UNIVERZITET

SINERGIJA

FAKULTET ZA POSLOVNU EKONOMIJU DRUGI CIKLUS STUDIJA Poslovna ekonomija

ZAVRNI RAD

MARKETINKI PRISTUP POBOLJANJU KVALITETA USLUGA U OBRAZOVNOM SISTEMU SAVREMENOG DRUTVA RS

Mentor: Prof. dr Milenko Stani

Student: Aleksandar Boji 600011/12 - Bijeljina, 2013. -

Izvod Istraivanje treba da pojasni ulogu i znaaj marketing alata, ekonomske i socijalne psihologije, a prvenstveno psihologije marketinga u trinom privreivanju, odnosno sam znaaj i ulogu psihologije marketinga velikih ekonomija na savremeno (potroako) drutvo Republike Srpske. Naini kako nauka i savremeni pristup marketingu utiu na potroaa/korisnika, na njegove potrebe, ulogu i uticaj na drutvo, sistem vrijednosti, obrazovanje, motivaciju, interesovanja, uticaj mase na pojedince, uzroke ponaanja, obrade informacija i odluivanje o koritenju usluga vaspitno-obrazovnih ustanova osnovni su predmet i zadatak prouavanja ovog rada. Preduzea, javne vaspitno-obrazovne ustanove ili drave koja u poslovanju primjenjuju zakone trita postaju lideri koje konkurencija teko moe da prati. Na globalnoj svjetskoj sceni, danas, se mogu vidjeti i razlikovati veliki ekonomski kontrasti kao i izraena podjeljenost na bogate i siromane, razvijene i nerazvijene. Nikada se u cijelosti ne mogu sagledati svi problemi odreenog trita i uticaji vel ikih sila, ali se mogu stvoriti uslovi da drave u tranziciji i potroai uspjeno prate - brzo reagujui na sve promjene trinih uslova, stvarajui na taj nain savremeno drutvo u kojoj potroa nije pripadnik bezline mase pojedinaca koji miljenje o sebi temelje na osnovu svog materijalnog stanja. Ovaj novi kulturni potroa posjeduje svoj identitet i njeguje prave vrijednosti koje su zajednike u svim razvijenim dravama. Kljune rijei: trite, kultura, drutvo, obrazovanje, psihologija, masa/grupa, marketing alat, kulturni potroa, potroako drutvo, sistem vrijednosti...

Abstract The goal of this research is to explain the role and the importance of marketing tools, economic and social psychology, but before all, the role and importance of the marketing psychology large economies in terms of market profitability, concerning the modern (consumer) society of Republic of Srpska. The ways the science and the modern approach to the marketing influence the members of the consumer society, including their needs and roles in the same, as well as the value system, education, motivation, interests, the mass influence on individuals, the causes of behaviour, data processing and the decisions about the available services of educational institutions are the main issue that this research deals with. Companies, public educational institutions and countries which, in the matter of business, apply the laws of the market become the leaders that their competitors can hardly follow. Nowadays, the global scene shows the great economic contrasts as well as the obvious division between the rich and the poor, the developed and the undeveloped. It is never possible to examine the problems of a certain market altogether, nor it is possible to examine the influence of the most powerful countries, but certain conditions can be created so that the countries in transition and the consumers can make some progress by quick reactions to all the changes of the market conditions, thus creating the modern society where a consumer is not a member of an impersonal mass of individuals who form the opinion about themselves in terms of their financial status. This new cultured consumer possesses his or her identity and nourishes the real values which are common to all the developed countries.

Key words: market, culture, society, education, psychology, mass, marketing tools, consumer, consumer society, value system...

Sadraj
UVOD.............................................................................................................................................. 2 1. METODE RADA ................................................................................................................... 5 1.1. Predmet istraivanja .......................................................................................................... 5 1.2. Znaaj istraivanja ............................................................................................................. 6 1.3. Ciljevi istraivanja ............................................................................................................. 6 1.4. Hipotetiki okvir................................................................................................................ 7 1.5. Struktura rada .................................................................................................................... 7 2. TEORIJSKI OKVIR .............................................................................................................. 9 2.1. Razvojni put marketinga ................................................................................................... 9 2.2. Pojam psihologije marketinga ......................................................................................... 11 2.3. Ciljevi psihologije marketinga ........................................................................................ 12 2.4. Zadaci psihologije marketinga ........................................................................................ 13 3. NOVIJA ISTRAIVANJA .................................................................................................. 13 3.1. Savremeno (potroako) drutvo RS ............................................................................... 14 3.2. Psihologija potroaa ....................................................................................................... 18 3.4. Djeca kao pasivne rtve potroake kulture ili ............................................................ 23 3.5. Opaanje potroaa.......................................................................................................... 28 3.6. Sistem vrijednosti ............................................................................................................ 28 3.7. Stavovi koje imaju ........................................................................................................... 30 3.8. Potroako ponaanje ...................................................................................................... 31 3.9. Definisanje ponaanja...................................................................................................... 32 3.10. Razlozi istraivanja ponaanja potroaa ........................................................................ 33 4. OPIS POSMATRANOG SISTEMA ................................................................................... 35 4.1. Obrazovanje segment drutvenog sistema Republike Srpske ...................................... 35 4.2. Strategija razvoja obrazovanja Republike Srpske za period 2010-2014. ........................ 38 4.3. Indikatori kvaliteta .......................................................................................................... 41 4.4. Pokazatelji vrednovanja, pokazatelji nivoa ostvarenosti ................................................. 46 4.5. Programi kvaliteta, standardi i primjeri dobre prakse ..................................................... 47 4.6. Nacionalna strategija odrivog razvoja ........................................................................... 64 4.7. Jedan plan nije nita, u planiranju je sve ......................................................................... 66 4.8. Uoeni problem ............................................................................................................... 69 4.9. Uzrok ............................................................................................................................... 71 4.10. Menadment kvaliteta u obrazovanju.............................................................................. 72 4.11. Postojei nain rada sa osvrtom na budui problem ....................................................... 78 4.12. Jasni kriterijumi vrednovanja spreavaju nastanak problema ......................................... 85 5. REZULTATI ISTRAIVANJA .......................................................................................... 90 5.1. Nivoi ostvarenosti i instrumenti istraivanja ................................................................... 90 5.2. Organizacija i tok istraivanja ......................................................................................... 91 5.3. Nain obrade rezultata ..................................................................................................... 93 5.4. Prikazivanje rezultata ...................................................................................................... 98 5.5. Prijedlog rjeenja ............................................................................................................. 98 Zakljuak - mjere za unapreenje kvaliteta rada u osnovnom obrazovanju.................................. 99 Literatura ..................................................................................................................................... 104

UVOD
Stara poslovica kae: "Ako eli da osvoji neku dravu, poali vojsku, a ako hoe da je uniti, uniti im obrazovanje!" Rukovodei se hiljadugodinjim iskustvima slobodnog trita (Slika 1) moderne drave nauile su kako da upravljaju ekonomijama. Prouavajui ta iskustva, dole su do zakljuaka koje trebaju potovati, da se u inflaciji ne treba rasipniki ponaati, a da u recesiji nije dobro stezati kai i tedjeti. tednja, pogotovo u zaradama, ne dovodi do blagostanja jer smanjena potronja stanovnitva vodi u recesiju i stvara nezadovoljstvo javnog mnjenja, a ne dovodi do poveanja tranje i privrednog napretka ekonomije zemlje. Budet i dravna kasa se ne pune visokim poreskim stopama, nego niskim, koje e stanovnitvu stvoriti mogunost da ostavljaju vie dohotka za potronju, za zadovoljavanje vlastitih potreba, a time i do nove tranje, koja opet utie na poveanje proizvodnje i razvoj ekonomije. Politika snaga zemlje zavisi od ekonomske snage drave. Ekonomska politika ne moe i ne bi trebala dugo ostati u rukama politiara, pogotovo kod onih koji ne umiju da koriste savremene ekonomske instrumente u investicijama, potronji i zaposlenosti.1

Slika 1 Slobodno trite nekad

Ekonomije drava koje se oslone u svome razvoju na zakonitosti slobodnog trita i trine privrede, postae svjetske velesile. Usluna preduzea, a time i vaspitno-obrazovne ustanove koja posluju primjenjujui zakone trita postaju lideri koje konkurencija teko moe
1

Ilija B. Papak, Ima re trite, Miomen, Beograd, 1995., str 57

da prati. Na globalnoj sceni, danas, se mogu vidjeti i razlikovati veliki ekonomski kontrasti kao i izraena podjeljenost na bogate i siromane, razvijene i nerazvijene. Nerazvijenost, siromatvo, oskudica robe, netrino privreivanje prouzrokovani su odsustvom znanja o vlastitim mogunostima i spoznaje o snazi globalnog trita. Nedovoljna razvijenost domaeg trita i nedostatak zdrave konkurencije, prisustvo vjerskih predrasuda i razliitih ideolokih pogleda, kao i mnotvo razliitih drutveno-ekonomskim barijera mogu izazvati sumnju u poslovni uspjeh. Ali, sve navedene nedostatke moemo otkloniti stvaranjem zdravog modela otvorenog trita sastavljenog od slobodne konkurencije sa uticajem trinih mehanizama koji omoguavaju stvaranje zdrave konkurencije tamo gdje je nema, izjednaavajui tas na vagi izmeu ponude i tranje. Bez postojanja takvog, slobodnog trita svi poslovni subjekti bi izgubili orjentaciju kreui se u njemu, a drava bi postala komandant ije se naredbe ne bi razumjeli, a jo tee provodili. Da bismo shvatili njihov znaaj i ulogu moramo pojasniti osnovne pojmove i faktore koji utiu na trite i potroae, a posebno znaaj i ulogu psihologije (marketinga) u brojnim poslovnim aktivnostima. Iskustveno saznanje koje se stie vremenom trai mnogo odricanja i strpljenja, a to esto ne susreemo u poslovnom ambijentu na prostorima Bosne i Hercegovine, pogotovo je izraeno unutar entiteta Republike Srpske. Tehnoloka ekspanzija, koja je poela u evropskim zemljama neposredno nakon zavretka Drugog svjetskog rata, dovela je do strahovito brze organizacijske i strategijske rekompozicije tadanjih preduzea, a vojna tehnologija i proizvodni potencijali poeli su se koristiti za civilne potrebe. Uspon potroakog drutva u Evropi esto se identifikuje s amerikanizacijom evropske ekonomije i neraskidivo su vezani s istorijom evropskog kapitalizma i kulture.2 Amerika je u XX vijeku postala svjetski voa konzumerizama,3 a potroako drutvo irom svijeta razvijalo se pod uticajem i evropskih i amerikih kompanija. Potroako drutvo postalo je sredstvo manipulacije i propagande, ali i dio amerikog kulturnog imperijalizma usmjerenog ne samo prema ideolokim neprijateljima nego i prema ostatku svijeta. Stanovnitvo ratom opustoene Evrope vapilo je za proizvodima koja su im nedostajala tokom ratnog perioda, a potrebe za boljim uslovima ivota su
2

Peter N. STEARNS, Consumerism in World History. The Global Transformation of Desire, 2nd ed., New York London, 2006., str. 17.; Gary C. CROSS, Consumerism, Encyclopedia of European Social History from 1350 to 2000 , vol. 5, New York, 2001., str. 77. 3 P. N. STEARNS, n. dj., 40., str. 46.

svakodnevno rasle. Te potrebe potroaa su prepoznate, angaovani su strunjaci iz razliitih naunih oblasti da razvijaju novi koncept koji e se baviti istraivanjem ponaanja potroaa. Naune discipline kao to su psihologija, sociologija, socijalna psihologija, kulturna antropologija i ekonomske nauke pomogle su razvoju tadanjeg marketinga. Saznanjima do kojih su dole ove discipline razvijao se novi koncept koji istie da preduzea treba da postoje samo da bi zadovoljila potrebe potroaa. Ovakva potroako orjentisana marketing filozofija predstavlja sutinu marketing koncepta i razvoj novog modela drutva - potroakog. Identina situacija desila se na prostorima BiH i RS poslije graanskog rata. Dobro je poznata injenica da se odnosi ponude i tranje na tritu stalno i veoma brzo mijenjaju, a to sigurno utie na potroae. Ako se trini uslovi mijenjaju, logino je da se i zahtjevi potroaa mijenjaju, oni postaju sve sloeniji i zahtijevaju personalizovan tretman koji e biti osmiljen i projektovan po njihovoj mjeri. Da bi se shvatila vanost istraivanja fenomena potroakog drutva, postaviemo jedno naizgled jednostavno pitanje. Koliko se esto, u toku dana, ponaamo kao potroai? Odgovor na ovo pitanje dovee nas do nevjerovatnog saznanja da nam je itav dan ispunjen potronjom ili odlukama koje se tiu potronje. Od jutra kada ustajemo pa sve do veeri kada se spremamo za spavanje, svakog trenutka, razmiljamo o potronji. Kako se sve to manifestuje na savremeno (potroako) drutvo Republike Srpske gledano iz perspektive sektora usluga, naroito kada je u pitanju kvaliteta usluga u osnovnom obrazovanju, to predstavlja sutinu ovog istraivakog zadatka.

1. METODE RADA
Uzimajui u obzir specifinosti predmeta i ciljeva istraivanja u analizi emo primjeniti sljedee metode: - Osnovne metode, - Opte naune metode, - Metode i tehnike prikupljanja podataka. Od osnovnih emo primjeniti osnovne sintetike i analitike metode, a od opte naunih emo primjeniti hipotetiko-deduktivnu, statistiku i uporednu metodu. Od metoda i tehnika prikupljanja podataka primjeniemo analizu sadraja dokumenata koju emo staviti u dva nivoa : na nivo izvorne grae i na nivo sekundarne grae, kao i metod neposrednog posmatranja odnosno ispitivanja. Istraivanje je: - po kriterijumu optosti pojedinano istraivanje, - po kriterijumu svojstva predmeta preteno teorijsko istraivanje, - po kriterijumu vremena transferzalno istraivanje, - po kriterijumu pripadnosti nauci interdisciplinarno istraivanje, - po kriterijumu aktuelnosti predmeta aktuelno istraivanje, - po svrsi istraivanja kao kriterijumu verifikatorno istraivanje, - po kriterijumu naunog cilja deskriptivno sa elementima klasifikatornog istraivanja, - po kriterijumu uloge istraivanja u nauci primjenljivo i akciono istraivanje.

1.1. Predmet istraivanja

Istraivanje treba da prui osnovni uvid u sloenu problematiku sa kojom se susree graansko drutvo u tranziciji i uticaj na ovjeka. Polazna osnova istraivanja bazira se na nedovoljnom poznavanju faktora uticaja, tanije psiholokim aspektima koji utiu na aktivnosti potroaa/korisnika usluga. Odnosno, jedan dio istraivanja bavi se analizama faktora koja mogu dovesti do promjene drutvenih vrijednosti i stavova potroaa, a time indirektno dovodi do negativnih efekata u vaspitanju i obrazovanju i demografskih kretanja koje dovode do zatvaranja velikog broja kola u Republici Srpskoj. Predmet rada treba da pojasni ulogu i znaaj ekonomske psihologije, socijalne psihologije, a prvenstveno psihologije marketinga u trinom privreivanju, odnosno sam znaaj i ulogu psihologije marketinga u 5

stvaranju boljih uslova za nastup uslunih preduzeu na otvorenom tritu. Naini kako nauka i savremeni pristup marketingu utie na (psihu) potroaa korisnika usluga, na njegove potrebe, ulogu i ukljuenost u marketinkim aktivnostima, motivaciju, interesovanja, uzroke ponaanja, obrade informacija i odluivanje na kupovinu/korienje usluge bie predmet panje ovog istraivakog rada.

1.2. Znaaj istraivanja

Cilj rada je dokazivanje veze izmeu potreba potroaa i stvaranja povjerenja o proizvodu/proizvoau, odnosa izmeu ponude i tranje kao psiholokim fenomenom na tritu - s ciljem ukljuivanja novih znanja iz primjenjene psihologije, a koja e odre enom privrednom subjektu i njegovoj usluzi obezbjediti prednost na tritu. Dokazaemo da se primjenom naunih metoda i znanja iz psihologije marketinga moe obezbjediti povoljniji poslovni ambijent u ovom sektoru privredne djelatnosti. Posebna panja u istraivanju posveena je psiholokom pristupu marketingu i faktorima koji utiu na ponaanje potroaa/korisnike usluga u obrazovnom sektoru, ija primjena stvara mone alate za razumjevanje ponaanja i potreba korisnika usluga (potroaa). Ona nam pruaju preliminarne informacije za razna ispitivanja poslovanja i daju smjernice za donoenje adekvatnih poslovnih odluka menadmenta javnih vaspitno-obrazovnih ustanova. Hipotetiki okvir istraivanja treba da daje smjernice potrebne za zaustavljanje pada kvaliteta u obrazovanju i u postavljanju ili restruktuiranju organizacionog sistema, tj. aktuelnost problematike rada treba da odredi nain primjene marketinkih alata i koncepcije u obrazovanju RS, a primjena inovacija, savremenih tehnolokih i naunih dostignua dovele bi do sistemskog rjeenja pitanja razvoja i odravanja kvaliteta u obrazovnom sektoru Republike Srpske.

1.3. Ciljevi istraivanja

Nauni cilj ovog rada jeste nauna deskripcija u procesu primjene marketinkih metoda, psiholoke analize ponaanja potroaa, kulturnih, drutvenih i potroakih aktivnosti, kao i primjene novih metoda strategije razvoja na tritu zemalja u tranziciji. Istraivanje, njen empirijski dio, daje nam osnove za izvoenje zakljuaka o praktinoj primjeni psihologije i efekata na psihu ljudi, potroakoj poasti i definisanja metoda uticaja globalizacije na zemlje u tranziciji. 6

Drutveni cilj istraivanja, na osnovu analize psiholokih i drutveno-ekonomskih faktora, kao i uvaavanja novog pristupa prema potroaima, omoguava nam da shvatimo: Ulogu potroaa u savremenom drutvu; Uticaj potroake kulture, politike i masovnih medija na ponaanje potroaa; Ulogu i znaaj psihologije marketinga; Potrebu za pronalaenjem novih sistema vrijednosti ili mijenjanje postojeih; Da li je potronja zemalja u tranziciji postala sama sebi svrha i da li zbog toga nisu u stanju oivjeti vlastitu privredu, obezbjediti ekonomsku i politiku samostalnost, jaanje institucije porodice i stvoriti uslove za pristojan (odriv) ivot svojih graana.

1.4. Hipotetiki okvir

Hipoteza: -Primjenom marketinkog koncepta poslovanja mogu se stvoriti potrebni alati koji e kroz istraivanje uskih grla dovesti do njihovog otklanjanja, a time i do zaustaviti pad kvaliteta u sektoru obrazovanja RS - obezbjediti uslovi za postepen oporavak obrazovnog sistema. Podhipoteza: - Strategijskim marketinkim pristupom mogue je ublaiti negativana trend potroake kulture, a aktivnim i produktivnim odnosom svih zainteresovanih strana mogu se kreirati nove drutvene vrijednosti koje omoguavaju malim ekonomijama i njihovim obrazovnim sistemima da pronau vlastiti razvojni put ka savremenom drutvu graana. Mijenjajui sebe, svoju svijest i stavove (danas) ovjek stvara bolju budunost i kvalitetniji ivot za svoje potomstvo. Na osnovu postavljene hipoteze i ciljeva proistekla je i specifina struktura rada.

1.5. Struktura rada

Prvi dio rada objanjava metodoloki okvir rada, tj. objanjava koje su osnovne, opte naune metode i tehnike prikupljanja koritena za dokazivanje saznanja o faktorima koji utiu na sam predmet istraivanja. U ove svrhe koriste se razliiti instrumenti analize, a posebna pana se daje analizi psiholokih faktora i analizi drutveno-ekonomskih pokazatelja, kao i upotrebu deduktivnih metoda. Metodama e se tumaiti nedostaci u strategiji razvoja vaspitnoobrazovnih ustanova koji dovode do stagnacije, pada kvaliteta i poslovnih sposobnosti. 7

Drugi dio ili Teorijski okvir objanjava savremeni pristup psihologiji marketinga, ciljeve i zadatke u poslovnim aktivnostima preduzea, a pogotovo mogunosti primjene njegovog koncepta, strategije i alata na preduzea u sektoru uslunih djelatnosti obrazovni sektor. Trei dio, pod nazivom Novija istraivanja objanjava saznanja do kojih se dolo o nainu ponaanja potroaa, psihologije potroaa, pogotovo o opaanjima, sistemu vrijednosti, stavovima koje imaju, definisanju ponaanja, kao i razlozima praenja tog ponaanja. Savremeni koncept koji objanjava drutvene vrijednost novog potroakog drutva nastali pod uticajem marketinga velikih kompanija u kojem potroai, naroito djecapotroai, ine kljuni segment uspjeha i gdje se definiu naini komunikacije unutar malog trita, a sve s ciljem stvaranja osvjetenog potroaa koji ima vlastiti identitet i njeguj e iste vrijednosti zajednike svim graanima razvijenih zemalja svijeta. etvrti dio, objanjava karakteristike posmatranog sistema i definie strateke aktivnosti koje treba razvijati na due staze kako bi se poslovanje sektora uslunih djelatnosti (obrazovanja) uspjeno revitalizovalo i uskladilo sa potrebama drugih sektora, naroito sektora privrede i trita rada. Indikatore kvaliteta, programe, standarde, nacionanu strategiju odrivog razvoja. Uoene probleme na koje treba obratiti panju prilikom analize uslova u kojim se nalazi ustanova, naine praenje i efikasno koritenje potencijala ustanove, korektivne aktivnosti, kriterijumi vrednovanja u cilju spreavanja nastanka problema ili pronalaenje modaliteta za otklanjanje uzroka problema. Peti dio objanjava rezultate istraivanja, tanije nivo ostvarenosti i instrumente, organizaciju i tok istraivanja, nain obrade rezultata, prikazivanje rezultata i prijedloge rjeenja.

2. TEORIJSKI OKVIR
U ovom dijelu objasniemo istorijski tok razvoja potroakog drutva s akcentom na dimenzije uticaja na brojne segmente drutva u Republici Srpskoj, a samim tim i na sektor obrazovanje. Uspon potroake kulture i potroakog drutva nije mogue objasniti a da prethodno ne ukaemo na ulogu marketinga u tom razvoju. Detaljnije u nastavku

2.1.Razvojni put marketinga

Pojam marketing je prije dvadesetak godina kod nas bio skoro nepoznat, dok je danas nezaobilazan termin ne samo u medijima, ve i u svakodnevnom govoru. Marketing je rije anglosaksonskog porijekla koja se ne moe precizno prevesti na na jezik, ali priblina interpretacija je strategija plasmana. Prema ekonomskom leksikonu marketing je kovanica koja znai stavljanje na trite, trgovanje, trina aktivnost ili odnos prema tritu. U rijeniku socijalne psihologije marketing je sveukupna aktivnost i funkcija preduzea koja su usmjerena na plasman i podreivanje korisnika interesima i ciljevima prualaca usluga. Marketing je svakako dio savremene kulturne komunikacije unutar odreene drutve zajednice. Marketing predstavlja potroaki/korisniku fokusiranu poslovnu disciplinu, koja je zainteresovana da obezbjedi zadovoljstvo potroaa/korisnika i da utie na odluke o kupovini roba, usluga, ideja i stvari.4 Po Stantonu marketing je obavljanje poslovnih aktivnosti koje usmjeravaju tok robe i usluga od proizvoaa/prualaca usluga do potroaa ili korisnika u cilju najboljeg zadovoljenja potreba potroaa/korisnika i ostvarenja ciljeva preduzea.5 Prema Filipu Kotleru, jednom od osnivaa nauke o marketingu, marketing je upravljaki proces, uz pomo koga pojedinci i grupe obezbjeuju sebi ono to im je potrebno i ono to ele, kroz stvaranje i razumjevanje proizvoda/usluge i vrijednosti sa drugima. U dananjem konkurentskom okruenju, sredite panje na zadovoljstvo korisnika usluga (u daljem tekstu: potroaa) je ono to je sutinsko za uspjeh svake organizacije ili poslovne aktivnosti. Marketing predstavlja potroaki usredsreenu poslovnu disciplinu, koja mora biti zainteresovana da obezbjedi odgovarajue zadovoljstvo potroaa i da utie na njihove odluke o kupovini roba, usluga, ideja i stvari.

4 5

Manojla Zrni, Menadment dogaaja, Fakultet za poslovne studije, Banja Luka, 2006., str. 20 Stipe Lovreta, Hasan Hani i Jelena Ai, Marketing, Beograd, 2002., str. 10

Marketing je zaokruen ekonomski proces koji dovodi u kontakt proizvodnju i potronju i na taj naim omoguava vrenje razmjene. Kao poslovna funkcija marketing dolazi do izraaja u zadovoljavanju potreba i zahtijeva potroaa za odgovarajuim asortimanom i kvalitetom roba i usluga. Marketing kao poslovna koncepcija oznaava aktivnu orjentaciju preduzea prema tritu koja se zasniva na planiranim potrebama i zahtjevima potroaa. Kao nauna oblast marketing se javlja u SAD-u 1900. godine i od tad se usavrava. Zavisno od poslovne politike koju su vodile prema tritu, proizvodna preduzea su prolazila kroz sledee orjentacije: a) Proizvodnu6, b) Prodajnu7, c) Marketing orjentaciju8 i d) Marketing kontrolu9.

U ovom stadijumu, koji u SAD traje priblino od 1900 -1930. godine, itava aktivnost preduzea bila je

usmjerena ka poveanju obima proizvodnje materijalnih dobara. Proizvodna orjentacija podrazumijevala je tenju da se proizvede to vie robe dobrog kvaliteta, ali se pri tome nije vodilo rauna o potrebama trita. Proizvodi se za nepoznate potroae. Ponuda roba je jo uvijek manje od tranje i kupovne moi potroaa. Buran razvitak proizvodnih snaga dovodi do vee ponude od njene tranje. To dovodi do ekonomske krize 1929 -1933. godine kad zavrava stadijum proizvodne orjentacije.
7

Osnovno pitanje ove orjentacije jeste: kako prodati sve to je ve proizvedeno. Dakle, kako osvojiti trite,

pronai kupca? Prodajnu orjentaciju karakterisala je ideja da se sve moe prodati uz pomo agresivne propagandne kompanije. Potrebno je da proizvoai prvo ustanove stvarne potrebe i elje potroaa, pa tek onda na osnovu tih podataka konstruiu proizvod o kome e preko marketinke kampanje obavjestiti potroaa o tom proizvodu i motivisati ga na kupovinu. Ova orjentacija trajala je priblino od 1930 -1947. godine.
8

Prvo se postavlja pitanje ta je mogue prodati na tritu, pa tek onda to i proizvoditi. U centar pan je se stavlja

potroa. Proizvoai moraju da istrauju potrebe potroaa, njihove navike, ukuse, obiaje, kupovnu mo i sl. Marketing orjentacija je definisana pedesetih godina dvadesetog veka (1947-1969), a do danas je prola tri faze u svom razvoju i to: ponaanje potroaa, integrisani marketing i drutveni marketing koncept.
9

Stadijum marketing kontrole nastaje sedamdesetih godina transformacijom marketing orjentacije u vii stadijum

koji je otriji, aktivniji i konkretniji odnos preduzea prema tritu. Planirani rezultati poslovanja se ostvaruju sa potpunim zadovoljavanjem potreba.

