasti obrazovanja jeste Odluka o studijskim programima od javnog interesa i broju studenata na privatnim ustanovama visokog obrazovanja za
42

studijsku 2012/2013. godinu koji se finansiraju iz Budeta Crne Gore, koju je Vlada Crne Gore donijela poetkom godine ("Slubeni list Crne Gore", broj 8/2013", od 7.2.2013. godine). Prvi put se na privatnim ustanovama visokog obrazovanja koriste sredstva Budeta Crne Gore. Naime, utvreni su studijski programi od javnog interesa i odreeno da se 115 studenata finansira iz Budeta Crne Gore. U pripremi je novi Zakon o visokom obrazovanju. U Podgorici je realizovan projekat "Podrka posebnim odjeljenjima za inkluzivno obrazovanje", kao nastavak projekta Mree podrke inkluzivnom obrazovanju, u cilju ukljuivanja djece sa smetnjama u razvoju iz posebnih u redovna odjeljenja osnovnih kola. U izdanju Republikog zavoda za statistiku (MONSTAT) objavljeni 12 su rezultati istraivanja koje je MONSTAT u saradnji sa Ministarstvom nauke sproveo 2012. godine, na temu ulaganja u istraivanje i razvoj u 2011. godini. Prvi put u Crnoj Gori sprovedeno je istraivanje ovakvog karaktera, u skladu sa EU regulativom o statistici nauke (Uredba Komisije (EK) br. 753/2004) i na osnovu metodolokog prirunika Fraskati. 13 Dobijeni podaci su rezultat obrade godinjih izvjetaja prikupljenih putem upitnika od privrednih subjekata koji su obavljali djelatnosti istraivanja i razvoja u Crnoj Gori u 2011. godini. Upitnikom su bile obuhvaene 44 naunoistraivake ustanove koje su u vrijeme obrade upitnika bile upisane u Registar Ministarstva nauke i 21 privredni subjekat koji je u 2011. godini vrio ulaganja u istraivanja i razvoj. Analizom podataka je utvreno da trokovi ulaganja u istraivanje i razvoj iznose 13,1 milion eura, ili 0,41% od vrijednosti BDP-a. Primjera radi, u Evropi se za ove namjene troi neto manje od 2%, u SAD-u se troi 2,6% i Japanu 3,4% od vrijednosti BDP-a. MONSTAT je planirao da do kraja 2013. godine napravi obradu podataka o ulaganjima u istraivanje i razvoj u 2012. godini. Ministarstvo nauke, u saradnji sa est ministarstava, sufinansira 104 nacionalna naunoistraivaka projekta (period 2012-2015). Od septembra 2012. godine povean je broj istraivaa u registru Ministarstva nauke sa 1.191 na 1.208, a povean je i broj licenciranih naunoistraivakih ustanova u registru Ministarstva nauke, za 4, odnosno sa 46 na 50, dok su u postupku licenciranja 3 ustanove.
12 13

Statistiki godinjak za 2011. Godinu. Prilog Izvjetaju Evropske komisije o napretku Crne Gore za 2013. za period 1. septembar 2012. 25. april 2013.

43

Rizici Nedostatak finansijskih sredstava usljed ekonomske krize za cjelovito sprovoenje planiranih aktivnosti. Nedovoljno obuen i motivisan kadar u obrazovnom sistemu za realizaciju planiranih zadataka. Neadekvatni programi obrazovanja, kao rezultat nedovoljnog razumijevanja partnera (obrazovne ustanove, lokalna administracija, preduzetnici, NVO). Ekstenzivan pristup u prenoenju znanja na uesnike u obrazovnom sistemu (tradicionalan nain izlaganja materije, bez izgraivanja vjetina i neelastian u odnosu na promjene i zahtjeve trita rada). Nedovoljna izgraenost standarda zanimanja i uniformnost obrazovnih programa, bez uvaavanja posebnosti. Nedovoljna zastupljenost u obrazovnom procesu nauno-istraivakog rada kao kljunog faktora razvoja. Nedovoljna mobilnost i interesovanje nastavnog kadra i studenata za korienje mogunosti osposobljavanja i usavravanja u inostranstvu. Nedovoljna materijalno-tehnika opremljenost obrazovnih institucija, kao uslov za funkcionisanje obrazovnog procesa. Razliit kulturno-obrazovni nivo stanovnitva, kao izraz istorijskih uslova razvoja i faktor uticaja na sprovoenje reforme obrazovanja. Kanjenje reforme obrazovanja u odnosu na potrebe trita rada. Strateki pravci razvoja Savremeni sistem obrazovanja, koji e biti u funkciji drutveno ekonomskog razvoja, treba izgraivati kroz: a. Ukljuivanje svih relevantnih institucija i pojedinaca iz obrazovnog sistema u aktivnosti definisane strategijama obrazovanja radi postizanja ciljeva reforme. b. Razvijanje saradnje institucija obrazovanja i institucija trita rada. c. Razvijanje standarda obrazovanja u skladu s principima Nacionalnog okvira kvalifikacija i na osnovu informacija o potrebama trita rada, da bi se omoguila uporedivost kvalifikacija i obrazovna politika uskladila sa projekcijama razvoja trita rada i potrebama drutva. d. Podsticanje i afirmisanje nauno-istraivakog rada u visokokolskim institucijama.
44

e. Razvijanje i promociju koncepta cjeloivotnog uenja. f. Voenje upisne politike koja omoguava smanjenje strukturne neravnotee trita rada. g. Ukljuivanje lokalne samouprave, predstavnika poslodavaca, biznis udruenja i drugih nevladinih organizacija u aktivnosti reforme obrazovanja. h. Podsticanje javno-privatnog partnerstva u oblasti obrazovanja kroz saradnju univerzitetskih jedinica sa privrednim subjektima u cilju zadovoljenja potreba trita rada. i. Ukljuivanje organizacija koje se bave socijalnom inkluzijom u aktivnosti reforme obrazovanja. j. Praenje primjene propisa u praksi i predlaganje izmjena regulative. k. Prouavanje stranih iskustava i primjenu obaveznih pravila i preporuka, uz korienje strune, tehnike i materijalne pomoi iz sredstava Evropske unije. l. Obezbjeivanje planiranih sredstava ili do nivoa najmanje nedostajuih u odnosu na planirana za realizaciju reforme obrazovanja. m. Vrenje nadzora i kontrole realizacije reformskih aktivnosti, na svim nivoima obrazovanja uz kljunu ulogu Ministarstva prosvjete i sporta. n. Vrenje koordinacije i praenja svih aktivnosti od strane Ministarstva prosvjete i sporta, polazei od injenice da je ministarstvo spona sa Ministarstvom finansija (izvor sredstava) i Ministarstvom rada i socijalnog staranja (pitanja trita rada), kao i sa Vladom Crne Gore. Operativne mjere Cilj reforme je razvijanje efektivnog kvalitetnog sistema obrazovanja i istraivanja koji e pospjeiti drutveni i ekonomski razvoj drutva, potujui principe jednakosti i ravnopravnosti graana. Za sprovoenje reforme obrazovanja u Crnoj Gori neophodno je potovati planirane zadatke i rokove koji su dati u navedenim strategijama, odnosno realizovati akcione planove u realno moguoj mjeri. Imajui u vidu da je znanje i razvoj nauke temeljni stub svakog drutva i njegovog napretka, kao i da je reforma obrazovanja veoma kompleksan projekat po svom obuhvatu i znaaju, cjelishodno je u pogledu operativnih mjera ukazati na neke aspekte reforme, u kom pravcu bi trebalo djelovati. U tom smislu, za postizanje ciljeva neophodno je:

45

 Kontinuirano raditi na obezbjeenju i unapreenju kvaliteta, prije svega, visokog obrazovanja. Povezivati vertikalno i horizontalno razliite nivoe obrazovanja, odnosno uiniti prohodnost i nadgradnju znanja putem kompatibilnih veza izmeu nivoa obrazovanja. Razvijati standarde obrazovanja, na osnovu kojih e se na precizan nain uporeivati obrazovna kvalifikacija i izvriti verifikacija obrazovanja steenog na formalan i neformalan nain. Teiti povezivanju visokog obrazovanja i trita rada i podizanju preduzetniko-inovativnog karaktera obrazovanja. Kontinuirano prilagoavati upisnu politiku potrebama trita rada, koristei i dokument Vlade Upisna politika na Univerzitetu Crne Gore, kako bi se izbjegla hiperprodukcija teko zapoljivih kadrova i smanjila strukturna neravnotea trita rada. Stvarati realne pretpostavke za poveanje uea stanovnitva sa visokim obrazovanjem, tako da uee populacije sa visokim obrazovanjem starosti od 30-34 godine bude najmanje 40% u 2020. godini. Razvijati model cjeloivotnog uenja utemeljenog na dobroj meunarodnoj praksi. Razvijati istraivaki orijentisano visoko obrazovanje. Poveati iznose sredstava za finansiranje ove namjene. Djelovati na afirmaciji i podsticanju mobilnosti i interesovanja nastavnog kadra i studenata za korienje mogunosti osposobljavanja i usavravanja u inostranstvu. Razvijati saradnju sa svim institucijama koje se bave socijalnom inkluzijom i stvarati materijalno-tehnike pretpostavke za poveanje uea u sistemu obrazovanja i socijalnoj ukljuenosti osoba koje pripadaju ovoj kategoriji. Neophodna je i kontinuirana kontrola i koordinacija aktivnosti svih aktera zaduenih za realizaciju reformskih aktivnosti, koje treba da sprovodi Ministarstvo prosvjete i sporta. Potrebno je pootriti uslove za osnivanje fakulteta, kao i kontrolu njihovog rada. S obzirom na veliki broj institucija koje se bave neformalnim obrazovanjem, bilo bi korisno sprovesti akreditaciju i ovih institucija. Takoe, neophodno je obezbijediti finansijska sredstva (dravni i budeti lokalnih zajednica, privatni izvori, predpristupni fondovi EU i strane donacije), kako se ciljevi reforme ne bi doveli u pitanje.
46

2. Trite rada Opis trenutnog stanja Ekonomska kriza se odrazila na stanje i kretanja na tritu rada. O tome svjedoe osnovni parametri: broj zaposlenih i nezaposlenih lica, promjene u nivou i strukturi pojava, obim preduzetih mjera i aktivnosti kojima je drava intervenisala u cilju amortizovanja negativnih posljedica. U sljedeem prikazu obuhvaeni su najznaajniji pokazatelji trita rada. Prema podacima MONSTAT-a (Anketa o radnoj snazi) stopa aktivnosti stanovnitva od 15-64 godine iznosi 58,6% (podatak za prvi kvartal 2013. godine), dok stopa zaposlenosti iznosi 45,9%. Posmatrano po sektorima, uee poljoprivredne djelatnosti u ukupnoj zaposlenosti iznosi 4,4%, nepoljoprivredna zanimanja uestvuju sa 18,5%, dok uslune djelatnosti uestvuju u ukupnoj zaposlenosti sa 77,1%. Broj nezaposlenih lica iznosi 53.600 (podatak za prvi kvartal 2013. godine), od ega je 21.300 ena ili 39,8%. Stopa nezaposlenosti iznosi 21,6%. Karakteristike zaposlenosti su takoe: regionalna nejednakost (najmanja stopa zaposlenosti je u sjevernom regionu, najvea u centralnom), starosna struktura zaposlenih je nepovoljna (najmanju stopu imaju zaposleni starosti od 15 do 24 godine, najveu zaposleni starosti od 25 do 49 godina), stopa zaposlenosti ena je nia od prosjene stope, najveu stopu zaposlenosti imaju visokoobrazovana lica, stopa se smanjuje kako se nivo strune kvalifikacije smanjuje. Prema podacima Zavoda za zapoljavanje Crne Gore, na evidenciji Zavoda na dan 30.6.2013. godine nalazilo se 30.337 nezaposlena lica (ena je bilo 14.372 ili 47,4%). Najnie stope nezaposlenosti, oko 6,5% do 9,2%, su u optinama: Budva, Pluine, Bar i Kotor, a najvie, oko 24,1% do 28,7%, su u optinama: Andrijevica, Bijelo Polje i Kolain (24,1%). Stopa nezaposlenosti u Podgorici se kree oko 10%. Iz navedenog se konstatuje problem regionalne nezaposlenosti, tj. najvee stope nezaposlenosti (izuzetak optina Pluine) upravo su u najmanje razvijenom sjevernom regionu Crne Gore, koji ima i najmanje finansijske kapacitete za rjeavanje problema nezaposlenosti, i obratno (na jugu).
47

Apsorpciona mo zapoljavanja, prikazana kroz oglaeni broj slobodnih radnih mjesta, ponajbolje odslikava uticaj ukupnih ekonomskih kretanja na trite rada. S tim u vezi, u periodu 2007 2008. godina, koliko je trajao "ekonomski bum", evidentiran je porast oglaenih slobodnih radnih mjesta (sa 48.284 oglaenih slobodnih radnih mjesta na 64.854, za 16.570 ili 34,3%). U periodu djelovanja ekonomske krize taj broj se smanjuje na 47.551, u 2009. godini i 39.168, u 2010. godini, to je manje za 25.686 ili 39,6%. U 2011. godini dolazi do poveanja broja oglaenih slobodnih radnih mjesta (za 5.790 ili 14,8%), sa blagim porastom u 2012. godini (za 365 ili 0,8%). Prema podacima Zavoda za zapoljavanje Crne Gore (Izvjetaj o radu Zavoda za zapoljavanje Crne Gore za est mjeseci 2013. godine), na kraju prvog polugodita 2013. godine godine zabiljeen je pad broja oglaenih slobodnih radnih mjesta (sa 26.121 na 21.469; manje za 4.652 ili 17,8%) u odnosu na isti period u 2012. godini. Na zapoljavanje znaajno utie i broj stranih dravljana koji su radno angaovani, najee na sezonskim poslovima. Taj broj se iz godine u godinu (sa izuzetkom 2010. godine) poveava, ostavljajui manje prostora za zapoljavanje domae radne snage. U 2012. godini ukupno je izdato 20.712 dozvola za rad i zapoljavanje stranaca, a znaajan broj stranaca je zaposlen bez dozvole. Sezonsko zapoljavanje je vid zapoljavanja koji sve znaajnije utie na ublaavanje problema nezaposlenosti, jer se u toku sezone na ovim poslovima angauje i do 20% od ukupnog broja nezaposlenih lica. Ovaj vid zapoljavanja se iz godine u godinu potvruje sve veim zapoljavanjem lica sa evidencije Zavoda za zapoljavanje Crne Gore, ne samo u turizmu i ugostiteljstvu ve i u djelatnostima: graevinarstvu, poljoprivredi, trgovini, zdravstvu i drugim. Na sezonskim poslovima se skoro svake godine angauje poveani broj domae radne snage u odnosu na prethodnu, i to: izmeu 5.500 i 10.000 (podaci za 2012. godinu) radnika. Visoka dugorona nezaposlenost (pokazatelj broja nezaposlenih lica sa evidencije Zavoda za zapoljavanje koja trae posao due od godinu dana) je nepovoljna karakteristika trita rada u Crnoj Gori. Ve dui niz godina iskazuje se u procentu od 55% do 60% (od oko 15.700 do oko 22.600 lica). Na kraju prvog polugodita 2013. godine taj broj je 14.353 ili 47,3% ukupnog broja nezaposlenih lica.

48

Visoko uee mladih u strukturi nezaposlenih je pokazatelj uea nezaposlenih lica do 25 godina starosti u ukupnom broju nezaposlenih. U posljednjih nekoliko godina kree se u rasponu od 15,5% do 20,1% (od oko 4.400 do oko 7.800 lica). Na kraju prvog polugodita 2013. godine taj broj je 5.663 ili 18,7% ukupnog broja nezaposlenih lica. Znatan porast broja visokokolaca i izraen deficit ponude radne snage sa srednjim strunim obrazovanjem je karakteristika trita rada u Crnoj Gori. Na evidenciji Zavoda za zapoljavanje na kraju 2006. godine bilo je prijavljeno 2.369 visokokolaca ili 6% od ukupnog broja nezaposlenih. Krajem 2012. godine broj prijavljenih visokokolaca je iznosio 6.752 ili 21,6%. To je posljedica injenice da u posljednje vrijeme preko 80% srednjokolaca nastavlja kolovanje na nekoj od ustanova za visoko obrazovanje. Time se stvaraju deficit na strani ponude kadra sa srednjim strunim obrazovanjem i veoma izraen suficit visokoobrazovanog kadra. Na evidenciji Zavoda za zapoljavanje nalazi se veliki broj lica iz kategorije tee zapoljivih lica. Radi se o preko 35% ukupnog broja nezaposlenih lica, odnosno o: starijim nezaposlenim licima, licima sa razliitim oblicima i stepenima invaliditeta (zdravstvenim sposobnostima za ukljuivanje u trite rada), pripadnicima kategorije internih i raseljenih lica (RE populacija) i dr. Zapoljavanje ovih lica je veoma oteano i iziskuje specifine mjere i aktivnosti i znaajna sredstva. I pored injenice da postoji regulativa koja obavezuje poslodavce, da postoje beneficije za zapoljavanje tee zapoljivih lica, da su razvijeni programi zapoljavanja ovih lica i obezbijeena sredstva za njihovu realizaciju, jo uvijek nema dovoljno rezultata u zapoljavanju ove kategorije nezaposlenih lica. Znaajan problem, pored strukturne, predstavlja regionalna nezaposlenost. Problem je naroito izraen u sjevernom regionu Crne Gore. Pad privredne aktivnosti u posljednjih dvije decenije, depopulacija seoskih podruja, migracija stanovnitva sa sjevera Crne Gore u centralni i juni dio uticali su na produbljivanje problema i njegovo oteano rjeavanje. Zavod za zapoljavanje Crne Gore, u skladu sa Zakonom o zapoljavanju i ostvarivanju prava iz osiguranja od nezaposlenosti ("Sl. list RCG", broj 14/10), redovno i u kontinuitetu sprovodi aktivne mjere politike zapoljavanja. Aktivnosti su usmjerene kako prema poslodavcima, tako i prema nezaposlenim licima i drugim korisnicima njegovih usluga. U najvanije aktivnosti spadaju:

49

- Programi obrazovanja i osposobljavanja odraslih, tj. programi za tzv. poznatog poslodavca i programi obrazovanja i osposobljavanja za trite rada (u okviru kojih programi obrazovanja za osposobljavanje za zanimanja i programi sticanja vjetina). - Dodjela subvencija poslodavcima za nova zapoljavanja mladih na sezonskim poslovima, po programu "Subvencionirano zapoljavanje mladih na sezonskim poslovima". U toku je realizacija programa, koji traje od 1.6. do 30.9.2013. godine. Visina subvencije za zapoljavanje jednog lica iznosi 100 eura mjeseno za mlade bez radnog staa i 80 eura mjeseno za mlade sa radnim staom. U prethodnom periodu najvie subvencija je dodijeljeno u: turizmu i ugostiteljstvu 65,97% od ukupnog broja, trgovini 28,47% i ostalim djelatnostima 5,56%, kakva raspodjela po djelatnostima e i ubudue biti zastupljena. - Projekat ''Radna praksa za visokokolce'', ije je planirano estomjeseno trajanje zbog velikog interesovanja poslodavaca (274 poslodavca koji su iskazali potrebu za zapoljavanjem 646 lica) i visokokolaca (863) produeno u 2013. godini, radi stvaranja uslova za uesnike da mogu obaviti pripravniki sta u trajanju od 12 mjeseci i stei pravo da polau struni ispit. - Program strunog osposobljavanja lica sa steenim visokim obrazovanjem, koji je nastavak formalnog obrazovanja u cilju sticanja radnog iskustva, znanja, vjetina i kompetencija neophodnih za samostalno obavljanje posla. Ovaj program je izazvao veliko interesovanje, kako poslodavaca (prijavili potrebe za zapoljavanje 5.317 visokokolaca), tako i visokokolaca (4.211 visokokolaca). - Profesionalna orijentacija, u okviru koje su navjaniji programi: profesionalno informisanje, profesionalno savjetovanje, profesionalna selekcija i radioniarske aktivnosti. - Program kreditiranja samozapoljavanja i razvoja preduzetnitva u Crnoj Gori, sa programima: Virtuelna preduzea i Pruanje specijalistike obuke i edukacije iz oblasti poslovnih vjetina korisnicima kredita Zavoda za zapoljavanje. U 2012. godini finansirano je 80 kredita u vrijednosti od 500.000 eura, namijenjenih otvaranju 100 novih radnih mjesta. - Anketa poslodavaca, redovna godinja aktivnost Zavoda za zapoljavanje ijom realizacijom se dobijaju iscrpni podaci o potrebama crnogorskih poslodavaca kao i o njihovim problemima u obezbjeivanju potrebnih kadrova, koja na najbolji nain odslikava stanje na tritu rada Crne Gore. - Realizacija meunarodnih projekata (IPA projekti, komponente I, II I IV, od kojih su neki zavreni, dok su drugi u toku).