10

2.2. Pojam psihologije marketinga

Psihologija marketinga predstavlja novu i primjenjenu poslovnu disciplinu, nastalu u uslovima savremenog i razvijenog potroakog drutva, a bavi se istraivanjem trita, psihologijom potroaa (njegovog opaanja, sistema vrijednosti, stavova, motiva, navika, crta linosti), psihologijom uspjenog dizajniranja robe (boja, oblik, veliina), kao i prirodom oglaavanja (reklamna poruka mora biti uoljiva, jasna, privlana, laka za pamenje itd.) i uticajem ekonomske propagande na porast nekog proizvoda ili usluge. U savremenoj psihologiji marketinga ne obraa se panja samo na istraivanje, esto nesvjesnih i iracionalnih motiva za kupovinu, ve i na stvaranje odreenih potreba za kupovinom izvjesnih proizvoda (statusni simbol, simbol sigurnosti, seksualne potencije itd.). Iza uspjene marketinke akcije (ispitivanje trita, kreiranje i lansiranje novog proizvoda, reklamiranje putem oglasa i spotova, praenje efekata oglaavanja itd.) danas stoje itavi timovi strunjaka (osim psihologa tu su ekonomisti, sociolozi, slikari, reiseri itd.). Psiholoki marketing treba da postane alat, instrument preduzeu koje eli da sebi i svome proizvodu ili usluzi obezbjedi mjesto na otvorenom tritu i prikae ga u to boljem svjetlu. Naravno, sve to uz potovanje ekonomskih zakonitosti, zakona trita, novih standarda kvaliteta i zadovoljavanja potreba potroaa. Svaka kupovina/koritenje proizvoda ili usluge treba rezultirati stvaranje povjerenja potroaa prema pruaocu usluge. Vee povjerenje u pruaoca usluge ili uslugu donosi finansijsku stabilnost, sredstva koja stimuliu pruanje kvalitetnih usluga, vea sniavanja trokova, a nii trokovi utiu na cijenu usluge to stvara vei profit preduzea. To je sutina itavog sistema trine privrede tj. stvaranje povjerenja potroaa. Povjerenje potroaa odrava u ivotu itav sistem i dovodi u ravnoteu trine mehanizme. - Kako postii da povjerenje bude na odgovarajuem nivou? Taj odgovor treba sebi dati u zadatak psihologija marketinga. Greka je pojedinaca ili preduzea koji misle da su oni ti koji dre sve konce u svojim rukama, koji sebe nazivaju vladarima trita. ivei u zabludi, ubjeuju sebe da mogu kontrolisati cjelokupno trie, zaboravljaju da se bez potovanja trinih zakona toak sudbine zaas okrene u korist nekog drugog.

11

Kk Smit rk: N kum mi vru d dbrdunsti msr, pivr i pkr, v d njihvg uvnj vlstitg intrs.

2.3. Ciljevi psihologije marketinga

Psihologija marketinga, kao posebna grana marketinga, bavi se prouavanjem mnogostrukih, dinaminih, uzajamnih, reciprono odreenih procesa i odnosa u razmjeni sa osnovnim ciljem da se omogui i olaka usklaivanje potreba, elja i ciljeva potroaa/korisnika s jedne strane i ciljeva preduzea ili organizacije s druge strane. po prof. dr M. Franesko. Usmjerenost na potroaa (kao jedan od ciljeva) izrasta iz prihvatanja preduzea i provoenja marketinkog koncepta, filozofije organizacije posla koja istie etiri zakljuka: Uspjeh svakog preduzea najvie zavisi o potroau i tome to je on spreman prihvatiti i koliko je spreman za to platiti. Preduzea moraju biti svjesna zahtjeva trita, najbolje da toga budu svjesni mnogo prije samog poetka proizvodnje odnosno, u sluaju industrije visoke tehnologije, ak mnogo prije planiranja pruanja usluge. Zahtjevi potroaa moraju se kontinuirano pratiti i mjeriti kako bi preduzea kroz razvoj usluga i trita stalno bila u prednosti pred konkurencijom. Top menadment mora postii integraciju svih komponenata marketinke strategije (ili etiri P: razvoj usluge, plaanje ili cijene, usluna mjesta ili distribucija, i promocija) u jedinstven strateki plan zasnovan na znanju o potroakom ponaanju. Moemo rei: Zapoeti sa zahtjevima potroaa, s time to potroai kupuju ili koriste, to je njihova stvarnost i koje vrijednosti imaju to je bit marketinga (Drucker, 1985.). 12

Stalno poveanje broja konkurenata u marketinkom okruenju preduzeima postavlja imperativ razumijevanja potroaa, a poseban se akcent stavlja na njihov naina donoenja odluke, kako bi to vie poveali svoju konkurentnost. U konkurentskom ekonomskom sistemu razvoj preduzea zahtijeva precizno znanje o potroaima/korisnicima usluga: kako, zato i gdje kupuju ili koriste usluge i ta tano kupuju ili koriste. Marketing stratezi stavljaju naglasak na potrebu znanja menadera o tome ko su njihovi potroai/korisnici i zbog ega biraju ba njihove proizvode/usluge, a ne one konkurentskih firmi. Ciljne aktivnosti psihologije marketinga na koje marketing stratezi preduzea moraju u razradi marketinkog koncepta i postavljanju strategija poslovnih aktivnosti organizacije misliti: Shvatiti znaaj ponaanja potroaa/korisnika za donoenje menaderskih odluka Upoznati se sa modelom ponaanja potroaa/korisnika Navesti elemente modela ponaanja potroaa/korisnika ili ciljne grupe Objasniti elemente modela ponaanja potroaa/korisnika.

2.4. Zadaci psihologije marketinga

Upoznavanje potroakih potreba, otkrivanje naina potroakog odluivanja i ponaanja te otkrivanje razlika meu potroaima/korisnicima neke su od glavnih zadaa psihologije marketinga. Psihologija marketinga (PM) postala je mjeovita disciplina koja se ubrzano razvilja otkako je masovni neizdiferencirani marketing zamijenjen strategijom usmjerenom na potroaa ili korisnika.

3. NOVIJA ISTRAIVANJA
Na savremenom tritu prodaja i usluivenje se ne odvija bez tekoa i zastoja. Poslovanje preduzea, u naem sluaju kolskih ustanova, izloeno je riziku i nezavisnosti, istraivanje trita postaje nunost od koje zavisi budunost poslovnog uspjeha ustanova. Istraivanjem trita ne mogu se ukloniti rizici u poslovanju ali se mogu znatno ublaiti. Loe osmiljen obrazovni sistem dugoroko ugroava kvalitet ivota svih graana koji ive na ovim prostorima. Vaspitno-obrazovne ustanove trebaju se funkcionisati na isti nain kao i svako drugo proizvodno ili usluno preduzea, gledajui iz tog ugla moemo i njih tretirati na isti

13

nain, kako u organizacionom tako i svakom drugom pogledu. kole mogu vriti istraivanja vlastitih trita i na osnovu dobijenih rezultata istraivanja praviti vlastite razvojne planove. Predmet istraivanja trita moe se svrstati u osnovna podruja, kao to su: a) istraivanje opte ekonomske situacije, b) istraivanje trita u uem smislu i c) istraivanje instrumenata marketiga koji pruaju alate za implementaciju kvaliteta. Svaki istraivaki plan treba da sadri sledee osnovne elemente: cilj istraivanja izvore informacija za istraivanje metode istraivanja (prikupljanje, obrada i analiza informacija) vrijeme potrebno za istraivanje trokove istraivanja. Prema oblasti istraivanja u kojoj se preteno koriste metode istraivanja se mogu podijeliti na: metode istraivanja pruenih usluga metode istraivanja cijena (trokova) usluga metode istraivanja distribucije znanja metode istraivanja promocije metode istraivanja konkurencije i dr. Na osnovu istraivanja trita, strunih analiza i razvijenog sistema planiranja vri se formiranje odgovarajue ponude usluga u skladu sa uoenim potrebama i zahtjevima potroaa. To je kljuni dio marketing-aktivnosti uslunog preduzea (kolskih ustanova).

3.1. Savremeno (potroako) drutvo RS

Prilikom istraivanja trita ne treba zaboraviti istorijsko nasljee, razliite drutvenoekonomske i politike sisteme koji su im prethodili. Predratna amerikanizacija jugoslovenskih prostora ostavila je traga na drave koje su nastale njenim raspadom. Taj ameriki model drutva, ali i kulturoloko nasljee Otomanskog carstva10, izvrio znatan uticaj na svijest i kulturoloke navike stanovnitva Republike Srpske i predstavlja nau stvarnost. Nain ivota po uzoru na Ameriku i kupovina u trnim centrima postala je dominantan nain ivota krajem
10

V vijekova vladavine Otomanskog carstva na prostorima sadan je BiH

14

XX vijeka, nudei slobodu izbora, donosei zadovoljstvo kupcima i pokazujui materijalni napredak i rast ivotnog standarda zemlje.11 Rast popularnosti trgovakih centara i megamarketa moe se opravdati injenicom da su oni igrali veliku drutveno-socijalu ulogu kroz zapoljavanje nove radne snage, to ozbiljno utie na produktivnost rada, u velikoj mjeri gura proizvodnju na modernizaciju i zato ostavlja vie vremena za slobodni izbor, za rekreaciju, oslobaa potroae nekorektnosti prilikom klasine maloprodajne kupovine. Kroz sve navedene aktivnosti potroau se konstantno nametalo da preuzme zapadni marketinki model u uvjerenju da u toku besplatne sedmodnevne degustacije mnogi graani nee propustiti da probaju ponuene specijalitete, pa e samim tim mnogi postati i kupci ovih proizvoda. Graanima se ezdesetih godina prolog vijeka nudio ovaj ameriki model drutva i potroake kulture, ali se njena implementacija odigrala skoro neprimjentno, u poslijeratnom period (tanije poslije 1995. godine), zahvaljujui naunom pristupu stranih marketinkih kua, koje su psiholokim djelovanjem na svijest graana, i uveli potroaku kulturu na mala vrata. Po Patricku Pattersonu, radi se o hibridu potroake kulture i drutva koja je obiljeena mnogim oiglednim slinostima s klasinim potroakim drutvima Zapada, to Republiku Srpsku ini kvazikapitalistikom dravom koja se jo nije oslobodila ni osmanskog feudalistikog uticaja usaenog u mentalitet ljudi sa ovih prostora. Od tog kvazikapitalizma korist najvie ima amerika strana, koja je tako na duge staze amerikanizovala nae drutvo, a uspon konzumerizma u Srpskoj za njene kreatore predstavlja jednu od znaajnijih linija u usvajanju amerikih drutvenih vrijednosti i artikulisanju elja da se dostigne ameriki san. Otvaranjem vrata tekovinama amerike civilizacije u sferama svakodnevnog ivota vlast Republike Srpske je pacifizovala svoje drutvo i uinila da njeni gradani imaju vie formalnih sloboda od ostalih zemalja u regionu. Koliko je to bila i stvarna elja svih njenih graana a koliko uticaj konzumerizma pokazae vrijeme. U poslijeratnom periodu RS je bila prisiljena da dovri reformu obrazovnog sistema (zapoetu uvarovom reformom '80. godina) za koju nije imala ni finasijskih sredstava ni kvalitetnog kadra kako bi realizovali sloen posao kojem nisu bili dorasli. Reforma je sprovoena ad hoc i na nain kako su dozvoljavali raspoloivi resursi. Oteavajua okolnost
11

Rachel Bowlby, Carried Away: The Invention of Modern Shopping , New York, 2001., str. 3.

15

bila je tranzicija drutva i privrede koje je iz socijalizma i zatvorene - planske ekonomije prelazilo na globalno otvoreno trite, to je bio jo jedan krupan zalogaj za ratom opustoeno i ekonomski (ali i u svakom drugom pogledu) nerazvijeno drutvo RS. Nedovoljno edukovani, za tako veliki stepen slobode izbora i mogunosti, graani RS prinueni su, ili bolje reeno natjerani, da prihvate novi drutveni model i zaborave na dotadanje tradicionalne vrijednosti drutva. Zahvaljujui neobrazovanosti graana u RS zapadna demokratija lako se ukorjenila, a da prethodno, od strane relevantnih institucija, koje su nas predstavljala u tom periodu, nisu prilagoene naem mentalitetu12 i potrebama, ve je takva demokratija preputena da sama sebi da nae mjesto u novoj i nepripremljenoj drutvenoj sredini. Nakon dvadeset godina preputanja samoj sebi ona je stvorila surogat amerikog potroakog drutva, novi kulturoloki model, koji nijedna razvijena zemlja ne shvata ozbiljno, ve koriste njegove slabosti da profitiraju i skoro besplatno troe prirodne i ljudske resurse Republike Srpske npr. odliv mozgova u razvijene zemlje13. Previsoko postavljeni ciljevi, u to vrijeme, doveli su do procesa erozije kvaliteta obrazovnog sistema, ije posljedice smo poeli da osjeamo u znatnoj mjeri poslednjih godina. Hiperprodukcija kadrova u obrazovnim ustanovama nije usklaena sa potrebama trita i sprovoena je po sistemu da kvantitet daje kvalitet, to je rezultiralo velikim brojem nezaposlenih koji moraju godinama ekati posao ili se dodatno izlau novim trokovima dokvalifikacije i prekvalifikacije u nadi da e poslije toga pronai bilo kakav posao. Akademik Drago Brankovi, dekan na Filozofskom fakultetu Banja Luka i pored toga istie da Srpskoj nedostaje jo 400 doktora nauka (profesora na fakultetima). Nuda nas tjera da se mijenjamo14 Da narod osjeti poboljanje uslova ivota, koje na vlast i politiari stalno obeavaju, drava mora se upustiti u sistemske promjene. Pojedinac, ma koliko bio sposoban i moan, ne moe sam postii znaajnije rezultate rijei su sociologa Sreka Mihajlovia. Kozmetike promjene nisu sistemsko rjeenje, one su stvar dnevne politike, to, gledano dugorono, ne moe dati znaajnije rezultate na due staze. Prije dvadesetak godina kultura je bila simbol otpora nepravdi zapadnog svijeta prema RS, nacionalistikim tenjama i zatvorenosti koja je prirodni protivnik kulturnog napretka. Kultura, jednog naroda, je motor promjene drutvene svijesti. Na pitanja ime se motiviu intelektualci i akademska zajednica, nazire se
12 13

Najbolji opis mentaliteta naeg naroda dao je Aribald Rajs, prije 100 godina, u djeli: ujte Srbi! Od zavretka rata do danas iz BiH je otilo 20.000 visokokvalifikovanih kadrova 14 D. Stevanovi, Nuda nas goni da se menjamo, Veernje novosti, Beograd, 15.avgust 2013., str. 2.

16

kao odgovor - motiv je koristoljublje, (line) finansijeske ili druge prirode. Pridoli kapitalizam i konzumerizam je od ovih ljudi napravio sirotane u materijalnom smislu, a duhovne su vrline potpuno izbaene iz vizure. To je svojevrsni dio paket-aranmana amerikog socio-kulturolokog modela modernog ovjeka15. Strateki gledano: sposobni ljudi koji bi umjeli da predloe neto baeni su na marginu, a vodeu rije u kulturi i obrazovanju imaju kulturni i obrazovani politiki povjerenici koji kao akciju, biraju sebinost. Ono to sigurno moemo jeste da sebe i vlastite stavove mijenjamo i prilagoavamo uslovima u kojima se nalazimo. Ali, im uspijemo da ostvarimo mali uspjeh poinjemo da se uljuljkavamo u vlastite snove, nerealne nade i zanosimo da e se time nastaviti neko drugi baviti i da smo mi do sada dovoljno uinili. Svaka zamisao da jedan ovjek moe da donese preokret, bez uea ire zajedince, u bilo emu je iluzija s kojom se narod na ovim prostorima ve dugo batrga. Apsurdno je oekivati da pojedinac donese rjeenje zabluda je od kojeg patimo ve vie stotina godina. Hitno nam je potrebna promjena svijesti, ali ne pojedinana nego kolektivna promjena svijeti o vitalnim interesima naroda u RS. Poznati nobelovac O. Pamuk kvalifikovao je politiku kao dosadnu ljudsku aktivnost, ali ne i kod nas gdje se rijei politiara ve godinama pomno sluaju i itaju sa najveom panjom. Dozvolili smo da nam se politiari podvuku pod kou, poklonili smo im iluziju o boanskim osobinama koje ih navodno krase. Oni su postali dijelovi porodice i line intime, neko bez ijeg je miljenja nezamislivo bilo ta zapoeti raditi, pa se ovjek nekad zapita ima li bilo koje stvari na svijetu da se njih ne tiu. Toliko smo zavisni, nalazimo se na ivici da postanemo idealan kolektiv i ivimo partijsku dravu. Nil Ferguson je jedan od najuticajnih britanskih istoriara. Predaje istoriju na Univerzitetu Harvard i poslovno upravljanje na Harvardskoj poslovnoj koli. Ferguson, u svojoj knjizi Kolos: Uspon i pad amerike imperije objanjava kako je bilo mogue da britanska imperija od 60 miliona stanovnika vlada nad 400 miliona graana Indije. Jednostavno, on kae da je britansko carstvo, kao i svako drugo, zavisilo od lokalne kolaboracije i da bez saradnje i pristanka lokalnih administratora i graana da sprovode odluke u korist Londona nikada ne bi bilo mogue da Britanija osvoji Indiju i da je dri kao svoju koloniju. Jo jedan Britanac, Pedi Edaun, koji je sluio kao predstavnik jedne sline imperije u Bosni i Hercegovini, potvruje sve ovo u svojoj knjizi Maevi i plugovi gde pie da
15

Opis stanja u savremenom drutvu dao je harlie Chaplin u svojim filmovima, naroito u Modernim vremenima

17

njegova tzv. bonska ovlaenja nikada ne bi uspjela da nije bilo konanog prihvatanja njegovih naredbi od strane onih koji su bili subjekat tih naredbi. On dodaje da bi bez javnog pristanka politiara i graana BiH njegova ovlaenja u sutini bila beznaajna i nemogua da se koriste. Ferguson i Edaun, u svojim djelima, priznaju da je bez saglasnosti malih zemalja i njihovih politiara i vlasti nemogue graditi bilo kakvu imperiju, pogotovo zbog toga to ne postoji politika volja u zapadnim zemljama za korienje vojne sile u svrhu stvaranja i odravanja takve imperije; a jo vanije, ne postoji mogunost da javnost u Americi i u EU podri izgradnju takvih imperija za koje bi bilo potrebno puno finansijskih sredstava i ljudskih rtava. Nekad se ini da i neki lokalni politiari na Balkanu, ali i politiari iz drugih dijelova svijeta takoe ale za istom zapadnom hegemonijom. Moda to ele zato to nisu sposobni da se sami izbore sa problemima ili zbog toga to ele vlast bez ikakve odgovornosti. Ali, da se vratimo naem istraivanju i objasnimo novija saznanja o potroaima koja e objasniti razloge sadanjeg stanja u sistemu obrazovanja RS, a na osnovu kojih e se pristupiti izboru alata za rjeavanje nagomilanih problema.

3.2. Psihologija potroaa

Upoznavanje potroaa, njegove psihe, spada u relativno novu oblast istraivanja, psihologija potroaa koristi koncepte razvijene u drugim naunim disciplinama, kao to su psihologija, sociologija, socijalna psihologija, kulturna antropologija i ekonomske nauke. Psihologija se bavi prouavanjem pojedinaca. Njome se obuhvata prouavanje motivacije, percepcije, stavota, linosti i uenja. Svi ovi faktori su sastavni elementi shvatanja ponaanja potroaa koje svako preduzee, a samim tim i kole moraju poznavati i analizirati. Sociologija se bavi prouavanjem grupa. Grupno ponaanje esto se razlikuje od samostalnog djelovanja pojedinaca. Uticaj lanova grupe, strukture i porodice i drutvene klase na ponaanje potroaa bitno je za prouavanje segmenata potroaa na tritu. Socijalna psihologija se bavi prouavanjem uticaja drutva na pojedinca. Ona prouava razvoj sutinskih vjerovanja, vrijednosti i obiaja koji se prenose sa roditelja na pojedince, a utiu na ponaanje u koritenju i potronji.

18

Ponaanje organizacija kao klijenata je interdisciplinarno jer koristi teorije, koncepte i metode brojnih drugih nauka. Organizaciono ponaanje istrauje uticaj pojedinaca, grupa i strukture na ponaanje u okviru organizacija, radi koritenja takvog znanja, u cilju poboljanja efektivnosti organizacija. Prouavaju se tri elementa ponaanja u organizacijama: pojedinci, grupe i struktura. Psiholozi fokusiraju svoju panju na pojedinca, sociolozi prouavaju drutveni sistem u kome pojedinci ostvaruju svoje uloge, tj. odnose izmedju ljudi u organizaciji. Socijalni psiholozi prouavaju interpersonalne odnose i ponaanje. Dok psiholozi i sociolozi pokuavaju da objasne individualno i grupno ponaanje, socijalni psiholozi nastoje da objasne kako i zato se pojedinci ponaaju na nain na koji se ponaaju u obavljanju aktivnosti u grupi. Prouavanje kultura i okruenja, od strane antropologa doprinijelo je shvatanju razlika u fundamentalnim vrijednostima, stavovima i ponaanju izmedju ljudi u razliitim zemljama i u razliitim organizacijama. Doprinos politikih nauka se odnosi na prouavanje pojedinaca i grupa u okviru politikog okruenja. U okviru ekonomskih nauka izdvajaju se marketinke discipline, kao to su industrijski marketing, istraivanje trita, upravljanje nabavkom itd. Psihologija potroaa bavi se prouavanjem ponaanje potroaa i stvaranja modela ponaanje potroaa na koje utiu sljedei psiholoki faktori: - motivacija - percepcija - proces uenja - karakteristike linosti - uvjerenja i stavovi. Psihologija mase Psihologija mase omoguava pojedincu da se spoji (utopi) u vei organizam koji djeluje mentalno jedinstveno, u kojem se gubi individualne karakteristike pojedinaca a dolazi do pojave nesvjesne linosti koju alfa pojedinac; voa grupe, koristi da pokae svoju mo upravljanja grupom. Ovakav organizam ponaa se sasvim drugaije od prostog skupa pojedinaca, u masi se pojedinac osjea anonimno, to dovodi do slabije kontrole vlastitih instinkta, pa nesvjesna linost preuzima kontrolu nad ponaanjem - koja se naziva

19

deindividualizacija16, a koja se povezuje sa otpisivanjem line odgovornosti (esto koriteno od strane politikih stranaka i partija). Kada se nau u gomili, ljudi se ponaaju manje odgovorno nego kao pojedinci jer se odgovornost raspri ili prenese na autoritet - alfa pojedinca (evidentno u raznim komisijama, radnim grupama, kolektivima, skuptinama i sl.). Solidarno ponaanje koje ima masa nije uvijek dobra jer je vea vjerovatnoa da e ugroenoj (napadnutoj) osobi u gomili u pomo pritei pojedinac, nego ako ovakav ugroavajui dogaaj posmatra vei broj ljudi, jer se veina oslanja na injenicu da e akciju spaavanja preduzeti neko drugi. Lideri esto koriste ovaj metod (ovu osobinu gomile/mase), kada ele da osude pojedinca koji im se suprotstavlja, jer znaju da e zbog neodlunosti grupe postii osudu prozvanog pojedinca i uspjeti u svojoj namjeri, postii cilj, ostaviti pojedinca bez podrke grupe i dovesti do odbacivanja pojedinca od strane grupe dovesti do osude pojedinca. Bilo da je osuda glasna, bilo preutna cilj je ostvaren, a pojedinac izopen iz mase i ostavljen bez bilo kakve pomoi. Osnovne karakteristike mase su: iracionalnost, sugestibilnost i zaraznost. Masom je lake manipulie, sklonije se povode za voom, zanemaruje se lini zarad kolektivnog interesa, a esto se zanemaruje zdrav razum i racionalno rasuivanje. Svjesno rasuivanje je pod znakom pitanje, jer se agresivnost i ruilaki impuls, nagoni koje svaki pojedinac ima, pripisuju voi grupe, pri emu voa ima nerealno grandioznu sliku o sebi, to dovodi do toga da i sama gomila funkcionie iracionalno. U psihologiji takvo ponaanje naziva se ponaanje opora ili stada, koje objanjava da se ljudi nekada ponaaju kao stado (slijede vou kao to ovce slijede pastira ili opor alfa muijaka), odnosno da veina ljudi radi iste stvari u isto vrijeme, iako su podsvjesno sigurni da bi moda neka druga opcija bila povoljnija. Pojedinci se povlauju veini, u ponaanju ili zauzimanja stava, umjesto da sami iznalaze bolje opcije za sebe. Ljudi, koji su inae dobro socijalizovani, e u gomili esto pokazivati agresivno, nasilno, nepristojno ili egzibicionistiko ponaanje nego u drugim socijalnim kontekstima. Motivi koji dovode do asocijalnog ponaanje su: stres, bijeg iz monotonije, elja da se zabave, ekonomski faktor, estetski faktor, pripadanje grupi, jaanje samopouzdanja i potreba za porodicom. A najvaniji motiv su osjeaj pripadnosti grupi i potreba za porodicom koju nisu ili nemaju u realnom stanju. Psihika praznina koju osjea u svakodnevnom ivotu, u vremenu

16

Deindividualizacija je potinjavanje ili gubitak linih vrijednosti i osobina ili onih koje pojedinca ine razliitim. Moe dovesti do depersonalizacije i nekritikog prihvatanja vrijednosti ili ponaanja grupe ili zajednice.

20

kada se tradicionalna institucija porodice i religije raspadaju bude elju za stapanje s gomilom/masom. Identifikacija sa grupom dovodi pojedinca do duhovnog ispunjenja i spremnosti da sa gomilom dijeli i pobjede i poraze (ovo koriste politike strenke i nastoje stvoriti potrebu u pojedincu da se prikljui najjaoj politikoj opsiji, da sa njom dijele i dobro i zlo). Pripadanje gomili pojedincima obezbjeuje satisfakciju i duevni mir (pripadnosti jakoj stranci, pogotovo onoj koji i vjerske ustanove podravaju i iji rad blagosiljaju), vraajui samopouzdanje i omoguivi brisanje odgovornosti za greke (opcija za ateiste i bive komuniste koji nisu traili iskupljenj grijeha u crkvama nego su duhovni spas traili u brisanju materijalne i krivine odgovornosti- neprocesuiranja). U takvim sluajevima iskljuuje se lina odgovornost za poraz, razlika je samo u tome to bi se odgovornost prebacila na svoj tim, suparnike ili e kriviti nepovoljne okolnosti za poremeaj, pogrenu procjenu, strategiju ili steaj preduzea. Udrueni u masi, ljudi odreuju i formiraju svoja pravila, svoj sistem vrijednosti, poslovnu ili optu kulturu, norme, zakone, pripadnost religiji, sistem nagraivanja lojalnosti i kazni za ne lojalne, vostvo, ulogu u gomili, naine komunikacije, ciljeve, demonstraciju moi itd. Najpogubnije je to to, kada se formiraju ovakve grupe i naprave sistem po kojem se rukovode, pripadnici ovakve mase (grupe) poinju da gledaju na druge ljude u svom okruenju ili na druge grupe kao na graane drugog reda, na ljude manje vrijedne ili na neto to ih ugroava opstanak, opstanak gomile samo zato to se sistem vrijednosti ostalih ljudi ili grupa razlikuje od njihovog sistema. U takvim situacijama javlja se prezir, mrnja koja esto protivnike mase pretvara u neprijatelje, iz ega se raa nasilje prema ne pripadnicima gomile. Uticaj materijalizma na razvoj i odrastanje djece17 Gdje god da se okrenemo oko nas su reklame novih proizvoda koji nas tjeraju u nova iskuenje troenja konstantno praznih novanika. Uzimamo kredite, kupujemo i troimo novac iako unaprijed znamo da to to kupimo nee popraviti na izgled, ako je u pitanju kozmetiki preparat ili bilo koji preparat koji reklamiraju manekenke. Kupovinom novog modela automobila samo emo potroiti novac, iako nas stari jo sasvim dobro slui. Naravno, naemo izgovor da se stari automobil kvari, ali to e biti sluaj i sa novim. Zato imamo potrebu da stalno stiemo i troimo novac i kako se oduptijeti materijalictikom sistemu vrijednosti, saznaemo u nastavku.
17

Jelena Orladni, Potroako drutvo, ivot plus, Beograd, broj 490, 7. jul 2013., str. 22.

21

Veoma je teko izbjei nametanja troenja kao sila ivota koji nam samo prividno obezbjeuje sreu i blagostanje. Stalna potreba za gomilanjem i kupovinom, dolazi iz potrebe za sigurnou. U prvobitnim zajednicama, dok su ljudi ivjeli u rodovskim plemenima, imati nagomilano znailo je ostati iv. Kada nastupi zima, preivljavali su samo oni koji su nagomilali hranu, ogrev i obezbjedili zaklon od zime. Ako pogledamo dananjeg ovjeka, vidjeemo da su se ostaci takvog ponaanja zadrali i danas. Naravno, moderni svijet postavlja pred nas nove i ire zahtjeve da osim zadovoljavanja osnovnih potreba trebamo brinuti i o dodatnim potrebama. Prividna sigurnost koju je donijela civilizacija ima i svoju cijenu, ona se sastoji od plaanja velikog broja novih zahtijeva koje moramo da zadovoljimo, uglavnom se svode na gomilanje i kupovinu stvari. Kada je blokirano ispunjenje osnovnih psiholokih potreba kao to su autonomija, kompetentnost, bliskost i sigurnojst javlja se nesigurnost. Izostajanjem ispunjenja navedenih potreba, ljudi se okreu materijalnom, jer im velike plate, kue i automobili stvaraju osjeaj sigurnosti i zatite koja im trenutno nedostaje. Naravno da problem nije u novcu ve u psiholokim potrebama, ali tipian predstavnik potroakog drutva nije na pravi nain nauio kako da se nosi sa problemom i kako se te potrebe zadovoljavaju, tako da to ini na jedini nain koji zna. Obmanut je i zaslijepljen toliko da ne vidi kako sam sebe prevodi ednog preko vode, a da time ne dobija ono to zaista eli. Materijalistika orjentacija i zavedenost reklamama dovodi do poremeaja i problema jo u najranijoj dobi ivota. Materijalizam utie na odrastanje djece. Psiholoka istraivanja su dokazala da se kod djece koja su bila zapostavljena od strane roditelja i gdje su na njih manje obraali panju, javlja nesigurnost, ubrzo i potom usvajaju materijalistike principe i vrijednosti kao nain da kompenzuju osjeaj nesigurnosti. esta pojava kod djece iji su se roditelji razveli ili u sluaju loih porodinih odnosa. Sve to dovodi do subjektivnog osjeaja nezadovoljstva ivotom. Materijalistiki sistem vrijednosti znai manje tenje ka samoaktuelizaciji, osjeaju zajednitva, prihvatanja sebe, a ujedno znai i loiji kvalitet ivota. Istraivanja su pokazala da oni koji su usvojili materijalistiki sistem vrijednosti imaju izraen narcizam, fizike tegobe, ovisnici su od alkohola ili droga, nisko samopotovanje i lo kvalit et veza, emotivnih i meuljudskih odnosa. Generalno, materijalizam je u koliziji sa zadovoljavanjem psiholokih potreba, od ega su osjeanje kompetentnosti, povezanost sa drugima i line autonomije najugroenije. Kod ovakvih osoba smanjen je osjeaj bliskosti sa drugim ljudima. Partnere tretiraju kao objekte, a ne kao osobu koja ima osjeanja. Postoji i 22

nedostatak empatije, a prijatelje koriste za napredovanje u ivotu. esto se i takmie sa prijateljima umjesto da sa njima sarauju. Materijalisti nisu bliski sa drugim ljudima i ne ostvaruju iskrene socijalne veze neophodne za duboko zadovoljstvo ivotom.

3.4.Djeca kao pasivne rtve potroake kulture ili18

Novija istraivanja upuuju na zakljuak da su djeca jedan od glavnih interesa modernog masovnog marketinga. Marketari se danas orijentiu na djecu-potroae, ne samo zbog toga to su djeca sredstvo da se doe do odraslih, nego zbog spoznaje da su sama djeca postala znaajno i veliko trite. Jesu li djeca pasivne rtve potroake kulture? Istraivanje Univerziteta Buckingham (2007) upozorava da ciljana publika kampanje odreenog brenda postaju djeca sve mlae starosne dobi. Ovu manipulativnu formu potroake kulture gotovo je nemogue izbjei. Kritika se slae da su mjere koje p reduzimaju odreene reklamne kampanje usmjerene na sve, osim na dobrobit djece. Medije s razlogom optuuje da promoviu seks, nasilje, drogu, alkohol, brzu hranu, polne stereotipe, lane vrijednosti i uzimaju djeci dragocjeno vrijeme, uzimajui im tako i djetinjstvo. Literatura iz ovog podruja upozorava da su djeca neprestano bombardovana, napadnuta, zavedena, izmanipulsana, iskoritena, programirana, brendirana i da im se svakodnevno, ispire mozak. Marketari se meutim ograuju od ovih optubi, konstatujui kako je njihov posao da reagiraju i prilagode se digitalnoj generaciji nazvanoj tweens, koja je roena s kompjuterskim miem u rukama. Tween je naziv koji se odnosi na osobu u dobi izmeu 8 i 12 godina. Iz marketinke perspektive, ova djeca su sofisticirana, zahtijevaju mnogo i teko im je udovoljiti. Njima nije lako manipulirati. S druge strane, oni su ti koji su najvie skeptini na tvrdnje viene u reklamama. Djeca su u novoj potroakoj eri definisana kao ne-odrasle osobe. Odrasli su dosadni, djeca su zanimljiva. Odrasli nikad nee razumjeti ono to djeca znaju. Odrasli su konzervativni, djeca su inovativna. Buckinghamsko istraivanje (2007) zakljuuje: u svijetu djeje potroake kulture, djeca kreiraju pravila. Dakle, na djecu-potroae moe se gledati iz dvije perspektive; one u kojoj su djeca rtve i one u kojoj im se marketing klanja i stoji im u slubi. Svaka od perspektiva ima
18

http://www.istrazime.com/psihologija-potrosaca/djeca-u-potrosackoj-kulturi/#sthash.ehVTb1qm.dpuf

23

svoje argumente meutim istraivanja govore u prilog marketinkoj. Djecom se zaista ne moe lako manipulisati jo u najranijoj dobi itekako shvataju namjeru reklame i marketing aktivnosti, stoga nisu ni blizu konstatacije da su rtve potroake kulture. Ali, rezultate ovakvih istraivanja uvijek treba uzeti s rezervom jer su djeca-potroai odrastali u takvom socijalnom miljeu i stekli su drugaije iskustveno saznanje nego njihovi roditelji (tj. odrasle osobe koje su odrasle u drugim ivotnim uslovima i iji se vrijednosni sistem razlikuje od sadanjeg). Vrlo je vjerojatno da su djeca, a zatim i odrasli, aktivni promatrai medija i da mediji utiu na njih koliko i oni na medije, kreirajui tako nove meusobne odnose i sistem vrijednosti. Marketari, s druge strane, uvijek imaju vee probleme s djejim proizvodima. Proizvod, uz veliki trud i kampanju, postaje popularan, ali isto tako, preko noi, bez ikakve najave, nepopularan. Postotak propadanja novih proizvoda uvijek je vei na djejem tritu nego na tritu ija su ciljna grupa odrasle osobe. Roditelji potroai Ne moe se govoriti o djeci kao potroaima, a da se u toj jednaini ne uvrste roditelji potroai, jer roditelji pribavljaju ekonomske resurse - novac, a djeca ih koriste. Roditelj je zapravo taj koji kupuje djeca konzumiraju. Kritiari potroake kulture esto naglaavaju roditeljsku zabrinutost; gotovo svakodnevno moe se uti neki roditeljski prigovor usmjeren prema oglaivaima i proizvoaima. Marketari zbog toga imaju zadau ne samo svidjeti se djeci kao potencijalnim potroaima, nego i roditeljima kao kupcima i kritiarima. Roditelji kao staratelji i kupci esto su u gru, jer imaju potrebu svom djetetu daju utoite, vaspitaju na pravi nain, daju mu prostora da stekne i izrazi svoju individualnost, udovolje slobodi koju oni sami vie nemaju, a uz sve to stalno nastoje omoguiti djetetu da bude konzument novih i popularnih stvari. Provodei sve manje vremena sa svojom djecom zbog poveanih radnih sati, nastalih kao posljedica otplaivanja dravnog duga, roditelji nastoje otkupiti izgubljeno vrijeme i kompenzovati nedostatak panje kupujui djeci poeljne stvari (bilo bi smjeno da nije ironino, gomilaju dravni dug zbog kojeg i rade prekovremeno). Marketari nastoje razumjeti ovaj sloeni proces i udovoljiti kako djeci, tako i odraslima, bez upiranja prstom u krivce zbog ovakvog poretka. Trenutno trite rezultat je isprepletenih okolnosti i poteza marketara koji tite svoje interese, roditelja koji tite svoje i djeje interese i djece koja lako gube interes. 24

Djeca su, kao to mnoge kompanije misle kada im pristupaju, zapravo, poseban segment potroaa. Danas se razumije da se djeca razlikuju od odraslih po svom psiholokom profilu, nainu sklapanja drutvenih veza i sveukupnom pogledu na okruenje u kome rastu. Ono to je najvanije, to je da raspolau sa dosta veim novanim sredstvima nego ranije i mnogo su slobodniji da taj novac samostalno troe. Vanost djeijeg trita najlake je objasniti navoenjem njegove strukture: 1.Djeca kao primarno trite ta djeca kupuju svojim novcem 2.Djeca kao uticajno trite djeca utiu na kupovine svojih roditelja, baba i deda 3.Djeca kao budue trite ta e djeca kupovati kad porastu U zemljama u tranziciji je vren vrlo ogranien broj istraivanja na temu djeijeg trita, ali odreeni podaci postoje. Preduzea se najee fokusiraju na kupovnu mo potroaa i strukturu potronje. Zbog rastueg broja obaveza, zaposlenih roditelja i njihovog produenog radnog vremena djeca dobijaju vei broj zadataka u kui i ee su zadueni za kupovinu sve ireg spektra proizvoda. Samim tim, za trgovake kue je vrlo vano da saznaju na osn ovu kojih kriterijuma djeca odluuju o kupovini odreenog proizvoda i koji su sve faktori koji u tom procesu utiu na njih. Zbog porasta djeijeg deparca, ali i alternativnih izvora zarade i finansiranja, naroito starija djeca mogu sebi da priute i luks uzne proizvode. Tradicionalno poslovanje je podrazumijevalo shvatanje da djeca kupuju samo igrake i slatkie, dok moderni menaderi znaju da djeci ne mogu prodavati samo kolae ako ele veliki deo trinog kolaa. Djeca danas kupuju odeu, obuu, kozmetiku, karte za sve vrste dogaaja, tehnoloke sprave, itd., a u velikoj mjeri odreuju kupovinu svih elektronskih aparata u domainstvu, automobila, porodinih putovanja i dr. Naravno, iste proizvode ne treba nuditi djeci svih uzrasta niti djeci svih ivotnih stilova, ve treba vriti preciznu segmentaciju na bazi najmanje ta dva kriterijuma. esta pojava, na naim prostorima, jeste adolescentska agresivnost i delinkventno ponaanje, njihova pojava vrlo rijetko nastaje pod uticajem gena, uglavnom se manifestuje kao socijalni problem nastao pod uticajem okruenja, emocionalne zanemarenosti i nezrelosti, kao i loih porodinih odnosa. Svakodnevne svae branih partnera bitno utiu na djecu, za posljedicu imaju pojavu delikvencije u najranijoj dobi. Djeca sklona krivinim djelima, povodljiva su i manje se plae posljedica ako odrastaju uz svakodnevne svae u porodici. 25

Djeija linost koja su tek formira, odnosno koja je u razvoju previe izloena looj porodinoj atmosferi, raste i razvija se u osobu deformisanih sistemskih vrijednosti, bez sposobnosti empatije i racionalnog rasuivanja, ovakvo stanje bi trebalo da bude signal opasnosti za roditelje, ali postavlja se pitanje koliko su oni u stanju da uoe takvo stanje i preventivno djeluju. Povuenost, nezainteresovanost za okolinu, naglo poputanje u koli, nestanak vrijednih stvari u kui, prestanak druenja sa dosadanjim prijateljima prvi su znaci da se neto loe deava u glavi djeteta, a moe da se dogodi ak i u porodici u kojoj nema naruenih porodinih odnosa i svae. Strunjaci, prosvjetni radnici i strune slube kole trebaju apelovati na praenje ponaanja kod djece, da se roditelji vie zainteresuju za ono to im djeca rade, da upoznaju njihove prijatelje i da znaju gdje im djeca provode slobodno vrijeme. Naravno, potrebno je naglasiti roditeljima da znaju kome se trebaju obratiti za strunu pomo ako sami nisu u stanju to realizovati. Marketinki strunjaci u velikom broju sluajeva se odluuju da urade segmentaciju na bazi drutvenih karakteristika potroaa. Kod djece je ovakva segmentacija jo i opravdanija. Oni trae svoje mjesto u drutvu i formiraju miljenje o sebi i svijetu oko sebe na bazi miljenja njihove porodice, prijatelja i idola, a esto taj stav ispoljavaju kroz proizvode i marke koje kupuju. Najuspjenija preduzea na ovom tritu su upravo ona koja umiju da prepoznaju lidere miljenja u djeijim referentnim grupama i da ih angauju za svoja zatitna lica ili aktiviraju da promoviu njihove marke kroz oralnu propagandu. Pored toga, dijete u porodici prolazi kroz sve faze procesa potroake socijalizacije, pa je za usluno preduzee vrlo vano da zna u kojoj fazi na kog lana porodice treba uticati i na koje marketinke apele najbolje reaguju. Ponaanje djeijih roditelja i krug prijatelja odreuje i djetetov stil ivota, koji e determinisati, pre svega, vrste zabavnih aktivnosti kojima e se dijete baviti i samim tim koje e proizvode tom prilikom kupovati. Psiholoke karakteristike kod djece moda su najtee od svih aspekata za sagledavanje i razumjevanje, jer djeca ponekad ne umiju jasno da iskau svoja oseanja i razloge zato im se neto svia ili ne svia i u kom stepenu je to osjeanje prisutno. Ipak, marketinki strunjaci zajedno sa psiholozima su razvili adekvatne metode i tehnike kako bi se njihovi stavovi i osjeanja o potronji to preciznije utvrdili. Danas postoje brojne agencije koje su angaovane iskljuivo na sprovoenju ili fokus grupa ili posmatranja ili intervjua sa djecom. Neophodno je razumjeti tehnike ispitivanja i nain sprovoenja istih sa djecom, kako bi se 26

adekvatno tumaili rezultati i kako bi marketing menader bio upuen koje mu tehnike najvie odgovaraju za konkretno istraivanje i kako treba tumaiti dobijene rezultate. Dalje, psiholoki aspekti su vrlo bitni kako bi se kreirala efektivna marketinka poruka, dizajniralo pakovanje i uopte usmerila marketinka komunikacija ka najmlaim potroaima. Da li e se koristiti crtani lik ili realna linost kao maskota, kog uzrasta e biti modeli u reklami, na koje boje djeca najbolje reaguju i na jo itav niz slinih pitanja daje se odgovor prouavanjem djeijih psiholokih osobina. Pored toga, stepen djeijeg emotivnog i intelektualnog razvoja uslovie i proizvode koji im se mogu ponuditi. Do sada je nedvosmisleno utvreno da djeca u velikoj mjeri reaguju na marku. Oni se za marku vezuju tokom djetinjstva i koriste je do kraja ivota. Proizvodi kod kojih se miljenje o marki formira jo u djetinjstvu, pa traje i u odraslom periodu su: pasta za zube, karmin, patike, bezalkoholna pia, farmerke, itd. Kreiranje lojalnosti kod djece je mnogo lake i jeftinije nego kod odraslih osoba, pri emu je ivotna vrijednost djeteta-kupca u ovim sluajevima vrlo visoka. Uspostavljanje lojalne veze sa djecom uobiajeno se ne radi na isti nain kao sa odraslima, ve se to radi kroz specifine oblike djeije klubove na drutvenim mreama, prije svega. Treba imati na umu i to da poslovanje na djeijem tritu uvijek sa sobom nosi i veliki broj etikih izazova i moralnih dilema. Shvatajui ranjivost djece, kao i koliinu manipulativnih, nemoralnih i neetikih tehnika kojima su djeca svakodnevno izloena u svom okruenju od strane velikih kompanija, mnoge razvijene drave su djecu zatitile adekvatnim zakonima. Iako se ovi zakoni i dalje usavravaju, s obzirom na to da kompanije stalno pronalaze prikrivenije i suptilnije naine za dopiranje do djece, moe se rei da je organizovanje ovog dijela oglaavanja vrlo potrebno i poeljno. Neophodno je da se primjenju postojei i donose novi zakoni koji e regulisati oglaavanje proizvoda namenjenih djeci, i to ne samo na nacionalnom nivou, ve i na meunarodnom. U zakonima kojima se regulie promocija za djecu odreuje se koliko esto reklama moe ii i zabranjuju neke tehnike kao to je npr. pretjerivanje, dovoenje djece u zabludu i ruenje autoriteta roditelja, vaspitaa i ostalih osoba iz djeijeg okruenja. Zakon treba da sadri odredbe i o drugim neetikim aktivnostima kompanija, kao to je npr., prikupljanje podataka od djece preko Interneta, i na taj nain naruavanje privatnosti djece i njihovih roditelja. Naime, djeca sve ee pretrauju globalnu mreu bez nadzora 27

odraslih i tada popunjavaju ankete i odaju line podatke koji se kasnije koriste u manipulativne svrhe. Ovakvo zadiranje u privatnost od strane velikih korporacija svakako spada u najvee etike prekraje na tritu, koji se u budunosti moraju jo otrije kanjavati nego to je to bio sluaj do sada. Ipak, treba konstatovati i to da je teko ispratiti sve razliite propise koji postoje na djeijem tritu, i da su oni ee dati u vidu smernica i kroz odgovarajue kodekse, tako da preduzea esto ne ele ni na koji nain da ugroze dobrobit djece, ve neadekvatnu praksu sprovode zbog nedovoljne koliine informacija, to se detaljnim informisanjem moe otkloniti.

3.5. Opaanje potroaa

Da bi shvatili na koji nain potroai opaaju i doivljavaju ponuene usluge, razvojni timovi u kolama moraju dobro poznavati spoznajne procese ljudskog uma i naine na koji percipira okruenje i samog sebe kao potroaa. Kognicija je proces saznanja; proces kojim svaki subjekt (i njegov um) postaje svestan unutranje i spoljne realnosti i stie znanje o njoj; a odvija se kroz pamenje, opaanje, uenje, inteligenciju, imaginaciju, miljenje, otkria, suenje, upotrebu jezika i bilo koje druge psihike procese kojima se stie saznanje.

3.6. Sistem vrijednosti

Drutvn ili kulturn vrijdnsti prdstvlu snvni pm ksilkg sdr u drutvnim nukm. Dfiniu s k implicitn ili ksplicitn, ptprihvn, trdicim nslijn milnj i vjrvnj u nk kulturi tm t znn, isprvn, pln, istinit, vrijdn i kim cilvim bi trbl titi. U tm smislu, drutvn ili kulturn vrijdnsti su cntrlni stvvi ili osjeaji ki druu priritt i smim tim du sdr i strukturu rgnizcii ivt u zdnici, ponaanje, kupovne navike, elje i potrebe. K rltivn stbiln, pt i hirrhiski rgnizvn frm, drutvn vrijdnsti u nv mjri druu krktr drutv, djlvnj instituci i utiu n scilizciu linsti. Prm zstupnicim kulturng rltivizm, vrijdnsti dn kultur su psbn, dinstvn i n mgu s cjnjivti mjrilim nk drug kultur. Nsuprt njim, trtiri ki brn univrzlistik gldit smtru d pst nk tmln, ptvjnsk, trnskulturn, univrzln vrijdnsti k v u svim kulturm i svim phm19.

19

http://sr.wikipedia.org/wiki/

28

Sistem vrijednosti koje preduzea, samim tim i vaspitno-obrazovne ustanove, trebaju izgraditi, kako bi bili to usmjereniji na potroae, moraju biti: - Posveeni smo svojim klijentima Posveenost klijentima poinje s razumjevanjem njihovih potreba. Svi napori kole mjere se uspjehom koji se postiu unoenjem novih dimenzija u kvalitet aktivnosti i ivota korisnika. Prilikom zadovoljavanja potreba klijenata sve treba biti podreeno visokom kvalitetu, primjerenim cijenama i brzoj i kvalitetnoj usluzi. Kreiranjem, proizvodnjom i isporukom visokokvalitetnih proizvoda (upotrebljivo znanje), ali i uslugom klijentima, pruie i stvoriti dodatnu vrijednost stvoriti brend koji e biti odraz njihove linosti, statusa i ispuniti njihova oekivanja. - Teiti savrenstvu ponude Bezbjednost (sam kvalitet usluge koji omoguava bezbjedno koritenje) treba proimati svaki segment poslovanja i da kole obezbjeivanje kvaliteta smatraju svojom prevashodnom odgovornou. Bez obzira na to koliko je dobra usluga, treba nastojati da se uini jo boljom. Teiti savrenstvu ne prestaje sa ostvarenom uslugom, ve se protee i na sve druge poslovne aktivnosti i procese vaspitno-obrazovne ustanove. - Prepoznavati vrijednost svojih zaposlenih Najvrijedniji resurs kolskih ustanova jesu ljudi. Njihov integritet mora da se potuje, a zasluge da se prepoznaju i cijene (trebaju se adekvatno nagraditi). Zaposleni traba da participiraju u odluivanju, trebaju slobodno davati prijedloge o nainu unapreivanja poslovanja i iznositi konstruktivne kritike. Prioritet menadmenta kole je njihova edukacija kao i zadovoljstvo na poslu, jer uspjeh i napredak kole upravo zavise od sposobnosti i energije zaposlenih, ali i od njihove posveenosti cilju, to jest, od njihove tenje da klijentima isporue uslugu iznad oekivane. - Poslovati odgovorno i potovati svoje okruenje Odgovorno poslovati znai raditi ono to je ispravno, graditi dobar odnos sa dobavljaima, korisnicima usluga i ostalim poslovnim partnerima, uvaavati socijalne ali i ciljeve okruenja u svakoj pori poslovanja ustanove, kao i ozbiljno shvatati svoju obavezu da se posao vodi na nain koji potuje svijet oko nas. Drutvena odgovornost prema zajednici u kojoj ivimo, ali i mnogo ire - briga je i za ivotnu sredinu (npr. izgradnja ekoloke svijesti). - Biti odgovorni smo prema vlasnicima kapitala 29

Odgovornost kole jesu i vlasnici kapitala (Vlada i Ministrarstvo). Uvijek treba voditi rauna o finansijskim performansama. U svemu to radi treba se nastojati stvoriti balans izmeu rasta kvaliteta usluga i trokova. - Uvijek gledati napred, u budunost Neumorno eksperimentisati s novim idejama i iznalaziti inovativne naine kako bi neprestano poboljavali i pomjerali sopstvene granice. Istraivanja moraju biti kontinuirana, inovativni programi razvijani, a nova oprema kupljena (redovno pratiti napredak tehnologije). Godinji plan rada i kvalitet usluge prema krajnjim korisnicima se moraju ispotovati u predvienim rokovima. Mora postojati spremnost da stalno preispitujute sebe, to veina i ini jer je to danas, u procesu globalnih promjena, postalo veoma vano ne samo za napredak ve i za sam opstanak na tritu (obrazovnom sistemu).

3.7. Stavovi koje imaju

Korisnici usluga imaju razliite stavove prema uslugama vaspitno-obrazovne ustanove, kolskim objektima, vannastavnim aktivnostima, koritenju Interneta u nastavi itd. Cjelokupno ponaanje potroaa - npr. konzistentnost koritenja usluge, preporuke drugima, rangiranje, uvjerenja, procjene i namjere povezano je sa stavovima. Sa aspekta ponaanja korisnika stav je nauena sklonost ponaanja na dosljedno prihvatljiv ili neprihvatljiv nain u odnosu na odredjeni objekat - kolu. Stavovi se ue. To znai da se stavovi bitni za ponaanje potroaa formiraju kao rezultat direktnog iskustva u pogledu pruene usluge, informacija dobijenih od drugih ili izlaganja uticajima informacija dobijenih od strane masovnih medija. Stavovi imaju motivacioni kvalitet tj.oni mogu da podstaknu konzumente prema odreenom ponaanju ili da ga odbiju od odreenog ponaanja. Stavovi su dosljedni, ali se i mijenjaju. Korisnici obino koriste nove usluge koji su povezane sa njenim eljenim kvalitetom stvorenim slikom o kolskoj ustanovi. Njihov povoljan stav prema imenu imidu kole, esto je rezultat ponovljenog zadovoljstva sa drugim uslugama dobijenim od strane te vaspitno-obrazovne ustanove. U situacijama kada korisnici nastoje da rijee problem ili zadovolje potrebu, oni obino formiraju stavove o uslugama na osnovu izloenosti uticaja indirektnih podataka i sopstvenim saznanjima. Formiranje stavova nastalo je pod velikim uticajem linog iskustva, porodice i prijatelja, direktnog marketinga kole i medija. Stavovi prema uslugama se formiraju prije svega na

30

osnovu direktnog iskustva iskljuivo putem probe i ocjene same usluge. Shvatajui znaaj direktnog iskustva, kole bi trebale nastojati da stimuliu probu novih usluga ponudom besplatnih usluga ili stimulacijom usluga koja omoguava koritenje uz odreeno smanjene trokove i vrijeme realizacije usluge. U komunikacijama sa drugima posebno sa porodicom, bliskim prijateljima i potovanim pojedincima osobe formiraju stavove. Porodica je posebno vaan izvor uticaja na formiranje stavova jer uglavnom obezbedjuje osnovne vrijednosti i niz kljunih uvjerenja. Stretegije promjene stavova Stavovi su povezani sa odreenim grupama, drutvenim dogaajima ili predmetima. Mogue je mijenjanje stavova prema uslugama i kvaliteti isticanjem njihovih odnosa sa odreenim drutvenim grupama, dogaajima ili pojedincima. Stavovi se mogu mijenjati i promjenama komponenti multiatributivnih modela, kao to su: 1. mijenjanje relativne ocjene atributa, 2. promjena uvjerenja o kvalitetu usluge, 3. dodavanje atributa i 4. promjena ukupnog rangiranja kvaliteta usluge. Kada je kategorija usluge prirodno podjeljena prema odreenim karakteristikama ili koristima koje privlae odreene segmente potroaa, ustanove obino imaju mogunost da ubjede potroae da preu u drugu grupu, tj. da preferiraju drugu verziju usluga. Vaspitnoobrazovne ustanove mogu da utiu na promjenu stavova uticajem na promjenu relativne ocjene atributa. Centralni pravac je posebno vaan za promjenu stava kada je motivacija potroaa ili sposobnost ocjenjivanja predmeta stava velika tj. do promjene stava dolazi jer potroai aktivno trae informacije bitne za sam predmet stava. Kada su potroai spremni da uloe napor radi shvatanja uenja ili ocjene raspoloivih informacija o predmetu stava, uenje i promjena stava sprovode se putem centralnog pravca.