50

Najznaajniji projekat koji se putem akcionih planova koje je usvojila Vlada Crne Gore sprovodi na tritu rada u Crnoj Gori jeste Nacionalna strategija zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012-2015. Ona predstavlja nastavak Nacionalne strategije zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa za period 2007 2011. godina. U njenoj izradi korieni su pristupi iz Evropske strategije za pametan, odriv i ukljuiv rast, pod nazivom Evropa 2020. Glavni rizici Nedostatak finansijskih sredstava usljed ekonomske krize za cjelovito sprovoenje planiranih aktivnosti. Smanjen potencijal za otvaranje novih radnih mjesta usljed sporijeg rasta ekonomije. Visoka nelikvidnost u privredi i skupi bankarski krediti. Ograniene mogunosti odravanja nivoa zaposlenosti u nekim preduzeima radno-intenzivnog karaktera. Strukturna nezaposlenost neusklaenost ponude i tranje radne snage na tritu rada, naroito kod visokostrunih kadrova. Nerijeen status velikog broja privrednih subjekata u Crnoj Gori iji su rauni u blokadi i rizik poveanja neprijavljenog rada. Poveanje strukturne neravnotee ponude i tranje zbog neusaglaenih upisnih politika sa potrebama trita rada. Ogranieni resursi za aktivne mjere trita rada. Niska stopa aktivnosti, posebno meu enskom radnom snagom. Visoki udio dugorono nezaposlenih osoba. Visoka stopa nezaposlenosti mladih osoba. Problem deficitarnosti kadrova sa srednjom strunom spremom. Veliki obim neregistrovane zaposlenosti. Regionalna nezaposlenost. Nepovoljan odnos pri sezonskom zapoljavanju domae i uvozne radne snage. Strateki pravci razvoja a. Ukljuivanje svih relevantnih institucija i pojedinaca nosilaca aktivnosti definisanih stratekim dokumentima radi postizanja ciljeva reforme. b. Razvijanje saradnje institucija trita rada i institucija obrazovanja i usklaivanje obrazovnog sistema sa zahtjevima trita, ime e se uticati na
51

c. Razvijanje u to je mogue veoj mjeri saradnje sa poslodavcima i njihovo ukljuivanje u realizaciju programa zapoljavanja. d. Obezbjeivanje kontinuirane finansijske podrke, ukljuujui i inostrane donacije, pomoi i pribavljanje sredstava kroz partnerski odnos i realizaciju zajednikih projekata radi ostvarenja ciljeva doneenih strategija zapoljavanja i cjeloivotne karijerne orijentacije. e. Poboljanje poslovnog ambijenta i smanjivanje biznis barijera. f. Uvoenje poreskih podsticaja za novo zapoljavanje i investiranje u nedovoljno razvijena podruja. g. Sprovoenje aktivnih mjera politike zapoljavanja, sa to veim obuhvatom korisnika i sredstava za realizaciju mjera. h. Razvijanje programa edukacije i preduzetnitva za to vei broj korisnika. i. Podsticanje zapoljavanja domae radne snage u odnosu na strane radnike. j. Razvijanje posebnih programa zapoljavanja u regionu sa iznadprosjenim stopama nezaposlenosti. k. Sprovoenje posebnih programa za teko zapoljiva lica. l. Praenje primjene propisa u praksi i predlaganje izmjena regulative, na temelju prouavanja stranih iskustava i primjenu obaveznih pravila i preporuka, uz korienje strune pomoi iz Evropske unije. m. Jaanje inspekcijskog nadzora radi suzbijanja nelegalnog rada i zapoljavanja. n. Obavljanje funkcije nadzora i kontrole realizacije reformskih i drugih aktivnosti, na svim nivoima, uz kljunu ulogu Ministarstva rada i socijalnog staranja. Operativne mjere Polazei od opteg cilja Nacionalne strategije zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa 2012-2015 i njime uslovljenih prioriteta, neophodno je u dostizanju navedenih vrijednosti obezbijediti kontinuiranu finansijsku, strunu, kadrovsku i materijalno-tehniku podrku. Strategija pretpostavlja realizaciju ambiciozno postavljenih aktivnosti definisanih akcionim planom. Imajui u vidu sadraj i obuhvat planiranih aktivnosti, moglo bi se, u najirem kontekstu, preporuiti usmjerenje na sljedee pravce djelovanja: - Nastaviti rad na usklaivanju zakonske regulative koja se odnosi na trite rada sa evropskim zakonodavstvom. - Unapreivati biznis okruenje i efikasnost administracije.
52

- Intenzivirati saradnju sa poslodavcima i ukljuivati ih u aktivnosti realizacije programa obuke. - Podsticati poetno mikro, malo i srednje preduzetnitvo kojim se otvaraju nova radna mjesta. - Inicirati pilot programe socijalne ekonomije, koje treba realizovati na sjeveru. - Razvijati model cjeloivotnog uenja utemeljenog na dobroj meunarodnoj praksi. - Razvijati standarde obrazovanja, na osnovu kojih e se na precizan nain uporeivati obrazovna kvalifikacija i izvriti verifikacija obrazovanja steenog na neformalan i informalan nain. - Nastaviti sa otvaranjem CIPS-ova14 , radi unapreenja podrke obrazovanju odraslih. - Raditi na edukaciji nastavnog kadra, radi osposobljavanja za primjenu novih sadraja obrazovanja. - Podsticati ukljuivanje pripadnika najranjivijih grupa u sistem obrazovanja. - Raditi na integraciji socijalno ugroenih grupa. - Stvarati uslove za primjenu Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapoljavanju lica sa invaliditetom, zdravstveno ugroenih, RE populacije itd. - Stimulisati zapoljavanje mladih i pruati pomo u sticanju prvog praktinog iskustva kroz radni angaman strunog osposobljavanja. - Realizovati programe obuke kojima se unapreuje konkurentnost nezaposlenih na tritu rada, posebno programe koji obezbjeuju neposredno zapoljavanje. - Stimulisati sezonsko zapoljavanje. - Stimulisati povezivanje poljoprivrede i turizma kroz grant eme (posebno u sjevernom dijelu). - Stimulisati razvoj lokalnog partnerstva u rjeavanju problema nezaposlenosti. Imajui u vidu visok broj zaposlenih stranaca, sa jedne strane, a visok broj nezaposlenih domaih radnika pokrenuti programe obuke, prekvalifikacije i dokvalifikacije, kojima bi se stimulisala supstitucija strane radne snage. U ovakvim aktivnostima se nalazi znaajan prostor za relativno brzo sniavanje stope nezaposlenosti.

14

Centar za informisanje i profesionalno savjetovanje (u Zavodu za zapoljavanje Crne Gore).

53

VII. PREPORUKE U DOMENU FISKALNE POLITIKE Opis trenutnog stanja Protekle dvije godine za Crnu Goru su bile godine sa najvie izazova od izbijanja globalne finansijske krize. Eurizacija u Crnoj Gori ograniila je monetarne instrumente, tako da fiskalna politika predstavlja jedinu efektivnu stabilizacionu politiku. Kao takva, fiskalna politika mora da osigura makroekonomsku stabilnost. Reim eurizacije utie i na poboljanje budetske discipline, ali je ona istovremeno i vaan uslov odrivosti sistema, jer su tim reimom potencijalni izvori za pokrie deficita ogranieni. Likvidan budet i obezbijeena sredstva znae stabilnost i podrku za privredu i finansijski sektor. Nakon 2012. godine i loih vremenskih prilika koje su uzrokovale pad budetskih prihoda, kao i aktiviranje dravnih garancija za kredite KAP-a i pojave znaajnog iznosa budetskog deficita, u 2013. godini javili su se isti problemi sa dravnim garancijama, i to za kredite KAP-a kod OTP banke i VTB banke u ukupnom iznosu od 102,5 miliona eura. Sredstva neophodna za finansiranje budeta u 2012. godini obezbijeena su uz podrku Svjetske banke i komercijalnih banaka, dok sredstva za finansiranje budeta u 2013. godini bie obezbijeena iz dodatnih zaduenja, kao i niza nepopularnih, ali nunih, fiskalnih mjera koje je Vlada odluila da sprovede u djelo u toku 2013. godine, kako bi obezbijedila bolje punjenje budeta. U 2013. godini nastavljena je primjena novog Zakona o taksama na pristup odreenim uslugama od opteg interesa i za upotrebu duvanskih proizvoda i elektroakustinih i akustinih ureaja, koji je usvojen u drugom polugou 2012. godine i kojim je predviena obaveza plaanja taksi na SIM kartice, elektrino brojilo, prikljuak kablovske televizije, upotrebu duvanskih proizvoda u ugostiteljskim objektima i na upotrebu elektroakustinih i akustinih ureaja u ugostiteljskim objektima. Naime, kako je saopteno iz Ministarstva finansija, u dravni budet se od naplate taksi na SIM kartice, brojila, kablovski prikljuak i upotrebu duvanskih proizvoda, za godinu dana slilo 10,7 miliona eura. Predvieno je da ova mjera bude na snazi do kraja 2013. godine. Meunarodna kriza snano je uticala na pogoranje stanja u realnom sektoru koje se materijalizovalo u padu privredne aktivnosti i slabljenju potencijala oporavka i pokretaa rasta. Takoe, pored negativnog uticaja novog talasa krize iz Eurozone,
54

oporavak privrede je oslabljen i unutranjim faktorima: nii obim trgovinske razmjene, aktiviranje garancija, neizmirivanje poreskih obaveza, i dr. Ovo e dodatno usloviti pad ekonomske aktivnosti i negativno odstupanje od planirane naplate javnih prihoda i pojavu znaajnog budetskog disbalansa u 2013. godini. U toku 2013. godine Vlada Crne Gore je usvojila mjere dodatne konsolidacije kroz zamrzavanje penzija (pri emu e izdaci za penzije rasti samo kao posljedica rasta broja korisnika penzijskog osiguranja), dodatno smanjenje dijela diskrecionih rashoda i uvoenje vee stope poreza na dohodak za zarade iznad prosjenih. Ove mjere si sprovedene sa ciljem poveanja budetskih prihoda, a samim tim i smanjenje budetskog deficita. Vlada Crne Gore donijela je odluku o poveanju vie stope PDV-a sa postojeih 17% na 19% i zadravanju nie i nulte stope ovog poreza na istim nivoima. Poveanje PDV-a je mjera privremenog karaktera, ija je primjena poela prvog jula 2013. godine. Osnovni motiv za donoenje odluke o poveanju stope PDV-a je nastojanje da se zaustavi dalje pogoranje fiskalne stabilnosti, odnosno nesklada izmeu javnih prihoda i javnih rashoda. Takoe, ova mjera bi, zajedno sa ostalim mjerama fiskalnog prilagoavanja, trebalo doprinijeti smanjenju potrebe za zaduivanjem i, time, smanjenju javnog duga u buduem periodu, to e unaprijediti stabilnost fiskalnog, finansijskog i makroekonomskog sistema. I pored poveanja stope PDV-a sa 17% na 19%, Crna Gora spada u zemlje sa najniom stopom, stoga smatramo da nije ugroena konkurentnost ekonomije, a sa druge strane, doi e do poveanja poreskih prihoda. Pored ovih mjera, u drugom kvartalu 2013. godine stupio je na snagu Zakon o izmjenama i dopunama zakona o akcizama, kojim je predvieno poveanje akciza na cigarete i ostale duvanske proizvode, alkohol i alkoholna pia, u cilju usaglaavanja crnogorskog zakonodavstva sa relevantnim regulativama EU. U toku 2013. godine doneen je Zakon o sprjeavanju nelegalnog poslovanja, u cilju smanjenja nivoa sive ekonomije, poveane naplate javnih prihoda i uvoenja poreskog reda. Primjena ovog Zakona je ve poela da daje pozitivne rezultate u vidu poboljane naplate. Prema saoptenju, Vlada Crne Gore je usvojila Informaciju o realizaciji i efektima mjera iz Akcionog plana za suzbijanje sive ekonomije za period april-jul 2013. godine, koju je pripremilo Ministarstvo finansija. Izmeu ostalog, u predmetnoj Informaciji se navodi da je Komisija za suzbijanje sive ekonomije u periodu april55

jul 2013. godine u kontinuitetu pratila dinamiku i efekte sprovoenja svih definisanih aktivnosti u borbi protiv sive ekonomije, sa posebnim osvrtom na suzbijanje sive ekonomije u oblasti trita rada i prometa proizvoda i usluga evidentiranja gotovinskog prometa, kao i eliminisanja prostora za izbjegavanje plaanja poreskih obaveza. Konstatovano je da se sve mjere definisane Akcionim planom realizuju prema utvenoj dinamici, kao i da je ostvareno poboljalje naplate javnih prihoda koji su za prvih est mjeseci 2013. godine bili vei za oko 40 miliona eura u odnosu na isti period prethodne godine. Takoe, pojaan inspekcijski nadzor doprinio je poveanju stepena poreske discipline, to je direktno uticalo na smanjenje nelegalnog poslovanja i poveanje javnih prihoda. Novim budetom za 2013. godinu predvien je set fiskalnih mjera kako bi se obezbijedio vei iznos prihoda, ali i smanjila neproduktivna potronja. Meutim, u toku 2013. godine bie neophodan rebalans budeta, kako bi se obezbijedila sredstva za otplatu garancija aktiviranih u 2013. godini. Evidentan rizik od neizvjesnosti na globalnom nivou, posebno u Evropskoj uniji, u kombinaciji sa domaim sistemskim slabostima, unosi visok stepen zabrinutosti i negativnih oekivanja da uvoenje dodatnih mjera na prihodnoj strani, kao i uraeno trokovno prilagoavanje, nee biti dovoljno da se postigne ravnotea budeta. Negativni trendovi i poveanje znaajnih pritisaka na fiskalnu poziciju zahtijevae radikalnije fiskalno prilagoavanje pozicija u budetu koje su, za sada, imale fiksni karakter. Kao rezultat pomenutih tekoa dolo je do rasta javnog duga koji je dostigao nivo od 50,1% BDP-a na kraju prvog polugoa 2013. godine. U toku 2013. godine oekuje se dodatni rast duga usljed potrebe za dodatnim sredstvima kako bi se izmirile odreene obaveze i pokrio deficit za 2013. godinu. Skupi izvori sredstava dodatno optereuju budue servisiranje obaveza i potencijalno kreiraju faktore fiskalne nestabilnosti. Takoe, izvjesno je da e u godinama kada dospijevaju emisije euroobveznice (2015. i 2016.) biti potrebno novo zaduivanje, jer njihov ukupan iznos nee biti mogue otplatiti iz redovnih prihoda, to e prouzrokovati rast dravnog duga i u narednim godinama. Rast javnog duga pratio je i rast garancija. Garancije uvijek predstavljaju potencijalni javni dug. Iako je javni dug i dalje ispod mastrihtskog kriterijuma zabrinjava tendencija njegovog rasta i opasnost da on u narednom periodu postane ograniavajui faktor ekonomskom rastu.

56

Fiskalna stabilnost je preduslov opte ekonomske stabilnosti i dugoronog ekonomskog rasta. U domenu fiskalne politike vano je obezbijediti da se javna potronja prilagodi objektivnim mogunostima. Iako su izdaci tekue javne potronje, pod dejstvom optih mjera tednje smanjeni, u 2014. godini e se morati ii na jo rigidnije fiskalne mjere. Naredna godina bie godina velikih izazova, kada e od sadanje primjene mjera zavisiti odrivost javnih finansija, konkurentnost ekonomije, i najzad, standard graana. Glavni rizici Kontinuirano postojanje budetskog deficita. Nastavak tendencije rasta javnog duga (rizik da e iznos duga prei granicu koju propisuje Mastriht) i izdatih garancija koji mogu ugroziti fiskalnu odrivost. Pojava i prelivanje novih egzogenih okova uslijed razvoja nestabilnosti u Eurozoni. Neostvarivanje projektovanih stopa rasta. Rizik socijalnog pritiska. Uticaj negativnih demografskih trendova na poveanje izdataka za penzije. Limitiran pristup tritima kapitala i skupi izvori finansijskih sredstava. Potreba za finansiranjem ili kofinansiranjem krupnih infrastrukturnih projekata moe dodatno opteretiti fiskalnu poziciju i ugroziti fiskalnu odrivost. Smanjenje uvoza kao osnovice za obraun najvanijih kategorija poreskih prihoda. Visoka nelikvidnost privrede, visok nivo poreskog duga i neservisiranja fiskalnih obaveza. Realizacija datih dravnih garancija. Proces prikljuivanja EU trai izdvajanje znaajnih sredstava za ove namjene. Strateki pravci razvoja a. Nastaviti sa konsolidacijom javne potronje i voenjem restriktivne fiskalne politike u skladu sa postojeim makroekonomskim ambijentom. b. Postepeno smanjivati uee javnih rashoda i javnog duga u BDP-u.
57

c. U cilju obezbjeenja dugorone fiskalne odrivosti potrebno je intenzivirati aktivnosti na normiranju i implementaciji fiskalnih pravila i fiskalne odgovornosti. d. Unaprijediti fiskalnu kontrolu i osnaiti implementaciju interne i eksterne revizije svih potroakih jedinica Budeta. e. Nastaviti aktivnosti na suzbijanju sive ekonomije u cilju poveanja budetskih prihoda. f. Poveati kontrolu poslovanja dravnih preduzea, u cilju smanjenja negativnih rezultata i smanjenja transfera budetskih sredstava ka istim. g. Preduzeti mjere u cilju unapreenja poreske kulture obveznika, poveanju fiskalne discipline i smanjenju poreske evazije. h. Pronai adekvatne mehanizme za postepeno smanjivanje iznosa poreskog duga. i. Unaprijediti Strategiju upravljanja javnim dugom za trogodinji period. j. Pronai mehanizme da se smanji dug lokalnih samouprava. k. Postepeno smanjivati uee tekueg budeta i prioritetno poveavati uee kapitalnog budeta. l. Dravne intervencije u privredi fokusirati na kapitalne projekte. m. Zaustaviti (ograniiti) izdavanje dravnih garancija. n. Poveati nivo transparentnosti javne potronje na svim nivoima, a naroito na lokalnom. o. Adekvatno voditi politiku domaeg i inostranog zaduivanja kako se zemlja ne bi izloila krizi javnog duga. Operativne mjere Teka ekonomska situacija, kako na domaem, tako i na meunarodnom tritu, zahtijeva da fiskalna politika u 2014. godini bude bazirana na opreznom pristupu, restriktivno kreiranom budetu, sa dovoljnim izdvajanjem rezervi za djelovanje u nepredvienim okolnostima od aktiviranja dravnih garancija i novim prelivanjem negativnih okova sa globalnog nivoa. Usljed visokog nivoa budetskog deficita u 2012. i 2013. godini, neophodno je to prije pristupiti fiskalnom prilagoavanju i smanjivanju deficita. Cilj treba da bude nie uee budetskog deficita u BDP-u od stope rasta BDP-a. Potrebno je to prije obezbijediti uslove za efekasniju naplatu poreza, kako bi mjere poveanja stope PDV-a i stope poreza na dohodak fizikih lica iznad prosjene plate imale planirane efekte. Takoe, u skladu sa poveanjem poreza, i u zavisnosti od ekonomske situacije, u narednom periodu treba voditi politiku postepenog sniavanja uea javnih rashoda u BDP-u. S tim u vezi, potrebno je sprovesti
58

linearno smanjenje javnih rashoda po stopi od 3% do 5% svim budetskim jedinicama, osim javnih rashoda koji su zakonska obaveza. Naime, potrebe za fiskalnom konsolidacijom i poveanjem konkurentnosti ekonomije jedan su od prioriteta u procesu evropskih integracija. U sluaju produenja Zakona o taksama na pristup odreenim uslugama od opteg interesa i za upotrebu duvanskih proizvoda i elektroakustinih i akustinih ureaja, razmotriti mogunost ukidanja taksi na SIM kartice, brojila, kablovski prikljuak i upotrebu duvanskih proizvoda za socijalno ugroene kategorije stanovnitva, kao to su korisnici materijalnog obezbjeenja porodica, invalidi i korisnici tue njege i pomoi. Javni dug i izdate garancije nastavljaju tendenciju rasta i poslednje dvije godine, koja se mora zaustaviti da bismo obezbijedili makroekonomsku stabilnost i fiskalnu odrivost. Otplaivanje glavnice i visokih kamata moe ugroziti ekonomski rast u narednom vremenskom periodu. Sistem javnih nabavki predstavlja prostor za ostvarenje uteda, redukciju nepotrebnih troenja i postavljanje prioriteta, ijom punom implementacijom e se ove prednosti i materijalizovati. Potrebno je to prije usvojiti planirani Zakon o izmjenama i dopunama zakona o javnim nabavkama u skladu sa relevantnim regulativama EU. Implementirati reenja kreirana EU dokumentom Paketa est (Six pack) legislative, koja se odnosi na tretman ekstremnih disbalansa fiskalne politike, kako bi se u duem roku obezbjedila ravnotea Budeta, a ujedno primjenili zahtijevi pravne tekovine EU u ovoj oblasti. Kompletirati aktivnosti na testiranju softvera, u okviru kojeg se obavlja evidentiranje obaveza potroakih jedinica na obraunskoj osnovi, ime se omoguava pregled preuzetih obaveza svih jedinica u realnom vremenu. Na ovaj nain e se omoguiti znaajno efikasnije upravljanje sredstvima, kao i planiranja sredstava. Unaprijediti Strategiju o upravljanju javnim dugom koja se donosi za trogodinji period. Preciznije definisati smjernice i izvriti adekvatnu procjenu rizika u oblasti upravljanja javnim dugom, upravljanje garancijama i gotovinom.