3.8. Potroako ponaanje

"Ponaanje potroaa ini niz psiholokih i fizikih aktivnosti koje preduzima pojedinac ili domainstvo u procesu izbora, kupovine i konzumiranja proizvoda i/ili usluga." 20

20

Grupa autora: J. Previi, S. Bratko, Marketing, Sinergija, Zagreb, 2001.

31

Prema Kotleru21, potroa ne donosi svoje odluke u vakumu. Na njegovo ponaanje utiu brojni eksterni i interni faktori (kulturni, drutveni, lini i psiholoki). Ponaanje potroaa je zanimljivo za istraivanje budui da su svi ljudi od najranije dobi svoga ivota vezani za potronju ili su potroai. Zbog toga svaki ovjek, kada se stavi u ulogu potroaa, moe izvesti niz zakljuaka i samim time bolje razumjeti vlastito i tue ponaanje prilikom koritenja. Prouavanje ponaanja korisnika usluga kao zasebne marketinke discipline zapoelo je kada su pruaoci usluga shvatili da se korisnici ne ponaaju i ne reagiraju uvijek u skladu s njihovim oekivanjima. Potrebe i elje potroaa postale su glavnim predmetom njihovog zanimanja. Umjesto da nagovaraju korisnike da koriste njihovih usluga, marketinki orijentirane vaspitno-obrazovne ustanove koriste jednostavnije rjeenje, pruaju samo one usluge za koje su prethodno, kroz istraivanja utvrdile da ih korisnici usluga ele.

3.9. Definisanje ponaanja

Proces donoenja odluke predstavlja samu sutinu ponaanja korisnika usluga. Ponaanje potroaa je proces tokom kojeg oni donose odluke: da li, ta, kada, koliko, gdje i od koga e da koriste odreene usluge. Savremeni pristup definie ovo ponaanje kao neprekidan i obuhvatan proces, koji pod dejstvom brojnih internih i eksternih faktora, zapoinje znatno prije samog ina kozumacija i odvija se i poslije koritenja usluga22. M.R. Solomon23 ponaanje potroaa vidi kao studiju o procesima koji se odvijaju kada pojedinac ili grupe biraju, kupuju, koriste ili izbacuju iz upotrebe, usluge, ideje ili iskustva zadovoljavanja potreba i elja. Ponaanje potroaa obrazovanju se definie i kao ponaanje koje potroai ispoljavaju u traenju, koritenju, ocjenjivanju i raspolaganju uslugama za koje oekuju da e zadovoljiti njihove potrebe.24

21 22

P.Kotler, Upravljanje marketingom 1, Informator, Zagreb, 1988., str.127. Biserka Novakovi Raji Ponaanje potroaa, M-GRAF, Trstenik, 2005., str.7. 23 M.R.Solomon, Consumer Behavior, Third edition. Prentince-Hall. Englewood Cliffs, New Jersey, 1996., str. 7. 24 L.G.Schiffman end L.L.Kanuk, Consumer Behavior, sixth edition, Prentice-Holl Inc. Upper Saddle River, New Jersey, 1997., str. 6.

32

Obuhvatna definicija W.L.Wilkie-a pod ponaanjem potroaa podrazumjeva mentalne, emocionalne procese i fizike aktivnosti koje ljudi imaju prilikom biranja, upotrebe i odlaganja usluga kako bi zadovoljili potrebe i elje.25 Da bi se bolje razumjela i usvojila problematika istraivakog rada, veoma je vano razumjeti osnovne pojmove koje ovdje susreemo, a to su: potroa26, kupac27, korisnik28 i potronja29.

3.10. Razlozi istraivanja ponaanja potroaa

Razlozi istraivanja ponaanja potroaa su viestruki i mogu biti lini i profesionalni. Istraivanje koje vaspitno-obrazovne ustanove provode pomau im da bolje shvate i analiziraju odluke koje donosi potroa prilikom konzumacije, kao i mogunost izbjegavanja nepovoljnih uticaja nekvalitetnih usluga. Prouavanje ponaanja potroaa za predstavnike drutvenih nauka omoguava bolje razumijevanje i objaanjavanje uticaja na ponaanje u razliitim situacijama potronje, a ujedno daje uvid u cjelokupno ljudsko ponaanje. Poslovnim ljudima omoguava da na osnovu rezultata istraivanja postave i unapreuju marketinke strategije i akcije. Razumjevanje i predvianje ponaanja potroaa obezbjeuje im izrazitu konkurentsku prednost na tritu (koja se primjeuje kod pojedinih privatnih ustanova). Pad poslovne sposobnosti i steaj esto su uzrokovani pomanjkanjem iskustva koja su izazvana pretjeranim oputanjem zbog poetnih uspjeha u poslovanju i prestankom intenzivnog rada i priprema za promjene uslova poslovanja, tj. do promjene ponaanja potroaa na tritu na kojem posluje preduzee. Fleksibilnost po pitanju univerzalnosti ili svatarenja u poslu utie na sposobnost materijalnog ulaganja u inovacije. Mnoge zemlje u tranziciji putem nacionalnih zavoda za zapoljavanje i programa zbrinjavanja tehnolokog vika radnika putem podsticanja samozapoljavanja i razvoja mikoropreduzea. Veina strukovnih udruenja poslodavaca ili udruenje vlasnika preduzea nisu zadovoljni zakonskim regulativama i komorskim sistemom koje trebaju da slue

25 26

W.L.Wilkie, Consumer Behavior, third edition, John Wiley and Sons Inc., New Jork, 1994., str. 14. Pojam potroa se koristi da opie dvije vrste potroaa: krajnji potroa ili pojedinac i organizacija kao potroa ili industrijski kupac. 27 Kupac je osoba koja vri (obavlja) stvarnu kupovinu. Razlikujemo stvarne i potencijalne kupce. 28 Korisnik je osoba ili institucija koja potencijalno upotrebljava odreeni proizvod ili koristi odreene uslugu, bez obzira na to to nije stvarni kupac. On obino nije vlasnik robe ili usluge. 29 Potronja je proces u kome se roba, usluge i ideje koriste i pretvaraju u vrij ednost.

33

potrebama ovog sektora, tj. da stvaraju povoljan poslovni ambijent i rjeavaju pojedine poslovne i razvojne probleme. Pored navedenih stekholdera, za istraivanje su zainteresovane i vladine organizacije i institucije. Institucije sistema bi trebale vie posvetiti panje nefinansijskoj podrci, i to: u operacionalizaciji misija, vizija i razliitih koncepata, strategija i politika; koordinaciji subjekata koji se javljaju kao sistemska podrka razvoju obrazovanja; definisanju zajednikog, nacionalnor interesa u razvoju ovog sektora i njegovog mjesta u ukupnom privrednom razvoju zemlje; kvalitetnim kombinacijama nefinasijske i finansijske podrke razvoju obrazovnog sistema; licenciranju i akreditaciji strunjaka koji pruaju pomo privrednim subjektima; reorganizaciji agencija za podrku i razvoj sektora u smislu da se manje bave sobom i lin im beneficijama u agencijama, a vie onim zbog ega su formirane, tj. vaspitno-obrazovnim ustanovama; poveanje saradnje lokalnih, nacionalnih i meunarodnih organizacija koje se bave pitanjem podrke razvoju sistema kolstva. Na meunarodnom tritu prisu tna je veoma otra i jaka konkurencija u ovoj oblasti , to znai da e uspeno poslovati samo ona kolske ustanove koja su najbolje razumjela potrebe krajnjih korisnika usluga. Prema usvojenom razvojnom konceptu, sa orijentacijom na korisnike, sa poslovima se poinje tamo gde su korisnici, a ne gde se nalazi sjedite kole i odvija usluga. Poznata je injenica, u praksi ekonomsko razvijenih zemalja svijeta, da vaspitno-obrazovne ustanove koja su prihvatila marketing koncept i njegovu filozofiju, imaju dobro organizovane i druge funkcije u njemu, kao to su: kvalitet usluge , finansije, istraivanje i razvoj, kadrovska funkcija i sl. Osnovni razlog istraivanja ponaanja potroaa je prikupljanje informacija. Informacije koje one dobiju iz istraivanja odreuje i ukazuje i na ekonomsko zdravlje nacije30. Pored toga vladine organizacije imaju zadatak da pomou dobijenih informacija zatite interese potroaa, a koriste ih kao osnovu za formulisanje i donoenje zakona i drugih regulativnih propisa i mjera. Istraivanje obezbjeuje tri vrste informacija31. Prva, pomae menadmentu kole da se lake orijentiu na prave problem kako bi izbjegli nepovoljne reakcije trita. Druga, pribavlja injenice o veliini i strukturi trinih segmenata, demografskim karakteristikama stanovnitva, stilu ivota i dr. Trea, na rezultate na kojima su zasnovane mnoge teorije koje
30

Branko R. Marii, Ponaanje potroaa, osmo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Centar za izdavaku djelatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd, 2008., str.39. 31 John C. Mowen and Michael S. Minor, Consumer Behavior, First edition, Prentice Hall, New Jersey, 2000., str. 6.

34

su se pokazale izuzetno korisnim u poslovnoj praksi i koje su postale esencijalne u formiranju marketinkih aktivnosti kolskih ustanova. Dravne agencije i institucije trebaju uzeti uea u redefinisanu pravnih okvira koji e regulisti formiranje i rad inovacionih centara32, Instituta obrazovanja, transfera znanja i rezultata, naune i tehnike saradnje i istraivanja u ustanovama u cilju razvoja kvalitetnih usluga i zatite intelektualne svojine. Inovacije treba shvatiti kao kontinuirano poboljanje usluga i procesa unutar kolske ustanove. Posljednjih godina mnoga kole suoavaju se sa borbom za opstanak na tritu (zatvaranje kola). Vlada, u cilju spreavanja ove pojave, treba identifikovati postojee uslune kapacitete i izvriti procjenu za naredni period na osnovu ega e se modifikovati programi podrke razvoja i primjene inovacija. Konkurentnost na stranom tritu predstavlja kljuno pitanje za BiH i RS. Vaan zadatak predstavljae prilagonavanje obrazovnih i nauno-istraivakih usluga potrebama nove trine privrede. Za puno aktiviranje ekonomskog potencijala RS vano je da obrazovanje i programi obuke kadrova budu prilagoneni potrebama svih sektora, a naroito sektora trita rada. Republika Agencija, u saradnji sa Ministarstvom prosvete i kulture, ispitae naine na koje se obrazovni i nauno-istraivaki resursi mogu prilagoditi potrebama trine ekonomije i saradnje izmeu sektora. Osnovna svrha svih vrsta istraivanja jeste obezbjeivanje poveanja uspjeha poslovanja i smanjenje rizika na najmanji mogui nivo na osnovu prikupljenih informacija.

4. OPIS POSMATRANOG SISTEMA33 4.1. Obrazovanje segment drutvenog sistema Republike Srpske
Ogroman uticaj potroaka kultura Zapada ostavila je traga u svim segmentima naeg drutva - kako na svakog pojedinca tako i na (ekonomiju, zdravstvo, politiku ) razvoj i reformu kolskog sistema poslije graanskog rata u BiH. U savremenim razvijenim drutvima glavni pokretai razvoja ine nauka i edukacija (obrazovanje i vaspitanje). Zbog sve vee vanosti obrazovanja za ukupan nacionalni razvoj zemlje u razvijenim zemljama Evropske unije i svijeta, razvoj ljudskih resursa se kod njih tretira kao nacionalni prioritet. U naem
32

http://www.sme.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=87:cip-okvirni-program-za-konkurentnost-iinovacije&catid=41:msp-u-bih&Itemid=40 33 S. Miloevi, Menadment kvaliteta u obrazovanju, BLC, Banja Luka, 2012., str. 10-25.

35

drutvenom sistemu, kakav postoji u jednoj maloj zemlji kao to je Republika Srpska, prepoznat je kao prioritetan zadatak razvoj ljudskih resursa jer svaki aspekt nacionalnog razvoja ostvaruju ljudi, tako da razvoj ljudskih resursa u RS treba postati na nacionalni prioritet. Obrazovanje, kao bitan segment drutvenog sistema Republike Srpske, postaje garant odrivog nacionalnog razvoja koji obezbjeuje uspjenu integraciju u EU, uva nacionalni identitet njegovanjem kulturne batine naroda koji ive na ovim prostorima i obezbjeuje permanentan lini razvoj svakog pojedinca svakog graanina Republike Srpske. Republika Srpska mora biti maksimalno otvorena prema Evropi i svijetu. Stub razvoja svakog drutva ine obrazovanje i vaspitanje, koje ujedno doprinosi poboljanju kvaliteta ivota svih njenih graana, bilo direktno ili indirektno. Naa konkurentnost u svijetu obezbjedie se prije svega putem komunikacije i integracije obrazovnog kadra, uenika i studenata, kako sa ekonomski razvijenim zemljama zapadnih kultura, tako i sa zemljama tranzicionih ekonomija u naem okruenju. Od visokog kolstva se oekuje da na ovom putu zauzme lidersku poziciju, te da kreira i vodi reformske procese kroz cjelokupnu institucionalnu strukturu obrazovnog sistema Republike Srpske. Obrazovni sistem Republike Srpske prolazi kroz reformske procese, od poetka 90, na svim nivoima obrazovanja. Sistemske promjene predkolskog vaspitanja i obrazovanja, osnovnokolskog, srednjokolskog i visokokolskog obrazovanja, do obrazovanja odraslih, sprovode se kroz integralni koncept cjeloivotnog uenja s ciljem stvaranja moralnog savremenog drutva zasnovanog na znanju. Institucije obrazovnog sistema, zajedno sa porodicom kao najvanijom institucijom, predstavljaju temelje svake nacije, kako na drutvenom tako i na ekonomskom planu. Kao takve zahtijevaju znaajne ekonomske resurse u budetu svake zemlje, na kojima ne smiju da se prave utede. U svijetu, stvoren je jak meunarodni pokret koji se zalae za uvoenju savremenih procedura obezbjeivanja kvaliteta (standarda kvaliteta), koje trebaju osigurati da nacionalni obrazovni sistemi budu efektivni koliko je to mogue. U svim oblastima djelovanja i rada svakog drutva neophodno je uspostaviti sisteme kvaliteta (bilo da spadaju u osnovne vrijednosti jednog drutva, poslovnu etiku, moralne principe i standarde... ili u obrazovne standarde). Shodno tome uspostavljanje sistema kvaliteta u obrazovanju utie na razvoj drutva u cjelini. Poboljanje kvaliteta u bilo kojoj od navedenih oblasti utie na poboljanje kvaliteta ivota ljudi. Samoevaluacija se nalazi u 36

samom centru sistema kvaliteta obrazovanja. kole tada postaju ustanove profesionalaca i strunjaka koje su dobile mogunost da planiraju sopstveni razvoj i da budu ravnopravni partneri prosvjetnim vlastima u unapreivanju i obezbjeivanju kvaliteta cijelog obrazovnog sistema. kola koja samostalno moe da utvrdi i vrednuje efekte svog rada i ivota, bilo u cjelini ili pojedinim njenim segmenata i koja samokritino zna da osmisli i unaprijedi vlastiti razvoj na dobrom je putu da izgradi sopstveni sistem obezbjeivanja kvaliteta. Zahtjevi za promjenama u obrazovnom sistemu toliko su glasni da se svi ljudi koji su odgovorni za stanje u obrazovanju nalaze pod velikim pritiskom. Ti zahtjevi su samo normalna posljedica nae ivotne stvarnosti svakodnevnih promjena u svijetu, burnih drutvenih procesa, naglog nauno i tehnolokog razvoja. Naravno da takva dinaminost i sloenost trai jednu novu viziju kole - dinaminu kolu koja se fleksibilno prilagoava ivotnim okolnostima. Niko od nas ne eli neefikasnu i nekvalitetnu kolu. Svi se slaemo oko toga da sva djeca zasluuju obrazovanje koje e im osigurati da ostvare svoje pune potencijale (postignu svoj maksimum u toj starosnoj dobi) imae daleko vee anse da postanu dobri i odgovorni graani naeg drutva. Pri kreiranju obrazovne politike, obrazovne vlasti moraju voditi rauna o njenim razliitim aspektima i sloenosti problemetike koju ona obuhvata. Javno (formalno) obrazovanje se finansira iz budeta i najee je jedan od najveih budetskih korisnika. Meutim utede u budetu ne bi smjele dovesti u pitanje kvalitet tog obrazovanja. Obrazovnim vlastima mora biti cilj kvalitetna kola. Jedan od najbitnijih uslova za kvalitet, u bilo kojoj organizaciji, jeste zadovoljstvo potroaa, odnosno korisnika. Uenik je krajnji korisnik obrazovne usluge i pri kreiranju obrazovne politike potrebno je voditi rauna o njegovim potrebama, zahtjevima i oekivanjima. Kvalitet obrazovanja, u najirem smislu, predstavlja ukupne rezultate procesa obrazovanja. Osnovu za ocjenu kvaliteta obrazovnog procesa ine obrazovni ishodi (oekivani ishodi) koji obuhvataju znanje, sposobnosti, vjetine i stavove uenika koji se stiu kroz formalno obrazovanje. Uspjenost obrazovanja ogleda se i u procentu uenika koji zavravaju pojedine nivoe obrazovnog sistema. Bivi centralizovani obrazovni model nije se puno bavio pedagokom vrijednou nastavnog procesa. Za uspjeh u obrazovanju smatrao se odreeni nivo do kojeg su uenici bili sposobni da usvoje ponueno znanje i da ga reprodukuju. U 37

planskoj ekonomiji (bive SFRJ) svijest o injeninim informacijama bila je vanija od njihove primjene. U narednom periodu strategije razvoja u prvi plan se postavljaju zadaci unapreenja kvaliteta obrazovanja, poveanjem efektivnosti i efikasnosti obrazovnog sisitema. Prije svega to podrazumijeva stvaranje uslova za implementaciju savremenih obrazovnih metoda i tehnika primjenjenih od kvalitetnog i kompetentnog obrazovnog i naunog kadra.34 U svijetu postoji pedagoki pokret kola bez prisle, u kojem svi subjekti: uenici, roditelji i nastavnici mogu zadovoljiti svoje temeljne potrebe (postavljene ivotne ciljeve). To znai da e nastavnik biti profesionalac i voditelj (pedagog) koji vodi uenike kroz proces vaspitanja i obrazovanja do upotrebljivog znanja i iskustava potrebnih za ivot. Radno okruenje u kvalitetnoj koli je bez prisile, a napredovanje uenika temelji se na uenikovoj samoprocjeni. Uenici postaju spremni uloiti trud kako bi obrazovanjem dodali kvalitet svome ivotu. Kvalitetna kola temelji se na teoriji izbora - iji je tvorac ameriki psiholog i psihijatar dr. William Glasser. Teorija izbora ui nas da je ovjek unutranje motivisano bie koje izborom svog ponaanja nastoji zadovoljiti jednu ili vie svojih osnovnih psihikih potreba. Ona ukazuje na izuzetan znaaj stvaranja kvalitetnih meuljudskih odnosa kao osnove psihikog zdravlja pojedinca i temeljnog preduslova prevencije svih sociopatskih pojava naeg doba. Takoe treba znati da ne postoji univerzalna formula za kvalitet po kojoj se on postie. On treba da je zamiljen kao proces stalnog poboljavanja (inovacija) i tenje da se svaka stvar uredi to bolje (preduzmu odgovarajue mjere poboljanja). Moemo koristiti koncepte i modele koje nam strunjaci preporuuju, ali moramo stvoriti svoj vlastiti model kvaliteta, koji takoe moramo stalno posmatrati (analizirati) i preureivati (poboljavati).

4.2.Strategija razvoja obrazovanja Republike Srpske za period 20102014.

Izvjetaj ekspertskog tima Ministarstva prosvjete i kulture (nazvanim Strategija razvoja obrazovanja RS) prezentuje sadanje stanje u obrazovanju i istie tenje akademske zajedince da kvalitet rada vaspitno-obrazovnih ustanova treba podii na vii nivo - tanije stvoriti i razvijati jedinstven sistem kvaliteta u ovoj oblasti. Strategije cjeloivotnog obrazovanja, odnosno njena koncepcija ugraena je u Strategiju razvoja obrazovanja Republike Srpske za
34

Struni tim Ministarstva, Strategija razvoja obrazovanja Republike Srpske za period 2010-2014., Banja Luka, 2009., str. 2.

38

period 2010-2014. godine, a bazirana je na konceptu drutva koje ui. Koncept koje UNESCO, OECD, WB, ILO i druge meunarodne organizacije preporuuju kao osnovu za voenje savremene politike obrazovanja i reforme obrazovnog sistema u svijetu. Obrazovanje tokom cijelog ivota i vaspitanje obuhvata tri osnovna oblika obrazovanja: formalno obrazovanje/vaspitanje (kolovanje), neformalno obrazovanje te samoobrazovanje, a koje se odnosi na usklaivanje obrazovanja (ali i vaspitanja) u svim starosnim dobima. Sve bre tehnoloke i drutvene promjene razlog su nastanka koncepcije cjeloivotno obrazovanja zbog kojih postojee znanje sve bre zastarijeva a novo se znanje sve bre stvara, pa je potrebno uiti itav ivot a ne samo u djetinjstvu i mladosti35. Sadanje stanje u Republici Srpskoj i BiH okarakterisano je nedovoljno usaglaenim drutveno-politikim odnosima, iz ega proizilaze okvirno i djelimino iskazane optedrutvene strategije razvoja. Zbog toga se u metodolokom pristupu u prvi plan stavlja drugi konceptualni pristup u pripremi strategije obrazovanja, nadograen stavovima i opredjeljenjima ve usvojenih sektorskih strategija i drugih stratekih dokumenata.36 U pripremi i izradi Strategije obrazovanja Republike Srpske koritena je metodologija provjerene od meunarodnog sertifikacionog tijela (Loyds Register Quality Assurance) u okviru sertifikovanog Sistema menadmenta kvaliteta, a sam postupak se sproveo (je ad hoc struni tim sastavljen od strunjaka Ministarstva prosvjete i kulture nadlenog za strateko planiranje i espertski tim, kojeg ine eksperti u oblasti obrazovanja imenovani od Vlade RS) kroz realizaciju sljedeih faza: 1. Identifikaciju misije, vizije i vrijednosti obrazovnog sistema; 2. Sitaciona analiza stanja u obrazovanju na bazi raspoloivih analitikih dokumenata te miljenja i stavova zainteresovanih strana; 3. Identifikaciju i usaglaavanje stratekih ciljeva obrazovanja; 4. SWOT analizu s ciljem identifikacije strategija za dostizanje postavljenih ciljeva; 5. Priprema stratekog akcionog plana i planiranje stratekih projekata (vremenska dimenzija i dimenzija izvora finansiranja); 6. Uspostavljanje koncepta za prenos stratekih ciljeva na mjerljive indikatore i operativne ciljeve te uspostavljanja sistema kontrole za kontinuirano praenje napretka i evalouacije strategije.
35 36

Zakljuak Strunog tima Ministarstva, Strategija razvoja obrazovanja RS za period 2010-2014., Banja Luka , 2009., str. 3. Isto, str. 4.

39

Struni tim analizirao je sljedeu dokumentacionu osnovu za izradu situacione analize stanja u obrazovanju RS: 1. Rezultati meunarodnih projekata u vezi sa reformom obrazovnog sistema u prethodnom periodu (Odjeljenja za evropske integracije Ministarstva prosvjete i kulture); 2. Strateke pravce razvoja obrazovanja BiH (Savjet ministara BiH); 3. Preliminarna analiza stanja obrazovanja u RS prema evropskim indikatorima (Ministarstvo prosvjete i kulture); 4. Izvjetaj o odranim sastancima i razgovorima sa 800 lanova kolskog menadmenta u 2008 (Ministarstvo prosvjete i kulture); 5. Informacija o stanju obrazovanja u RS i zakljuci (Narodna skuptina RS); 6. Analitika graa i usvojeni dokumenti upisne politike za srednje kole i univerzitete u 2008/2009. (Ministarstvo prosvjete i kulture); 7. Izvjetaj i zakljuci odranih konferencija o visokom obrazovanju i obrazovnom sistemu (Ministarstvo prosvjete i kulture); 8. Donesene sektorske strategije i razvojni planovi institucija RS od interesa za obrazovni sistem; 9. Drugi relevantni dokumenti i izvori. Prisutne su i aktivnosti meunarodne zajednice u procesu tranzicije drutvenog sistema u BiH i RS kroz razne projekte reforme obrazovanja. U Strategiji srednjoronog razvoja za obrazovni sektor, na nivou BiH, usvojeni su prioriteti koji podrazumijevaju modernizaciju svih nivoa obrazovnog sistema, obuke nastavnog kadra i daljeg razvoja institucija utemeljeni kao dio dravne (nacionalne) politike reforme obrazovanja. Reformom osnovnog obrazovanja i izgraivanjem koncepcije savremene devetogodinje osnovne kole postavljeni su temelji mikroorganizacije nastave u trijadama (razredna, razredno-predmetna i predmetna nastava). Takva koncepcija primjerena je evropskim modelima osnovne kole. Za razliku od savremene koncepcije praktina rjeenja jo uvijek zadravaju tradicionalni koncept razredne i predmetne nastave. Na zadravanje takvog modela osnovne kole presudno utie nedostatak kolovanih nastavnika razredno-predmetne nastave. Reformom osnovne kole i kod nas je uveden koncept devetogodinje osnovne kole.

40

Mikroorganizacija takve kole postavljena je u okviru tri trijade: razredna nastava (I-III), razredno-predmetna nastava (IV-VI), predmetna nastava (VII-IX razred).37 Evropska komisija je obezbjedila, u periodu od 1999-2007.godine, podrku obrazovanju kroz sedam projekata koji doprinose razvoju obrazovnog sistema u BiH. Struktura obrazovnog sistema u Republici Srpskoj izgraena je na osnovu stratekih odrednica koje proizilaze iz ustavnih principa prema kojima se oblast obrazovanja i vaspitanja ureuje autonomno u entitetima BiH, dok se na dravnom nivou organizuju aktivnosti koordinacije pitanja od zajednikog interesa i usaglaavanja zajednikih standarda obrazovanja proisteklih iz evropskog obrazovnog okvira. Za razvoj obrazovnog procesa i sistema, realizaciju obrazovanja, upravljanje i nadzor, standardizaciju i evaluaciju integralnu odgovornost nad efektima (integralnih funkcija) navedenih procesa obrazovanja nalazi se Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske. A, operativne postupke upravljanja sprovode svi zainteresovani stakeholderi u BiH. Ukupna uspjenost i kvalitet obrazovnog sistema Republike Srpske u direktnoj je zavisnosti od efektivne komunikacije u ukupne kompetentnosti uesnika na svim nivoima. Brojni problemi koji u dananjem momentu karakteriu probleme u komunikaciji i kompetenciji znaajno utiu na ukupan kvalitet obrazovnog sistema RS.

4.3.Indikatori kvaliteta38
Uspjenu implementaciju, razvoj i poboljanje sistema kvaliteta u obrazovnim ustanovama mogue je ostvariti na osnovu procjene sadanjeg stanja kvaliteta u njima i indikatora kvaliteta koje emo primjenjivati za pojedine standarde. Vaspitno-obrazovna ustanova sama utvruje naine (standarde) i postupke za obezbjeenje kvaliteta svoga rada, koji su dostupni javnosti. Vrednovanje kvaliteta rada ustanove predstavlja kvalitativnu procjenu rada ustanove, koja se vri na osnovu standarda kvaliteta rada ustanove. Uz indikatore kvaliteta, za uspjenu evaluaciju i samoevaluaciju neophodan je razraeni instrumentarij (upitnici39) za unutranju evaluaciju, odnosno samoevaluaciju kole (iz perspektive direktora, nastavnika, uenika i roditelja). Poboljanje kvaliteta u bilo kojoj od navedenih oblasti doprinosi poboljanju kvaliteta itavog sistema. Zbog toga je veoma znaajno postepeno uvoenje poboljanja zapoeti od onih standarda (ISO 9001 u
37 38 39

D. Brankovi, Definisanje kompetencija nastavnika razredno-predmetne nastave, Zbornik radova, Beograd, 2009. P. Ohvo i E. Pozderovi, Osnove demokratskog kolskog menadmenta, CES Programme, Sarajevo, 2006., str. 245. Primjeri upitnika nalaze se u dodacima

41

obrazovanju, preporuka IWA2, Evropskih normi i direktiva, pedagokih standarda i optih normativa za osnovno obrazovanje i vaspitanje i normativa radnog prostora, opreme, nastavnih sredstava i uila po predmetima za osnovnu kolu) koje je, uzimajui u obzir specifinosti svake kole, najlake provesti. Istovremeno, potrebno je stalno odravati postignuti nivo kvaliteta u odreenoj oblasti. Teorija i praksa poznaje dva naina vrednovanja kvaliteta rada: 1. Unutranje vrednovanje (samovrednovanje) 2. Spoljanje vrednovanje Standardi kvaliteta rada40 ustanove definisani su u: a) 7 kljunih oblasti b) 30 standarda c) 158 indikatora kvaliteta Prilikom sprovoenja evaluacije neophodno je prisustvo prva tri indikatora kvaliteta za svaki standard, iji bi nedostatak doveo u pitanje obavljanje djelatnosti, a prisustvo ostalih indikatora predstavljali bi svojevrsnu prednost odreene vaspitno-obrazovne ustanove. Pregled definisanih zahtjeva po kljunim oblastima ine: 1. kolski program i Godinji plan rada ( 4 standarda, 19 indikatora kvaliteta), 2. Nastava i uenje (7 standarda, 22 indikatora), 3. Postignua uenika (2 standarda, 12 indikatora), 4. Podrka uenicima (3 standarda, 16 indikatora), 5. Etos (5 standarda, 18 indikatora), 6. Rukovoenje, organizacija i obezbjeivanje kvaliteta (5 standarda, 29 indikatora), 7. Resursi (4 standarda, 19 indikatora). Poreenjem definisanih zahtjeva standarda po oblastima sa opte-prihvaenim evropskim standardima uoavamo da ne postoji velikih odstupanja u pogledu pokazatelja koji se uzimaju u obzir prilikom evaluacije kvaliteta rada evropskih i naih vaspitno-obrazovnih ustanova (Tabela 1, 2 i 3).

40

Pogledati primjere dobre prakse u poglavlju 4.5.

42

MALO POREENJA

Oblasti u okviru standarda kvaliteta rada ustanove

KOLSKI PROGRAM I GODINJI PLAN RADA NASTAVA I UENJE

Oblasti u okviru samovrednovanja

KOLSKI PROGRAM I GODINJI PLAN

NASTAVA I UENJE

POSTIGNUA UENIKA

POSTIGNUA UENIKA

PODRKA UENICIMA

PODRKA UENICIMA

ETOS ORGANIZACIJA RADA KOLE I RUKOVOENJE

ETOS RUKOVOENJE, ORGANIZACIJA I OBEZBJEIVANJE KVALITETA

RESURSI

RESURSI

Tabela 1: Poreenje meunarodnih standarda i zakonske regulative u BiH

43

JO MALO POREENJA

Oblasti u okviru standarda kvaliteta rada ustanove

KOLSKI PROGRAM I GODINJI PLAN RADA NASTAVA I UENJE POSTIGNUA UENIKA PODRKA UENICIMA ETOS ORGANIZACIJA RADA KOLE I RUKOVOENJE RESURSI

Oblasti kontrole u okviru struno-pedagokog nadzora

PROGRAM OBRAZOVANJA I VASPITANJA I GODINJI PRIGRAM RADA USTANOVE NASTAVA I UENJE POSTIGNUA UENIKA PODRKA DJECI / UENICIMA ETOS RUKOVOENJE, ORGANIZACIJA I OBEZBJEIVANJE KVALITETA RESURSI

Tabela 2 : Poreenje meunarodnih standarda i zakonom propisane regulative kontrolne u BiH

I JO MALO POREENJA

Oblasti u okviru standarda kvaliteta rada ustanove

KOLSKI PROGRAM I GODINJI PLAN RADA NASTAVA I UENJE POSTIGNUA UENIKA PODRKA UENICIMA ETOS ORGANIZACIJA RADA KOLE I RUKOVOENJE RESURSI

Pokazatelji ostvarenosti obrazovno-vaspitnih ciljeva u oblasti rada nastavnika

PLANIRANJE I PROGRAMIRANJE OBRAZOVNO-VASPITNIH AKTIVNOSTI NASTAVA - ODNOSNO UENJE PRAENJE I VREDNOVANJE UENIKA PODRKA UENICIMA ETOS SARADNJA SA RODITELJIMA I DRUTVENOM ZAJEDNICOM

Tabela 3 : Poreenje meunarodnih standarda i vaeih kriterijuma po oblastima u BiH

44

Standardi za samovrednovanje i ocjenjivanje kvaliteta rada (po ugledu na obrazovne ustanove u Evropi)41 koji bi trebali da postoje i u osnovnom obrazovanju i vaspitanju: Standard 1: Strategija obezbjeenja kvaliteta, Standard 2: Standardi i postupci za obezbjeenje kvaliteta, Standard 3: Sistem obezbjeenja kvaliteta, Standard 4: Kvalitet nastavnog programa, Standard 5: Kvalitet nastavnog procesa, Standard 6: Kvalitet strunog rada aktiva, Standard 7: Kvalitet nastavnika i saradnika, Standard 8: Kvalitet uenika, Standard 9: Kvalitet udbenika, literature, bibliotekih i informatikih resursa, Standard 10: Kvalitet upravljanja kolskom ustanovom i kvalitet nenastavne podrke, Standard 11: Kvalitet prostora i opreme, Standard 12: Finansiranje, Standard 13: Uloga uenika u samovrednovanju i provjeri kvaliteta, Standard 14: Sistematsko praenje i periodina provjera kvaliteta. Pregled kljunih oblastima koji su primarno zastupljene prilikom vrednovanja u naem osnovnom obrazovanju: Kurikulum - tradicionalno se o nastavnim planovima i programima razmiljalo kao o proizvodima, o dokumentima koji opisuju samo sadraj - ta je to to nastavnici treba da poduavaju uenike. U posljednje vrijeme, strunjaci za razvoj krikuluma pridaju vie panje samim procesima kroz koje treba da nastaje kvalitetan krikulum. Ako moemo izgraditi djelotvoran proces koji odgovara lokalnim okolnostima i okruenju, anse za izradu i provoenje kvalitetnih proizvoda e se uveliko poveati. Malo je vjerovatno da bilo koje dvije zemlje ili dva sistema razviju nastavni plan i program na identian nain, jer je proces razvoja nastavnog plana i programa u svakoj zemlji pod uticajem niza kontekstualnih faktora. Jedan od neizbjenih rezultata razvoja nastavnog plana i programa i modernizacije nastavnog plana i programa je promjena samog nastavnog plana i programa, a moda i promjena nastavnog plana i programa i formulacije politike nastavnog plana i programa kao i metodologije nastave. Svrha procesa razvoja i moderznizacije nastavnog plana i programa je da analizira razne kontekste u kojima se odvija promjena nastavnog plana i programa i faktore koji e uticati na to da li ima izgleda da se neka promjena dogodi ili ne. Vrednovanjem kvaliteta kolskog programa procjenjujemo njegovu strukturu, kvalitet nastavne ponude, usklaenost sa specifinostima i potrebama uenika, vezu razvojnog plana sa rezultatima samovrednovanja kole.
41

Opte-prihvaene norme iz ove oblasti u Evropi i svijetu

45

Postignua - u ovoj oblasti mogue je vrednovati uspjeh u uenju (na nivou razreda ili kole), kvalitet znanja, postignua uenika na kvalifikacionim i prijemnim ispitima, takmienjima, motivaciju uenika, vrijednosti kod uenika. Uenje i poduavanje - prate se i vrednuju, planiranje i pripremanje nastave i drugih oblika obrazovno - vaspitnog rada, realizacija nastave, aktivnosti uenika, nain uenja, ocjenjivanje, praenje i izvjetavanje. Podrka uenicima - oblast u kojoj se sagledava kvalitet brige o uenicima, podrka u uenju, socijalnom i linom razvoju, profesionalnoj orijentaciji. kolski etos - oblast u kojoj se vrednuje kvalitet klime i odnosa u koli i okruenju, zajednitva, partnerstvo... Resursi - vrednuje se kadar, prostor, oprema, raspolaganje finansijskim sredstvima. Menadment, rukovoenje i osiguravanje kvaliteta - u ovoj oblasti se vrednuje: profesionalna kompetencija, umijee i sposobnost rukovodioca, efikasnost rukovoenja, timski rad, kolski menadment, planiranje i ostvarivanje kolskog razvojnog plana, izvjetavanje o kvalitetu rada, obezbjeivanje kvaliteta. saradnje, osjeaj pripadnosti koli, okruenju, jednakost, pravednost,

4.4.Pokazatelji vrednovanja, pokazatelji nivoa ostvarenosti

Samovrednovanje / vrednovanje vri se u kljunim oblastima izborom odgovarajuih podruja vrednovanja i primjenom pokazatelja. Podruja vrednovanja - su ue tematske cjeline (u odnosu na kljune oblasti) koje blie definiu predmet praenja i vrednovanja. Svaka kljuna oblast je podjeljena na podruja vrednovanja po sadrinski slinim cjelinama unutar kojih vrednujemo ostvarenost kvaliteta. Primjer: Kljuna oblast nastava i uenje obuhvata etiri podruja za vrednovanje kvaliteta: - Planiranje i pripremanje, - Nastavni proces, - Uenje, - Praenje vrednovanja uenika.

46

Pokazatelji - predstavljaju sljedei korak u konkretizaciji pojedinih podruja vrednovanja. Oni jo preciznije definiu sadraje i aktivnosti u njima. Svako podruje obuhvata nekoliko pokazatelja: Primjer: u kljunoj oblasti nastava i uenje u okviru podruja praenje napredovanja uenika postoje dva pokazatelja: - Praenje i ocjenjivanje, - Izvjetavanje.

4.5.Programi kvaliteta, standardi i primjeri dobre prakse

Razvoj razliitih programa kvaliteta tokom posljednjih decenija ostavili su snaan uticaj u oblasti obrazovanja, a pogotovo visokog obrazovanja. Shvatanje pojma kvaliteta u obrazovanju bitno je izmjenjen, to je rezultat globalnih promjena u okruenju, ali i znaajnih rezultata razliitih organizacija u primjeni brojnih programa osiguranja kvaliteta. Kroz drutvenu misiju obrazovanja i stvaranja novog znanja, rad akademskog osoblja i univerzitetskih institucija oduvjek je bio povezan sa idealom kvaliteta to je dovelo do toga da je sama akademska zajednica sudila i odluivala o kvalitetu. Oduvjek su postojali odreeni oblici kontrole i osiguranja kvaliteta, ali su ih akademske zajednice posmatrale iz svog ugla i bili su bazirani na razliitim vrstama evaluacija i akreditacija. Takvim pristupkom bili su zapostavljeni korisnici usluga i njihovi zahtjevi, to je vodilo loim ili nikakvim programima poboljanja. Institucije irom svijeta, svjesne nadolazeih promjena i praktinih problema koji one donose, odgovor na trendove i nadolazee probleme trae u fokusiranju na kvalitet. Sve to podrazumijeva iniciranje programa izgradnja sistema osiguranja kvaliteta prema nekom od postojeih modela. Veina istraivaa ukazuje da ne postoji harmonizovana ema evropskih standarda, tj. standardizovanih modela osiguranja i upravljanja kvalitetom u obrazovnim institucijama. Zato se svi slau da su same obrazovne institucije prinuene na izbor i razvoj vlastitog koncepta kvaliteta. Preporuke i zakljuci projektnog tima ISO/IEC JTC1 SC36 Information Technology for Learning, Education, and Training CEN/ISSS/WS-LT za obezbjeenje kvaliteta date su u zavrnom izvjetaju 2002.godine. Izvjetaj je nastao u saradnji velikog broja partnera iji razliiti interesi reprezentuju problematiku naunoistraivakih institucija, akademija, softverskih kua, uslunih organizacija iz sektora komunikacija i konsultante. Njihova analiza je obuhvatila poznate metode i koncepte upravljanja kvalitetom koji se primjenjuju u evropskim prostorima visokog obrazovanja (ETB 47

Quality RESEARCH, ETB Quality Criteria, ESSEN Learning Model, BAOL Quality Mark for learning centres, DESIRE-Development of a European Service for Information on Research and Education, QAA Code of Practice, EQUIS Model Excellence Model, EFQM Excellence Model/QAA, Nacional Grid for Learning (NGfL), ISO 9000, Education for Performance Excellence, Survey of process oriented approaches in Germany, Erlangen Catalog). Prilokom izbora i primjene vlastitog koncepta osiguranja kvaliteta akademske institucije su se dugo suoavale sa brojnom problemima i nejasnoama. Istraivanja su pokazala da je jedini i logian put osiguranja kvaliteta u akademskim institucijama mogu kroz proces koji se odvija u etiri koraka. Poetni korak je akreditacija programa prema postojeem stanju sistema kvaliteta koji je nacionalna ili strukovna specifinost. U drugom koraku institucija treba da nastavi sa izgradnom sistema prema jasno i cjelovito propisanim zahtjevima standarda koji ustvari definiu i sadrajne elemente sistema osiguranja kvaliteta (sadrano u standardu ISO 9000). Treim korakom institucionalno se postupno integriu drugi specifini zahtjevi za sistem upravljanja, a cjelokupni proces u etvrtom koraku terba da zavri objedinjavanjem svih zahtjeva i programa u nekom od modela izvrsnosti.42 Razvijanje i evaluiranje kvaliteta obrazovanja privlai sve vie panje, ne samo u zemljama Evropske unije ve irom svijeta. U Evropi su aktivna eksperimentisanja i razvij anje strategija razliitih tehnika kontrole kvaliteta. Evropska unija i OECD su ojaali ovaj trend svojim vlastitim pozivom na nove strukture i nove pristupe osiguravanju kvaliteta. Kvalitet obrazovanja se moe definisati razliitim pristupima koji su sasvim usko povezani sa trendovima u istraivanjima pedagogije i obrazovanja tokom proteklih destljea. David Garvin je definisao pet pristupa za razumijevanje sadraja koje nosi termin kvalitet koji treba postati imperativ svakog razvijenog drutvenog (pod tim se podrazumijeva da treba postati imperativ svakog obrazovnog sistema na svim nivoima). - Kvalitet kao prirodno savrenstvo, jednostavno, kao najbolje. Ovo implicira da se moe shvatiti jedino uporeivanjem sa predmetima koji daju na vidjelo svoje karakteristike. Ovo je transcendentalni ili filozofski pristup. - Kvalitet zasnovan na mjerljivim atributima. Ovo implicira na to da se kavalitet moe mjeriti i mogao bi se definisati kao produkt zasnovan na pristupu.

42

5. Nauno-struni skup sa meunarodnim ueem KVALITET 2007, Neum, BiH, 06. - 09 juni 2007., str. 594.

48

- Pristup baziran na manufakturi koji znai da se kavalitet razumijeva kao potvrivanje zahtjeva. - Odnos uinak / cijena. Ovo se mnogo koristi u industriji i biznisu, a moe se nazvati i pristupom na bazi vrijednosti. - Pristup na bazi korisnik - klijent. Ove definicije sa pristupom kvalitetu sa razliitih stanovita, meutim nisu kontradiktorne. U devedesetim godinama, centralni pristupi bili su zasnovani na bazi klijenta, trita (a costomer-based, marked based approach) pri emu prva od ovih definicija predstavlja tradicionalnu viziju obrazovanja. Karakteristika za ove trendove je injenica da oni otkrivaju jasno razliite trendove u kulturama menadmenta koji su jedan za drugim jako naslonjeni na politiku obrazovanja koja se odvija unutar administracije. Bez obzira na stanovite, panja se moe fokusirati na razliite dijelove obrazovanja kao to su uenje, izvoenje nastave, efikasnosti u promovisanju kohezije ili spreavanju deprivacije, ekonomska efikasnost u obrazovanju, ili menadment. Bitno za koncept kvaliteta je iznalaenje atributa koji pomau da se razjasni prikladnost i kompatibilnost ciljeva obrazovne aktivnosti i preduzetih mjera, te korespondentnost zadatih ciljeva i uinka koji je postignut. Navedeni pristupi su generisali razliite metode za definisanje i evaluaciju kval iteta, koji su ve koriteni i koriste se u definisanju kvaliteta obrazovanja. Najpoznatiji instrument za definisanje kavaliteta su tehnike zasnovane na razliitim preporukama rangiranja ili standardima (npr. Standard ISO 9000). Postoji nekoliko verzija tehnika zasnovanih na pristupu na osnovu klijenta (the customer - based approach) npr. menadment totalnog kvaliteta ( Total Quality Menagement ). Nekoliko zemalja je sa promjenljivim uspjehom razvilo razliite aplikacije zasnivajui ih na ovim tehnikama. Kriteriji za dodjeljivanje evropskog kvaliteta su javno objavljeni tek nedavno i koriste se za evaluaciju aktivnosti organizacija na nain koji je ak primjenjljiv i na pruanje javnih usluga.

49

Poboljani sistem kvaliteta obrazovanja Sistem se sastoji od: 1. Poboljanih koncepata kvaliteta obrazovanja (adukcation quality) te boljih umijea/vjetina conscousness). 2. Poboljanog upravljanja kvalitetom obrazovanja i voenja implementacije sistema kvaliteta obrazovanja (Upravljanja kvalitetom/Quality menagement) 3. Poboljanog monitoringa kvaliteta obrazovnog sistema i uinaka / ishoda (Monitoringa kvaliteta/Quality monitoring). 4.Poboljanih profesionalnih kompetencija i kapaciteta u obuci / treningu za razvoj kvaliteta obrazovanja ( Kapaciteta obuka / treninga za kvalitet /Quality training capacity). 5. Poboljanog korienja informacija, ukljuujui dokumentaciju i iskustva razglaavanja (Upravljanje informacijama /Information menagement). 6. Poboljanja procedura finansiranja obrazovanja koje promovie kvalitet putem preporuka izdatih od strane Ekonomske savjetodavne grupe /The Economic Advisory Group (Upravljanje kvalitetom finansija / Financial quality menagement). Principi savremenih sistema EU za upravljanje kvalitetom Principi savremenih sistema Evropske unije za upravljanje kvalitetom stavljaju naglasak na: - orjentaciju klijent / trite, - odgovornost uprave na osiguranju kvaliteta, - inoviranost personala, - predstavljanje pristupa procesu, - sistematian pristup u upravljanju, - donoenje odluka zasnovano na injenicama, - relacije zasnovane na meusobnim dobicima, - stalna / kontinuirana poboljanja. Set standarda EU za upravljanje kvalitetom (menadment kvaliteta) obuhvata grupu normi kojima se definiu zahtjevi sistema za upravljanje kvalitetom, koji je orjentisan prema klijentu. Odgovaranje ovim normama dokazuje spremnost da se razvije i ponudi proizvod / usluga, pri emu se u obzir uzima izbjegavanje greke i obezbjeivanje stalnog poboljanja. 50 personala (skils) u razvoju kvaliteta (Spoznaje kvaliteta/Quality

Osiguranje kvaliteta U veini zemalja Evropske unije obrazovne institucije su stekle vie autonomije te su nadlene, odnosno odgovorne za kvalitet obrazovanja koje obezbjeuju. Organi vlasti, koji predstavljaju opte interese graana, esto preduzimaju akcije da bi se stimulisalo osiguranje kvaliteta u obrazovnim institucijama, promoviui procedure i pokuavajui da kreiraju uslove za produktivan rad. Centralno pitanje politike kvaliteta je da se razvija sistem osiguranja kvaliteta i sistem poboljanja kvaliteta zasnovan na njima. Termin osiguranja kvaliteta (Qualityassurance) moe se ovde upotrebljavati u vezi sa svim politikama, procesima i akcijama javnih vlasti preko kojih se, na dravnom nivou, kvalitet obrazovanja podrava i razvija. Glavni cilj sistema osiguranja dravnog / nacionalnog kvaliteta je da pribavi informacije i shvatanje o tome kako funkcionie obrazovanje, kakvi su rezultati i kako se moe poboljati, te preuzeti odgovornost za kreiranje povoljnih uslova po pitanju kvaliteta. Drugi jednako vaan cilj je da se prui prilika obrazovnim institucijama da obraunaju svojim zajednicama rad koji su obavili i korienje javnih resursa koji su obezbjeeni. Osiguranje kvaliteta u istinski kvalitetnom radu se fokusira na sutinski proces aktivnosti. S ciljem da se proizvede stvarna korist za razvoj bitno je da je razvoj kvaliteta usmjeren na stvari koje su relevantne za obrazovanje, na podravanje sutine procesa. Sr politike kvaliteta obrazovanja treba biti ouvanje uslova za uenje. Najbitnije stvari za kvalitet obrazovanja su : 1. ciljevi obrazovanja, nivo kompetencija i kurikularni NPP, 2. ambijent za uenje, kompetencije nastavnog osoblja i efikasnost radne prakse u okvirima zajednice, 3. nezavisna evaluacija efikasnosti obrazovanja i rezultata uenja, 4. funkcionalni upravljaki sistem obrazovanja i dovoljno finansijskih resursa. Definiciju krajnjeg kvaliteta obrazovanja mogu odrediti korisnici obrazovnih usluga, opunomoene strane, javne vlasti, davaoci obrazovanja, organizacije trita rada, ljudi iz poslovnog ivota, istraivai na osnovu njihovih ocjena i miljenja. Idealni ishod u kreiranju politike kvaliteta moe se postii provoenjem rasprava u jednakom partnerstvu izmeu strana kojih treba biti to je mogue vie.

51

Osiguranje kvaliteta ambijenta za uenje Funkcionalan ambijent za uenje moe se posmatrati sa nivoa obrazovnog sistema i obrazovne institucije. Na dravnom/nacionalnom nivou finansijska i nacionalna

funkcionalnost sistema zahtijeva konstantni monitoring kako bi sistem odgovarao zahtjevima klijenata. Na niovu obrazovne institucije najvaniji je dio na strani ljudskih resursa. Savremeni proces izvoenja nastave, kojim se dobro upravlja i koji sadri svijest o potrebama, fazi i resursima uenika / studenata je vitalna podrka razvoju intelektualnih vjetina uenika / studenta. Ovo zahtijeva da nastavnik ide u korak s vremenom u kome ivi i da je aktivan sudionik u drutvu, da u radu i obrazovanju koristi nove raspoloive instrumente za pribavljanje informacija, informacionih tehnologija i drugih oblika elektronske komunikacije. Potreba za integrisanjem obrazovanja nastavnika u kvalitet obrazovanja je evidentna u raspravi posljednjih godina. U izvjetaju Kretanje ka drutvu koje ui / Moving Towards a Learning Society/, pisci su istakli jedno veoma dobro pitanje - Kako se neko moe nadati da ima visok kvalitet osnovnog obrazovanja ukoliko kvalitet nije primarni cilj obuke nastavnika?U raspravi iznose da ako je obuka nastavnika efikasna, trebala bi imati znaajnije efekte na nastvnike tako da nastavnici ponovo imaju uticaj na ivot kole, to znai kako na kulturu kole i uenje studenata / uenika i isto tako na sve druge forme drutva kao to su demokratija, pravda i ljudska prava. Opiran izvjetaj o potrebama nastavnika za kontinuiranim obrazovanjem je pokazao da nastavnici trebaju da dre korak sa vremenom u kojem ive i trebaju kontinuirano obrazovanje ne samo zbog promjena koje proizilaze iz administrativnih reformi nego i zbog usavravanja svog znanja iz domena vlastitog predmeta. Po miljenju nastavnika, kontinuirano obrazovanje je naroito znaajno kada se zasniva i teoretskom znanju i znanju iz prakse. Uloga direktora kole u kreiranju radne kulture i atmosfere u koli je centralna i nezaobilazna. U razvijanju kvaliteta obrazovanja upravljaka kompetencija direktora kole je ta koja se naroito razlikuje od svih drugih, stoga, posebnu panju treba pokloniti kvalitetu obrazovanja direktora kola. Visok standard u opremanju ambijenta za uenja je bitan prilikom postavljanja moderne informacione tehnologije i drugih instrumenata neophodnih za uenike. Obrazovne institucije bi trebale biti estetski privlane i prijatne zbog injenice da e uenici u njima provoditi znatan dio svog vremena.