59

Reformisati javna i izvriti restrukturiranje dravnih preduzea kako bi se postigla vea efikasnost poslovanja, smanjili negativni rezultati koji se, u krajnjem stavljaju budetu na teret. Potrebno je to prije primijeniti Zakon o sprjeavanju nelegalnog poslovanja, u cilju smanjenja nivoa sive ekonomije, naplate javnih prihoda i uvoenja poreskog reda, ime e se obezbijediti poveanje budetskih prihoda i smanjiti nivo poreskog duga. Nastaviti aktivnosti na kontroli i sankcionisanju neizdavanja fiskalnih rauna, u cilju poveanja budetskih prihoda. Najvea rashodna kategorija u budetu i dalje se odnosi na izdatke zaposlenih u dravnoj administraciji. Stoga je neophodan nastavak sprovoenja Kadrovskog plana, kojim je definisano restriktivno zapoljavanje. Takoe, vano je izvriti racionalizaciju koja podrazumijeva smanjenje i racionalizaciju broja zaposlenih u javnom sektoru. Vaan faktor fiskalne konsolidacije je i finansijska odrivost Fonda PIO. Penzije predstavljaju blizu jedne etvrtine fiskalnih rashoda i neto vie od 10% BDP-a. I pored dobro dizajniranih reformi u ovoj oblasti u prethodnom periodu, rizik predstavlja demografska struktura i porast broja penzionera. Potrebno je to prije donijeti izvorni Zakon o budetu i fiskalnoj odgovornosti, koji e utvrditi fiskalna pravila i obezbijediti usklaenost sa Direktivom 2011/85/EU, odnosno ESA95 standardima 15 . Razmotriti mogunost da se uradi Zakon o fiskalnoj odgovornosti, nezavisno od izvornog Zakona o budetu. Neophodno je da se to prije fiskalna pravila 16 pretoe u obavezujui zakonski okvir. Za krenje ovih pravila potrebno je predvidjeti sankcije, jer u protivnom ona nee dati prave efekte, to je pokazalo iskustvo velikog broja zemalja. Fiskalna pravila bi ograniila svaku mogunost neodgovornog vodjenja fiskalne politike i pozitivno bi uticala na kredibilitet Vlade i kreditni rejting zemlje. U okviru novog Zakona o budetu neophodno je izvriti kategorizaciju potroakih jedinica; uvesti limite potronje; obaveznost izrade i usvajanja fiskalne strategije; definisati odgovornosti i propisati sankcije na svim nivoima voenja fiskalne politike; uvesti sprovoenje finansijske kontrole zakonitosti i namjene korienja budetskih sredstava. U potpunosti treba eliminisati uoenu negativnu praksu u dijelu isplate pojedinih budetskih stavki sa pozicija kojima ista nisu bila planirana
15 16

Zahtjev EU u okviru pregovarakih poglavlja 17 (Ekonomska i monetarna politika) i 18 (Statistika). Obavezujua pravila o maksimalno dozvoljenom nivou javnog duga i budetskog deficita kao procenta BDP-a.

60

i obezbijediti dosledno korienje sredstava u svrhe za koje su i planirana. Ne dozvoliti preusmjeravanje sredstava sa kapitalnog budeta na tekui budet. Privesti kraju aktivnosti neophodne za usvajanje i primjenu Zakona o javnoprivatnom partnerstvu kako bi se poveala efikasnost limitiranog stratekog resursa kapitala, kako u dravnom, tako i u privatnom vlasnitvu. Od velikog znaaja je adekvatno upravljanje i odravanje kontinuiteta efikasne kontrole prihoda budeta. Radi realizacije ovog cilja potrebno je: a. Nastaviti sa sprovoenjem efikasne naplate javnih prihoda, uz istovremeno poveanje kontrole poreskih obveznika i primjenu svih zakonskih mjera prema obveznicima koji ne izmiruju svoje obaveze u skladu sa pozitivnim propisima. b. Definisati kazne za povratnike u krenju propisa. c. Ublaiti irenje nelikvidnosti u privredi tako to e drava, kako na centralnom tako i na lokalnom nivou blagovremeno izmirivati svoje obaveze prema privredi. Na taj nain e se relaksirati privredni sektor, ali i pokrenuti spirala plaanja i izmeu preduzea. d. Poveati poresku disciplinu obveznika, u cilju poveanja poreskih prihoda. e. Pronai mehanizam naplate poreskog duga, koji iznosi oko 350 miliona eura, to e u velikoj mjeri poveati budetske prihode i pomoi smanjenju budetskog deficita. Problem dravnog duga predstavlja kljuno pitanje koje je potrebno razmatrati u narednom periodu. Odrivi ekonomski rast zahtijeva efikasno upravljanje javnim dugom, pa radi toga potrebno je zaustaviti (ograniiti) izdavanje dravnih garancija, zadrati politiku visokog uea duga sa fiksnom kamatnom stopom, kao i dominantnog zaduivanja u eurima, kod onih institucija kod kojih je mogue vriti izbor valute zaduivanja. Pored toga, neophodno je uraditi kvalitetnu strategiju trogodinjeg upravljanja dugom koja e prepoznati sve rizike i koja e sadrati takvu politiku domaeg i inostranog zaduivanja koja e zatititi zemlju od izlaganja krizi javnog duga. Planiranje krupnih infrastrukturnih projekata koji se finansiraju iz budeta u vrijeme teke ekonomske situacije i visokih recesionih pritisaka je veoma rizian potez. Neophodna je detaljna analiza svakog projekta i striktno voditi rauna da njihova realizacija ne ugrozi fiskalnu odrivost.

61

Potrebno je formirati transparentnu bazu podataka o projektima koji su povezani sa budetom, ime bi se postigla kvalitetna analiza fiskalnih rizika, a koja bi prevashodno pomogla procesu efikasnog odluivanja pri donoenju odluka o prioritetnim investicionim projektima. U skladu sa Zakonom o budetu, pojaati monitoring realizacije zapoetih investicionih projekata, u cilju praenja troenja planiranih sredstava. Formiranje regulatornih tijela i agencija proizvelo je znaajne trokove za budet i/ili privredu. Potrebno je razmotriti da se nakon primjene principa specijalizacije ide na njihovu centralizaciju, odnosno postepeno smanjivanje njihovog broja. Ukoliko je neophodno postojanje znaajnog broja Radnih grupa, komisija i odbora, razmotriti mogunost ukidanja nadoknada lanovima za rad u tim tijelima, u cilju smanjenja trokova. Potrebno je izvriti analizu relevantnosti i znaaja postojanja Radnih grupa, kao i aktivnostima kojima se bave, i napraviti jasnu klasifikaciju istih popitanju znaaja za interese drave i shodno tome donijeti odluku o nadoknadama za lanove tih tijela. Centralna banka u poslednjih nekoliko godina ukazuje na potrebu implementiranja uputstva OECD-a u vezi transfernih cijena koja se odnose na evaziju poreskih obaveza. Meunarodne kompanije esto izbjegavaju zakonska poreska optereenja koristei se sistemom transfernih cijena u prekograninim transakcijama. One sele profit, putem ovog mehanizma, u dravu gdje su poreske stope nie, kako bi plaale manji porez na dobit preduzea. OECD je dao niz prepuruka koje treba sprovesti, a odnose se na: davanje veeg ovlaenja poreskim vlastima vezano za uvid u bankarske informacije; jaanje pravila vezanih za izvjetavanje o stranim investicijama; ukidanje poreskih ugovora sklopljenih sa poreskim oazama i obezbjeivanje efikasnije razmjene informacija, itd.

62

VIII. PREPORUKE U DOMENU FINANSIJSKOG SISTEMA 1. Bankarski i nebankarski sektor Pozitivne procjene BDP-a za tekuu godinu, kako nadlenih domaih, tako i meunarodnih finansijskih institucija, idu u prilog relativnom optimizmu kada su u pitanju kretanja u bankarskom sektoru. Sa druge strane, uslovi pozajmljivanja domaih banaka na stranim tritima ogranieni su visokim kamatnim stopama koje su posljedica percepcije rizika vezanih za na region. Ograniena ponuda i vea cijena pozajmljivanja novca na stranim tritima dovela je do toga da banke alternativu trae u domaim izvorima finansiranja, prije svega, kroz formu depozita, kao trenutno najjeftinijeg izvora finansiranja. Osim toga, rast nekvalitetne aktive koji uslovljava produenje procesa konsolidacije banaka i nedostatak kvalitetnih biznis planova i dalje predstavljaju prepreku rastu kreditne aktivnosti. Stabilnost bankarskog sistema ogleda se, izmeu ostalog, kroz parametre likvidnosti i solventnosti banaka, koji su iznad propisanog nivoa. Rast ukupnih kredita i ostalih potraivanja u prvih est mjeseci 2013. godine od 4,9%, u odnosu na kraj prethodne godine, nije samo rezultat porasta novoodobrenih kredita u iznosu od 343 miliona eura, ve je dijelom uslovljen izmjenama regulative i implementacijom MRS-a, usled ega su banke vratile dio otpisanih kredita i ostalih potraivanja (kategorija E) iz vanbilansne evidencije u bilansnu. Ipak, kontinuitet u rastu nekvalitetnih kredita, i pored napora banaka na redukciji njihovog nivoa u postkriznom periodu, predstavlja najveu ranjivost bankarskog sektora i potencijalni izvor rizika po finansijsku stabilnost. I pored relativnog uspjeha ostvarenog izmjetanjem nekvalitetnih kredita u bilanse matinih banaka, prodajom i/ili restrukturiranjem kredita, nastavlja se njihov rastui trend. Nekvalitetni krediti i ostala potraivanja 17 su na kraju jula tekue godine inili 17,8% ukupnih kredita i ostalih potraivanja. Kljuni izazov i u 2014. godini, kao i u prethodnim godinama, predstavlja smanjenje obima nekvalitetnih kredita. Kako je individualni pristup u rjeavanju ovog sistemskog problema dao parcijalne rezultate, to je prihvaena sistemska
Uee nekvalitetnih kredita i ostalih potraivanja, shodno izmijenjenoj regulativi koja je stupila na snagu od 1. januara 2013. godine, se rauna kao procenat nekvalitetnih bruto kredita i ostalih potraivanja, bez kamata i vremenskih razgranienja, u ukupnim kreditima i ostalim potraivanjima. Podaci su neuporedivi sa prethodnom godinom, jer jo uvijek nije zavrena revizija podataka za nekvalitetne kredite.
17

63

incijativa da se na relaciji banke regulator - drava kreira sistemsko rjeenje ijom implementacijom e se, pored rjeavanja ovog problema, podstai ekonomska aktivnost i odrati finansijska stabilnost. Kreiran je tzv. Podgoriki model za dobrovoljno restrukturiranje nekvalitetnih kredita, kome su punu podrku dali Centralna banka, Ministarstvo finansija i Svjetska banka. Radi se o veoma kompleksnom projektu ija realizacija zahtijeva donoenje lex specialis za njegovo sprovoenje u praksi. Cilj projekta je da se poveanjem performansi solventnih pravnih subjekata kompanija i preduzetnika - koja su suoena sa privremenom nelikvidnou, obezbijedi i jaanje performansi banaka, kao stuba stabilnosti i podrke oporavka naeg sistema. Projektom e se, na dugi rok, obezbijediti pozitivni impulsi za pokretanje ekonomskih aktivnosti i konsolidaciju realne ekonomije. Krediti i ostala potraivanja koja kasne sa otplatom 18 , takoe, ve petu godinu predstavljaju problem crnogorskog bankarskog sistema. Krediti i ostala potraivanja koji kasne sa otplatom su na kraju juna iznosili 581 milion eura. Uee kredita koji kasne sa otplatom u ukupnim kreditima i potraivanjima iznosilo je 23,6%. Od ukupnih kredita i ostalih potraivanja privrede, 38,3% kredita kasni sa otplatom, dok je taj procenat kod sektora stanovnitva 19,9%. Ohrabruje injenica da depoziti kod banaka rastu, to je dovelo do poboljanja kreditno-depozitnog odnosa. Depoziti 19 su na kraju juna zabiljeili rast od 1,5% u odnosu na kraj 2012. godine, dok su na godinjem nivou zabiljeili rast od 9,0%. Bankarski sektor u prvoj polovini ove godine karakterie visoka likvidnost. Restriktivna kreditna politika banaka odrazila se na poveanje novanih sredstava i generalno opteg nivoa likvidnosti. Aktivne kamatne stope su, kako tokom 2012, tako i tokom 2013. godine bile na izuzetno visokom nivou usljed visoke premije rizika zemlje, pa samim tim skupljih izvora sredstava, uzlaznog trenda kretanja nekvalitetne aktive, rizinosti klijenata i opte poslovne klime. S obzirom na ogranien pristup izvorima sredstava, banke su se orijentisale na domae izvore koje su obezbjeivale ponudom viih pasivnih kamatnih stopa, to je rezultiralo visokim kamatnim marama.
Uee kredita i ostalih potraivanja koji kasne sa otplatom, shodno izmijenjenoj regulativi koja je stupila na snagu od 1. januara 2013. godine, se rauna kao procenat bruto kredita i ostalih potraivanja koji kasne sa otplatom, bez kamata i vremenskih razgranienja, u ukupnim kreditima i ostalim potraivanjima. Podaci su neuporedivi sa prethodnom godinom, jer jo uvijek nije zavrena revizija podataka za kredite i ostala potraivanja koja kasne sa otplatom. 19 Ukupni depoziti (ukljuujui i sredstva na eskrow raunu), bez obraunatih kamata i vremenskih razgranienja.
18

64

Stoga je Centralna banka u novembru 2012. godine donijela Odluku o privremenim mjerama za ogranienje kamatnih stopa banaka. Nakon est mjeseci vaenja Odluke, dolo je do smanjenja prosjeno ponderisane efektivne kamatne stope (PPEKS), kao i do znaajnog smanjenja mare izmeu PPEKS i prosjeno ponderisane nominalne kamatne stope (PPNKS) koja se od momenta donoenja Odluke nalazi ispod 1 p.p. Mikrokreditne finansijske institucije (MFI) Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju drugog kvartala 2013. godine iznosila 37,1 miliona eura i poveena je za 0,9 miliona eura ili 2,5% u odnosu na kraj 2012. godine. Na ukupne obaveze 20 odnosilo se 38,2% pasive. Najvei izvor finansiranja MFI je bio preko pozajmica. Ukupne pozajmice na kraju drugog kvartala 2013. godine su iznosile 12,6 miliona eura, to predstavlja smanjenje od 82 hiljade eura ili 0,6% u odnosu na kraj 2012. godine. Kapital MFI je na kraju drugog kvartala 2013. godine iznosio 22,9 miliona eura, odnosno 61,8% ukupne pasive. Od iznosa ukupnog kapitala, 61,6% se odnosilo na kapital iz donacija, 23,9% na nerasporeenu dobit, a 8,8% na emitovani kapital. Na agregatnom nivou, MFI su zavrile drugi kvartal 2013. godine sa dobitkom od 1,3 miliona eura. Trite osiguranja Na crnogorskom tritu osiguranja, shodno grupi osiguranja, na kraju juna poslove osiguranja obavljalo je jedanaest drutava za osiguranje i to pet drutava koja se bave samo poslovima neivotnog osiguranja i est poslovima ivotnog osiguranja. Ukupna bilansna suma osiguravajuih drutava na kraju juna ove godine iznosila je 150 miliona eura i ostvaruje rast od 5,5% u odnosu na kraj 2012. godine. Solventnost drutava je bila na zadovoljavajuem nivou. Odnos kapitala i margine solventnosti na kraju drugog kvartala 2013. godine iznosio je 186,61% 21 .
Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze. Izmjenama i dopunama Zakona o osiguranju, koje su stupile na snagu u avgustu 2012. godine, solventnost se mjeri odnosom kapitala i margine solventnosti.
21 20

65

Bruto premija osiguranja iznosila je 7,2 miliona eura na kraju juna 2013. godine. U ukupno ostvarenoj bruto premiji dominantno je uee neivotnog osiguranja (86,3%), dok se na ivotno osiguranje odnosilo preostalih 13,7%. U strukturi bruto premije neivotnih osiguranja na kraju juna 2013. godine, dominantno uee ostvarile su premije osiguranja od odgovornosti zbog upotrebe motornih vozila (52,6%), ostala osiguranja imovine (11,8%), osiguranja od posljedica nezgode (10,9%) i osiguranje motornih vozila (8,8%). U strukturi ivotnih osiguranja, najvee uee je imalo osiguranje ivota (86,8%). Trite osiguranja je na kraju juna ove godine ostvarilo bruto dobit u iznosu od 1,8 miliona eura. U ovom trenutku nema prijetnji finansijskoj stabilnosti na tritu osiguranja. Trite lizinga u Crnoj Gori Trite lizinga tokom drugog kvartala 2013. godine karakterisao je rast broja zakljuenih ugovora u odnosu na isti period prethodne godine. Istovremeno, trend rasta koji je zabiljeen kod broja novih ugovora karakterie i kategoriju vrijednosti novih plasmana. U posmatranom periodu u Crnoj Gori je poslovalo est prualaca lizing usluga, i to etiri lizing kue sa svojstvom pravnog lica i dvije banke. Najvei broj aktivnih ugovora sklopljen je sa pravnim licima (51,7%), zatim sa fizikim licima (47,8%), dok se na ugovore sklopljene sa preduzetnicima odnosilo svega 0,5% ukupno realizovanih ugovora. Od ukupnog broja zakljuenih ugovora, 85,6% se odnosi na vrijednost finansijskog, dok se preostali iznos odnosi na vrijednost operativnog lizinga. Posmatrano po vrijednosti sklopljenih ugovora u drugom kvartalu 2013. godine, 79,7% ukupne vrijednosti skopljenih ugovora odnosilo se na kupovinu putnikih vozila, 16,1% na kupovinu privrednih vozila, 2,9% na kupovinu graevinskih maina i opreme, dok se svega 0,5% odnosilo na kupovinu nekretnina. Glavni rizici u finansijskom sektoru Visoka izloenost i ekonomska povezanost Crne Gore sa okruenjem i zemljama EU, kao i injenica da su banke u veinskom privatnom stranom vlasnitvu, ine ekonomiju Crne Gore, pa i finansijski sektor, ranjivim i osjetljivim na negativna kretanja u okruenju.
66

 Tekoe jednog broja matinih banaka na njihovim domicilnim tritima. I dalje visoka nelikvidnost realnog sektora i smanjenje priliva sredstava iz eksternih izvora uzrokuju oprezan pristup u kreditiranju banaka. I dalje prisutan visok procenat nekvalitetnih kredita i ostalih potraivanja i kredita i ostalih potraivanja koja kasne sa otplatom kao najvei izvori kreditnog rizika. Visok procenat kredita i ostalih potraivanja koja kasne sa otplatom kod sektora privrede. Na kraju juna 2013. godine, uee kredita i ostalih potraivanja kod sektora privrede u ukupnim kreditima i ostalim potraivanjima iznosilo je 38,3%. Nepovoljna rona usklaenost sredstava i izvora sredstava, depozita i kredita prije svega, liava realni sektor dugoronih kredita pod povoljnim uslovima za finansiranje razvojnih projekata. Nedovoljan stepen integrisanosti odreenih segmenata finansijskog trita. Nedovoljno razvijena ponuda hartija od vrijednosti na sekundarnom tritu. Strateki pravci razvoja 22 a. Kreirati stimulativni poslovni i investicioni ambijent i ukidati biznis barijere sa ciljem pokretanja privrednih aktivnosti. b. U saradnji sa Centralnom bankom i Svjetskom bankom, nastaviti aktivnosti na projektu Podgorikog modela rjeavanja loih kredita banaka. c. U saradnji sa Centralnom bankom preduzeti aktivnosti na izradi regulatornog okvira koji se odnosi na osnivanje, poslovanje i kontrolu faktoring kompanija, kao i na unapreenju postojeeg zakonskog okvira u dijelu kontrole poslovanja lizing kompanija. d. Izmjenama Zakona o obligacionim odnosima (Sl.list CG, br. 47/08 i 04/11) definisati nivo zelenake kamatne stope. e. Podsticati mehanizme za rast trita osiguranja kao jedan od naina obezbjeenja dodatnog kapitala u sistemu. f. U saradnji sa proizvoaima zvanine statistike, raditi na unapreenju regulatornog okvira za izradu zvanine statistike sa direktivama EU. g. Unapreivati supervizorske kapacitete svih regulatora finansijskog trita u cilju, ne samo zajednike brige o finansijskoj stabilnosti, ve i harmonizacije regulatornog okvira u cilju ispunjavanja obaveza na putu pristupanja EU.

22

U stratekim pravcima i operativnim mjerama nisu date mjere koje nisu u nadlenosti Vlade, odnosno nalaze se u nadlenosti CBCG.