52

U izgradnji kolskih objekata u budunosti treba vie panje obratiti na rastui obim saradnje izmeu obrazovnih institucija i drugih zainteresovanih strana. Prikladnost didaktikog materijala za izvoenje nastave, drutvena i nauna relevantnost su od centralnog znaaja za uspjeh obrazovanja. Kvalitet materijala treba uzeti u ozbiljno razmatranje, poto se ne oekuje samo printani materijal, ve se materijal dobija preko razliitih elektronskih izvora. Nastavni materijal ima centralno mjesto kada djeca i mladi ljudi formiraju svoje vizije o svijetu. Razvijanje ambijenta za uenje, da bi se zadovoljile potrebe dananjice, namee da se posebna panja treba da poklanja kolovanju nastavnika i kontinuiranoj edukaciji direktora kola na razliitim sektorima i nivoima obrazovanja. Zahtjevi za modernim medijima i razliitim metodama izvoenja nastave bi trebalo da se uzmu u obzir u izgradnji i renoviranju obrazovnih institucija. Raznolikost i savremenost nastavnih materijala su jako bitni za razvojni kvalitet. Odgovornost je na Resornom ministarstvu da obezbijedi to povoljnije uslove i obezbjede finansijske resurse za osiguranje kvaliteta obrazovanja. Upravljanje resursima, kvalitetom personala Putem saradnje sa organizacijama klijenata i drugih institucija radni ambijent bi trebao garantovati da: - Kurikularni NPP budu uvijek aurirani, znai to blie praksi i davanju odgovora na zahtjeve ekonomije / privrede. - Uzimaju se u obzir specifini zahtjevi i potrebe klijenata. - Rezultati i informacije stiu od klijenata tano na vrijeme (kajzen prist up i metode). Kaizen treba da vodi zaposlene (i ostale stakeholdere) prema osjeaju zajednitva u radnoj sredini (ili u kompletnom obrazovnom sistemu). Bliski radni odnosi sa organizacijama klijenata moraju biti uspostavljeni. Pretpostavljaju se permanentne line diskusije sa uesnicima i predstavnicima klijenata. Kvalitet sistema upravljanja u obrazovanju i konkurencija osoblja Funkcionisanje upravljakog sistema obrazovanja bitno je za voenje politike kvaliteta. Administracija bi trebala biti moderna i imati dobar kvalitet usluga. Upravljanje finansijskim resursima bi trebalo biti bazirano na ciljevima koji su postavljeni obrazovanju, a monitoring koritenja resursa treba biti javan.

53

Osiguranje kvaliteta cijele oblasti obrazovanja namee fokusiranje na zahtjeve u pogledu kompetencija osoblja. Politika kvaliteta bi trebala specifikovati osnovne kvalifikacije za personal s akcentom na pripremnom radu da bi se osigurao kvalitet personala u oblasti obrazovanja. U evaluiranju radnog procesa u oblasti obrazovanja, glavna odlika kvaliteta koja postaje naglaena je sposobnost personala da stupi u dijalog sa politikim donosiocima odluka i razliitim akterima, naroito u vezi definisanja ciljeva obrazovanja i koritenja informacija o evaluaciji u pripremanju politikih odluka. Kompetencija nastavnika, direktora kola i personala u administraciji je centralni faktor kvaliteta obrazovanja. Statuti bi trebali podrati implementaciju principa jednakosti obrazovanja. Efikasnost i koherencija sistema upravljanja moraju biti pod aktivnim monitoringom. Finansijski resursi za obrazovanje trebaju biti rasporeeni na takav nain da podravaju realizaciju ciljeva obrazovanja na najbolji mogui nain. Slijedi opis oblasti u kojima je naroito potrebna evropska saradnja na razvijanju metoda (pr)ocjenjivanja. Vjetine uenja - kako uiti / Learning to learn skills Evaluacija vjetine uenja - kako uiti, fokusira panju na bitnu vjetinu koja se ne moe produkovati na studijama nekog odvojenog predmeta ili studijskog kursa: sposobnost da se stekne, stavi u proces i usvoji novi dio znanja. Ovaj predmet je zanemarivan i u evaluaciji i u istraivanjima ali je veoma vaan. Uenikovo samopouzdanje i pozitivna slika o samom sebi, kao o osobi koja ui, bitne su osnove za evaluaciju. Evaluacija vjetina uenja je usmjerena prema svim nivoima obrazovanja. Evaluacija se mora mora fokusirati na to koja je vrsta slike o samom sebi koju uenici imaju, koju vrstu motivacije imaju, koje vrste vjetina imaju za rjeavanje problema, obradu informacija i koje vrste inicijative imaju kao osobe koje ue. Evropska saradnja u ovoj oblasti je zapoeta putem inicijative projekta Sokrates 3.1., koordinirane od strane Finske, pri emu je finski set testova primjenjen i u drugim zemljama Evropske unije. Komunikacin vjetine Komunikacione vjetine su veoma vaan dio savremenog obrazovanja na svim nivoima. U pogledu vjetina koje se ostvaruju, predmeti evaluacije ukljuuju vjetine u vizuelnoj, 54

oralnoj i pisanoj komunikaciji, kao i vjetine interakcije i pregovaranja, kooperativne vjetine i sposobnost da se koristi nova informaciona i komunikaciona tehnologija. Motivacija za doivotno obrazovanje Motivacija za doivotno uenje je jedna od najbitnijih stvari kad se vri evaluacija efikasnosti obrazovanja. Posredstvom obrazovanja pojedincu se mora dati pozitivan stav prema znaaju obrazovanja i mijenjanju svijeta. Pozitivan stav prema uenju bi trebao biti za vrijeme obrazovanja, usvojen tako dobro da, bez obzira na starosnu dob i nivo na kojem se startuje, uenici trebaju biti zainteresovani da ue nove stvari i stiu vjetine koje podravaju njihovo vlastito napredovanje. Cilj je da tokom svog obrazovanja uenici steknu, osim sposobnosti da se sami prilagode promjenama, takoe i elju da kontinuirano napreduju na svom ivotnom putu.43 Meunarodna iskustva u obezbjeivanju kvaliteta obrazovanja Na obrazovni sistem je otvoren za iskustva onih sisitema koji u obezbjeivanju kvaliteta imaju duu tradiciju i pozitivne rezultate. Osnovu politike obezbjeivanja kvaliteta u EU ini samovrednovanje. U evropskim i drugim zemljama postupak samovrednovanja, uz spoljanje vrednovanje, prihvaen je kao najefikasniji mehanizam za unapreenje kvaliteta rada u koli. Navest emo iskustva nekih zemalja koje razrauju ili ve imaju razraenu proceduru samovrednovanja. Pedagoki standardi i opti normativi za osnovno vaspitanja i obrazovanje44 Pedagoke standarde i opte normative za osnovno vaspitanje i obrazovanje i normative radnog prostora, opreme, nastavnih sredstava i uila po predmetima za osnovnu kolu usvaja Narodna skuptina na prijedlog resornog Ministarstva, koji moraju biti usklaeni sa evropskim i svjetskim standardima u toj oblasti. Radi osiguranja odgovarajuih pedagokih i materijalnih uslova u svim osnovnim kolama na podruju RS, u skladu sa Zakonom utvreni su Pedagoki standardi i opti normativi za osnovno vaspitanje i obrazovanje (u daljnjem tekstu Standardi) i Normativi radnog prostora, opreme, nastavnih sredstava i uila po predmetima za osnovnu kolu (u daljnjem tekstu Normativi) kao zajednika osnova u osiguranju osnovnih uslova za vaspitnoobrazovni rad i uspjeno ostvarivanje ciljeva i zadataka osnovne kole, obrazovnih ustanova, centara, zavoda i djeijih domova.
43 44

P. Ohvo i E. Pozderovi, Osnove demokratskog kolskog menadmenta , CES Programme, Sarajevo, 2006., str. 266-272. Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, Slubeni glasnik RS, broj 28/94, lan 8

55

Standardima se svim uenicima i nastavnicima osigurava jednaka polazna osnova za razvoj sposobnosti uenika, to s drugim relevantnim aktima slui kao osnov za utvrivanje ekonomske cijene odgojno-obrazovnog rada. Prilikom izrade Standarda naglasak je stavljen na elemente naune spoznaje, potrebe uenika i drutveno opredjeljenje, pri emu osnovno obrazovanje ini temelj cjelokupnog vaspitno-obrazovnog sistema. S reformom cjelokupnog vaspitno-obrazovnog sistema i intencijom pribliavanja i usklaivanja s evropskim i svjetskim odgojno-obrazovnim tokovima doprinosi usmjeravanju djelatnosti/aktivnosti na putu ka priznavanju i nostrifikaciji naeg svjedoanstva u Evropi i svijetu. Oblici organizovanog rada, na humanizmu i etici zasnovanom strunom radu, predstavljaju odgovor na potrebe uenika ovog uzrasta, daju rezultate i pruaju smjernice za daljnje obrazovanje i samoobrazovanje. Namjera je da se osavremeni i potakne nastavni proces u cjelini i udovolji zahtjevima nastavnih planova i programa pojedinih predmeta. Uvodi se primjena, i propisuju uslovi za realizaciju svih vidova nastave koju nameu savremena pedagoka nauka i praksa. Promjena se ogleda u individualiziranoj nastavi s manjim brojem uenika u odjeljenju, odnosno grupi s kojom se radi, radu s nadarenim uenicima, djecom/uenicima s posebnim potrebama u obrazovanju, u kulturnoj i drutvenoj djelatnosti, kao i veoj saradnji uenika i nastavnika. Standardima se utvruju zajedniki kriterijumi: 1.elementi razvijenosti broj odjeljenja i grupa, 2. kolski prostor, 3. oprema i nastavna sredstva, 4. broj uenika u odjeljenju i grupi, 5. broj i struktura nastavnog kadra, strunih saradnika, asistenata u odjeljenju / grupi i odgajatelja, 6. broj i struktura rukovodnog osoblja, 7. broj i struktura administrativno-finansijskog osoblja, 8. broj i struktura pomonog i tehnikog osoblja, 9. ueniki standard, 10. slobodne aktivnosti uenika, 11. drutvena i kulturna djelatnost vaspitno-obrazovnih ustanova i 12. normativi radnog prostora, opreme, nastavnih sredstava i uila po predmetima za osnovnu kolu. 56

Uenicima i zaposlenicima koji ne mogu obavljati svakodnevne aktivnosti i potrebe bez koritenja specijalnih tehnikih pomagala ili ostvarivati komunikaciju bez upotrebe specijalne tehnike u skladu s njihovim potrebama, osigurava se opremanje objekata u skladu s vaeim zakonom. Minimum koji se mora osigurati / zadovoljiti je neometan pristup svim etaama i prostorima vaspitno-obrazovne ustanove i potrebama korisnika prilagoen sanitarni vor. Standardi se obavezno i u potpunosti primjenjuju pri izgradnji novih kolskih objekata, odnosno verifikaciji novih kola, a u ranije izgraenim objektima i verifikovanim kolama dostizat e se postepeno i to od dana donoenja za: - kadrovski, najkasnije za godinu dana, - opte nastavna sredstva, prevoz uenika i sredstva za tekue odravanje, najkasnije za godinu dana, - opremu, nastavna sredstva i uila po predmetima, najkasnije za pet godina i - investiciona sredstva za pet godina. kolski prostor i namjetaj za muzike i specijalne osnovne kole, obrazovne ustanove, centre, zavode i djeije domove utvrdie se posebnim normativima. Primjeri dobre prakse45 Japan46 Dananji japanski kolski sistem nastao je nakon Drugog svetskog rata (izmeu 1947. i 1950. godine), koristei model iz SAD kao generalni okvir. On podrazumijeva institucije predkolskog vaspitanja, devet godina obaveznog obrazovanja: est godina osnovne kole, 3 godine nie srednje kole i opciono 3 godine vieg srednjeg obrazovanja, kao i 4 godine univerzitetskog obrazovanja. U prvih devet godina kolovanja 99.9% japanske djece odgovarajueg uzrasta pohaa javne ili privatne kole. ak 94% uenika nie srednje kole upisuje i pohaa viu srednju kolu to je impozantan podatak, naroito ako se uzme u obzir injenica da ova brojka stabilno stoji ve vie od decenije. Izuzev ovih "redovnih" kola postoje i specijalne kole tj. koristi se pojam specijalnog obrazovanja. Specijalno obrazovanje namenjeno je djeci sa posebnim potrebama, a osnovni cilj ovih ustanova je da razviju sposobnosti ove djece, pomognu im da savladaju svoje nedostatke i integriu u drutvo. Specijalno obrazovanje se sastoji od specijalnih kola (za
45 46

Pogledati opte-prihvaene norme i standarde koji se primjenjuju u BiH http://tesla.rcub.bg.ac.rs/~japan/nacin%20zivota/Skolski%20sistem%20u%20Japanu.htm

57

slijepu, gluvu djecu i djecu sa drugim vrstama hendikepa veliki broj djece je roen sa hendikepom zbog uticaja radijacije), specijalnih razreda i dodatnih kurseva. Ove kole su posebno opremljene kako materijalno tako i u kadrovskoj strukturi, a sve prema mogunostima, potrebama i ekstenzijom njihovih nedostataka. Na svim nivoima obrazovanja postoje adekvatne specijalne kole, od predkolskog do visoko kolskog obrazovanja. Za generalnu diskusiju o japanskom sistemu obrazovanja potrebno je postaviti kole u jedan iri socijalni kontekst. Ministarstvo za obrazovanje nauku, sport i kulturu (Monbusho) nema direktne ingerencije nad kolama ve samo propisuje generalni okvir tj. kurikulum. Na regionalnom nivou svako administrativno podruje ili urbani okrug ima svoj odbor za obrazovanje. Pod direktnom upravom ovih odbora mogu biti osnovne, nie i vie srednje kole. U pogledu osoblja, japanske kole "vode" nastavnici. Administrativne dunosti su rasporeene izmeu starijih po dunosti nastavnika kroz sistem obaveza koje obuhvataju sve kolske funkcije. Ovo predstavlja generalni okvir kako danas izgleda japanski kolski sistem. OSNOVNA KOLA (SHO GAKKO) Osnovna kola traje est godina tj. od este do dvaneste godine ivota i predstavlja dio obaveznog obrazovanja. Postoje javne i privatne osnovne kole. Obrazovanje u javnim osnovnim kolama je besplatno, a roditelji moraju da djeci obezbjede uniformu, set za matematiku i kaligrafski set. Na optinskom podruju postoji samo jedna javna kola. Osnovno kolski kurikulum podjeljen je u tri glavne kategorije: osnovni predmeti, moralno obrazovanje i specijalne aktivnosti. Devet osnovnih predmeta su: japanski jezik, socijalne nauke, aritmetika, prirodne nauke, nauke o ivotnoj sredini, muzika kultura, umjetnost i rukotvorine, domainstvo i fiziko obrazovanje. Kurikulum za osnovnu kolu obezbjeuje dosta vremena za muziku, umjetnost i fiziku rekreaciju. Specijalne aktivnosti igraju veliku ulogu u obrazovanju kao i aktivnosti izvan kurikuluma (klubovi, takmienja, festivali). Fiziki aspekt obrazovanja ne smije biti zanemaren, jer zdrav i fiziki aktivan ivot ispunjuje pojedinca i omoguuje mu preduslove za normalan psihiki, tj. intelektualni razvoj. Cilj nastave fizikog obrazovanja je da kultivie sposobnosti uenika za bavljenjem odreenim sportom (ka kojem uenik pokazuje najvie sklonosti i predispozicija) kao i da izbalansira mentalni i fiziki razvoj koji moraju pratiti jedan drugi. Monbusho prua pomo nastavnicima 58

fizikog obrazovanja kroz razliite udbenike, pokazni materijal i audio-vizuelna pomagala za sportove kao to su plivanje, kendo, dudo, ples itd. Osnovna kola obavezna je da obezbjedi uenicima "zvanian kurikulum" kroz est godina osnovnog obrazovanja. Postojanjem koncepta o jedinstvenom kurikulumu Monbusho ne dozvoljava "iskakanje iz koloseka" uenicima u posebne grupe na osnovu njihovih mogunosti. Jedini izuzetak su uenici sa posebnim potrebama tako da u Japanu ne postoje kole za darovite uenike to predstavlja ozbiljan nedostatak ovog kolskog sistema. Zvanina godina u osnovnoj koli traje 35 nedelja. Svaki as traje 45 minuta sa desetominutnom pauzom izmeu veine njih. Fond asova se svake godine poveava sa svakim razredom (u prvom je 850, treem 980 a do estog razreda ak 1.015 asova na godinjem nivou). Tipian kolski dan poinje oko 08:30 i zavrava se oko 15:50. Uobiajeno je da u japanskim kolama uenici sami iste svoje uionice na kraju svakog dana. Tradicionalno, uenici idu po pola dana (do 12:30h) u kolu svake druge i etvrte subote u mjesecu. kolska godina u japanskim osnovnim i niim srednjim kolama podjeljena je na tri tromjeseja: prvo od aprila do jula, drugo od septembra do decembra i tree od januara do marta. to se kolskih raspusta, tj. odmora tie, postoje ljetnji (od kraja jula do odreenog datuma u avgustu) i zimski (od kraja decembra do prvih dana januara) raspusti. TESTIRANJE Poto ne postoji prijemni ispit za upis u javne nie srednje kole osnovno kolsko obrazovanje u Japanu stoga nije usmjereno na testiranje (u smislu priprema za prijemni ispit). Ipak, nastavnici esto testiraju djecu odnosno njihovo znanje. Svrha ovih testova je evaluacija uenika i efektivnost samog obrazovanja. Testove daju nastavnici svakih 4 do 6 nedjelja i uenicima je dozvoljeno vrijeme od 40 minuta da ih zavre. Ocjene koje se dobijaju su A,B ili C i one se koriste da bi se izraunala semestralna ocjena. Takoe se koristi standardizovani test inteligencije (IQ test) u japanskim kolama. Testovi se daju uenicima u drugom, etvrtom i estom razredu. Svrha testova inteligencije je da se utvrdi korelacija izmeu kalendarskog i mentalnog uzrasta uenika. Ovo je jedina svrha testova inteligenije, a rezultati se ne saoptavaju roditeljima.

59

SJENKE OBRAZOVANJA Japan podrava iroki spektar akademskih institucija izvan regularnog kolskog sistema. Ova gusta ema se sastoji iz kunih tutora, odgovarajuih kurseva, juku, privatne kole dodatne nastave i kole za pripremanje ispita (yobiko ). Ove dodatne kolske forme obrazovanja su opisane kao "sjenke obrazovanja" zato to njihov kurikulum ima tendenciju da zasjeni kurikulum ponuen u javnim kole. Veina ovih formi obrazovanja su kolektivno poznate kao juku. Postoje dva glavna tipa juku-a : individualno obogaeni kursevi i akademski juku Akademski juku je dalje podjeljen na dopunski juku koga ine uenici kojima je potrebna pomo i dodatni juku koga ine uenici koji se pripremaju za prijemne ispite. kotska U kotskoj postoji prirunik koji pomae kolama da vre samovrednovanje i koji sadri detaljno razraen sistem pokazatelja kvaliteta grupisanih u sedam kljunih oblasti. Nacionalno prihvaen skup pokazatelja kvaliteta koriste kole prilikom samovrednovanja, ali i inspekcija za obezbjeivanje kvaliteta prilikom spoljanjeg vrednovanja. Na osnovu rezultata samovrednovanja, kole u kotskoj izrauju kolski razvojni plan i objavljuju izvjetaje. Engleska U Engleskoj je praksa samovrednovanja iroko rasprostranjena. kole moraju imati definisanu razvojnu strategiju koja se temelji na samovrednovanju. Redovno se publikuju rezultati rada i samovrednovanja u godinjim izvjetajima koji su prvenstveno namijenjeni roditeljima. kole kontinuirano prate i vrednuju svoj rad izmeu godinjih inspekcijskih pregleda. Holandija kole u Holandiji imaju zakonsku obavezu da razvijaju unutranju politiku unapreivanja i obezbjeivanja kvaliteta. Zakonom o superviziji utvreno je da inspekcija mora da koristi podatke dobijene na osnovu samovrednovanja kole kao polaznu osnovu za spoljanje vrednovanje kole. Poto je razvijeno nacionalno testiranje, kljuni aspekt samovrednovanja je odreen uspjehom uenika na nacionalnim testovima postignua. Upravo zbog odnosa izmeu samovrednovanja i inspekcije, kao i zbog injenice da je obezbjeivanje

60

kvaliteta kljuna oblast inspekcijskog nadzora, gotovo sve kole su zapoele proces samovrednovanja. Slovenija U Sloveniji koncept samovrednovanja kole jo je u procesu oblikovanja i provjeravanja. Zapoeti su poslovi na uspostavljanju mehanizma, aktivnosti i mjera koje omoguavaju ouvanje postojeih kvaliteta i poveanje kvaliteta na podrujima sa slabijim rezultatima. Projekat Plavo oko bavio se ustanovljavanjem i osiguravanjem kvaliteta u vaspitanju i obrazovanju. U okviru posebnog projekta kolovanja kvalitetnog nastavnog kadra, ekspertska grupa utvrdila poetnu teorijsku paradigmu, a zatim empirijskim istraivanjem identifikovala pet podruja sa ak trideset sedam kompetencija nastavnika (primarnih standarda kvaliteta za izvoenje kvalitetne nastave). Prema navodima C. Peklaja (Peklaj, 2008:171-188) to su: a) efikasno poduavanje (znanje i razumijevanje predmeta koji predaje, osposobljenost za prenoenje struno-predmetnih sadraja, poznavanje razvoja uenika i zakonitostima procesa uenja, poznavanje pedagoke teorije i didaktikih zakonitosti, osposobljenost za planiranje, izvoenje i vrednovanje procesa uenja; poznavanje normativnih osnova vaspitanja i obrazovanja, osposobljenost za povezivanje ciljeva, sadraja, nastavnih pristupa i razvoja uenika; osposobljenost za efikasno planiranje, organizovanje i izvoenje nastavnih aktivnosti; primjena nastavnih metoda i strategija koje podstiu na razumijevanje, upotrebu i razvijanje novih znanja; koritenje interaktivnih metoda, podsticanje aktivnog i samostalnog uenja, podsticanje uenika na projekatski i istraivaki rad, podsticanje aktivnosti na povezivanju predmeta i grupnog rada sa drugim nastavnicima). b) opte obrazovanje (metodi za podsticanje motivacije u razliitim oblastima uenja, razvoj strategije uenje uenja, podsticanje fleksibilnosti i istrajnosti i sposobnost samovrednovanja, razvoj informatike pismenosti (IKT), vjetine komuniciranja i socijalne vjetine). c) upravljanje i komunikacija (dobra komunikacija sa uenicima, sposobnost dogovaranja sa uenicima (formiranje zajednice sa uenicima), formiranje podsticajnog okruenja, postavljanje jasnih pravila ponaanja i discipline, uspjeno suoavanje sa neprimjerenim ponaanjima, agresivnou i konfliktima; jednakost prema svim uenicima i

61

primjerenost rada prema individualnosti uenika, prepoznavanje uenika sa posebnim potrebama). d) provjeravanje i ocjenjivanje znanja i napretka uenika (formiranje i primjenjivanje kriterijuma ocjenjivanja, korienje razliitih naina praenja i provjeravanje napretka svakog uenika, koritenje razliitih naina ocjenjivanja i saoptavanja rezultata, praenje i vrednovanje napretka uenika na podruju usvajanja strategija uenja, socijalnih vjetina, italake i informatike pismenosti; informisanje roditelja o napretku uenika). e) ire profesionalne kompetencije (pozitivan odnos prema uenicima, potovanje socijalnog, kulturnog, jezikog i religioznog porijekla; vjera u sposobnosti uenika, potovanje etikih naela i zakonske regulative, planiranje, praenje, vrednovanje i ureenje svog profesionalnog razvoja; podsticanje pozitivnih vrijednosti, stavova i ponaanja uenika; uspjenost u komuniciranju i saradnji sa roditeljima, saradnja sa drugim nastavnicima i pedagokim saradnicima, uee i saradnja u raznim aktivnostima u okruenju, podsticanje otvorenosti prema drugim kulturama, vrijednostima, ljudima i narodima). Austrija Samovrednovanje u austrijskim kolama dio je ireg koncepta Curriculum 99 koji kolama doputa vei stepen slobode u planiranju, ali trai i vii stepen odgovornosti za kvalitet obrazovanja. Svaka kola mora da donese razvojni program, koji slui kao okvir za samovrednovanje. Pozitivni rezultati u procesu samovrednovanja i njegovi efekti podstiu na razmiljanje o uvoenju obaveza za sve kole.47 Hrvatska U Hrvatskoj, slino kao i u Sloveniji, zapoet je posao na uvoenju samovrednovanja radi unapreivanja kvaliteta obrazovanja. Sproveden je projekat Samovrednovanje kola u funkciji unapreivanja kvaliteta obrazovanja koji se sprovodio u nekoliko osnovnih i srednjih kola. Rezultati slue za irenje samovrednovanja u hrvatskim kolama. Hrvatska je, takoe meu prvim zemljama u Evropi provela projekat Kvalitetna kola dr. Williama Glassera, u vie od 150 osnovnih i srednjih kola ovaj projekat je uspjeno zavren.

47

M. Bojani i saradnici, Prirunik za samovrednovanje i vrednovanje rada kole, Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije, Beograd, 2005., str. 19-20.

62

Finska48 kolovanje je besplatno i obavezno od 7 do 16 godina. U Finskoj vie od 99,2 % djece zavri obavezno osnovno kolsko obrazovanje, gotovo 90 % ih stekne diplomu srednje kole, vie od polovine mladih Finaca ima magistraturu, dok veina odraslih uestvuje u nekoj aktivnosti itavog ivota. Zakljuak: uenje je hobi broj jedan u Finskoj ! Obrazovanje slui svima nezavisno od njihovog mjesta stanovanja, maternjeg jezika, drutveno-ekonomskog statusa ili linih mogunosti. U dobrim obrazovnim sistemima, uenici dobro savlauju ono to se od njih oekuje. Upravo je to bio glavni motiv zbog koje je uveden Program meunarodnog procjenjivanja znanja i vjetina uenika, PISA (OECD-a). Od uvoenja PISA studije 2000. godine, Finska je rangirana na sam vrh kao zemlja u kojoj se najbolje ui. U Finskoj vlada plaa sve trokove obrazovanja. Udio privatnog novaca u ukupnim trokovima obrazovanja je manji od 2,5 %. Finski obrazovni sistem je, meu svim zemljama, ekonomski najdjelotvorniji: novac poreskih obveznika se mudro troi. Hiljade strunjaka iz cijeloga svijeta posjeuju Finsku kako bi nauili jedno: ta finski obrazovni sistem ini toliko boljim od ostalih? Istina je da Finska ima neke specifinosti koje se mogu povezati s tim povoljnim obrazovnim uslovima. Teko je imenovati jedan ili dva razloga zato je Finska toliko dobra u podruju obrazovanja. Postoje tri sistemske odlike koje su odigrale vane uloge u dobro izvedenom sistemu obrazovanja u Finskoj. Jo od vremena kad je ustanovljena prva finska javna kola 1866., glavni princip obrazovanja je da sva djeca u kolama imaju isti kurikulum i pedagogiju. Obaveznih devet godina kolovanja uvedeno je poetkom 70-ih kad je i stvoren aktuelni kolski sistem u Finskoj. Ideja cjelokupnosti, inkluzije i holistikog pogleda na lini razvoj temeljne su vrijednosti koje stoje iza finskog obrazovanja dan-danas. Javna posveenost ideji dobre kole za svu djecu bila je decenijama zvijezda vodilja obrazovnih politika. Vlade i ministri su se mijenjali, ali san je ostajao. To je kljuni dio te finske tajne. Nemogue je imati dobro obrazovanje bez dobrih uitelja. Ljudi ponekad pogreno misle kako institucije za obrazovanje uitelja same po sebi proizvode dobrog uitelja za nae kole. Kako se uitelji pripremaju je vano, ali je daleko vanije da najbolji mladi ljudi ele
48

http://mojafinska.blogspot.com/2012/01/obrazovanje-u-finskoj.html

63

postati uitelji. Finska je od Drugog svjetskog rata sastavno poboljavala obrazovanje uitelja od dvogodinjeg obrazovanja sve do svjetske klase magistrature utemeljenog na istraivanju na univerzitetima. Danas se u Finskoj daleko tee upisuje na studije namjenjene osnovnokolskim uiteljima, nego na studije medicine, prava ili ekonomije. Svi uitelji u Finskoj imaju vie stepen univerzitetskih diplome i moraju biti kompetentni kao istraivai, i predavai. Posljedica toga jeste ta da je uitelj u finskom drutvu najcenjenije zanimanje. U Finskoj se uitelji potuju kao strunjaci i javni intelektualci. Martti Ahtisaari, bivi predsjednik drave i dobitnik Nobelove nagrade za mir, po zanimanju je uitelj u osnovnoj koli. Finska nikad nije prihvatila put komercijalizacije, standardizacije i privatizacije vaspitnoobrazovnog sektora na nain koje su to uinile Engleska, SAD ili Nemaka. Vaspitni ciljevi iznad obrazovnih. Vaspitni sistem je utemeljen na smjernicama iz ciljeva "osnovne kole" koji su ostali postojani pa se naglaava da je cilj obavezne kole da uenicima prui vaspitanje u pravcu sticanja moralnosti i potovanja drutvenih normi ponaanja. Sve ostalo dolazi kao logina nadogradnja. Republika Srpska Integralna odgovornost nad upravljanjem, odnosno planiranjem, realizacijom i nadzorom nad efektima procesa obrazovanja je na Ministarstvu prosvjete i kulture Republike Srpske. Operativni postupak upravljanja provodi se ueem dravnih institucija i organizacija, drutvenih partnera, te drugih vladinih i nevladinih organizcija. Odgovornosti su prisutne na svim drutvenim nivoima, poev od meunarodne zajednice, preko dravnih organa BiH i RS, pa do drutvenih partnera (privredne organizacije, nevladine organizacije i dr.), strunih i inspekcijskih organa i organa lokalne zajednice. Ukupna uspjenost i kvalitet obrazovnog sistema RS, odnosno parametri njegove efektivnosti i efikasnosti, su u direktnoj zavisnosti od efektivne komunikacije i ukupne kompetentnosti uesnika na svim nivoima.