67

Operativne mjere Povoljna investiciona klima i stimulativan poslovni ambijent bi vodio unapreenju privrednih aktivnosti i kreditne aktivnosti banaka kako bi se podrali dugoroni razvojni projekti. Stimulativan poslovni ambijent znai dalji izazov Vladi kako bi nastavila sa reformama koje e odrati konkurentnost crnogorske ekonomije i to posebno u segmentima trita rada i zapoljavanja, poreza, korporativnog upravljanja i oblasti vladavine prava. Najvea ranjivost bankarskog sektora u prvih est mjeseci 2013. godine je i dalje prisutan kreditni rizik, evidentiran u visokom nivou nekvalitetnih kredita. Stoga je neophodno nastaviti aktivnosti na projektu Podgorikog modela za rjeavanje problema nekvalitetnih kredita banaka kroz usvajanje lex specialis Zakona o dobrovoljnom finansijskom restrukturiranju dugova. Poslovanje faktoring kompanija neophodno je regulisati, kao i normirati nadzor nad poslovanjem lizing kompanija. U tom pravcu, zajedno sa Centralnom bankom treba raditi na donoenju novog zakona o poslovanju faktoring kompanija ili izmjenama Zakona o obligacionim odnosima, kao i na izmjenama Zakona o finansijskom lizingu. Zbog iskustva Centralne banke u domenu supervizije i regulisanja bankarskog sistema, poslovanje ovih kompanija treba staviti pod regulatorni i supervizorski nadzor Centralne banke. Izuzetno visoke kamatne stope prisutne su kod nekih MFI i u rjeem broju sluajeva kod banaka. Centralna banka je Odlukom o ograniavanju kamatnih stopa doneenom u novembru 2012. godine na period vaenja od est mjeseci uspjela sprijeiti dalji rast kamatnih stopa. Normativno ureivanje kamatnih stopa imalo je za cilj ograniavanje gornje granice kamatnih stopa, na kredite i depozite, a da se ne ugrozi kreditna aktivnost banaka. Ipak, imajui u vidu injenicu da visoke kamatne stope preko rasta nekvalitetnih kredita utiu na finansijsku stabilnost, treba razmotriti mogunost da se zakonski definie maksimalno dozvoljena ugovorna kamatna stopa. Ograniavanje kamatnih stopa je ve poznata praksa u brojnim zemljama Evropske unije, u dravama SAD-a, kao i u pojedinim zemljama u naem okruenju (Hrvatska i Makedonija). U etrnaest zemalja EU postoji gornja granica za ugovorene kamatne stope na kredite. U odreivanju maksimalnih kamatnih stopa ukljuene su razliite institucije, bilo pojedinano ili u kombinaciji sa drugima: Centralna banka, Vlada, zakonodavna tijela ili sudovi. Sugerie se primjena najbolje medjunarodne prakse u ovom pogledu i u Crnoj Gori s obzirom da je Zakonom o obligacionim odnosima zabranjena zelenaka

68

kamatna stopa, ali nije propisan njen nivo, to bi trebalo uraditi izmjenama zakonske regulative. Bez obzira na injenicu da sektor osiguranja zbog svoje relativne veliine nema prevelikog uticaja na finansijsku stabilnost, neophodno je intenzivirati aktivnosti u pravcu podsticanja rasta i razvoja sveukupnog trita osiguranja. Vee bruto premije i bilansi osiguravajuih kua znae i vie novca u sistemu koji bi se mogao dalje plasirati prema drugim finansijskim posrednicima to bi, u krajnjem, omoguilo oivljavanje i pokretanje privrednih aktivnosti u zemlji. U tom kontekstu, potrebno je intenzivirati edukativne i promotivne aktivnosti sa ciljem boljeg pozicioniranja osiguravajue djelatnosti na tritu finansijskih usluga (broure, TV emisije i sl.). Imajui u vidu deficit kadrova iz oblasti aktuarstva, neophodno je stimulisati edukaciju potrebnih aktuara i implementirati standarde za njihovo licenciranje. U cilju unaprjeenja efikasnosti i efektivnosti regulatornih i supervizorskih kapaciteta svih regulatora finansijskog trita, potrebno je kontinuirano raditi na harmonizaciji postojee i/ili izradi nove zakonske regulative zasnovane na direktivama Evropske unije i meunarodnim standardima. Svakako da je dobra statistika baza jedan od glavnih preduslova za donoenje pravovremenih mjera kreatora ekonomske politike, te stoga harmonizacija postojee regulative sa propisima EU podrazumijevae i potrebu usaglaavanja statistikih podataka zvaninih proizvoaa statistike. Kako su tokom 2013. godine ve obavljeni skrining sastanci sa predstavnicima EK u okviru radne grupe 18 - Statistika, Programom zvanine statistike 2014 2018. godine e se definisati dalje aktivnosti zvaninih proizvoaa statistike. U tom kontekstu, bie neophodna koordinacija i komunikacija svih regulatora na finansijskom tritu kako bi se definisala pravna rjeenja koja e obezbijediti protok informacija i podataka koji je usklaen sa propisima EU iz oblasti statistike. 2. Trite kapitala Opis trenutnog stanja U prvoj polovini 2013. godine na Montenegroberzi je ostvareno svega 10,9 miliona eura prometa, to je za 9,5% vie u odnosu na isti period prethodne godine. Prosjeni mjeseni promet iznosio je 1,8 miliona eura, dok je najvei promet realizovan u aprilu u iznosu od 3,9 miliona eura. Cjelokupan promet ostvaren je kroz sekundarnu trgovinu, a u njegovoj strukturi dominantno uee ima promet
69

akcijama kompanija (86,5%), zatim raznim vrstama obveznica (7,3%) i akcijama fondova zajednikog ulaganja (6,2%). Ukupna trina kapitalizacija akcija, na dan 30.06.2013. godine, iznosila je 2,8 milijardi eura. Indeks Monex20, je na kraju juna 2013. godine bio na priblino istom nivou kao i na kraju 2012. godine, dok je indeks Monex PIF, u odnosu na kraj 2012. godine, zabiljeio pad od 864,4 indeksnih poena, ili 25,1%. Navedeni pokazatelji, kao i pad berzanskog indeksa, ukazuju da se trite kapitala nalazi u dubokoj krizi koja je podstaknuta globalnom finansijskom krizom. injenica da je cjelokupan promet na berzi u 2013. godini, kao i u prethodnoj godini, ostvaren kroz sekundarnu trgovinu potvruje odsustvo interesovanja investitora kojim bi se podstakla primarna emisija akcija i njena trgovina. Visok stepen neizvjesnosti oporavka meunarodne ekonomije negativno se odraava na sklonost investitora za plasman u Crnu Goru, to znai da e njegov oporavak biti dug. Kada je u pitanju dostignuti nivo razvoja regulatornog i institucionalnog okvira trita kapitala i trine infrastrukture, u Briselu je u junu odran bilateralni analitiki pregled regulatornog i institucionalnog okvira za Poglavlje 9 Finansijske usluge, na kome je konstatovano da je regulatorni okvir u ovom segmentu djelimino usaglaen sa pravnom tekovinom EU 23 . Meutim, kako je do kraja 2013. godine planirano usvajanje novog Zakona o tritu kapitala koji e inkorporirati nedostajua rjeenja iz relevantnih direktiva, to e se istim postii visok stepen usaglaenosti u ovom segmentu finansijskog sistema. Glavni rizici Neadekvatan nivo likvidnosti trita kao posljedica velikih gubitaka u poslovanju i nerijeenih duniko-povjerilakih odnosa. Plitko trite sa aspekta vrste trinog materijala raspoloivog za trgovinu. Neadekvatna zatita vlasnikih prava manjinskih akcionara. Neadekvatan nivo transparentnosti i kvaliteta finansijskih iskaza kompanija ije se akcije kotiraju na berzi. Visoka osjetljivost na rizik i uzdrmano povjerenje investitora kao posljedica pucanja cjenovnog mjehura na tritu kapitala u periodu pre i tokom globalne finansijske krize.
Regulatorni okvir trita kapitala obuhvata pravila koja se odnose na investicione usluge i trite hartija od vrijednosti, osnivanje, poslovanje i nadzor poslovanja investicionih fondova i ureenih trita, kompenzacione eme za investitore, objavljivanje prospekata, zabrane zloupotrebe trita, itd.
23

70

 Neadekvatno upravljanje imovinom fondova. Usporavanje privatizacije preostalih velikih preduzea. Strateki pravci razvoja a. Intenzivirati aktivnosti na daljoj harmonizaciji propisa sa relevantnim regulatornim okvirom EU u cilju podsticanja i stvaranja sloenije trine strukture i trinog materijala, kao i poveanja likvidnosti trita. b. Otpoeti sa aktivnostima na sagledavanju potrebnih normativnih, finansijskih i operativnih uslova za postepenu implementaciju drugog stuba obaveznog penzijskog osiguranja u penzijski sistem. c. Nastaviti aktivnosti na intenziviranju povezanosti trita sa regionalnim i evropskim tritima, kako u obimu tako i u kvalitetu instrumenata za trgovanje. d. Unapreivati zatitu prava manjinskih akcionara i potovanja osnovnih principa korporativnog upravljanja. e. Implementiranje i potovanje meunarodnih standarda finansijskog izvjetavanja. f. Intenzivirati edukativne aktivnosti stanovnitva. Nastaviti sa aktivnostima harmonizacije propisa sa pravnom tekovinom EU, a posebno u dijelu koji se odnosi na poslovanje investicionih fondova. Otpoeti sa aktivnostima na izradi studije izvodljivosti za implementaciju drugog stuba obaveznog penzijskog osiguranja na osnovu individualne kapitalizovane tednje (tzv. sistem profesionalnih penzija), uz paralelan rad na izradi posebnog zakona baziranog na IOPRP direktivi o profesionalnim penzijama. Kontinuirano jaati institucionalne i administrativne kapacitete KHOV za obavljanje pojaanih nadzornih aktivnosti, kako bi se obezbjedila dosljedna primjena propisa od strane uesnika na tritu kapitala. Kontinuirano unapreivati sistem nadzora trgovanja, kroz uspostavljanje proaktivnog sistema koji koristi statistike testove i koji moe identifikovati nepravilnosti u trgovanju u ranoj fazi. Inicirati aktivnosti u pravcu razvoja sekundarnog trita kratkoronih dravnih zapisa i korporativnih obveznica i novih IPO (inicijalnih javnih ponuda), ime bi se kreirale potrebne pretpostavke za duniko finansiranje privrednih subjekata u situaciji kada je kreditiranje iz bankarskog sektora oteano i skupo.
71

Organizovati i podsticati aktivnosti na edukaciji trinih uesnika o mogunostima koje im prua regionalno povezivanje berzi, kako bi se podstakla trgovina, produbilo trite, poveao protok informacija, smanjio rizik prilikom investiranja itd. Kontinuirano pratiti izmjene u oblasti meunarodnih standarda finansijskog izvjetavanja (MSFI) i predlagati izmjene domaih propisa u sklopu raunovodstvene reforme, insistirati na punoj implementaciji MSFI kako bi se eliminisale pekulativne aktivnosti koje proizilaze iz asimetrinih tokova informisanja. Kontinuirano unapreivati kvalitet informativnosti izvjetaja berze, posebno u dijelu koji se odnose na indikatore nivoa rizika akcija, kako bi trini uesnici bili adekvatno informisani o odnosu rizik/prinos pojedinih instrumenata trgovanja. Podsticati primjenu Kodeksa korporativnog upravljanja sa ciljem daljeg unapreenja kvaliteta korporativnog upravljanja kompanija koje se kotiraju na berzi. Podsticati primjenu ovih principa kao potreban uslov za ouvanje kredibiliteta trita i podizanja nivoa opte korporativne kulture.

72

IX. PREPORUKE U DOMENU EKONOMSKIH ODNOSA SA INOSTRANSTVOM I MEUNARODNIH INTEGRACIJA 1. Platni bilans i konkurentnost crnogorske privrede Opis trenutnog stanja Podaci platnog bilansa Crne Gore pokazuju da u posljednjih nekoliko godina dolazi do postepenog smanjenja deficita na tekuem raunu u poreenju sa pretkriznim periodom. Trend smanjenja deficita tekueg rauna karakterie period od poetka krize, a u najveoj mjeri je rezultat kriznog prilagoavanja privrede i smanjenja agregatne tranje. Meutim, i pored smanjenja eksternog disbalansa, evidentno je da je spoljnotrgovinski deficit znaajno visok i permanentno prisutan. U uslovima usporenog ekonomskog oporavka, smanjene strane akumulacije i sporog oporavka kreditne aktivnosti, u prvi plan se stavlja pitanje dugorone odrivosti deficita tekueg rauna. Jo uvijek znaajan priliv SDI obezbjeuje dovoljno strane akumulacije za njegovo finansiranje, ali je i sa druge strane jedan od kreiranja deficita. Postojanje dugogodinjeg deficita ukazuje na fundamentalnu eksternu neravnoteu za koje finansiranje samo po sebi nije trajno rjeenje, ve se moraju traiti naini da se deficit postepeno smanjuje i prilagoava. Nakon kriznog prilagoavanja i kontrakcije deficita izazvanog smanjenom mogunou finansiranja, sada je neophodno preduzeti set mjera kako bi se napravile dubinske reforme u naoj ekonomiji i eksterna pozicija dugorono popravila. Globalna kriza je naglasila ranjivost privrede Crne Gore i dovela u pitanje odrivost dosadanjeg modela rasta. Rast se oslanjao na rastu tranje a ne na produktivnosti, a izvoz je skoncentrisan na samo nekoliko proizvoda metalske industrije male dodate vrijednosti i sa malo tehnoloke sofisticiranosti. Rast generisan tranjom bio je vezan za brz porast uvoza, na raun pogoranja eksterne situacije. Niska izvozna baza, slaba diferenciranost izvoza i visoka zavisnost od uvoza pokazatelji su slabe konkurentske pozicije Crne Gore i ukazuju na neophodnost korigovanja postojeeg stanja. Zbog svega navedenog jaanje i diverzifikovanje izvoza uz poveanje produktivnosti i konkurentnosti se postavljaju kao imperativi razvoja crnogorske ekonomije u narednom periodu. Uz adekvatno angaovanje drave, ali i veu inicijativu privatnog sektora, uz pojaanu finansijsku i nefinansijsku pomo, crnogorska ekonomija mora proi kroz strukturne reforme neophodne za dalji ubrzani rast i razvoj.

73

Izazov za Crnu Goru je svakako kreiranje mjera i instrumenata za voenje politike konkurentnosti u novoj ekonomiji. Novi razvojni prioriteti EU: pametan, odriv i inkluzivni privredni rast i razvoj zahtevaju strukturne reforme i odriv privredni rast zasnovan na rastu domaih i stranih investicija, tehnolokoj modernizaciji industrije i poljoprivrede i stvaranju izvozno orijentisane privredne strukture, poveanju zaposlenosti, stabilnim cijenama, odrivom spoljnotrgovinskom i deficitu tekueg rauna platnog bilansa. Glavni rizici Potencijalni rizici koji mogu negativno uticati na platnobilansnu poziciju i konkurentnost Crne Gore su: Usporen ekonomski oporavak EU i zemalja regiona. Problem nelikvidnosti privrede. Niska produktivnost. Nizak izvoz i slaba diferenciranost izvoza. Nedovoljne podsticajne mjere za izvoz i visoki trokovi finansiranja izvoznih poslova. Visoka zavisnost izvoza od proizvoda metalske industrije. Rast inflatornih pritisaka. Nestabilnost javnih finansija. Spori oporavak kreditne aktivnosti. Visoka zavisnost domae potronje i proizvodnje od uvoza. Rast cijena energenata i prehrambenih proizvoda na svjetskom tritu uz direktan uticaj na rast uvoza i uvezenu inflaciju. Nizak stepen obrade proizvoda i izvoz sirovina. Opasnost od poveanja uvoza bez znaajne razvojne komponente (vei uvoz roba iroke potronje, a manji uvoz kapitalnih proizvoda). Visok spoljnotrgovinski deficit koji je finansiran zaduivanjem. Sporo usvajanje meunarodnih standarda kvaliteta. Opasnost od cjenovno konkurentnih uvoznih proizvoda. Nedovoljna orijentisanost na proizvodnju za izvoz. Smanjenje priliva stranih direktnih investicija i ogranien pristup meunarodnim izvorima finansiranja.

74

Strateki pravci razvoja Poveanje konkurentnosti i produktivnosti. Jaanje izvoznog sektora uz veu diverzifikaciju izvoza. Pojaana promocija izvoza i izvoznih potencijala. Poveanje obima izvoza i stvaranje novih izvoznika. Sprovoenje politike supstitucije uvoza. Poveanje finansijske podrke za nove izvozne biznise i jaanje nefinansijske podrke. g. Usvajanje meunarodnih standarda kvaliteta. h. Ulaganje u strateke grane crnogorske ekonomije-turizam, poljoprivredu i energetiku. i. Smanjenje zavisnosti od metalske industrije. j. Iskoriavanje prednosti koje pruaju slobodne zone i udruivanje preduzea u klastere. k. Manji uvoz hrane kroz stvaranje povoljnih uslova za razvoj poljoprivredne i prehrambene industije i supstituciju uvoza poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda, sa fokusom na organsku proizvodnju. l. Podsticanje razvoja preduzetnitva. m. Privlaenje stranog kapitala u proizvodne djelatnosti i proizvodnju za izvoz. n. Vea ulaganja u istraivanje i razvoj, znanje, inovativnost. o. Unapreenje poslovnog okruenja i investicione klime, zatita autorskih prava i prava intelektualne svojine. p. Implementacija medjunarodnih standarda kvaliteta. Operativne mjere Evidentna je potreba za irenjem i divezifikacijom izvoza kako bi se poboljala konkurentnost crnogorske ekonomije i poveao izvoz. Domae trite je veoma malo da bi se razvojni model bazirao na njemu, pa je neophodan izlazak na svjetsko trite. Vlada treba da poveanje izvoza postavi kao svoj prioritetni ekonomski cilj sa odgovarajuom koordinacionom strukturom, agresivnim aktivnostima na domaem i inostranom planu. Generalno je potrebno jaanje kapaciteta, kvaliteta i standarda domae privrede za izvoz, uz irenje proizvodnje na grane koje tradicionalno nisu bile prisutne u izvozu. U cilju jaanja crnogorskog izvoznog sektora i podizanja konkurentnosti ekonomije neophodno je nastaviti sa snanom promocijom i podsticanjem izvoza. Potrebno je donijeti novu strategiju podsticanja izvoza, jer je postojea doneena u uslovima globalne ekonomske ekspanzije, a novu je potrebno prilagoditi novim
75

a. b. c. d. e. f.

zahtjevima crnogorske ekonomije i novom modelu rasta. Za uspjeh izvoza potrebno je nastaviti sa dosadanjom promocijom Crne Gore na meunarodnim tritima, uee na sajmovima, ekonomskim susretima i slino. Akcenat treba staviti i na vee korienje crnogorskih misija u inostranstvu u komercijalnoizvozne svrhe. U narednim godinama neophodna je promjena postojee strukture crnogorskog izvoza. Najvei dio crnogorskih izvoznih proizvoda su resursno i radno intenzivni proizvodi i uglavnom se radi o proizvodima metalske industrije. Potrebno je promijeniti strukturu izvoza na nain da se povea izvoz proizvoda sa viim nivoom obrade, baziranih na novim tehnologijama i inovacijama. Uz veu finalizaciju proizvoda ostvaruje se znatno vea cijena izvoznih proizvoda, vea zarada, vea konkurentnost, kao i niz drugih pozitivnih efekata na ekonomiju. Ovo mora biti dugoraan zadatak, jer u kratkom roku nije mogue promijeniti strukturu izvoza. Podsticati i stimulisati privatna ulaganja u modernizaciju i inovacije sa ciljem podizanja opteg nivoa konkurentnosti proizvoda. Obezbijediti uslove za dalju primjenu Strategije razvoja malih i srednjih preduzea 2011-2015. Nastaviti sa finansijskom i nefinansijskom podrkom novim biznisima, ali podrati i razvoj specijalnih programa, kao to su franizing, tehnoloki parkovi, biznis inkubatori. U cilju postizanja vee konkurentnosti i produktivnosti akcenat treba staviti na mala i srednja preduzea, kao i nova preduzea orjentisana na izvoznu proizvodnju. Crna Gora je usvojila Strategiju za podsticanje konkurentnosti na mikro nivou 2011-2015, kojom se definiu mjere i aktivnosti za razvoj konkurentnosti preduzea. Potrebno je osigurati da se navedena strategija sprovodi prema planu, kako bi sektor malih i srednjih preduzea u Crnoj Gori ojaao i postao konkurentniji. Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzea treba da realizuje projekat kreiranja objedinjene baze podataka malih i srednjih preduzea, kako bi se identifikovali svi sektori i preduzea koja imaju najvee inovativne, razvojne i izvozne potencijale, i na bazi toga kreirao plan aktivnosti za naredni period. Primjetno je i nedovoljno uee privatnog sektora u evropskim istraivakim programima, pa je potrebno nastaviti sa edukacijama privatnog sektora i malih i srednjih preduzea o mogunostima koje pruaju projekti EU. Rast izvoza kao strateko opredjeljenje Crne Gore mogao bi da ide u pravcu poveanja obima proizvoda koji se ve izvoze, ali i u pravcu stvaranja novih izvoznika i novih izvoznih proizvoda. U cilju breg ostvarenja eljenih rezultata potrebno je iskoristiti kombinaciju ove dvije opcije. Na ovaj nain dobili bismo
76

vee vrijednosti izvoza u kombinaciji sa veom diverzifikovanou. Potrebno je napraviti detaljnu bazu izvoznika i izvoznih proizvoda koja bi bila dobra informaciona osnova za donoenje odluka i postavljanje ciljeva. Uz dobre podatke precizno bi se znalo ta se izvozi, ko su izvoznici i kako da se unaprijedi izvozni potencijal. Razmotriti mogunost za formiranje radne grupe od postojeih veih izvoznika u cilju dobijanja korisnih informacija o inostranim tritima i moguim preprekama za izvoz. Neophodno je napraviti analizu roba koje se uvoze. Na ovaj nain dolo bi se do informacije koje robe je neophodno uvoziti, a koje bi se mogle nadoknaditi supstitucijom. Postoji znaajan prostor da se veliki dio robe iroke potronje proizvede u Crnoj Gori, naroito u oblasti prehrambene industrije. Ovom politikom bi se smanjila zavisnost zemlje od uvoza, podstakla domaa proizvodnja i poveala trinost domaih proizvoda. Finansiranje je nuan preduslov za rast i razvoj svake ekonomije. Rezultati Istraivanja investicione klime u Crnoj Gori 2012. godine kao najvee ogranienje nedvosmisleno istiu problem nedovoljnog finansiranja. U narednom periodu akcenat treba staviti na finansijsku podrku novim biznisima naroito orijentisanim na izvoz. Razmotriti mogunosti za izdvajanje dodatnih sredstava u okviru Investiciono razvojnog fonda namijenjenih za finansiranje novih poslova, kao i pomo prilikom izlaska na nova trita. Nastaviti sa kreditnom i faktoring podrkom IRF-a prema malim i srednjim preduzeima, poljoprivrednim proizvoaima i preduzetnicima. Iskoristiti mogunosti korienja sredstava evropskih finansijskih institucija i razmotriti potrebu i mogunosti za osnivanje institucije za kreditiranje i osiguranje izvoza. Nastaviti primjenu postojeih i razmotriti mogunosti za uvoenje novih finansijskih instrumenata za mala i srednja preduzea (kao to su nove garancije, instrumenti za podrku izvozu, fondovi rizinog kapitala 24 ). U narednom periodu potrebno je unaprijediti kvalitet i dostupnost nefinansijske podrke, kao i aktivnosti Trino Informativnog Servisa. Potrebno je nastaviti sa unapreenjem postojeih i formiranjem novih biznis inkubatora, zatim

Fondovi rizinog kapitala su vrsta fondova koji su meunarodno poznati pod nazivom private equity fondovi. Ovi fondovi prikupljaju sredstva od kvalifikovanih investitora (penzioni fondovi, osiguravajue kompanije, vee kompanije) i ulau ih u drutva razliitih stadijuma razvoja, rizinosti budueg razvoja poslovanja, veoma slabe ili nepostojee likvidnosti i drutva kojima je pristup finansiranju veoma ogranien. Fondovi ulaze u vlasniku strukturu drutava i naroito su zainteresovani da aktivno sudjeluju u poslovanju drutva i da doprinesu rastu i razvoju poslovanja u svim segmentima u kojima za to imaju kompetencije. Za uzvrat oekivani povrat na ulaganja je razumno visok sa aspekta rizinosti i kree se u opsegu od 20-25% godinje.

24

77

promotivnim aktivnostima, savjetovanjima za postojee i nove biznise, podsticanjem razvoja enskog preduzetnitva. Za siguran plasman domaih proizvoda na trite EU i druga trita neophodno je da se usvoje brojni standardi kvaliteta. Oblast prehrambene industrije je naroito zahtjevna. Nastaviti sa promocijom primjene standarda sprovoenjem programa finansijske podrke subvencioniranja dijela trokova uvoenja standarda kvaliteta kod novih i postojeih firmi. Nastaviti sa informisanjem kompanija i graana o sertifikatima, tehnikim standardima, pravilima o porijeklu robe i zatiti proizvoaa na tritu EU, imajui u vidu znaaj ovog trita za Crnu Goru i budue integracione procese. Omoguiti bolju implementaciju Zakona o bezbjednosti hrane i Strategije bezbjednosti hrane. Usvojiti nacionalnu strategiju za standardizaciju i nastaviti sa brendiranjem crnogorskih proizvoda i promocijom geografske oznake Made in Montenegro. Finansijski pomoi kompanije kako bi to vie njih dobilo kolektivni ig Dobro iz Crne Gore. Jedna od opcija je i sniavanje postojeih trokova rjeavanja zahtjeva ili iznosa godinje naknade za pravo upotrebe znaka, kako bi vei broj preduzea mogao da dobije ovaj ig. Nastaviti sa promocijom i razvojem stratekih grana crnogorske ekonomije, kao to su turizam i poljoprivredno-prehrambena industrija i energetika. U ovim oblastima Crna Gora ima komparativne prednosti i veliki potencijal za rast izvoza. Predvia se da e turizam biti glavni nosilac crnogorskog razvoja i u narednom periodu. Da bi to zaista bilo ostvareno neophodno je poveati kvalitet infrastrukture, poboljati smjetajne kapacitete, omoguiti realizaciju planiranih krupnih investicija (Ada Bojana, Velika Plaa, Lutica, Kumbor i dr), zatim poveati kvalitet smjetajnih kapaciteta, unaprijediti prateu infrastrukturu i sl. U oblasti poljoprivrede iskoristiti znaajne potencijale, uz poveanu pomo i podrku drave, koristei sredstva iz IPA fondova. Podsticati ulaganja u obnovljive izvore energije. Osigurati bolju primjenu CEFTA sporazuma, naroito kada je u pitanju ukidanje necarinskih barijera. Razvoj klastera od malih i srednjih preduzea moe znaajno da doprinese poveanju konkurentnosti i produktivnosti crnogorske ekonomije. Potrebno je osigurati dalju primjenu Strategije za odrivi ekonomski rast kroz uvoenje klastera 2012- 2016. godine. Za mala i srednja preduzea udruivanje u klastere bi omoguilo pristup novim tritima, prenos znanja, uvoenje novih tehnologija, efikasnije poslovanje, poboljanje kvaliteta proizvoda. Aktivnije promovisati formiranje regionalnih klastera. Klasteri u oblasti poljoprivrede, drvne industrije, turistike ponude se nameu kao logian izbor. Konkretizovati aktivnosti na
78

uspostavljanju nauno-tehnolokog parka i inovaciono-preduzetnikog centra. Nastaviti sa aktivnostima na proirenju Plana razvoja biznis zona. Nastaviti sa projektom Institucionalnog jaanja i razvoja poljoprivrede Crne Gore MIDAS projekat. Omoguiti dosljednu primjenu Plana promocije investicionih potencijala Crne Gore i privlaenje investitora u sektor poljoprivrede. Nastaviti sa pruanjem konsultantskih usluga, prenoenjem znanja i podsticanjem na inovacije u poljoprivredi. Jaanjem domae poljoprivredne proizvodnje znaajno bi se mogao smanjiti uvoz hrane koji je u ovom trenutku vei od izvoza. Dodatne napore bi trebalo napraviti u pravcu privlaenja SDI u proizvodnju za izvoz. Osim otvaranja novih radnih mjesta i otpoinjanja proizvodnje, strane investicije po pravilu donose i nove tehnologije, prenos znanja i kvalitetnog menadmenta, vei kvalitet i konkurentnost proizvoda. Dodatno promovisati crnogorske potencijale ne samo u turizmu, nego i oblastima poljoprivrednoprehrambene industrije, organske proizvodnje, energetike i sl. Najvei nedostaci konkurentnosti za Crnu Goru na osnovu globalnog indeksa konkurentnosti za period 2012/2013 su na polju tehnoloke opremljenosti, inovacija i sofisticiranosti biznisa. Izdvajanja za istraivanje i razvoj su veoma mala, a naroito u privatnom sektoru. Potreban je dodatan napor i podrka privatnom sektoru kako bi se to vei iznos sredstava izdvajao za istraivanje i razvoj. Drava moe podstai ulaganja u istraivanje i razvoj kroz finansijsku podrku firmama za inovativnost i unapreenje proizvodnje. Razmotriti i mogunosti za razvoj nacionalnog inovacionog sistema. Nastaviti sa projektom ''Vauerske eme'' za inovativna mala i srednja preduzea i razmotriti mogunosti za poveanje budeta za ovu namjenu. Osigurati bolju pravnu zatitu i ubrzati rjeavanje sudskih sporova, kao i omoguiti bolju zatitu i potovanje autorskih prava i prava intelektualne svojine. Omoguiti bolju primjenu Zakona o patentima i Zakona o zatiti konkurencije. 2. Strane direktne investicije Opis trenutnog stanja Crna Gora je u prethodnim godinama znaajno unaprijedila poslovni ambijent i investicionu klimu, to pokazuju i rezultati Doing Business Indicators prema kojima se svrstava meu 25% vodeih svjetskih zemalja po kvalitetu poslovnog
79

ambijenta. Pozitivna je injenica da je u 2012. godini zabiljeen rast priliva SDI, ime je zaustavljen pad iz prethodnih godina. U prvoj polovini 2013. godine, prema preliminarnim podacima, ostvaren je blagi pad neto priliva u poreenju sa prethodnom godinom. Struktura priliva je i dalje nepovoljna imajui u vidu da se vei dio odnosi na kupovinu nekretnina, dok su greenfield i izvozno orjentisane investicije i dalje na niskom nivou. Uee investicija u uslunim djelatnostima je vee od uea u proizvodnim. U 2013. godini usvojena je Strategija privlaenja stranih direktnih investicija 20132015 kojom su definisane aktivnosti na polju promocije i privlaenja SDI i ostvarena integrisanost strategije sa optim razvojnim ciljevima i strategijama privrednog razvoja. Usmjerenost promocije investicionih potencijala Crne Gore prema novim tritima se moe ocijeniti kao pozitivan korak imajui u vidu recesiju u zemljama EU i pad interesovanja za ulaganja u inostranstvu. Nastavak procesa privatizacije, kao strateke odrednice crnogorskog razvoja, od kljunog je znaaja za jaanje konkurentnosti crnogorske ekonomije. Crna Gora sada ulazi u novu fazu investicionog razvoja orjentisanog na velike greenfield i razvojne projekte u oblasti infrastrukture, energetike, turizma, proizvodnje. U tom cilju kreiranje povoljnih uslova za ulaganja predstavlja izazov. Do poveanja priliva SDI moe doi samo uz kontinuirani rad svih dravnih i lokalnih organa na sprovoenju strukturnih reformi i daljem unapreenju investicione klime. Glavni rizici Potencijalni rizici koji mogu negativno uticati na priliv stranih investicija u narednom periodu su: Nastavak krize u zemljama euro zone i smanjena sklonost ka investiranju. Neuspjene privatizacije - neispunjavanje ugovorenih investicionih i socijalnih programa od strane stratekih investitora. Zastoji u privatizaciji preostalih stratekih preduzea. Administrativne barijere - loa koordinacija izmeu dravne i lokalne administracije (duge i zahtjevne administrativne procedure na lokalnom nivou). Nepovoljni ekonomski rezultati usljed nedostatka novih investicija u proizvodnim sektorima. Nedovoljan nivo transparentnosti i nedostatak povjerenja kod stranih investitora.

80

 Problem nerijeenih vlasnikih odnosa nad zemljitem. Nepostojanje jasno definisanih prostornih i urbanistikih planova. Nedovoljno razvijena infrastruktura. Strateki pravci razvoja a. Unapreenje investicione i poslovne klime - nastavak reformi regulatornog okvira i dalje usklaivanje sa pravnom tekovinom EU. b. Privlaenje novih SDI u cilju poveanja doprinosa ukupnom privrednom razvoju, poveanja konkurentnosti i broja zaposlenih. c. Poveanje stranih investicija u proizvodne sektore i privlaenje konkurentnih i izvozno usmjerenih stranih investicija. d. Nastavak procesa privatizacije. e. Poveanje greenfield investicija. f. Promocija i privlaenje stranih investicija u biznis zone. g. Podsticanje SDI na sjeveru u cilju ravnomjernog regionalnog razvoja Crne Gore. h. Poboljanje infrastrukture, posebno u oblasti saobraaja i energetike. i. Nastavak reforme trita rada i obrazovanja u skladu sa razvojnim potrebama. j. Jaanje kapaciteta institucija zaduenih za promociju i privlaenje SDI. k. Pruanje podrke investitorima u cilju efikasnije realizacije ugovorenih socijalnih i investicionih programa. Operativne mjere U 2014. godini potrebno je nastaviti sa aktivnostima usmjerenim na kreiranje povoljnog i podsticajnog investicionog okruenja. Unapreenje poslovne i investicione klime jedan je od preduslova za odriv privredni rast i razvoj. Strateko opredjeljenje Crne Gore za evropske integracije i aktivna uloga u meunarodnoj saradnji su faktori koji e u narednom periodu imati uticaja na realizaciju stranih investicija u naoj zemlji. Jasno definisan nacionalni program promocije stranih ulaganja od znaaja je za vee privlaenje SDI. Preduzeti aktivnosti u skladu sa novom Strategijom za privlaenja stranih direktnih investicija 2013-2015, koja je dobar osnov za promociju investicionih potencijala Crne Gore i privlaenje novih investicija. Kreirati akcioni plan za sprovoenje strategije kako bi se konkretizovale aktivnosti. Takoe, nastaviti sa implementacijom strategije razvoja malih i srednjih preduzea i ostalih strategija koje su komplementarne strategiji privlaenja SDI.
81

Privlaenje novih investicija u cilju poveanja konkurentnosti zemlje, izvoza i otvaranje novih radnih mjesta od znaaja je za budui razvoj zemlje. Intenzivirati promociju potencijala za greenfield investicije i valorizaciju turistikih potencijala. Poveanje ulaganja u proizvodne sektore trebalo bi da bude jedan od prioritetnih ciljeva u narednom periodu. Napraviti jasan plan aktivnosti promocije sektora koji su kljuni za razvoj proizvodnih kapaciteta i meunarodnu konkurentnost. S obzirom da se turizam, energetika i poljoprivreda vide kao tri stuba budueg ekonomskog razvoja nastaviti sa daljom promocijom i privlaenjem SDI u ove sektore. Neophodno je u granicama mogueg ojaati javna preduzea i organizaciono pripremiti za privatizaciju. Nastaviti sa aktivnostima na programima prestrukturiranja preduzea u cilju njihove transformacije i pripreme za proces privatizacije. Posebno je vano naglasiti znaaj predstojeih privatizacija u stratekim sektorima (pomorstvu, vazdunom saobraaju, turizmu) od ijeg e kvaliteta i pronalaenja stratekih investitora direktno zavisiti konkurentnost i odrivost u narednom periodu. Nastaviti sa aktivnostima na unapreenju uslova za poslovanje u biznis zonama, kao i dalje podsticanje njihovog razvoja u skladu sa Planom podsticanja razvoja biznis zona u Crnoj Gori. Intenzivnije promovisati biznis zone za investiranje imajui u vidu sve povoljnosti za investitore, kao i formiranje klastera u skladu sa Strategijom za odrivi ekonomski rast Crne Gore kroz uvoenje klastera 20122016. Infrastrukturno opremiti zemljite u slobodnim zonama za greenfield investicije namijenjene izvozno orjentisanim proizvodnim programima, kako bi se ovaj prostor uinio atraktivnijim za strane investitore. Velike regionalne razlike u Crnoj Gori su problem koji se moe rijeiti samo veim ulaganjima. Potrebno je promovisati investicione potencijale sjevera u cilju postizanja ravnomjernijeg regionalnog razvoja zemlje. Unapreenje postojee i izgradnja nove infrastrukture neophodan je preduslov za realizaciju velikih investicionih projekata. Nedostaci crnogorske infrastrukture, posebno u oblasti energetike i saobraaja, predstavljaju prepreku za greenfield investicije, konkurentnost i ekonomski rast zemlje. Nastaviti razvoj infrastrukture, kao jednog od razvojnih projekata Crne Gore, putem privatno-javnog partnerstva i koncesija, jer e se na taj nain obezbijediti podrka za nove investicije. Trenutna obrazovna struktura ne zadovoljava tranju za radnom snagom na domaem tritu rada. Neophodno je obrazovne programe prilagoditi tranji
82

domaih i stranih investitora, to ukazuje na potrebu za dugoronim ulaganjem u obrazovanje. Neophodno je dalje jaati (finansijski i kadrovski) institucije zaduene za promociju i privlaenje SDI. Potrebno je uspostaviti bolju koordinaciju i saradnju dravnih institucija koje su ukljuene u promociju investicionih potencijala na dravnom i lokalnom nivou, kako bi se kreirala efikasna podrka stranim i domaim investitorima. Potrebno je jasno definisati odgovornu institucije koja e biti nadlena za realizaciju ugovorom predvienih obaveza, kao i pruanje odgovarajue podrke (post-investicionih usluga) stranim investitorima kako bi se ubrzala realizacija planiranih ulaganja u Crnoj Gori. Razmotriti mogunosti za osnivanje one-stopshop kancelarije za investicije koja bi pruala informacije stranim investitorima o mogunostima za investiranje i potrebnoj dokumentaciji za poetak realizacije investicija. Na ovaj nain bi se obezbijedilo da strani investitori na jednom mjestu dobiju sve potrebne informacije, ime bi se ubrzao proces realizacije investicija. Potrebno je definisati jasne procedure i rokove za usvajanje prostornih i urbanistikih planova, imajui u vidu injenicu da je nedostatak urbanistikih planova bio jedan od razloga odustajanje odnosno odlaganja poetka realizacije investicionih projekata u Crnoj Gori. Jedan od problema potrebno problema, projekata. preduslova za vee privlaenje stranih investiticije je i reavanje povraaja imovine (restitucija) i vlasnitva nad zemljitem. Zato je unaprijediti mehanizam restitucije u cilju efikasnijeg rjeavanja ovog imajui u vidu da predstavlja barijeru za realizaciju investicionih

Neophodno je nastaviti sa daljim sprovoenjem reformi sa posebnim akcentom na oblasti koje su i strani investitori identifikovali kao slabe kao to je graevinarstvo (izdavanje dozvola, procedure upisa imovine i sl.). Pozitivan korak je realizacija projekta one stop shop ili sve pod jednim krovom u oblasti graevinarstva, ali iskustva investitora govore da osnovni ciljevi ovog projekta nisu postignuti i da investitori nisu zadovoljni. Imajui u vidu da su rezultati istraivanja poslovnog ambijenta ukazali na brojne nedostatke povezane sa graevinskim sektorom (graevinske dozvole, komunalne usluge, dugotrajne procedure za upis imovine, urbanistiki planovi i sl.) neophodno je uloiti vie napore za smanjenje biznis barijera u ovim oblastima.

83

Crna Gora ima veliki potencijal za privlaenje SDI, naroito u oblasti turizma i energetike. Do novog velikog talasa e doi nakon okonanja krize, a u medjuvremenu je potrebno stvoriti preduslove da se ovi potencijali valorizuju. To pre svega podrazumeva promociju investicionog potencijala stratekim partnerima, reavanje pitanja zemljita, zavretak urbanistikih i prostornih planova, unaprijedjenje infrastruture i sl. 3. Preporuke u domenu meunarodnih integracija Opis stanja Strateki cilj Crne Gore jeste integracija zemlje u Evropskoj uniji, kroz punopravno lanstvo u ovoj zajednici. Na ovom putu, Crna Gora je stekla status zemlje kandidata 17. decembra 2010. godine, a pregovori o lanstvu su otvoreni u junu 2012. godine. Pregovori su podjeljeni u nekoliko faza. Prva faza pregovora, za odabrana poglavlja, koja podrazumjeva analiza usklaenosti zakonodavstva Crne Gore sa evropskim propisima (tzv.screening), zavrena je u junu 2013. godine. Izvjetaje o analitikom pregledu, za svako pregovarako poglavlje, izrauje Evropska komisija uz stalne konsultacije sa nadlenim licima u pregovarakom procesu. Evropska komisija e dati svoju ocjenu spremnosti Crne Gore za prihvatanje i primjenu pravnih tekovina u 33 poglavlja, kao i preporuke za otvaranje pregovora za svako poglavlje, pojedinano. Uspjenost procesa evropskih integracija zavisi i od sposobnosti ispunjavanja uslova za lanstvo u drugim meunarodnim i regionalnim organizacijama, kao i sposobnosti ispunjavanja obaveza koje proizilaze iz lanstva u tim organizacijama. Medjutim, oteavajui faktor za nastavak vodjenja pregovora je odluka Evropske komisije da se ne otvara nijedno poglavlje, dok se ne otvore poglavlja 23 i 24. Glavni rizici Politiko nejedinstvo u okviru zemalja lanica EU po pitanju tempa daljeg proirivanja. Nestabilno makroekonomsko okruenje u zemlji koje moe odloiti pristupanje i otvoriti nove zahtijeve pred pregovaraki tim Crne Gore.

84

 Nedovoljni administrativni i institucionalni kapaciteti za obavljanje pregovora. Strogo postavljena mjerila EU za otvaranje i zatvaranje pregovarakih poglavlja. Nedostatak kapaciteta za efikasno korienje IPA sredstava, kao naina za finansiranje projekata kojima bi se stekla usklaenost sa zahtijevima EU. Blokada otvaranja novih poglavlja, zbog kanjenja u ispunjavanju obaveza iz poglavlja 23 i 24. Strateki pravci razvoja Osnaiti kapacitete i poveati efikasnost institucija u ispunjavanju politikih, ekonomskih i pravnih kriterijuma za lanstvo u EU. Napraviti adekvatan izbor u ekonomskim politikama za 2014. godinu i na dalje, kako bi se smanjile makroekonomske neravnotee, naroito fiskalni pritisci u zemlji, a ujedno uticalo i na stepen stanja ekonomije neophodnog za dalji proces pridruivanja. Potrebno je usvojiti strateka dokumenta i akcione planove kojima e se definisati naini i rokovi ispunjenja obaveza. Dokumenta i planovi treba da budu sinhronizovani i objedinjeni u zajedniki cilj, a ne nikako segmentirani i usmjereni na pojedinane doprinose zatvaranju poglavlja. Koristiti sve raspoloive obuke i izvore informacija kako bi se na adekvatan nain iskoristila sredstva iz EU fondova, naroito IPA. Poveati efikasnost u formiranju decentralizovanog sistema upravljanja sredstvima iz EU fondova. Institucionalno, dodatno osnaiti kapacitete, kako u Vladi, tako isto i po pojedinim institucijama koje su ukljuene u pregovaraki proces, sa ciljem da se obezbijedi konzistentnost usvajanja acquis-a i paljivo pratila sprovoenje zakona. Operativne mjere Prioritetni pravci Crne Gore kada su u pitanju evropske integracije, odnose se na definisanje dinamike harmonizacije pravnog sistema sa acquis-em EU u skladu sa oekivanjima i zahtjevima iznijetim od strane EK tokom analitikog pregleda.