4.6.Nacionalna strategija odrivog razvoja49

Naa drutvena zajednica, kao i cijeli svijet suoava se sa zajednikom odgovornou i neophodnou da svoj razvoj uskladi s potrebama ljudi i prirode. Svijest ljudi (ovjeanstvo) treba da poiva na fundamentalnim principima moralne pravde, koja nalae da se Zemlja mora sauvati i za budue generacije. Obaveza sadanje generacije je da ostavi potomstvu bar
49

Grupa autora, Nacionalna strategija odrivog razvoja, Beograd, 2007., str. 2-3.

64

onoliko ansi za razvoj koliko ih ona ima, a principi moralne pravde nalau da svi ljudi na svijetu imaju podjednaka prava na najire osnovne slobode koje ne ugroavaju slobode drugih. Sve sadanje i budue generacije imaju pravo na korienje prirodnih resursa i zdravu ivotnu sredinu i ne smiju ugroziti to pravo buduim pokoljenjima. Da bi bile zadovoljene drutveno-ekonomske potrebe i interesi graana, uz istovremeno sprjeavanje tetnih uticaja na ivotnu sredinu i prirodne resurse, potrebno je izraditi kvalitetan model (strategije odrivog razvoja). Dugoroni koncept odrivog razvoja treba obezbjediti smanjenje siromatva, dugorono planirati bolje korienje resursa, unapreenje zdravstvenih uslova i poboljanje kvaliteta ivota, kao i smanjenje zagaenja na onolikom nivou kojiko to mogu izdrati raspoloivi resursi, a da se pri tome vodi rauna o ouvanju biodiverziteta. Nacionalna strategija odrivog razvoja Republike Srpske (u daljem tekstu: Strategija) treba konzistentno slijediti ili povezati vlastiti odrivi razvoj sa nacionalnim strategijama zemalja u okruenju, a prvenstveno sa nacionalnom strategijom odrivog razvoja Srbije ija je nacionalna struktura najslinija naoj nacionalnoj strukturi. Za cjelishodno rjeavanje i usklaenost razvojnih aspekata i suprotstavljenih motiva sadranih u programima pojedinih sektora privrede potrebni su politika volja i opredjeljenost. Kljune pretpostavke za implementaciju koncepta odrivog razvoja privrede i drutva jesu odgovarajue vostvo, politika irina (vizija), socijalna i medijska podrka i saglasnost drutva o neophodnosti prihvatanja predloenog koncepta. Najneposredniji faktori uspjeha predstavljaju posveenost Vlade, istrajna politika volja i podrka ire javnosti. Da predloena strategija ne ostane samo deklarativno opredjeljenje vlasti, neophodno je i vea ukljuenost i podsticaj javnosti u donoenju odluka. Prije svega, javnost treba biti informisana i edukovana da bi se ravnopravno mogla ukljuiti i uticati na ishod rjeavanja problema za koje je zainteresovana. Planski dokument Strategije treba da definie odriv razvoj kao dugoroan, neprekidan, ciljno orjentisan, sveobuhvatan i sinergian proces koji utie na sve aspekte ivota na svim nivoima. Postoje tri kljuna faktora, tri stuba odrivog razvoja koje treba uravnoteiti da bi se ostvario cilj Strategije, a to su: Odrivi razvoj ekonomije, Odrivi razvoj drutva na bazi socijalne ravnotee, 65

Zatita ivotne sredine u uz racionalno raspolaganje prirodnim resursima. Generalni cilj Strategije je spajanje sva tri stuba u cjelinu koje e podrati odgovarajue institucije sistema. Primarni cilj odrivog razvoja jeste otvaranje novih radnih mjesta i smanjenje stope nezaposlenosti, kao i smanjenje nejednakosti marginalizovanih grupa (nacionalnih manjina, izbjeglica i privremeno raseljenih lica), podstie zapoljavanje mladih i lica sa invaliditetom i njihovu integraciju u sve aspekte ivota i rada drutva (ekonomske, ekoloke, socijalne i institucionalne). Strategija treba znaajno doprinijeti usklaivanju moguih suprotstavljenih ciljeva utvrenih s razliitih aspekata drutveno-ekonomskog razvoja, premoavanju jaza izmeu sektorskih politika i uspostavlja sistem uzajamnih prednosti. To bi se postiglo uestvovanjem i ukljuivanjem svih kljunih drutvenih grupa u izradu Strategije, a samim tim bi se izbjeglo stihijsko i ad hoc planiranje koje ne prati kontinuitet u razvoju buduih strategija. Planski dokument, pogotovo dokument ovakvog karaktera, ne smiju biti tretiran tako da je sam po sebi razumljiv (nedostatak jasnih uputstava i procedura koje slue za implementaciju Strategije ine ga mrtvim slovom na papiru ili postaje savren alat za obmanu kojim se slue vjeti pojedinci), a da se njegov sadraj sam po sebi podrazumijeva i da ih ne treba dodatno pojanjavati sadraj koji se u njemu nalazi predstavlja zabludu koju neko moe iskoristiti s ciljem zloupotrebe i dovesti u zabludu pojedinca ili graane koji nemaju potreba znanja za tumaenje ovakvog sadraja. Strategija treba biti jasno razraena kako bi se izbjeglo pogreno tumaenje ili slobodna interpretacija sadraja.

4.7.Jedan plan nije nita, u planiranju je sve50

Poetak i zavretak svake poslovne aktivnosti vezujemo za plan ili planiranje u kojem se nalaze odluke o ciljevima, politikama, strategijama i programima vaspitno-obrazovne

ustanove. Samo planiranje vezano je sa organizovanjem i kontrolom tih aktivnosti. Kao dinamian proces planiranjem se prilagoavamo unutranjim i spoljanjim promjenama i svjesno kreiramo nastup na tritu. Donesene odluke obavezuju sve ukljuene u proces da prihvate jednu izabranu alternativu, pri tome, svjesno se odriui svih ostalih alternativa uz obavezu snoenja odgovornosti za donesene odluke.

50

M. Milisavljevi, Marketing, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1999., str. 345-349.

66

Pretpostavka racionalnosti planiranja je uoavanje pozicija korisnika usluga vaspitnoobrazovne ustanove na tritu i injenica da od uspjenog zadovoljenja njihovih potreba zavisi ne samo uspjeh nego i opstanak ustanove (preduzea). Planiranje treba biti integrisano u niz planskih aktivnosti itavog preduzea da bi se zadovoljile potrebe krajnjih korisnika (uenika). Kompleksnost poslovnih aktivnosti preduzea ogleda se u injenici da se aktivnosti planiranje ne zavravaju pruenom uslugom krajnjem korisniku, nego potreba za novim planiranjem proistie iz obostranih potreba za buduim kontaktima ili primjenom inovacija i poboljanja u radu koje treba evidentirati prilikom donoenja novih planskih odluka. Dinamino okruenje u kojem se obrazovni sistem nalazi podlono je promjenama a samim tim i vaspitno-obrazovna ustanova je podlona promjenama. U privredi, sektor marketinga kao jedini koji odrava neposredni kontakt sa korisnicima treba da bude nosilac inovacija u preduzeu. U obrazovnom sistemu nastavno osoblje koje ima direktni kontakt sa korisnicima ima ulogu sektora marketinga i treba da bude nosilac inovacija, ali to u naem obrazovnom sistemu najee nije adekvatno iskorieno. Promjene, zbog svoje sloenosti, zahtjevaju odreene trokove i vrijeme, te ih je neophodno planirati tako da budu efikasne. Obrazovne ustanove trebaju imati jasnu koncepciju svog budueg odrivog razvoja, a ona (koncepcija) je proizvod planskog procesa. Pripremanje za budunost provodi se kvalitetnim planskim aktivnostima i odlukama. U savremenom poslovanju greke proistekle iz pogrenih planskih odluka esto mogu biti veoma skupe ne samo za ustanovu, nego i za privredu i cijelo drutvo. Jedan plan nije nita. U planiranju je sve.- Dvajt Ajzenhauer eli nam rei da kritika ideja nije dozvoljena, tj. nijedna ideja nije besmislena. Potreban je vei broj ideja kako bi se lake iskristalisala poslovna odluka. Integralnost procesa planiranje se ogleda u injenici da se ukupan plan preduzea sastoji od niza pojedinanih planova, a njihova uloga je da povezuje pojedinane ciljeve svih ukljuenih u proces planiranja u jednu skladnu cjelinu. To ini sutinu plana u trinim uslovima poslovanja. Bez poznavanja znaaja, obima, naina ispoljavanja potreba i vremena potrebnog da se te potrebe zadovolje veoma je teko planitati aktivnosti i na krai (operativno planiranje), a jo tee planirati na dui vremenski period (strategijsko planiranje).

67

Odluivanje i rjeavanje problema predstavljaju blisko povezane "univerzalne" procese koji su prisutni u svim ostalim upravljakim procesima (a ne samo u planiranju) i to na strategijskom, taktikom i operativnom nivou. Komuniciranje je trei "univerzalni" proces koji povezuje i proima sve ostale upravljake procese i koji se djelimino preklapa sa pojmom informisanja. Planiranje i organizovanje kao fundamentalni upravljaki procesi su obraeni u prethodnom odjeljku i nije ih potrebno posebno komentarisati. Upravljanje promjenama i razvojem predstavlja u savremenom menadmentu veoma vaan proces, sa odgovarajuim specifinim grupama metoda i tehnika, pomou kojih se utvruju potrebe za promjenom, sprovode promjene i ocjenjuje njihov uspjeh, odnosno poveava organizaciona efektivnost. Najee oblasti promjena su strategije, strukture, organizaciona pravila i postupci, tehnologije rada i znanja i vjetine uesnika. Inoviranje, odnosno upravljanje kreativnou i inovativnim procesima predstavlja jedan od upravljakih procesa, koji zauzima sve znaajnije mjesto i koji treba da obezbjedi neprekidan dotok inovativnih prijedloga. Upravljanje ljudskim resursima predstavlja kompleksan proces koji objedinjuje analizu i opis poslova, planiranje kadrova, pribavljanje kadrova, selekciju, obuku i razvoj kadrova, vrednovanje rada, odreivanje kompenzacija i beneficija i radne odnose. Izgraivanje timova je proces zasnovan na posebnim saznanjima socijalne psihologije i ekonomske teorije timova i koji omoguuje poveanje efektivnosti i zadovoljstva radnika, i grupa u cjelini, i izmjenu odnosa izmeu radnika i operativnog rukovodstva, od konfrontacije ka kooperaciji. Novi milenijum donosi posebne karakteristike svjetskog okruenja: globalizacija, informatizacija, brzo tehnoloko zastarjevanje, promjenljivost trita, poveanje sofisticiranosti kupca, izraene diskontinuitete. Novi menadment nalazi se pred novim izazovima, kako organizovati proces poslovanja, integrisati sve aktivnosti na razliitim nivoima i razvijati strategiju poslovanja u dugom roku. Sve to trai menadment novih sposobnosti, nekoga ko je inicijator, inspirator, uitelj, savjetnik, neko ko motivie i nagrauje. Koordinaciju na svim nivoima obrazovnog sistema mogue je samo primjenom standardizovanih procedura koje imaju jasno definisana uputstva pojedinih standarda i sistema kvaliteta koje treba ugraditi u sistem obrazovanje RS. 68

4.8. Uoeni problem51

Jo donedavno, indeks bogatstva neke nacije, sistema ili preduzetnitva, mogao se mjeriti rudnim bogatstvom, raspoloivom koliinom plodnog zemljita i stepenom kontrole strategijskog znaaja. Danas postoji sasvim nov indeks bogatstva. Tehnologija i primjenjena nauka postale su glavni instrumenti za odravanje visokog standarda ivota, a kada je rije o odnosu snaga u savremenom svijetu, onda treba, prije svega, uzeti u obzir koliinu i kvalitet industrijskih i tehnikih sredstava koja predstavljaju najvaniji faktor blagostanja svakog drutva. Neophodnost utvrivanja kvaliteta se oitava i u injenici da je upravo on najznaajniji faktor uspjeha svake organizacije i da reputacija koju za sobom povlai moe brzo postati nacionalna, bila ona dobra ili loa. Definicija kvaliteta ima mnogo, ali je sutinski smisao uvijek isti: Kvalitet znai proizvoditi bez greke (Ishikawa). Kvalitet je, najblie reeno, usaglaenost zahtjeva i oekivanja internih i eksternih kupaca, kako za proizvode, jednako tako i za usluge: Klijenti su istinske sudije o naem kvalitetu. 52 Sama definicija govori o znaaju kvaliteta za opstanak, poslovni uspjeh i prosperitet proizvoda ili usluge. Sistem upravljanja kvalitetom je upravljaki sistem od kojega se oekuje poveanje ekonomskih rezultata, odnosno, poveavanje profita, umanjenje trokova, podizanje nivoa kvaliteta i zadovoljavanje zahtjeva kupaca. Upravljanje kvalitetom, odnosno, upravljanje poslovnim sistemom i njegovim djelovima zapoinje procesom planiranja, koje je uslovljeno definisanjem poslovne politike i ciljevima poslovnog sistema. Ovo upravljanje kvalitetom obavljaju strunjaci, menaderi, koji upravljaju i svim djelovima poslovnog sistema. Kontrola kvaliteta je prva nauna disciplina koja je u okviru nauke o kvalitetu razvijena, a njen razvoj je vezan za potrebe utvrivanja osobina kvaliteta i karakteristika kvaliteta koji utiu na te osobine. Dobrim definisanjem osnova upravljanja kvalitetom i integralnog upravljanja kvalitetom stvaraju se realni uslovi za operativan rad na upravljanju i integralnom upravljanju, kvalitetu proizvoda, usluga, procesa, resursa i poslovnih sistema kao cjelina.

51 52

S. Jankovi, Uloga sistema obezbjeenja kvaliteta u praksi, Banja Luka, Apeiron, 2010., str. 3-8. W. Berge, Karteli Izazov slobodnom vremenu, Beograd, IP Kultura, 1953.

69

Najraireniji sistem dananjice za

upravljanje kvalitetom nudi Meunarodna

organizacija za standardizaciju ISO. Re "ISO" izvedena je iz grke rei "isos" jednak, to ujedno objanjava svrhu standarda: Da svi poslujemo na priblino jednak, ispravan nain. Za ovo gde smo stigli, niko nema alibi. Svi smo krivci. Jedni druge ne sluamo i ne razumijemo, svako radi protiv svakoga, povrni smo, lakomisleni, i ne nedostaje nam samo poslovni nego i lini moral. Zato je kod nas sve relativizirano, za svaki pogrean postupak postoji opravdanje. Ovde se oni koji umiju da lau, kradu, manipuliu, meetare, smatraju sposobnim ljudima, a istinski talenat, znanje i skromna ljudskost nisu nikakva preporuka. U toj negativnoj selekciji i poremeenom sistemu vrijednosti rije preiveti zamjenila je rije ivot. kae Sinia Pavi, autor scenarija za vie od 40 televizijskih serijala i filmova, koji se danas svrstavaju u najgledanija i antologijska ostvarenja domae produkcije. Pavi jo dodaje - Loi smo aci. Mnogo puta smo kretali od "novog poetka", ali kao kao narod ipak jo nismo "diplomirali"? Kod nas istoriju malo ko poznaje dobro, koliko je ljudi proitalo knjige Slobodana Jovanovia da stvarno zna pravu politiku i drutvenu istoriju Srba, ko je proitao knjigu edomira Mijatovia "Uspomene balkanskog diplomate", koja je izvanredna, prava literatura, rijetka ak i u svjetskim razmjerama. Postoje kod nas veoma vrijedni tragovi i kulture, i istorijski radovi, ali mi kao drutvo nismo sazreli politiki. Upali smo u svijet koji je politizovan do kraja, i oko nas i svuda, i jedino smo u ratovima pokazivali snagu. U miru mi ne umijemo da se organizujemo i ne umijemo racionalno da razmiljamo. To je nekakva naa nacionalna osobina, i od toga ne moemo pobjei. Trenutno stanje razvoja obrazovnog sistema RS karakteriu brojni problemi u komunikaciji i kompetenciji, to znaajno utie na efekte obrazovanja. Ovo stanje mogue je prezentovati kroz sljedee okvirne ocjene: - Kljuni procesi vezani za razvoj sistema pod znaajnim su uticajem dravnih institucija BiH i meunarodne zajednice kroz realizaciju meunarodnih projekata i ne daju oekivane efekte na razvoj obrazovnog sistema RS, istraivanje obrazovanja je na nivou pojedinanih radova i naunih skupova. - Proces vrednovanja kvaliteta obrazovanja kroz proces standardizacije, interne i eksterne evaluacije i akreditacije jo uvijek nije uspostavljen i praktino ne funkcionie.

70

- Nedovoljno su usaglaene relacije i kompetencije republikog i lokalnog razvoja obrazovanja (investicije, osnovni materijalni resursi kao to su grijanje, pitka voda, prevoz i smjetaj uenika, univerzitetski razvoj i dr.).53

4.9.Uzrok54
Kvalitet je imperativ dananjeg doba. Svaka djelatnost ljudskog rada tei uspostavljanju najboljih moguih rezultata. U strategiji razvoja obrazovno-vaspitnog procesa Republike Srpske jasno je definisana tenja ka uspostavljanju kvaliteta i usklaivanju sa modelima Evropske unije. Planiranje kolskog razvoja je i zakonska obaveza, a samovrednovanje je najbolji nain da se identifikuju dobre prakse, kao i oblasti u kojima je potreban dodatni razvoj. Kroz cijelu istoriju ovjeanstva postavlja se problem prenoenja znanja, vrijednosti i stavova. U tu svrhu uinjeno je mnogo na planu pedagoko-psiholoke nauke, ali je injenica da danas dobar dio tih otkria ne moe u potpunosti zadovoljiti zahtjeve da se do sada steena znanja, vrijednosti i kvalitete starijih prenesu na mlae. Moda negdje postoji greka, jer se kroz dosadanji rad nije posebno obraala panja na nain kojim prenosimo ta znanja. Veliki broj didaktiara i metodiara se ne slae sa tom injenicom, ali kako objasniti da su rezultati na planu prenoenja znanja uz izuzetna zalaganja uitelja, profesora, vaspitaa, roditelja koji su danas osposobljeniji u didaktiko-metodolokom smislu a rezultati su sve slabiji i slabiji. U razgovoru sa uiteljima, vaspitaima i roditeljima uoljivo je da oni primjenjuju veinu onog to dananja psiholoko-pedagoka nauka nalae ali su rezultati slabiji, a uitelji i roditelji sve nezadovoljniji, imaju sve manje uspjeha ili bolje rei - imaju sve manje kontrole nad obrazovanjem i vaspitanjem djece. Postepeno odustaju ili poseu za drastinim mjerama prisile kako bi svojim uenicima ili djeci ulili u glavu to vie injeninog znanja, vjerujui da je to njihova budunost. Ono o emu se manje vodi rauna su odgovori na pitanja: daje li to to smo radili do sada rezultate, u kakvim odnosima nastojimo djelovati na nekoga, ta moemo uiniti da budemo efikasniji, ta uiniti da imamo zdraviju i sretniju generaciju iza sebe,
53

54

Iz izvjetaja ministra Prosvjete i kulture Republike Srpske Vladi RS, Banja Luka, decembar 2008. S. Miloevi, Menadment kvaliteta u obrazovanju, BLC, Banja Luka, 2012., str. 51-53.

71

kako svakodnevno djelovati na nekoga u kvalitetnom okruenju bez prisile. Sama injenica da niko od aktera u procesu obrazovanja nije zadovoljan rezultatima svoga rada je dovoljan uzrok da se zajednikim snagama pristupi poboljanju kvaliteta rada i uslova u kojima se taj rad odvija, kao i meusobnih odnosa koji su veoma vani za uspjeh. Da bi se organizacija pripremila za upravljanje u budunosti, potrebno je cjeloivotno uenje. Isto tako treba podjeliti sve sloene zadatke na njegove proste dijelove i povezati ih, da bi sistem mogao funkcionisati najefikasnije i najefektivnije, odnosno na najoptimalniji nain. Najznaajniji standard je usvajanje koncepta kvaliteta. Vodei autoritet u oblasti upravljanja kvalitetom Vilijem Edvards Deming, primjeuje, da se unapreenjem kvaliteta, lanano unapreuju bogatstvo i znanje. Izvrenje i unapreivanje sistema kvaliteta stvaraju uslove za razvoj faktora koji utiu na rast i uspjenost poslovnog sistema, jer su direktno povezani sa stratekim funkcijama i njihovom koordinacijom i optimizacijom. Optimizacija pojedinih poslovnih funkcija podrazumijeva ulaganje izuzetnih naunih napora u pravcu zajednikog djelovanja na planu istraivanja koncepta kvaliteta, koji se ogleda u ostvarivanju vlastitog razvoja potencijala. Prema Demingu, kvalitet predstavlja viedimenzionalnu kategoriju jer obuhvata tehniki, trini i upravljaki pristup, tako da predstavlja skup karakteristika izlaza, koji se odnose na definisane potrebe. Upravljanje kvalitetom, predstavlja dio sistema odluivanja i upravljanja sistemom, tako da sistem menadment kvaliteta treba da obezbjedi integraciju i interakciju glavnih procesa i njihovih podprocesa. Moderni koncept poimanja kvaliteta svoje interesovanje sa tehnolokog aspekta proiruje i prenosi na nivo menadmenta, gdje se dugorono posmatra kvalitet poslovanja kroz trinu, poslovnu i drutvenu perspektivu kao dimenziju koja se odnosi na trinu poziciju (konkurentsku prednost), poveanje efikasnosti (profit) i zatitu ljudi i sredine (uvanje prirodnih i drutvenih dobara).

4.10. Menadment kvaliteta u obrazovanju55

Kadrovi koji reprezentuju kolu, menaderi ili direktori kole, u stalnoj borbi sa dramatinim porastom sloenosti trinih, tehnolokih, finansijskih, organizacionih i socijalnih
M. Heleta, Uticaj standardizazije menadment sistema na odrivi uspjeh organizacije, SINGIPEDIA, Singidunum revija, 2010., str 170-185.
55

72

problema, nalaze se u procjepu izmeu zahtjeva vlasnika (drave) i drugih zainteresovanih strana za rezultate organizacija. Prioriteti drave razlikuju od prioriteta druge zainteresovane strane (korisnici, drutvena zajednica, zaposleni, dobavljai i razliite interesne grupe), koji na organizovan nain vre sve vei pritisak i postavljaju svoje zahtjeve. Da bi unaprijed bili sigurni da e organizacije ispuniti zahtjeve i oekivanja razliitih interesnih grupa, oni trae da se menadment sistem adaptira prema razliitim standardima. Od obrazovnih ustanova se oekuje da imaju sposobnosti koje e, ne samo kratkorono, ve i dugorono odravati i stalno razvijati svoje performanse. Pri tome se istie potreba za ostvarivanjem odrivog balansa izmeu ekonomsko finansijskih interesa organizacija i interesa njihovog drutvenog i ekolokog okruenja. Standardi/sistemi imaju za cilj da pomau odrivost drutva i svijeta kroz doprinose: integritetu ivotne sredine, pravednijem i pravinijem drutvu, i ekonomskom rastu. Primjena i sertifikacija razliitih sistema/ standarda zahtjeva potpuno nov menadment stil. To podrazumijeva dugorono djelovanje i sistemski orjentisan nain rada. Poseban problem su obrazovne ustanove koje ne raspolau dovoljnim resursima da bi same izgradile zahtjevane sisteme. S druge strane ni sami standardi, koje treba zadovoljiti, nisu u potpunosti meusobno usklaeni. Kreatori razliitih standarda za menadment sisteme i sertifikaciona tijela ne pokazuju veliki entuzijazam da integriu zahtjeve u jedan standard. Trud standardizera svodi se na meusobno terminoloko i formalno horizontalno usklaivanje zahtjeva pojedinih standarda. Na kraju ostaje kolskim ustanovama, da pomou strunih timova (i eksternih konsultanata) samostalno integriu razliite sisteme u vlastiti menadm ent sistem. Niz problema koji prati implementaciju, odravanje i kontinualno unapreivanje sistema menadmenta kvalite ustanove (razliita miljenja konsultanata, razliitost zahtjeva zainteresovanih strana prema odreenom standardu-sistemu, mutiplikacija nadlenosti, planova, dokumentacije...) dovela bi do paralisanja sistema i funkcionisanja u njenoj osnovnoj djelatnosti zbog koje je formirana. kola ima osnovni menadment sistem i zainteresovana je kako da to jednostavnije uskladi zahtjeve razliitih standarda sa resursima, nadlenostima, planovnom dokumentacijom, obukama, provjerama i poboljanjima.