85

U skladu sa tim potrebno je pripremiti nacionalna starateka dokumenta i akcione planove kojima e se precizirati naini i rokovi za ispunjavanje kriterijuma za lanstvo u EU. Nakon obajvljivanja izvjetaja o analitikom pregledu od strane EK, potrebno je pristupiti izradi optimalnih pregovarakih pozicija, zasnovanih na realnim sektorskim analizama, odnosno platformi koje e ukljuiti prijedloge i dogovore o prelaznim razdobljima i eventualnim izuzeima koja bi Crne Gora mogla zatraiti, a sve u cilju bolje pripreme za primjenu pravne tekovine EU. Izbor ekonomskih politika treba da bude usmjeren u pravcu postizanja stabilnosti. Fiskalna politika treba da bude usmjerena na cilj ispunjenja osnovnih Mastrihtskih kriterijuma, kao i ostale regulative EU u ovom domenu. Oekuje se nastavak privatizacije dravnih, kao i restrukturiranje javnih preduzea u cilju maksimizacije korienja dravnih resursa. Finansijski sektor treba da bude usmjeren na finansijsku stabilnost, a politike dohotka na akumulaciju vrijednosti. Sistemski pristup, u voenju ekonomske politike treba da ima mikro i makro konkurentnost u fokusu izbora. U kontinuitetu treba raditi na jaanju administrativnih kapaciteta zaposlenih koji rade na poslovima evropskih integracija. Poseban naglasak treba staviti na obuku kadra koji radi na koordinaciji finansijske pomoi EU. Kao zemlja kandidat za lanstvo u EU, Crna Gora moe koristiti sredstva iz pretpristupnih fondova u veem obimu. Nacionalne institucije koje se bave upravljanjem IPA fondovima, trebaju uiniti informacije o EU projektima vie dostupnim. Stoga je potrebno obuiti i angaovati kadar koji e pripremiti kvalitetne projektne prijedloge, kako bi se iskoristio to vei iznos sredstava. Tokom izrade stratekih i operativnih planova, potrebno je staviti naglasak na projekte kojima e se rijeiti infrastrukturni problemi, pripremiti trite za borbu sa konkurencijom na zajednikom tritu i razvijati ljudski resursi. U Crnoj Gori, i pored postojanja politikog konsenzusa oko lanstva u EU, potrebno je u saradnji sa medijima, civilnim sektorom, fakultetima, kroz zajednike aktivnosti poveati infomisanost drutva u cjelini o lanstvu u EU. Kontinuirano praenje sprovoenja Komunikacione strategije treba da bude jedan od prioriteta nadlenih instutucija. Imajui u vidu tvrd stav Evropske komisije oko poglavlja 23 i 24, potrebno je intenzivirati aktivnosti radi ispunjenja uslova za otvaranje ovih poglavlja, jer e u protivnom kasniti itav proces pristupanja Crne Gore EU.

86

Posebnu panju obratiti na sektore i oblasti kojima je potrebna zatita ili prelazni period za ispunjenje zahteva EU. Ukoliko ti zahtevi ne budu blagovremeno i argumentovano uneti u pregovarake pozicije, naknadne korekcije nee biti mogue.

87

X. PREPORUKE U DOMENU EKOLOGIJE I ODRIVOG RAZVOJA Opis trenutnog stanja Koncepcija odrivog razvoja u Crnoj Gori ima istoriju dugu dvije decenije. Ona vodi porijeklo od skuptinske deklaracije o ekolokoj dravi i odrivom razvoju iz 1991. godine. Odreeni elementi ove deklaracije su nali potom mjesto u Ustavu, a donoenjem Nacionalne strategije odrivog razvoja (NSOR) stvoreni su uslovi za integrisanje naela ivotne sredine u razvojne politike Crne Gore. Nacionalna strategija odrivog razvoja se zasniva na globalnim principima odrivog razvoja, i njom su predviena etiri cilja: Ubrzanje ekonomskog rasta na osnovama odrivog rasta, Smanjenje siromatva, zatita najugroenijih slojeva, kao i pravinija raspodjela koristi od ekonomskog razvoja, Ouvanje ivotne sredine i odrivo upravljanje prirodnim resursima, i Etiki ciljevi koji se odnose na sprovoenje principa zajednitva i solidarnosti, potovanje ljudskih prava i prelazak sa centralizovanog odluivanja na koordinirano djelovanje i decentralizaciju. Iz navedenog se moe zakljuiti da je drutvena svijest u Crnoj Gori, makar deklarativno, na visokom nivou, ali i pored toga postoje znaajni djelovi teritorije koji su zagaeni i ugroeni negativnim djelovanjem ovjeka. Crna Gora raspolae znaajnim prirodnim bogatstvom, koje je ujedno i osnovni razvojni potencijal zemlje. Znaajan dio podruja prirode u zemlji je uvrten u meunarodne konvencije ili zatien meunarodnim sporazumima. Tako slivno podruje rijeke Tare pripada M&B UNESCO Rezervatu biosfere, a Nacionalni park Durmitor sa kanjonom rijeke Tare i Kotorsko - Risanski zaliv je lokalitet Svjetske prirodne batine. Nacionalni park Skadarsko jezero je oznaeno kao Ramsarsko podruje - Lista wetland podruja od meunarodnog znaaja, posebno znaajno kao stanite vodenih ptica. Nacionalna mrea zatienih podruja u Crnoj Gori trenutno pokriva 9,04% teritorije. Najvee uee u zatienom podruju prirode (79,8%) imaju pet nacionalnih parkova (Nacionalni park Durmitor, Loven, Skadarsko jezero, Biogradska gora, i Prokletije), dok se ostatak odnosi na preko 40 zatienih podruja koja obuhvataju spomenike prirode, predijele posebnih prirodnih odlika i rezervate.

88

S obzirom na to da je Crna Gora ekoloka drava, moe se zakljuiti da procenat nacionalno zatiene teritorije zemlje nije dovoljno visok. Meutim, postoji velik dio vrijedne teritorije zemlje koji moe biti predmet potencijalne zatite. Prepoznavanje ivotne sredine kao vanog privrednog razvojnog resursa, i efikasno rjeavanje problema njene zatite, jedan je od najznaajnijih preduslova za prikljuenje Evropskoj uniji. Prirodne vrijednosti Crne Gore su neprestano izloene brojnim sektorskim pritiscima, a neke su i ozbiljno ugroene, naroito u posljednjoj deceniji, koju je karakterisao razvojni bum. Negativni sektorski pritisci prije svega podrazumijevaju neplansko i neracionalno iskoriavanje prirodnih resursa, konvertovanje prirodnih stanita u poluprirodna i vjetaka, intenzivni razvoj u odreenim sektorima (naroito turizmu, graevinarstvu), praen nelegalnom i neplanskom gradnjom, slabim upravljanjem otpadom (neadekvatnim odlaganjem komunalnog, medicinskog i industrijskog otpada), kao i otpadnim vodama (isputanjem netretiranih otpadnih voda u povrinske, podzemne vode i more). Neadekvatno upravljanje vodama se istie kao znaajan problem u Crnoj Gori, koji moe dovesti do promjena i gubitaka u vodnim resursima, to ima negativan uticaj na ivotnu sredinu, ali i ekonomsku i socijalnu situaciju u zemlji. Posljednjih godina biodiverzitet u zemlji visoko je ugroen i uslijed poveane urbanizacije i nelegalne gradnje u uskom pojasu morske obale, nelegalne i prekomjerne sjee uma, nekontrolisanog i nelegalnog lova i ribolova, nekontrolisanog sakupljanja jestivog i ljekovitog bilja, gljiva i umskih plodova, kao i nelegalne i prekomjerne eksploatacije ljunka iz rijenih korita. Pored navedenog, veliki je problem i neadekvatna zatita od poara, koji svake godine unitavaju stanita pojedinih vrsta. Svi navedeni pritisci smanjuju raspoloivi prostor za ekoloku valorizaciju prirodnog bogatstva zemlje. Kao rezultat, dolazi do direktnog ugroavanja zatienih predjela, koje je omogueno uslijed nepostojanja adekvatnih sistema njihove zatite. Tako je, usljed stihijske urbanizacije i bespravne gradnje vikendica, kua i drugih objekata u podruju Nacionalnog parka Durmitor dolo do gubitka i izmjene svojstava zatienog prirodnog dobra, i kao rezultat neophodna je revizija granica ovog nacionalnog parka 25 . Ovo je samo jedan od primjera direktnog ugroavanja ivotne sredine.

25

Predlog Zakona o Nacionalnim parkovima

89

Kljuni ekoloki problemi u Crnoj Gori su, pored navedenog, nastali velikim dijelom kao rezultat upotrebe zastarjele tehnologije od strane velikih privrednih subjekata, kao i enormnim poveanjem broja automobila. Tako se u neposrednoj blizini zatienih podruja nalaze veliki zagadjivai. Zastarjele tehnologije koje se primjenjuju u Crnoj Gori karakterie visok stepen zagaenja okruenja. Ovakve tehnologije koriste crna i obojena metalurgija, postrojenja za sagorijevanje uglja (kotlarnice, termoelektrane), metalopreraivaka industrija i rudarstvo. Stoga je u okolini ovih postrojenja ivotna sredina visoko zagaena i opasna za ivot. Analize Agencije za zatitu ivotne sredine pokazuju nedozvoljenu koncentraciju izuzetno opasnih prakastih materija na velikom broju mjernih podruja. Poseban problem je to se nita ne preduzima da se smanji emisija zagaenja i to se stie utisak da je zaboravljena Deklaracija o ekolokoj dravi. Zdravlje stanovnitva je direktno i indirektno povezano sa stanjem ivotne sredine, o emu svjedoi podatak da su za jednu etvrtinu do jedne treine oboljelih uzrok oboljenja upravo faktori ivotne sredine. Prirodne vrijednosti su resurs od posebnog znaaja za Crnu Goru, i stoga je neophodno obezbijediti njihovu posebnu zatitu. Ouvanje i zatita prirodnih vrijednosti obezbjeuje se uspostavljanjem adekvatnog zakonodavnog okvira i njegovim daljim razvojem, jaanjem kapaciteta u podruju zatite ivotne sredine, obezbjeenjem kontinuiranog praenja stanja ouvanosti prirode. Vaan aspekt sistema zatite ivotne sredine je promocija zatite prirode, koja ima za cilj ukljuivanje javnosti kao vanog inioca zatite prirodnih vrijednosti. Kako bi se ublaili i sprijeili navedeni negativni pritisci na ivotnu sredinu, kontinuirano se radi na unapreenju institucionalnog i zakonodavnog okvira u oblasti ekologije i odrivog razvoja, pri emu je primarni cilj usaglaavanje nacionalnog zakonodavstva sa zakonodavstvom Evropske unije. Osnova za kvalitetno i efikasno sprovoenje zakona iz oblasti ivotne sredine stvorena je osnivanjem Agencije za zatitu ivotne sredine. Takoe, preduzimaju se konkretne aktivnosti sa ciljem podizanja svijesti i informisanja javnosti o pitanjima i problemima zatite ivotne sredine. U tom domenu je postignut veliki napredak osnivanjem tri arhus centra (u Podgorici, Beranama i Nikiu), ime se znatno doprinijelo podsticanju uestvovanja javnosti u odluivanju o pitanjima znaajnim za ivotnu sredinu. Znaajan napredak napravljen je u oblasti upravljanja kvalitetom vazduha donoenjem Nacionalne strategije upravljanja kvalitetom vazduha sa Akcionim planom za period 2013-2016 u februaru 2013. godine. Uspostavljena je dravna mrea za praenje kvaliteta vazduha. Krajem 2012. godine izraena je Procjena tehnolokih potreba za ublaavanje klimatskih
90

promjena i prilagoavanje za Crnu Goru - nacionalna strategija sa akcionim planom, ime je ostvaren je napredak u jaanju svijesti o klimatskim promjenama u Crnoj Gori, ali i u ukljuivanju klimatske politike u ostale sektorske politike. Ostvarena je saradnja sa brojnim meunarodnim organizacijama relevantnim za oblast ivotne sredine. S ciljem rjeavanja pitanja adekvatnog odlaganja svih vrsta vrstog otpada i njegovog tretmana, u proteklom periodu je nastavljeno sprovoenje konkretnih aktivnosti. Od planiranih osam sanitarnih deponija, izgraene su dvije jedna u Podgorici i zavrena je prva faza izgradnje deponije u Baru koja je otpoela sa radom sredinom 2012. godine. Poboljanju stanja u upravljanju otpadom doprinijela je nabavka vozila i opreme za esnaest javnih komunalnih preduzea Crne Gore (sredstva obezbijeen iz IPA 2009 programa). Zavrena je izgradnja prvog postrojenja za obradu medicinskog otpada. U toku je gradnja postrojenja za preiavanje otpadnih voda u Nikiu, Herceg Novom, a u 2012. godini zapoeta je gradnja sistema u Baru, Kotoru i Tivtu. U okviru Projekta upravljanja industrijskim otpadom i ienja predvieno je potpisivanje kreditnog aranmana sa Svjetskom bankom, za koji se oekuje da e biti efektivan od 2014. godine. Projektom je planirano je da u naredne tri godine budu sanirane sljedee crne ekoloke take - Kombinat aluminijuma u Podgorici (deponije vrstog otpada i dva bazena crvenog mulja), eljezara Niki (deponija opasnog otpada), Jadransko brodogradilite Bijela (odlagalite industrijskog otpada - grit), Termoelektrana Pljevlja (odlagalite pepela i ljake Maljevac) i Rudnik uplja stijena Pljevlja (flotacijsko jalovite Gradac). U saradnji sa Svjetskom bankom realizuje se projekat Integralno upravljanje ekosistemom Skadarskog jezera koji ima za cilj jaanje mehanizma za efikasnu prekograninu saradnju, u cilju zatite, upravljanja i odrivog ekonomskog razvoja regiona Skadarskog jezera. Pored navedenih, sprovode se brojne druge aktivnosti i projekti iz oblasti zatite ivotne sredine. Meutim, i pored postignutog napretka u zakonodavnom i institucionalnom okviru, kljuni rizici i faktori koji ugroavaju prirodna bogatstva zemlje su i dalje u velikoj mjeri prisutni. Ono to predstavlja kljuni problem u oblasti zatite ivotne sredine jeste nedovoljna efikasnost u primjeni doneenih zakona i propisa, nesprovoenje mjera sankcionisanja zagaivaa, ali i jo uvijek nedovoljno izgraena svijest graana o znaaju zatite ivotne sredine. Osnovni razlog nesankcionisanja krupnih zagaivaa se moe nai u ekonomskim razlozima. Sa izuzetkom TE Pljevlja, veina ostalih zagaivaa ve godinama posluju sa ozbiljnim tekoama. U takvim uslovima postoji bojazan da bi nametanje punih ekolokih trokova ovim preduzeima znailo zatvaranje i prekid
91

aktivnosti i otvaranje socijalnih problema, imajui u vidu da u ovim preduzeima radi veliki broj radnika. Na taj nain je u praksi dat primat zagovornicima koncepcije da ekoloka zatita predstavlja preveliki troak za ekonomiju. Ipak, ovakva politika je pogrena iz vie razloga. Prvo, ona predstavlja krenje pozitivnih propisa i moe dovesti do efekta ugledanja, to jest da i ostala preduzea ponu da kre zakonske propise. Drugo, cijenu ovakve politike ne plaaju samo graani koji ive u okolini ovih preduzea ve i ire, jer se opasne otpadne materije prenose vazdunim, vodenim i zemljanim putem ugroavajui biljni i ivotinjski svijet, a time i zdravlje stanovnitva. Tree, na ovaj nain se poveavaju trokovi zdravstvenom fondu u vidu poveanih trokova lijeenja. Glavni rizici Devastacija ivotne sredine. Proizvodnja hrane na takama sa prevelikim stepenom zagaenja. Zagaivanje zemljita prekomjernom upotrebom agrohemijskih sredstava u poljoprivredi, pri emu dolazi do prenosa tetnih materija na poljoprivredne proizvode. Poveano zagaenje vazduha usljed upotrebe zastarjelih vozila i vozila bez adekvatnih sistema zatite, dominantno olsanjanje na fosilna goriva. Nedovoljna energetska efikasnost, nedovoljna upotreba obnovljivih izvora energije. Zagaenje lokacija bogatih vodnim izvorima. Gubitak vodnih resursa. Devastacija morskog i priobalnog podruja. Gubitak dijela biolokog diverziteta akvatorija uslijed velikih razmjera krivolova. Degradiranje akvatorija i djelova obale kao posljedica ulivanja netretiranih komunalnih i otpadnih voda iz hotelskih kompleksa, ekoloki tetnih postupaka, havarija tankera nafte i dr. saobraajnih sredstava, neizgraenosti luke infrastrukture za prihvat balastnih i ostalih otpadnih voda i vrstog otpada i roba u transportu sa brodova koje mogu ugroziti ivotnu sredinu i dr.. Opasnost od izlivanja naftnih derivata u akvatorij i opasnost od eksplozija i poara (skladite naftnih derivata u Boki Kotorskoj i uz Luku Bar). Nekontrolisano odlaganje i neadekvatno postupanje opasnim i neopasnim otpadom. Ugroenost ekoloke ravnotee, kao posljedica neplanske i bespravne gradnje.
92

 Nepovoljni ekoloko-prostorni uticaji predviene izgradnje hidroenergetskih objekata. Uslijed neuravnoteenog regionalnog razvoja moe doi do velikih migracija, koje e za posljedicu imati depopulaciju seoskih naselja, opadanje poljoprivredne proizvodnje, veliki pritisak na infrastrukturu gradova, dalje socijalno raslojavanje i dr.. esti umski poari. Poveanje pritiska na penzione i zdravstvene fondove, kao i smanjenje potencijala humanog kapitala, uslijed tendencije starenja stanovnitva. Strateki pravci razvoja a. Pojaati zatitu ivotne sredine od devastacije, zagaivanja, krivolova, degradiranja akvatorija, negativnih uticaja klimatskih promjena, poara. b. Obezbijediti implementaciju principa zagaiva plaa. c. Posvetiti veu panju proizvodnji zdrave i organske hrane u Crnoj Gori. d. Obezbijediti racionalno korienje prirodnih resursa. e. Usmjeriti panju na obnovljive izvore energije, kao to su energija sunca, vjetra, biomase i sl. f. Unaprijediti sistem upravljanja vodama. g. Zatititi morsko i priobalno podruje od devastacije. h. Obezbijediti i promovisati odrivo upravljanje otpadom. i. Sprijeiti bespravnu gradnju, posebno na zatienim lokacijama. j. Podsticati razvoj ekoloke svijesti graana. k. Poveati svijest o potrebi integrisanja pitanja zatite ivotne sredine u sektorske politike (prostorno planiranje, energetika, saobraaj, poljoprivreda, umarstvo) u skladu sa principima odrivog razvoja. l. Unaprijediti protivpoarnu zatitu. m. Poveati efikasnost u primjeni zakona i propisa iz oblasti zatite ivotne sredine, i unaprijediti sistem ekoloke bezbijednosti. n. Jaanje ljudskih kapaciteta u sektorima zaduenim za zatitu ivotne sredine i odrivi razvoj. o. Unaprijediti i jasno definisati sistem upravljanja u zatienim podrujima p. Uspostaviti odriv sistem finansiranja zatite ivotne sredine na nacionalnom i lokalnom nivou. q. Posvetiti veu panju uravnoteenju regionalnog razvoja.

93

Operativne mjere U cilju definisanja jasne vizije dugoronog razvoja Crne Gore, neophodno je napraviti predlog Nacionalne strategije odrivog razvoja Crne Gore za period 2014 2020. godina sa akcionim planom. U tom domenu, potrebno je izvriti reviziju optih pokazatelja odrivosti, pri emu se posebno istie znaaj ukljuivanja koncepta zelene ekonomije, ija bi uloga bila promjena naina na koji drutvo upravlja uzajamnim uticajem podruja ekonomije i ekologije. Potrebno je raditi na poveanju nacionalno zatiene povrine teritorije Drave na 10% i zatititi najmanje 10% teritorije obalne zone, to se istie kao prioritet. Neophodno je revidirati status postojeih zatienih podruja prirode, uspostaviti mreu zatienih podruja i integrisati ih u prostorno-plansku dokumentaciju. Potrebno je usmjeriti aktivnosti ka veem ekonomskom korienju potencijala zatienih podruja. U cilju zatite ivotne sredine od devastacije, potrebno je izraditi planove o korienju prirodnih resursa (ume, rijeke, more, zemljite i dr), kao i planove/programe zatite divljih biljnih i ivotinjskih vrsta. Takoe, neophodno je usvojiti Zakon o odgovornosti za tetu nanijetu ivotnoj sredini, kojim bi se regulisalo sprjeavanje i otklanjanje tete, ali i sprovoenje principa zagaiva plaa. Potrebno je nastaviti aktivnosti na realizaciji projekta za uspostavljanje Informacionog sistema ivotne sredine, to je i preduslov dobrog upravljanja ivotnom sredinom, ali i uspjenog izvjetavanja relevantnih (nacionalnih i meunarodnih) institucija. Od velikog znaaja bi bila i izrada strategije razvoja turizma u zatienim podrujima. Kako bi se obezbijedila adekvatna zatita zemljita od razliitih oblika zagaivanja, neophodno je, u skladu sa Zakonom o ivotnoj sredini, donijeti Nacionalni plan borbe protiv dezertifikacije i zagaivanja zemljita sa akcionim planom. Treba pojaati nadzor svih (realnih i potencijalnih) zagaivaa zemljita i sprovesti otre sankcije u skladu sa odredbama Zakona o ivotnoj sredini, ukljuujui i obustavljanje procesa proizvodnje do ispunjavanja ekolokih zahtjeva. Trebalo bi kreirati mapu lokacija u kojima postoji prevelik stepen zagaenja zemljita, a od zagaivaa zahtijevati da sprovedu detoksikaciju pomenutih lokacija. Na zagaenim lokacijama trebalo bi zabraniti proizvodnju hrane, a naknadu tete poljoprivrednicima obezbijediti od zagaivaa. Efikasna mjera bi bila poresko stimulisanje razvoja proizvodnih procesa koji zadovoljavaju ekoloke standarde, kao i poresko destimulisanje potronje proizvoda tetnih po okolinu i zdravlje ovjeka. Na zagaenje zemljita, vazduha ali i samih
94

prehrambrenih proizvoda naroito negativan uticaj ima prekomjerna upotreba zatitnih sredstava u poljoprivrednoj proizvodnji. Zato je potrebna stroga kontrola uvoza i upotrebe sredstava za zatitu biljaka, kao i vrenje nadzora nad primjenom organskih i mineralnih ubriva. U ovoj oblasti je potrebno dugorono usklaivati propise sa direktivama EU. Neophodno je donoenje propisa o primjeni dobre poljoprivredne prakse, podsticanje upotrebe organskih ubriva i biolokih sredstava za zatitu biljaka. Organizovanjem praktinih obuka za proizvoae, treba uticati na poveanje razumijevanja proizvoaa o ekolokim procesima koji utiu na biljnu proizvodnju, kao i o namjenskom korienju poljoprivrednog zemljita. Jedan od kljunih resursa u narednim decenijama e biti voda. Na to ukazuju najnovija predvianja da e do 2030. godine na globalnom nivou postojati nedostatak vode od 30%. Zato je potrebno posvetiti veu panju ekolokoj zatititi lokacija bogatih vodnim izvorima, sa ciljem kreiranja komparativnih prednosti za budunost. Treba napraviti katastar vodoizvorita i izvora (realnih i potencijalnih) zagaenja voda. Potrebno je razviti i sprovesti sveobuhvatno i dugorono planiranje voda sa posebnim osvrtom na razvoj politika za poveanje produktivnisti i efikasnosti u korienju voda u svim sektorima, a naroito u poljoprivredi. Korisno bi bilo izraditi strategije zatite voda ili strategije unapreenja monitoringa voda, sa predlogom razvoja kapaciteta u dugoronom periodu. Uspostaviti zakonom propisane zone sanitarne zatite u jedinicama lokalne samouprave koje to nisu izvrile. Potebno je intenzivno raditi na podizanju svijesti javnosti o potrebi tednje vode i zatite voda. U dijelu koji se odnosi na monitoring voda treba istai da on nije element Programa monitoringa ivotne sredine u Crnoj Gori, jer se sistemsko ispitivanje povrinskih i podzemnih voda vri na osnovu programa Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja u skladu sa Zakonom o vodama. Stoga je neophodno uskladiti Zakon o vodama sa Zakonom o ivotnoj sredini kako bi se uspostavio integralan sistem zatite ivotne sredine. Dobro rjeenje pitanja zatite voda u Crnoj Gori bilo bi osnivanje Agencije za vodu, ije bi zaduenje bilo zatita zdravlja i imovine stanovnitva od tetnog djelovanja vode, monitoring i zatita povrinskih, podzemnih, priobalnih voda, briga o namjenskom i racionalnom korienju voda i dr. U Crnoj Gori nije proglaeno nijedno zatieno morsko i priobalno podruje, a imajui u vidu da je ekonomski interes za njegovu eksploataciju posljednjih godina velik, potrebno je ubrzati procedure zatite morskih i priobalnih predjela. Ubrzanje aktivnosti usmjerenih ka zatiti ovih predjela se namee kao prioritet, s obzirom na to da je znaajan dio priobalnog podruja ve devastiran ili ozbiljno ugroen. Potrebno je uspostaviti cjelovit sistem monitoringa morske obale i morskog
95

podruja, s ciljem zatite pomorskog dobra od svih oblika uzurpacije i devastacije, i omoguiti trajno odrivo korienje prirodnih resursa morskog dobra. Za ovo je neophodno formiranje adekvatnog institucionalnog i zakonskog okvira. Potrebno je usvojiti Zakon o morskom dobru i donijeti Strategiju integralnog upravljanja morskim dobrom na bazi naela odrivog razvoja, gdje e se jasno definisati osnovni strateki ciljevi na moru i morskoj obali. Pored kopnenih izvora uzurpacije morskog podruja, znaajan izvor degradiranja akvatorija su i plovni objekti, iz kojih se mogu ulivati tetne supstance u more. Da bi se smanjio i sprijeio negativan uticaj plovnih objekata, trebalo bi izraditi Nacionalni plan intervenisanja kod iznenadnog zagaenja mora s plovnih objekata. U cilju osiguranja potovanja zakona na moru, bezbjednosti ljudi i zatite pomorskog akvatorija od ekolokih nesrea, potrebno je formirati obalsku strau Crne Gore, kao najviu instituciju koja bi bila zaduena za bezbjednost na moru. Za njeno osnivanje, neophodno je usmjeriti panju na osiguranje odgovarajuih zakonskih, materijalnih i kadrovskih pretpostavki. Neophodno je poboljati sisteme ekoloke zatite u lukama i marinama, sisteme zatite od izlivanja naftnih derivata u akvatorij, kao i sisteme zatite od eksplozija i poara u skladitima naftnih derivata u Boki Kotorskoj i uz Luku Bar. Jedan od najveih ekolokih problema sa kojim se Crna Gora susrijee je pitanje odlaganja i upravljanja otpadom, pa je samim tim neophodno intenzivirati aktivnosti usmjerene na njegovo rjeavanje. U skladu sa Zakonom o upravljanju otpadom neophodno je izraditi Dravni plan upravljanja otpadom, intenzivirati aktivnosti na pripremi lokalnih planova upravljanja otpadom. Potrebno je nastaviti aktivnosti usmjerene na sanaciju i rekultivaciju nesanitarnih odlagalita otpada (odlagalite afe u optini Bar, Vrtijeljka na Cetinju), izgradnju sanitarne deponije i etiri regionalna centra za upravljanje otpadom usklaenih sa evropskim standardima. Neophodno je izgraditi nacionalno postrojenje za bezbjedno odlaganje opasnog otpada (sa zagaenih lokacija i iz postojeih privrednih grana), intenzivirati aktivnosti na izgradnji planiranih postrojenja za preradu medicinskog i veterinarskog otpada, kao i planiranih centara za reciklau. Prikupljanje, recikliranje i obnavljanje ambalanog otpada su slabo razvijene aktivnosti u Crnoj Gori. Da bi se ove aktivnosti razvile, potrebno je prije svega uspostaviti funkcionalan sistem recikliranja, intenzivirati aktivnosti na organizovanju selektivnog sakupljanja otpada, formirati mreu postrojenja za recikliranje. Od velikog znaaja je obuka pripadnika komunalne policije za adekvatno reagovanje u sluajevima nepropisnog postupanja sa otpadom. Potrebno je podsticati proizvodnju i korienje razgradive i ekoloki podobne ambalae. Stoga bi trebalo usvojiti Zakon o upravljanju ambalaom i ambalanim otpadom.
96

Da bi se pitanje otpada rijeilo na adekvatan nain neophodno je kontinuirano uticati na poveanje svijesti i kulture graana o pravilnom odlaganju otpada, i podsticati njegovu ponovnu upotrebu i reciklau. U promovisanju pravilnog odlaganja otpada i njegove ponovne upotrebe znaajniju ulogu trebaju imati mediji. Otpadne vode predstavljaju jedan od osnovnih i najveih izvora zagaivanja povrinskih i podzemnih i priobalnih voda u Crnoj Gori. Kako bi se ouvao i poboljao kvalitet voda i postigli standardi EU, potrebno je nastaviti aktivnosti na realizaciji projekata izgradnje postrojenja za preiavanje otpadnih voda. Uporedo sa izgradnjom postrojenja za preiavanje otpadnih voda, posebnu panju treba usmjeriti na rjeavanje problema zbrinjavanja produkta tretiranja otpadnih voda (mulja), jer njegovim neadekvatnim tretiranjem moe dodatno da se ugrozi ekosistem u zemlji. Stoga se istie potreba blagovremenog definisanja Nacionalne strategije za zbrinjavanje produkta tretmana otpadnih voda. U cilju ouvanja i poboljanja kvaliteta vazduha, i spreavanja i smanjenja tetnih uticaja na ivotnu sredinu, potrebno je implementirati Nacionalnu strategiju upravljanja kvalitetom vazduha u skladu sa doneenim akcionim planom, i sainiti izvjetaj o sprovoenju Nacionalne strategije upravljanja kvalitetom vazduha na godinjem nivou. Neophodno je kreirati konkretne politike i planove upravljanja kvalitetom vazduha u zonama gdje kvalitet vazduha nije u skladu sa propisanim standardima i definisati strateke pristupe rjeavanju ovog pitanja. Analiza stanja kvaliteta vazduha pokazala je da su stacionarni izvori, odnosno krupna industrijska postrojenja, najozbiljniji izvori zagaenja. Tu je prije svega TE Pljevlja, gdje je potrebno da se izvri remont filterskog postrojenja i sanacija deponije pepela, zatim KAP, gdje je neophodno konano rjeavanje pitanja sanacije basena crvenog mulja, i eljezara, itd. Takoe, znaajan izvor zagaenja vazduha u zemlji je grijanje domainstava gorivom sa visokim stepenom sadraja zagaujuih materija, stoga je neophodno raditi na podizanju svijesti javnosti o njegovom tetnom uticaju. U cilju poveanja pokrivenost teritorije za monitoring kvaliteta vazduha, potrebno je poveati broj mjernih mjesta u zemlji. Pored stacionarnih, veliki izvor zagaenja vazduha su prevozna sredstva koja isputaju zagaujue materije u vazduh, naroito vozila bez adekvatnih sistema preiavanja. S obzirom na to da je sektor saobraaja u konstantnom porastu, to i zagaenje vazduha iz ovog izvora neprestano raste. Stoga je neophodno kontinuirano promovisati i razvijati prihvatljivije modele transporta za ivotnu sredinu, pri emu bi jedan od prioriteta trebalo biti stimulisanje korienja javnog prevoza, naroito u urbanim sredinama. Ovo prije svega iziskuje rad na
97

poboljanju kvaliteta javnog prevoza, kao i poveanje njegove dostupnosti u veem broju optina u zemlji. Potrebno je uvesti primjenu stroijih propisa o uvozu novih i registraciji starih automobila, stimulisanjem kupovine automobila sa manjom emisijom tetnih materija i hibridnih vozila (npr. kroz smanjenje cijene registracije), zatim uvoenje posebnog poreza za automobile, ija bi visina zavisila od koliine ugljen-dioksida koje vozilo isputa u vazduh (CO2 porez). Potrebno je uspostaviti odgovarajui pravni okvir kojim bi se osigurala proizvodnja, promet, kontrola i korienje biogoriva i drugih obnovljivih goriva za transport. Takoe, da bi se smanjilo zagaenje vazduha sa plovnih objekata, potrebno je da se nakon potvrivanja Aneksa VI MARPOL Konvencije unaprijedi pravni okvir za kontrolu kvaliteta brodskog goriva. Trebalo bi uspostaviti standarde emisija za prevozna sredstva i voenje inventara emisija. Istraivanja i projekcije klimatskih promjena ukazuju na to da e klimatske promjene imati najizraenije posljedice upravo u regionu kojem pripada Crna Gora, i time uticati negativno na perspektivu razvoja zemlje. Klimatske promjene se na naim prostorima ispoljavaju u vidu sve eih sua, poplava, temperaturnih ekstrema. Ovo iziskuje odgovorniji odnos prema ivotnoj sredini i racionalnije korienje prirodnih resursa. Prije svega, treba kontinuirano raditi na poveanju stepena integracije problematike klimatskih promjena u sektorske strategije. U skladu sa Zakonom o ivotnoj sredini, neophodno je definisati klimatsku politiku zemlje, kroz usvajanje Nacionalnog plana za ublaavanje klimatskih promjena, kao i formiranje Nacionalnog Savjeta za klimatske promjene. U cilju pojaanja zatite ivotne sredine od poara, potrebno je obezbjediti adekvatan pravni okvir iz oblasti protivpoarne zatite, obezbijediti efikasnije sisteme zatite od poara, kao i planove za zatitu uma od poara. Posebno je potrebno ojaati preventivni aspekt, koji bi sprijeio namjerno izazivanje poara, kao i pojavu poara kroz grubi nehat. Razmotriti mogunost stvaranja regionalnog protivpoarnog centra i zajednike nabavke aviona i helikoptera za gaenje poara. Potrebno je raditi na obnavljanju i sanaciji degradiranih uma i u tom smislu izraditi planove za poumljavanje i obnovu uma. Potrebno je poveati kontrolu gradnje, i sprijeiti bespravnu i neplansku gradnju na zatienim podrujima, i preduzeti potrebne mjere za otklanjanje posljedica istih. Znaajno je pitanje zatite biolokog diverziteta od prekomjernog krivolova, i u cilju njegovog rjeavanja potrebno je pojaati kontrolu i sprovoenje zakonom predvienih sankcija i drugih mjera, ali i raditi na razvoju stimulativnih mjera usmjerenih ka promjeni strukture ulova.
98

U cilju to kvalitetnije zatite Nacionalnih parkova, korisno bi bilo da se u Crnoj Gori formira udruenje nadzornika i uvara prirode (u svijetu poznato kao udruenje rendera), ije bi zaduenje trebalo biti direktni nadzor nad sprovoenjem Zakona o zatiti prirode, podnoenje prekrajnih i kaznenih prijava u parkovima za koje su zadueni. Osnivanjem ovakvog udruenja, stvorili bi se preduslovi za njegovo ulanjenje u Meunarodnu federaciju rendera, ime bi se omoguila obuka nadzornika u Nacionalnim parkovima Crne Gore, razmjena iskustava iz razliitih zemalja svijeta, i prenos pozitivnih praksi i modela nadzora koja bi se mogla primijeniti u naoj zemlji. Treba nastaviti aktivnosti na donoenju planova zatite ivotne sredine na nivou jedinica lokalne samouprave. Trebalo bi primijeniti standarde serije ISO 14000 koji se odnose na razliite aspekte upravljanja ivotnom sredinom, za kompanije i organizacije koje nastoje da kontroliu svoj uticaj na ivotnu sredinu. Potrebno posvetiti posebnu panju korienju fondova EU i drugih institucija, koji su usmjereni na obnovljive izvore energije, obezbijediti podsticajne mjere za njihovo korienje. U tom dijelu, posebno se istie znaaj podsticanja istraivanja, razvoja i primjene ekoloki odrivih novih tehnologija u energetskom sektoru. Kako bi se uspostavio odriv sistem finansiranja u oblasti zatite ivotne sredine, neophodno je formirati Fond za zatitu ivotne sredine - Eko fond, kao i dogovarajui eko fondovi na lokalnom nivou. Eko fondovi bi trebali biti posveeni poslovima vezanim za finansiranje i realizaciju programa i projekata u podruju ouvanja, odrivog korienja, zatite i unapreivanja ivotne sredine, kao i na podruju energetske efikasnosti i korienja obnovljivih izvora energije, kao i za efikasnu implementaciju principa zagaiva plaa. Za adekvatno sprovoenje svih mjera, potrebna su ulaganja sredstava, kako iz izvora javnog sektora, ali i iz privatnog sektora. Ono to je u uslovima globalne finansijske krize prepoznato kao ansa od strane razvijenih zemalja, jeste da potreba za ekonomskim reformama i smanjenjem javnih dugova zemalja lanica nudi mogunost da ove zemlje ujedno krenu ka formiranju resursno efikasnijih i nisko karbonskih ekonomija. Ekoloka svijest graana Crne Gore je i dalje izrazito mala. Da bi se ona poboljala, potrebno je kontinuirano organizovati razne vidove kampanja od strane vladinog i nevladinog sektora, kao i javnih rasprava u cilju informisanja javnosti o pitanjima zatite ivotne sredine. Potrebno je nastaviti sa uvoenjem obrazovnog
99

programa pri emu ciljne grupe trebaju biti obrazovne institucije i nastavni programi u svim nivoima obrazovanja (vrtii, osnovne, srednje kole, fakultet), zatim poslovni sektor, nevladine organizacije, mediji, lokalne zajednice. Poseban akcenat treba da bude i na poslovni sektor u zemlji, promovisanjem voenja kompanija na drutveno odgovoran nain. U tom smislu, treba poreskim i drugim vidovima olakica stimulisati ulaganje kompanija u tehnologije koje nemaju negativne efekte na ivotnu sredinu, i podsticati kreiranje proizvoda koji promoviu potovanje principa odrivosti. Od velikog je znaaja da se pri donoenju odluka kod rjeavanja problema iz oblasti ekologije obezbijedi aktivno uee svih graana. Da bi se odrala ravnotea izmeu ekonomskog razvoja, socijalne pravde i potrebe zatite ivotne sredine, finansijska infrastruktura privrede bi trebala biti preorijentisana na ciljeve odrivosti. Da bi se to postiglo, veoma je vano da se prepozna uloga koju imaju finansijske institucije i investitori u pokretanju odrivog razvoja. Nastojei da alociraju kapital u one firme koje posluju na principima odrivosti, finansijske institucije mogu znaajno uticati na svoje klijente, nastojei tako da usklade njihove aktivnosti sa dugoronim ciljevima odrivosti. Uloga berze moe takoe biti znaajna u procesu prelaska na trita koja integriu ekoloka pitanja, putem podsticanja transparentnosti u pogledu ekolokih performansi kotiranih kompanija i time ohrabriti odgovoran i dugoroan pristup ulaganju. Stoga treba raditi na podsticanju berze za promovisanje odgovornog ulaganja i korporativne odrivosti crnogorskih kompanija. Kako bi se poboljala efikasnost u primjeni regulative, potrebno je poveati institucionalni i kadrovski potencijal za implementaciju obaveza iz zakonodavnog i stratekog okvira i ujedno poboljati koordinaciju institucija nadlenih za ouvanje ivotne sredine i sprovoenje relevantnih zakona. Neophodno je raditi na osposobljavanju i povezanosti optinskih slubi kako bi se izazovi u svim oblastima zatite sredine kvalitetno rjeavale. Takoe je potrebno obezbijediti integrisani pristup sistemu upravljanja ivotnom sredinom, s obzirom na to da Ministarstvo odrivog razvoja i turizma nije nadleno za sve elemente prirodnog okruenja. U cilju ublaavanja negativnog dejstva aktivnosti sa tetnim uticajem na ivotnu sredinu, neophodno je intenzivirati nadzor ekoloke inspekcije. Kako bi se pojaao sveukupan sistem zatite ivotne sredine, korisno bi bilo formirati instituciju Ombudsmana za zatitu ivotne sredine. Potrebno je kontinuirano raditi na nadogradnji naunih, akademskih, poslovnih i administrativnih kapaciteta, i uspostavljanje odrivog statistikog sistema.

100

Odriv socio-ekonomski razvoj nije mogue ostvariti bez ravnomjernijeg razvoja na lokalnom i regionalnom nivou. U Crnoj Gori postoje jasno definisana tri regiona - kontinentalni, sredinji i primorski region, koje karakterie razliiti stepen razvijenosti. Da bi se ostvario ravnomjerniji razvoj, potrebno je posvetiti veu panju mjerama usmjerenim na uravnoteenje regionalnog razvoja. Prije svega, treba intenzivno raditi na razvoju ljudskih kapaciteta i infrastrukture u manje razvijenim jedinicama lokalne samouprave. Neophodno je nastaviti sa izradom podzakonskih akata koji su u funkciji obezbjeivanja konzistentnosti interesa lokalnih zajednica i opteg razvojnog okvira, ime se obezbjeuje usmjeravanje sredstava na adekvatan nain u sve krajeve zemlje, i ravnopravna rasporeenost prioritetnih investicija. Kako bi se stvorili osnovni uslove za bri lokalni odrivi razvoj, potrebno je u skladu sa Strategijom regionalnog razvoja Crne Gore 20102014 i Zakonom o regionalnom razvoju kontinuirano raditi na donoenju stratekih planova drutveno-ekonomskog razvoja u jedinicama lokalne samouprave u kojima ovi planovi nisu doneeni. Posebnu panju treba pokloniti korienju fondova EU koji su usmjereni na ravnomjeran regionalni razvoj, i u tom smislu treba raditi na jaanju programskih i projektnih kapaciteta za apliciranje za meunarodna sredstva. Kako bi se razvoj pojedinanih regiona mogao statistiki pratiti, treba izvriti statistiku podjelu zemlje na regione. Da bi se regionalna politika mogla efikasno sprovoditi vano je da i statistiki sistem pone produkciju osnovnih pokazatelja po regionalnom principu. Faktor od velikog znaaja za razvoj je stanovnitvo. Rezultati projekcija ukazuju da e demografski razvitak Crne Gore u periodu do 2050. godine karakterisati proces starenja, to potvruju i rezultati popisa iz 2011. godine. Tako u odnosu na rezultate popisa iz 2003. godine, pad biljei broj stanovnika starosti do 24. godine, dok broj stanovnika starosti preko 24 godine biljei stopu rasta. Ovi podaci ukazuju na to da je neophodno otpoeti sa voenjem populacione politike, a svakako bi bila neophodna izrada Nacionalne demografske strategije.

101

XI. PREPORUKE U OSTALIM OBLASTIMA

1. Statistika Opis trenutnog stanja Zavod za statistiku Crne Gore (Monstat) kontinuirano radi na poboljanju statistikih oblasti i istraivanja za koje je Zakonom o zvaninoj statistici i sistemu zvanine statistike 26 zaduen. Tokom proteklog perioda evidentan je napredak u vie statistikih oblasti. Ostvaren je napredak u korienju i auriranju biznis registra. Uraena je metodologija za statistiki biznis registar, registar jedinica razvrstavanja, kao i za registar prostornih jedinica. Napredak je evidentiran u statistici Nacionalnih rauna u smislu obrauna godinjeg i kvartalnog bruto domaeg proizvoda, a u skladu sa novom klasifikacijom djelatnosti Nace Rev2, zatim u statistici poljoprivrede, kroz uraeno Pilot istraivanje o biljnoj proizvodnji i jesenjoj sjetvi i Pilot istraivanje o mlijeku i mlijenim proizvodima i sl. Istovremeno, objavljivanjem 14 novih saoptenja u statistici saobraaja omoguen je bolji pristup podacima u oblasti ove vrlo sloene statistike. Poboljana je statistika zarada, gdje je redizajniran upitnik za mjeseni izvjetaj o zaposlenima i zaradama zaposlenih i uvedeno novo obiljeje (zaposleni prema podacima kadrovske evidencije plaeni asovi rada) i statistika ankete o radnoj snazi koja je, u prethodnoj godini, obogaena dodatnim ad hoc modulom o zaposlenim i zdravstvenim problemima, kao i setom pitanja o obrazovanju. Nakon pristupanja Optem sistemu za diseminaciju podataka (GDDS - General Data Dissemination System), Crna Gora je zapoela sa aktivnostima o pristupanju SDDS sistemu (Standard Data Dissemination System), kao sljedeem koraku kojim bi se trebala poboljati raspoloivost, sveobuhvatnost i kvalitet statistikih podataka. Istovremeno, SDDS bi trebao pridonijeti boljem funkcionisanju finansijskih trita. Zavod za statistiku Crne Gore je, kroz podrku razliitih programa finansiranja (CARDS, SIDA, OECD, Eurostat, IPA i sl.), ostvario znaajan napredak u nizu statistikih oblasti. Tokom 2012. godine, ostvareno je uee na ukupno 90 meunarodnih konferencija, sastanaka, radionica, treninga ili studijskih posjeta, a
26

"Slubeni list Crne Gore, br. 18/12.

102

najvie ih je finansirano preko IPA projekata. Kroz IPA 2009 viekorisniki projekat omogueno je sprovoenje 10 pilot projekata u oblastima spoljne trgovine, nacionalnih rauna, statistike cijena, statistike energije i sl. IPA 2011 viekorisniki projekat (poeo 25. jula 2012. godine i traje 24 mjeseca) obuhvata 14 pilot projekata: metodologija nacionalnih rauna, kvartalni nacionalni rauni, agro-monetarna statistika, strukturna biznis statistika, paritet kupovne moi, harmonizovani indeks potroakih cijena, statistika voda, otpada i sl. Svi projekti imaju zajedniki cilj, odnosno tee jaanju institucionalnog kapaciteta i doprinose poboljanju kvaliteta istraivanja razliitih statistikih oblasti. Iako je postignut napredak u statistici nacionalnih rauna, statistici cijena, statistici trita rada i sl., ove kao i niz drugih statistikih oblasti zahtijevaju dodatni napor u postizanju kvaliteta. Kako je Crna Gora postala zemlja kandidat za lanstvo u EU, u znaajnoj mjeri su se poveali i zahtjevi svih korisnika i uesnika za standardizovanom, metodoloki usklaenom statistikom, prema zahtjevima acquis communautaire. Nakon bilateralnog analitikog pregleda pravne tekovine za 18. pregovarako poglavlje, koje se odnosi na statistiku, od strane predstavnika EK konstatovano je da je crnogorsko zakonodavstvo djelimino usklaeno s pravnom tekovinom EU. Ovo je dodatni motiv za Zavod za statistiku Crne Gore da, prilikom korienja ponuenih sredstava kroz razliite projekte, tokom narednog perioda, povea efikasnost korienja, prije svega, usmjeravanjem angamana na prioritetne oblasti u cilju ispunjenja svih obaveza za poglavlje 18. Glavni rizici Nepostojanje dovoljnog broja iskusnih i motivisanih statistiara u Monstatu i drugim institucijama koje proizvode statistiku. Nezadovoljavajui opti uslovi u radu neposrednih izvrilaca, nedostatak radnog prostora, neadekvatna primanja, to moe voditi odlivu kvalifikovanih kadrova i usporavanju procesa razvoja statistike i statistikog sistema. Nepostojanje adekvatnog pokazatelja, odnosno serije podataka (agromonetarne statistike, prihoda od proizvodnje, trokova i sl.) za sektor poljoprivrede na osnovu kojeg bi se na kvalitetan nain mogla vriti procjena kretanja BDV-i poljoprivrede i njenog doprinos u ukupnom BDP-u, iako poljoprivreda zauzima sve znaajnije mjesto u ukupnom obraunu BDP-a.

103

 Nepostojanje viegodinje serije podataka kvartalnog obrauna BDP-a, kao i serije kvartalnog BDV-a po pojedinim sektorima, to moe uticati na donoenje nekvalitetnih preporuka u ekonomskoj politici za pojedine sektore. Nedovoljna pouzdanost odreenog broja podataka, koje prikupljuju anketari. Strateki pravci razvoja a. Korienje svih vidova podrke i programa tehnike pomoi Monstatu u cilju stvaranja kvalitetnog kadra, koji bi mogao odgovoriti zahtjevima u procesu prihvatanja standarda EU. b. Obezbjeivanje adekvatnih prostornih i finansijskih mogunosti za to bolje funkcionisanje. c. Kontinuirano raditi na kvalitetu statistike u oblasti turizma (fizikih i finansijskih pokazatelja) uvoenjem istraivanja o potronji stranih turista, a sve u skladu sa standardima iz IRTS 2008 (International Recommendations for Tourism Statistics). d. Ustanoviti kompilaciju satelitskih rauna u turizmu i definisati periodiku obrade osnovnih agregata. e. Formirati bazu podataka za sektor poljoprivrede (osim broja individualnih gazdinstava, ukupno korienog zemljita, stonog fonda i sl. na osnovu popisa poljoprivrede) o prihodima i trokovima individualnih gazdinstava (ukoliko je mogue izraunati - procijeniti podatak) kako bi se mogla koristiti za kalkulaciju dodate vrijednosti i intermedijarne potronje sektora poljoprivrede u ukupnom BDP-u. f. Pored zapoinjanja obrauna kvartalnog BDP-a sa dodanom vrijednou po sektorima u tekuim i stalnim cijenama proizvodne strane, obraunati kvartalni BDP i po kategorijama potronje u tekuim i stalnim cijenama. Istovremeno raditi na obraunu godinjeg BDP-a po dohodovnom principu. g. Raditi na reviziji objavljenih podataka BDP-a za prethodni period primjenom metodologije ESA 2010. Operativne mjere Kljuni pravac aktivnosti treba da se odnosi na obezbjeivanje kvalifikovanog kadra, koji bi bio u stanju da iznese sva potrebna statistika istraivanja. Iako stoji injenica da se kontinuirano radi na edukaciji kadra putem raznih projekata, da se koristi mogunosti stairanja u Eurostat-u ili statistici drugih zemalja (kao to je Nacionalni institut statistike Maarske), neophodno je nai naina da se
104

edukovan kadar zadri. Podatak da je na kraju 2010. godine u Monstat-u bilo uposleno 125 lica, a na kraju 2012. godine 109 lica, a prema Pravilniku o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji (od 02.04.02008. godine) trebalo bi biti uposleno 203 lica, dovoljno govori o nedostatku broja uposlenih da bi sve statistike oblasti mogle uspjeno funkcionisati. Neophodno je obezbijediti i adekvatne prostorne, tehnike i materijalne uslove. Neadekvatno plaeni zaposleni nisu motivisani za poboljanje kvaliteta statistikih istraivanja. Kako satelitski rauni u turizmu (TSA - Tourism Satellite Accounts) po svom sadraju predstavljaju izuzetno znaajan set podataka kojima se omoguava mjerenje ekonomskih efekata turizma, neophodno je nastaviti aktivnosti na unaprjeivanju statistike u ovoj oblasti. Naime, nakon publikovanja podataka pilot projekta TSA za Crnu Goru u 2011. godini (sa podacima za 2009. godinu), potrebno je poboljati postojeu statistiku i ustanoviti nova istraivanja, koja e omoguiti formiranje kvalitetnih inputa za kompilaciju TSA, to je u skladu sa regulativom EU broj 692/2011. Istovremeno je potrebno ustanoviti dinamiku proizvodnje i obrade nekih od indikatora prikazanih u osnovnim tabelama TSA, kojim bi se na kvalitetniji nain omoguila kalkulacija BDVTD (bruto dodane vrijednosti turistikih djelatnosti), DBDVT (direktna bruto dodana vrijednost turistikih djelatnosti) i DBDPT (direktni bruto domai proizvod turizma). Kontinuirano raditi na unaprjeenju poljoprivredne statistike, na formiranju rauna u poljoprivredi i agro monetarnoj statistici na osnovu kojih bi trebala biti prikazana ukupna poljoprivredna proizvodnja. Iako je napredak u statistici poljoprivrede evidentan, neophodno je raditi na proizvodnji ekonomskih rauna u poljoprivredi. Uz proizvodnju na individualnim poljoprivrednim gazdinstvima i ukupnu proizvodnju poslovnih subjekata, a uz odgovarajuu statistiku cijena, dolo bi se do kvalitetnih pokazatelja potrebnih za kalkulaciju BDV-i sektora poljoprivrede. Stoga je neophodno iskoristiti pomo IPA projekta, koji je zapoeo u maju 2013. godine, a koji e uticati na jaanje statistike poljoprivrede u smislu poboljanja istraivanja metodom uzorka, unapreenja agro monetarne statistike, statistike umarstva i sl. Ovo je od posebnog znaaja kada se ima u vidu da sektor poljoprivreda (puni naziv je poljoprivreda, umarstvo i ribarstvo), ini oko 8% strukture BDP-a, a najvei dio bruto dodane vrijednosti (oko 80%) ovog sektora se radi na bazi procjene uz koritenje raspoloivih statistikih podataka ove oblasti. Tokom 2012. godine je odraen je obraun BDP-a u tekuim i stalnim cijenama za 2011. godinu (za 2010. godinu samo u tekuim cijenama), a u skladu sa novom
105

Klasifikacijom ekonomskih djelatnosti Evropske zajednice (NACE Rev.2). U 2012. godini i prvoj polovini 2013. godine objavljeni su preliminarni rezultati kvartalnog BDP-a za 2012. godinu i prvi kvartal 2013. godine, koji su podloni promjenama sve do objave podataka godinjeg BDP-a. Obrauni su sprovedeni za proizvodnu stranu, u tekuim i stalnim cijenama, primjenom indirektne metode i u skladu su sa novom klasifikacijom NACE Rev.2. Istovremeno su zapoete aktivnosti na implementaciji metodologije SNA 2008. Elaborirane su glavne izmjene u novoj metodologiji u odnosu na metodologiju Sistema nacionalnih rauna (SNA'93), a definisane su i prioritetne izmjene koje se trebaju implementirati u narednom periodu. Kako je sistem nacionalni rauna, odnosno obraun BDP-a, dio vrlo sloene i sveobuhvatne statistike, kontinuirano treba raditi na poboljanju svih statistikih istraivanja, koji se sprovode na mjesenom, kvartalnom i godinjem nivou. To e doprinijeti unapreenju obrauna godinjeg i kvartalnog BDP-a, kako u tekuim tako i stalnim cijenama, po djelatnostima na proizvodnoj strani i kategorijama potronje na potronoj strani BDP-a. Projekat koji e pomoi unapreenju statistikog informacionog sistema u Crnoj Gori, a koji je poeo u maju 2013. godine, dobrim dijelom obuhvata statistiku nacionalnih rauna (komponenta 2 iz Projekta). Projekat e, predvienim aktivnostima, uticati na dalju harmonizaciju nacionalnih rauna i statistike cijena sa EU standardima, u smislu poboljanja godinjeg i kvartalnog obrauna, prilagoavanjem metodolokih izmjena usklaenih sa primjenom ESA 2010. Istovremeno MONSTAT treba da radi i na obraunu BDP-a na dohodovnom principu, ime bi se upotpunila kompilacija ukupnog BDP-a za sva tri principa metoda (proizvodni, potroni i dohodovni). 2. Raunovodstveni i revizorski standardi i njihova primjena u Crnoj Gori Opis trenutnog stanja Primjena meunarodnih raunovodstvenih i revizorskih standarda i standarda finansijskog izvjetavanja (MRS, MSR, MSFI 27 ) crnogorskih preduzea ostaje nedovoljno adekvatna i pored znaajnih organizacionih i upravljakih napora i poboljanja u 2013. godini. Izmjene i dopune postojee raunovodstvenorevizorske regulative sprovedene tokom 2013. godine treba da obezbijede vii nivo usklaenosti nacionalnih propisa sa direktivama i pravnim tekovinama Evropske
MRS- Meunarodni raunovodstveni standardi, MSFI-Meunarodni standardi finansijskog izvjetavanja,MSRMeunarodni standardi revizije.
27

106

unije (acquis communautaire) i poveaju kvalitet podataka, naroito u domenu kriterijuma transparentnosti, uporedivosti, stalnosti i doslednosti u (fer) prikazivanju raunovodstvenih stanja i politika. Implementacija ovih standarda predstavlja praktino uputstvo za ureenje raunovodstvene prakse koji se moe jedinstveno primjenjivati na zemlje razliitih ekonomskih karakteristika, a sa druge strane, podrava cilj Crne Gore da ispuni kriterijume neophodne u procesu pristupanja Crne Gore EU u ovom domenu. Tim Svjetske banke je tokom 2006. godine boravio u Crnoj Gori i pripremio Izvjetaj o potovanju standarda i propisa (ROSC 28 ) koji se odnosi na raunovodstvo i reviziju u Crnoj Gori. ROSC-om su formulisane meusobno povezane i konzistentne preporuke kojima se u kontinuitetu poveava kvalitet i usklaivanje finansijskog izvjetavanja u Crnoj Gori. Preporuke ROSC-a imale su pozitivan ekonomski (posredni) znaaj po crnogorsku privredu (aktiviranje domae tednje, povlaenje vie stranih direktnih i portfolio investicija, olakavanje dostupnosti kreditima malim i srednjim preduzeima, jaanje korporativnog upravljanja, transparentnost, raunovodstvena etinost, kontinuiranost raunovodstveno-revizorskog obrazovanja, poteno (fer) prikazivanje, potovanje raunovodstvenih politika, uporednost i dr). Preporuke Svjetske banke su prihvaene od strane Ministarstva finansija Crne Gore i stejkholdera nadlenih za unaprjeenje kvaliteta finansijskog izvjetavanja u Crnoj Gori (Ministarstvo za ekonomski razvoj, Monstat, Centralna banka Crne Gore, Komisija za hartije od vrijednosti, Privredni sud Podgorice, Institut sertifikovanih raunovoa i Institut raunovoa i revizora Crne Gore). Takoe, Ministarstvo finansija Crne Gore osnovalo je Nacionalni Savjet za raunovodsvo i reviziju sa ciljem stratekog unaprjeenja raunovodstvenorevizorske prakse, upravljanja i raunovodstvenog organizovanja privrednih subjekata po stadardima MRS, MSR i MSFI u Crnoj Gori. Uraeni su Strategija i Akcioni plan i program operativnih i etapnih reformskih mjera i aktivnosti stejkholdera za poboljanje zakonskog okvira, institucija i raunovodstvene profesije i unaprjeenje poslovne i etike kulture. Cilj sprovedenih promjena je dostizanja vieg kvaliteta mikro i makro finansijkog izvjetavanja, koje e voditi usklaivanju crnogorskog regulatornog okvira bilansnog i drugog finansijskog izvjetavanja sa acquis-em. To je ukljuivalo rad na pripremi konsolidovanih finansijskih iskaza i propisa koji reguliu rad revizorskih agencija, centralizaciju baze zavrnih rauna, objavljivanje finansijskih iskaza i poboljanje njihovog

28

ROSC - Report on the Observance of Standards and Codes.

107

kvaliteta, elektronizacija raunovodstvene prakse, rad na finansijskom razvrstavanju privrednih drutava na mala, srednja i velika preduzea itd. Tokom 2013. godine primjetno je kanjenje u implementaciji stubova Akcionog plana u dijelu koji se odnosi na osnivanje tijela za javni nadzor rada revizora. Istovremeno, usvojenim izmjenama i dopunama Zakona o raunovodstvu i reviziji iz 2011. godine, utvreno je da se godinji finansijski iskazi dostavljaju Poreskoj upravi. Iako postojee zakonsko rjeenje odreuje mogunost dostavljanja godinjih finansijskih izvjetaja u papirnoj i elektronskoj formi, u praksi se jo uvijek ne koristi mogunost elektronskog dostavljanja ovih iskaza u jedinstvenu elektronsku bazu. Takoe, 2013. godine uoen je primjetan napredak u radu na obrazovanju raunovoa i revizora od strane Instituta sertifikovanih raunovoa putem seminara, kurseva, publikacija i sl., ime se znaajno doprinijelo viem kvalitetu raunovodstveno-revizorske prakse u primjeni MRS, MSR i MSFI u Crnoj Gori. Dodatna edukativna panja, naroito u pravcu irenja elektronizacije raunovodstvenog posla, treba biti usmjerena ka privrednim subjektima u optinama koje nemaju ovu praksu. Glavni rizici - Nekonzinstentna primjena usvojenih izmjena i dopuna Zakona o raunovodstvu i reviziji iz 2011. godine u dijelu koji se odnosi na punu i blagovremenu implementaciju Meunarodnih raunovodstvenih standarda i njihovih prevoda, kao i Meunarodnih standarda finansijskog izvjetavanja i Meunarodnih revizorskih standarda. - Nedovoljna institucionalna saradnja, kao i nedovoljan obim kontrolnih mehanizama za kvalitet rada raunovoa i revizora. - Neblagovremeno dostavljanje godinjih finansijskih iskaza Poreskoj upravi. - Nedovoljno poklanjanje panje kvalitetu popunjavanja obrazaca koji se predaju Poreskoj upravi. - Neadekvatan i nesinhronizovan pristup u razvoju raunovodstva i revizije, naroito usljed neredovnog odravanja sastanaka Savjeta za raunovodstvo i reviziju i neredovnog izvjetavanja o realizaciji implementacije Akcionog plana za unaprjeenje raunovodstvenih i revizorskih standarda. - Nepotovanje zahtjeva za finansijskim izvjetavanjem po MSFI, ime bi se ispunila obaveza da sva akcionarska drutva na listingu berze, u skladu sa pravnom tekovinom EU, blagovremeno objavljuju finansijske iskaze adekvatnog kvaliteta.
108

- Nekonzistentna primjena izvjetaja o radu menadmenta privrednih drutava, to je u suprotnosti sa EU Direktivom o transparentnosti. - Odsustvo nezavisnosti revizora. - Neadekvatno poklanjanje panje finasijskom izvjetavanju malih i srednjih preduzea. Strateki pravci razvoja - Raditi na daljem strunom jaanju raunovodstveno-revizorske profesije i prakse, kroz jaanje institucionalnog i pravnog okvira, kako bi se postigao zadovoljavajui nivo kvaliteta, primjene etikih standarda i kodeksa ponaanja, kao i ujednaenog i koherentnog kvaliteta izvjetavanja sa meunarodnim raunovodstvenim standardima. - Aktivno raditi na primjeni usvojenih izmjena i dopuna Zakona o raunovodstvu i reviziji, naroito u dijelu koji se odnosi na potovanje rokova i forme (u papirnoj i elektronskoj formi) za dostavljanje godinjih finansijskih iskaza Poreskoj upravi Crne Gore. - Obezbijediti koherentnu meunarodnu i domau saradnju sa adekvatnim institucijama. Posebno staviti akcenat na saradnju sa IFAC-om, Svjetskom bankom u ostvarivanju tehnike pomoi, prevoenju MRS i ukljuivanja u rad relevantnih tijela i institucija koja se bave raunovodstveno-revizijskom praksom. - Razviti mehanizme nadzora nad kvalitetom obavljanja raunovodstvene i revizorske prakse i institucionalni okvir eksterne kontrole kvaliteta godinjih finansijskih iskaza. - U nastavne planove odgovarajuih fakulteta, implementirati dobre raunovodstvene prakse i standarde, kao i etiki kodeks u cilju edukacije raunovodstvenog kadra. - Implementirati nova tehniko-tehnoloka rjeenja, kako bi se obezbijedila kvalitetnija povezanost obveznika dostavljanja finansijskih iskaza i obezbijediti internet komunikaciju u dostavljanju godinjih finansijskih iskaza Poreskoj upravi. - Raditi na implementaciji i fokusiranju MRS za mala i srednja preduzea koja su kvantitativno dominantna u crnogorskoj privrednoj praksi. Operative mjere Tokom 2014. godine potrebno je nastaviti sa implementacijom Strategije i akcionog plana za unapreenje kvaliteta finansijskog izvjetavanja u Crnoj Gori. Takoe, potrebno je pozvati ROSC delegaciju da ispita primjenu tj. realizaciju
109

Preporuka iz maja 2007. godine i na taj nain ocijeni napredak raunovodstvene i revizorske prakse u Crnoj Gori. Kako bi bila u skladu sa acquis-em, nezavisnost revizora treba da bude pojaana za javne privredne subjekte tako to e se zahtijevati rotacija kljunih revizorskih partnera na svakih (najvie) etiri do sedam godina. Nastaviti sa izvjetavanjem o napretku korporativnog upravljanja u akcionarskim drutvima u Crnoj Gori i izvjetavanjem o radu menadera koji se bave raunovodstvenom praksom, kako bi se dobila prava i kreirale neophodne mjere od strane nadlenih vlasti za unapreenje ove oblasti. Implementirati standarde u potpunosti. Tekua situacija je da su izvjetaji revizije sadrani u MSR okviru ali MRS nijesu u cjelosti prevedeni (IFAC prirunik) i usvojeni u Crnoj Gori. Nastaviti zapoete aktivnosti u okviru projekta REPARIS sa ciljem poboljanja standarda obrazovanja i sertifikacije raunovoa i revizora u okviru nadlenih nacionalnih tijela. Ubrzati razvijanje baze godinjeg elektronskog finansijskog izvjetavanja prvenstveno na sajtovima Poreske uprave, Ministarstva finansija Crne Gore, Komisije za hartije od vrijednosti. Jaati regionalnu saradnju, institucionalno i kontrolno povezivanje u oblasti raunovodstva i revizije, naroito kod prevoenja i tumaenja MRS i MSFI. U okviru nadlenih institucija kreirati instituciju zaduenu za kontrolu rada revizorskih i raunovodstvenih kua. Ojaati organizacioni dio/jedinicu u okviru nadlenog organa koji bi radio na kontroli usklaenosti finansijskih izvjetaja sa regulativom. Obezbijediti vii nivo transparentnosti poslovanja i izvjetavanja privrednih drutava, kao i informacije o lanovima odbora direktora, posebno u dijelu koji se odnosi na njihovo uee u vlasnikoj strukturi, kao i zarade menadmenta. Takoe, inicirati i objavljivanje (polu)godinjih finansijskih izvjetaja akcionarskih drutava koja se kotiraju na berzi na sajtu KHOV. Pootriti kontrolu i sankcije za firme koje ne dostavljaju godinje finansijske iskaze u zakonskom roku.

110