73

Praktino, to je mogue ako se primjeni koncept TQM koji sadri sve navedne elemente, a predstavlja osnovu za sve standarde/sisteme. Stara klasina percepcija menadmenta kvaliteta fokusira QMS na njegovu usagalenost za zahtjevima standarda koja se manifestuje kroz interne i eksterne provjere i preispitivanja od strane rukovodstva. Tim provjerama se utvruje normativna usagaleenost procedura sa zahtjevima standarda i demonstracija primjene kroz provjeru zapisa. Efektivnosti QMS-a podrazumijeva ostvarenje koristi samo za neke zainteresovane strane (korisnike, dobavljae...) u ostvarenju politike i ciljeva vaspitnoobrazovne ustanove. Nova percepcija menadmenta kvaliteta fokusira menadment sistem u cjelini na kontinualno ostvarivanje ciljeva organizacije koji ispunjavaju oekivanja svih zainteresovanih strana. Efektivnost QMS podrazumijeva ostvarivanje poslovnih ciljeva koji polaze od vizije i misije organizacije i obuhvataju ciljeve prema korisnicima i ekonomske ciljeve. Primenom QMS-a sa fokusom na koristi za sve zainteresovane strane omoguava se ostvarivanje odrivog uspeha organizacije. Jedan od najee primjenljivanih modela u automobilskoj industriji i privredi jeste TQM. ta predstavlja TQM? Samo ime govori da je to nain upravljanja pomou generisanja totalnog kvaliteta. Upravljanje totalnim kvalitetom TQM (Total Quality Management) je koncept koji se uobliio u japanskoj i amerikoj strategiji za unapreivanje kvaliteta poslovanja (kontrola kvaliteta u Japanu radovi Vilijema Edvardsa Deminga kojem je Japansko udruenje naunika - JUSE, na elu sa naunikom Iikavom, dodjelilo nacionalnu nagradu za kvalitet). Evropska fondacija za upravljanje kvalitetom EFQM odreuje TQM kao metod menadmenta u kompaniji za ostvarivanje poslovne izvrsnosti, zasnovan na fokusu na kupca, partnerstvu sa dobavljaima, razvoju i ukljuivanju zaposlenih. Ovaj koncept predstavlja sljedee osnovne elemente: 1. zadovoljenje potreba korisnika, 2. permanentno unapreivanje kvaliteta poslovanja, 3. bezbjednost zaposlenih i zatitu ivotne sredine, 4. obrazovanje zaposlenih i kreiranje korporativne kulture.

74

TQM jeste viedimenzionalan i dinamian model upravljanja kvalitetom, koji uzima u obzir sve parametre upravljanja poslovanjem, akcentirajui odgovornost svakog pojedinca u poslovanju, posebno za poveanje produktivnosti kao imperativa savremenog trita. Glavna razlika izmeu koncepta TQM-a i klasinih metoda upravljanja ogleda se u injenici to se klasini metod zasniva na pristupu planiranje - organizovanje - kontrola, dok TQM pored pomenutih aktivnosti zahtjeva i pristup koji insistira na stalnom u unapreenju, uz uee svih znaajne

zaposlenih. TQM

zahtjeva

promjene

organizacionoj strukturi, poslovnoj kulturi, poslovnoj politici i procedurama preduzea. Cilj primjene koncepta TQM, jeste unapreenje kvaliteta ivota. Krajnji cilj jeste postizanje poslovne izvrsnosti organizacije i dostizanje svjetske klase proizvoda i usluga, to u uslovima globalizacije poslovanja stvara preduslove za dugoroni rast i razvoj organizacije po osnovu zadovoljenja svih segmenata drutva. Koncept TQM posebno fokusira zaposlene ovjek je najvaniji resurs poslovanja. Svaki pojedinac treba postati odgovoran za svoj doprinos organizaciji i unapreivanju kvaliteta poslovanja. Doprinos pojedinca se ogleda po osnovu unapreivanja produktivnosti vlastitog znanja i rada. Prikaz strukture koncepta odgovornosti organizacije u odnosu na zahtjeve interesnih grupa dat je u tabeli 1.
AKTERI DRUTVO ZAHTJEVI Integritet pojedinca Zatita ivotne sredine Poslovanje u skladu sa propisima Zadovoljenje potreba Ispunjenje zahtjeva Ispunjenje specifikacije Prevazilaenje oekivanja kupaca Dodatna znanja Razne specijalizacije Mogunosti napredovanja Fer odnosi Finansijski rezultati Rast Finansijski rezultati Poveanje vrijednosti preduzea Rast i razvoj MENADMENT TEHNIKE Drutveni marketing Zatita ivotne sredine (ISO 14000)

POTROAI

Upravljanje marketingom Upravljanje kvalitetom (ISO 9000)

ZAPOSLENI

PARTNERI

MLJR (Standard SA 8000) Operativni menadment IWA2:2003 -Sistemi menadmenta kvalitetom Uputstvo za primenu ISO 9001:2000 u obrazovanju Marketing usmjeren ka izgradnji partnerskih odnosa (relationship marketing) Strateki menadment Finansijski menadment

AKCIONARI

Tabela 1. Prikaz strukture koncepta odgovornosti organizacije u odnosu na zahtjev interesne grupe

56

56

. Miki, Sistemi: struktura i upravljanje, Apeiron, Banja Luka, 2007., str. 39.

75

Glavni vektor koji kreira i uobliava sve promjene koje se deavaju u savremenom svijetu je tehnoloki napredak, koji je nastao kao rezultat eksplozije i poveanja znanja. Svijet je zakoraio u novo doba koje se kree od industri jskog ka informatikom dobu, ija je sutina u interaktivnom komuniciranju. Polazei od pretpostavke da je informacija sublimirano znanje koje je u stalnom kretanju, osnovni stub novog drutva predstavlja znanje. U savremenom drutvu znanje, jeste strateki izvor moi i bogatstva, a osnovna drutvena grupacija su prema Drakeru korisnici znanja, odnosno, osobe koje su sposobne da stave znanje u funkciju obavljanja poslovne aktivnosti i naziva ih "radnicima znanja". Savremeni koncept upravljanja fokusira ovjeka pri emu je ovjek najvaniji resurs poslovanja. Ljudi su bazini potencijal preduzea. Zaposleni moraju biti polazna i krajnja taka u unapreivanju kvaliteta poslovanja preduzea. Poveanje produktivnosti se kao imperativ moderne ekonomije, postie samo uz iskorienost sposobnosti svih ljudi i njihovu motivaciju u atmosferi meusobnog razumjevanja i povjerenja izmeu rukovodilaca i zaposlenih. Poslodavci, zaposleni i drava takoe moraju postii to razumjevanje. Poboljanje kvaliteta, treba da postane lini odnos svakog pojedinca prema budunosti. Poto ne postoji meunarodni standard za TQM, u praksi se definiu modeli izvrsnosti koji se zasnivaju na konceptu TQM. Model ivrsnosti nije standard ve kreativni osvrt sa kriterijumima koji koriste metod benmarkinga poreenja sa drugima i uenju na njihovim iskustvima za ocjenu postignutog nivoa i kreiranja puta ka viim nivoima izvrsnosti. Model izvrsnosti predstavlja metodologiju TQM-a koja sadri kriterijume po kojima se cijeni do kog nivoa je stigla organizacija, KAKO (mogunosti) i TA (rezultate) treba raditi da se taj nivo povea. Struktura modela izvrsnosti smjetena je unutar strukture TQM-a i ne moe je zamjeniti. Kriterijumi izvrsnosti predstavljaju operacionalizaciju i kvantifikaciju elemenata TQM-a. oni su razliiti u razliitim modelima izvrsnosti, a zasnivaju se na kulturnim, tehnolokim, organizacionim i drutveno-ekonomskim osobenostima odreene zemlje, njenih organizacija i ljudi.57 Savremeni trendovi i evolucijski razvoj razliitih programa kvaliteta tokom posljednjih decenija ostavili su snaan uticaj i u oblasti visokog obrazovanja. Dosadanje miljenje da je
57

M. Heleta, Menadment kvaliteta, UNIVERZITET SINGIDUNUM, URUGA print, Beograd, 2008., str. 265.

76

kvalitet u visokom obrazovanju ono to se ve praktikuje i to se podrazumijeva bitno je izmjenjen. Rezultat je globalnih promjena u okruenju u kome djeluju univerzitetske institucije, ali i zavidnih rezultata irokog spektra razliitih organizacija u primjeni brojnih programa osiguranja kvaliteta. Naime, rad akademskog osoblja i univerzitetskih institucija kroz njihovu drutvenu misiju obrazovanja i stvaranja novog znanja oduvijek je bio povezan sa idealom kvaliteta. To je neminovno dovelo do toga da je sama akademska zajednica sudila i odluivala o kvalitetu. Odreeni oblik kontrole i osiguranja kvaliteta u visokom obrazovanju oduvijek je postojao, ali uvijek iz same akademske zajednice, iz sopstvenog ugla posmatranja i uglavnom bazirano na razliitim vrstama evaluacija i akreditacije. Time su zanemarivani korisnici i njihovi zahtjevi, a to je u pravilu vodilo loim ili nikakvim programima poboljanja. Zbog same specifinosti akademskih institucija primjetno je da dostupni izvori jako uopteno i najee sa teorijskog aspekta, kao i u vidu preporuka razmatraju problematiku praktine implementacije sistema kvaliteta u visokom obrazovanju. Nekoliko nacionalnih tijela za standardizaciju, ukljuujui Britanski institut za standarde (BSI) i francuski AFNOR su izradili vodie za primjenu ISO 9000 u obrazovanju, edukaciji i osposobljavanju. Meutim, ove smjernice imaju ogranienu primjenu jer sagledavaju samo manji segment njihove djelatnosti. Kao takve fokusirale su se ili na nastavu ili na istraivanje, ali iste nisu koncipirane za cjelovito sagledavanje visokokolske djelatnosti. Posebne preporuke koje su preko ISO/IWA 2 objavljene u oktobru 2002 dijelom prevazilaze ovo, jer iste jasno ukazuju na nejasnoe, oteanu primjenu, potrebu i neophodnost detaljne razrade zahtjeva ISO 9001:2000 za oblast visokog obrazovanja i uopteno analiziraju zahtjeve i njihovu primjenu u okruenju visokog obrazovanja. Uputstva i preporuke ISO IWA 2 su namjenjene organizacijama koje pruaju usluge iz domena svih oblika obrazovanja ukljuujui: osnovno, srednje i visoko obrazovanje, kao i obrazovanje odraslih (e-uenje i uenje na daljinu). Ove preporuke ne mjenjaju niti dodaju neto zahtjevima ISO 9001:2000 i nisu namjenjene certificiranju ve imaju za cilj olakanje ovog procesa svim uesnicima u postupku implementacije i certifikacije sistema kvaliteta. Svaki pojedinani zahtjev iz ISO 9001:2000 i odgovarajue smjernice za poboljanje iz ISO 9004:2000 daju konkretne preporuke za obrazovni sektor, odnosno bilo koji nivo ili vrstu obrazovanja.

77

Analizirajui zahtjeve standarda ISO 9001:2000 primjenom navedenih IWA 2 uputstava i preporuka lako se moe doi do zakljuka da su ENQA standardi samo dio ovog sveobuhvatnog koncepta uspostave sistema kvaliteta. Poto bi detaljna analiza i razrada pojedinih zahtjeva standarda izlazila iz okvira ovog rada zanimljivo je osvrnuti se bar na dio principa na kojima se baziraju ENQA standardi za interno i eksterno osiguranje kvaliteta, kao i osnovne zahtjeve ovih standarda u pogledu internog osiguranja kvaliteta. Slinost principa i zahtjeva na kojima se zasnivaju ENQA standardi i IWA 2 preporuke pojednostavljeno se mogu sagledati kroz sljedee: - Kvalitet akademskih programa treba biti razvijen i unaprijeen radi studenata i drugih korisnika visokog obrazovanja irom Evropskog prostora visokog obrazovanja. Ovaj princip se prepoznaje i detaljno razrauje kroz identifikacija i zadovoljstvo korisnika, te dizajniranju i realizaciji visokokolskih usluga u IWA 2: ISO standardima, - Treba postojati efikasna i efektivna organizaciona struktura unutar koje se takvi akademski programi mogu obezbijediti i podrati; potrebno je razviti procese putem kojih visokokolske institucije mogu demonstrirati svoju odgovornost, posebno odgovornost naspram investiranja javnog i privatnog novca (po ugledu na Finsku). Navedeni principi su u integrisani i obraeni u Sistemu upravljanjanja kvalitetom IWA 2 - preporuke. Istim je naznaeno i detaljno objanjeno uz odgovarajue smjernice i preporuke da visokokolske institucije moraju uspostaviti, dokumentirati, implementirati i odravati sistem kvaliteta. To znai da one moraju identifikovati sve procese (nastava, istraivanje, administrativna podrka, razvoj planova i programa, aktivnosti biblioteka, laboratorija i dr.) koji utiu na kvalitet njihovih proizvoda i usluga, kao i njihovu meusobnu povezanost, resurse za efektivno i efikasno upravljanje i ciljeve koje namjeravaju ostvariti. Svi identifikovani procesi moraju se pratiti i biti intergrirani u organizacionu strukturu.58

4.11. Postojei nain rada sa osvrtom na budui problem59

Organizacija nastavnog rada u koli nije se bitnije mijenjala od kako je J.A. Komenski uveo frontalni oblik rada i razredno-asovni sistem organizacije nastavnog procesa. Ve nekoliko vijekova vladajua je paradigma Komenskog. Promjene u organizaciji nastavnog rada, a jo vie u sistemu praenja i vrednovanja toga posla, veoma teko prodiru u nau
58 59

5. Nauno-struni skup sa meunarodnim ueem KVALITET 2007, Neum, BiH, 06. - 09 juni 2007., str. 594. S. Miloevi, Menadment kvaliteta u obrazovanju, BLC, Banja Luka, 2012., str. 25-31.

78

kolsku praksu. U razvoju kolskog rada po pravilu, dejstvuju poznate zakonitosti. To se izraava u nastojanju kole da konzervira postojeu praksu, postojeu tehnologiju. U kolu veoma teko prodire savremena obrazovna tehnologija, a kad neke inovacije budu i prihvaene, kola ih se kasnije teko oslobaa i onda kada takva tehnologija zastari. Frontalna organizacija nastavnog rada veoma teko ustupa mjesto nekim drugim efikasnijim oblicima rada, vrstama i didaktikim sistemima nastave. I pored otrih kritika, kola se veoma sporo oslobaa one tehnologije u kojoj uenici ue memorisanjem sadraja. Takav nain rada imao je odreenog smisla onda kada je fond ljudskog znanja bio mali, kada se sporo umnoavao. Trebalo je nekada da proe nekoliko stoljea pa da se fond ljudskog znanja udvostrui, a sada se ljudsko znanje udvostrui za 2-3 godine. U takvim uslovima tradicionalana organizacija u koli je postala usko grlo. Ona je prepreka efikasnijem osposobljavanju uenika da se slui nauenim saznanjima i rjeavanju ivotnih problema. Ovo se posebno osjea sada kada informaciona tehnologija izaziva revolucionarne promjene u svim oblastima djelovanja. Nove informacione tehnologije otvaraju mogunost znatnog smanjivanja frontalnog u korist individualnog i grupnog rada uenika u koli. Kljuna slabost sadanje organizacije rada je u tome to svaki korak nastavne djelatnosti nije praen povratnom informacijom, vrednovanjem kao mjerom ureenosti pedagoke djelatnosti u organizacionom sistemu rada. Na kraju svakog asa nastavnik i uenik ne znaju na emu su, ta su uenici nauili i kakav je kvalitet toga znanja. kole nisu organizovane na sistematskom ve na entropskom principu. Ako se stvore tehnoloki uslovi, uenici u toku i na kraju svakog asa dobijali bi povratnu informaciju, to bi izazvalo drugaiji stav. Uenici bi bili motivisani da ue, primjenjuju naueno, rjeavaju probleme, jer bi na kraju asa bili ocjenjeni i bila bi utvrena slika njihovog znanja. Poznato je da kole rade u uslovima stalno prekinutih veza. Uvid u pedagoke rezultate veoma kasni. Treba da proe nekoliko mjeseci pa da se na tromjeseju, polugoditu ili na kraju godine konstatuju odreeni rezultati. Takvo vrednovanje malo vrijedi mada mu se pridaje veliki znaaj. Mora se pratiti svaki korak pedagoke djelatnosti. Bez praenja i vrednovanja nije mogue zakljuivati ta je ostvareno, a ta nije, koji su sadraji dobro, a koji su slabo savladani. Uz pomo raznih tehnikih ureaja i pomagala, a naroito sa bazama podataka, a kasnije primjenom ekspertskih sistema, stvorila bi se mogunost da se pedagoki rad u koli organizuje i uredi kao cjelovit saznajni sistem. 79

Nastavnik, htio on to ili ne, mora se sloiti sa promjenama koje ga okruuju u narednim fazama informatike revolucije i demokratizacije drutva. On vie ne moe biti pratilac promjena, posmatra procesa, onaj koji oekuje da mu drugi demonstrira i ponudi modele promjene, ve aktivni kreator, projektant promjena, njihov pokreta i nosilac. Zato on mora biti stalni uenik kako bi se zatitio od statusa polustrunjaka, nedoraslog svojoj elementarnoj ulozi i zadacima. Svaka praksa, pa i pedagoka djelatnost, ne moe se unapreivati ukoliko se funkcionisanje njenih nosilaca ne osloni na opteusvojene kriterijume i pouzdanije normative. Ne moemo pratiti napredak pedagokih institucija ili nastavnika ukoliko ne utvrdimo izvjesne kriterijume i normative ostvarivanja postignua. Moraju se utvrditi i obezbjediti uslovi za efikasan stvaralaki pedagoki rad nastavnika i kriterijumi za diferenciranje stvaralakog od klasino-rutinskog rada, jer to moe da ima motivacionu vrijednost i predstavlja uslov za vrednovanje postignutih rezultata u pedagokoj teoriji i praksi. Dobra poslovna strategija je borba bez borbe zasnovana na osvajanju znanjem i imaginacijom. Direktni napad na konkurenciju je najgora mogua opcija, strategija koja vodi do beznaa. Rezultat esto vodi unitavanju svih strana koje uestvuju u borbi. Voe (direktori) koje ne mogu da kontroliu svoje nestrpljenje i tee da unite konkurenciju troe treinu svojih snaga koja e u kriznim situacijama biti itekako potrebna. Umjetnost njihove efikasne konkurenske strategije sastoji se u tome da se preuzimanje itave ciljne grupe provede tako to se u njihovoj svijesti postaje superiorniji od konkurencije - koristei sva raspoloiva sredstva, pa ak i netane informacije treba iskoristiti u pravom trenutku (irei neistine o nekoj osobi da bi pridobio naklonost njegove grupe za sebe). Ako se to desi i izgubite ciljnu grupu, da bi se to prevazilo treba pronai drugu ciljnu grupu najbre to moete. Takve osobe treba pustiti da vjeruju u vlastite sposobnosti i predrasude da su dobili rat, jer vraanje izgubljene ciljne grupe iscrpilo bi svu vau preostalu snagu. Ne treba ivjeti u zabludi da e vrijeme donijeti neto bolje a lo menadment esto to ne vidi, da je lagana smrt ipak smrt koju loe poslovanje i poslovna politika sigurno donosi. Nikakve snane elje i intenzivni napor ne mogu u takvim situacijama omoguiti da se prevazii fatalne mane i greke loeg voenje organizacije. U takvim sluajevima potrebno je svoje snage usmjeriti u situaciju koja vie obeava.

80

Rukovodilac moe prouzrokovati neprilike sebi i svojoj organizaciji na sljedee naine: ponaajui se iz neznanja, fokusirajui se vie na pravila nego na ljudske faktore (zaposlenike ili korisnike usluga), promoviui one koji nemaju hrabrost i vjetine. Rukovodilac koji je postavljen na poziciju na osnovu faktora koji nemaju nikakve veze sa njegovom sposobnou kod zaposlenih izazivaju skepsu i sumnjiavost. Ovakve situacije neizbjeno umanjuju moral kod zaposlenih i pojavu apsentizma. Autoritet mora biti u rukama onih koji umiju da vode. Unutranje slabosti organizacije, koje su oigledne i vidljive, daju snagu konkurenciji i obezbjeuju konkurentsku prednost. Konkurencija e lako preuzeti ciljne grupe (upisna podruja) ako su zaposleni zbunjeni i nemotivisani usljed manipulativnih akcija rukovodil aca. Nikakve koristi od dobrog planiranja, kada e se zbog neije samovolje ili lane portvovanosti donijeti odluka koja ne donosi dobre rezultate. Solidarnost, koju direktori zagovaraju, ide na tetu zaposlenih u kolama koje oni vode. Uvijek e se pojedini direktori vie zalagati za jedne radnike a ne za druge, tada trpi i posao i zaposleni zbog neijeg linog interesa. Rukovodioci koji potuju principe realne ekonomske politike, slobodnog trita ne obaziru se na lanoj solidarnosti i akcijama koje provode njegove kolege u struci. Takvi menaderi potuju samo dominantne strategije, zakon jaeg, jer zna da dri monopol i nije ga briga za ta ostali misle o tome. U takvim odnosima snaga moe sebi da priuti kvalitet, a ono to mu nije potrebno ili kvari ugled ustanove ustupa drugima (npr. problematine uenike iz svoje kole prebacuje u druge kole). kolu potpunog uspjeha neemo obezbijediti vrhunskom tehnologijom, kompjuterizacijom pedagoke prakse, ve mijenjanjem bia nastavnika, obrazovanjem za novu ulogu, vaspitanjem za promjene i stvaralatvo, usmjeravanjem na samoobrazovanje ali i na samovrednovanje. U istoriji kolstva i pedagogije nije nepoznato kako se postie optimalan uspjeh sa vaspitanicima ak i sa onima koji imaju tekoa u razvoju i uenju. kolska pedagogija je do sada u ovom pogledu dala odgovor na osnovna pitanja. Meutim, veoma je rairena praksa polovinog uspjeha, polustrunog rada i potpune neodgovornosti za rezultate loeg i neodgovornog rada. Strunjaci se slau da svako dijete moe da ui i da sva djeca imaju pravo na uspjeh u petolanoj skali ocjenjivanja. Ali esto se deava da sposobni uenici ponavljaju razred i svrstavaju se u kategoriju nesposobnih, problematinih uenika. Time se nanosi viestruka teta i pojedincu i drutvu. U traganju za modelom kole potpunog uspjeha moe se 81

rei da je to kola otvorena prema drutvenim promjenama, otvorena prema svijetu pedagokih inovacija, kola profesionalne kompetentnosti i odgovornosti, kola demokratskih odnosa i humanizovane atmosfere u odnosima nastavnik - uenik.60 Nastavnik je linost koja, prije svega, treba da bude uspjean pedagog, pa tek onda uspjean nastavnik. Vaspitni uticaj na uenike i ostale aktere u vaspitnom procesu podrazumijeva iroke i svestrano razvijene, odrive i savremenim zahtjevima prilagodljive pedagoke kompetencije svakog nastavnika. Obrazovanje uenika i izgraivanje pozitivnih osobina linosti uenika u velikoj mjeri moe da zavisi od koncepta pedagokog djelovanja nastavnika. Svako odstupanje od opteprihvaenih pedagokih standarda vaspitnog djelovanja na uenike, povlai za sobom i odreena odstupanja od taksonomijski razraenih ciljeva i
zadataka nastavnog plana i programa, to se odraava i na psiho - fiziki razvoj uenika.

Vrednovanje je sastavni dio procesa vaspitno-obrazovnog rada u svim osnovnim kolama. Ipak, danas, u XXI vijeku, u savremenoj kolskoj praksi proces vrednovanja ima dosta nedoreenih i nesistematizovanih problemskih pitanja. Osnovni problemi odnose se na planiranje i realizaciju vrednovanja, kontinuitet i diskontinuitet vrednovanja, metodoloku relevantnost vrednovanja, objektivnost vrednovanja, opravdanost vrednovanja, uloge u vrednovanju, povratnu informisanst vrednovanja, kao i stimulativno - sankcijsku funkciju vrednovanja. U dananjoj kolskoj praksi akcenat je dat na vrednovanje rada i uenja uenika. Evaluatori su nastavnici i oni vre vrednovanje rada uenika. Prvenstveno se vrednuju obrazovna postignua uenika i njihovo vladanje, dok je totalno zanemareno vrednovanje vaspitnih efekata i razvoja funkcionalnih dimenzija linosti uenika. Rezultati uenikih postignua dokumentuju se i prikazuju u vidu kvantitativnih (brojane ocjene) i kvalitativnih (opisne ocjene) pokazatelja. Svaki uenik, u toku kolske godine dobija povratne informacije o svojim postignuima, tako da ima priliku za eventualne autokorekcije svojih postignua, bilo da se radi o obrazovnim ishodima ili vladanju. Slika vrednovanja rada nastavnika, u uslovima savremene kolske prakse, potpuno je drugaija u odnosu na vrednovanje rada uenika. Vrednovanje rada nastavnika esto je nesistematizovano, neplansko, pa i nefunkcionalno. Ne zna se prava svrha njihovog vrednovanja, a postavlja se i pitanje relevantnosti vrednovanja, uzimajui u obzir kako se ono danas vri. Evaluatori rada nastavnika su najee direktori, njihovi pomonici, kolski
60

M. Vilotijevi, Nastavnik u uslovima savremenih promjena , Zbornik izlaganja i saoptenja na simpozijumu, Pedagoka akademija Banja Luka, 1991., str. 29-34.

82

pedagozi i nadzornici iz pedagokog zavoda. Vrednovanje rada nastavnika vri se direktnim i indirektnim putem. Direktno vrednovanje podrazumijeva hospitovanje na asovima redovne nastave i vannastavnih aktivnosti, ukljuujui i analiziranje sprovedenog hospitovanja. Najvea slabost direktnog vrednovanja je to se procjena kvaliteta rada nastavnika vri najee na osnovu hospitovanja samo jednog nastavnog asa u toku cijele kolske godine. Jo jedna slabost ovakvog vrednovanja je to su najee ovakvi asovi idealno metodiki dizajnirani od strane nastavnika, pa se dobija uvid o uzornom i idealnom nastavnom asu, a proizilazi i visoka ocjena o radu nastavnika. U kolskoj praksi je prisutno i indirektno vrednovanje nastavnika. Indirektno vrednovanje podrazumijeva ocjenjivanje kvaliteta rada uenika preko uenikih postignua i periodinih sekundarnih kolskih aktivnosti. Rezultati sa kolskih, optinskih i regionalnih takmienja uenika po nastavnim predmetima su odraz i kvaliteta rada njihovih nastavnika. Organizovanje humanitarnih akcija, izleta i ekskurzija, rada u vannastavnim aktivnostima, drutveno-korisnog rada, deurstava nastavnika, kulturno-javne djelatnosti kole, saradnje kole sa lokalnom zajednicom i vankolskim institucijama, takoe impliciraju indirektne pokazatelje kvaliteta rada nastavnika. Osnovni problem vrednovanja kvaliteta rada nastavnika u savremenoj kolskoj praksi je to ne postoje jedinstveni kriteriji vrednovanja za sve nastavnike i to nije razraena stimulativna funkcija vrednovanja, tako da danas imamo estu situaciju da neki nastavnici savjesno i perfektno obavljaju svoj posao, a neki opet posao samo odrauju, pa ni sami nisu upoznati kako odrauju svoj posao. U kolskoj praksi je veoma zanemareno interno vrednovanje rada nastavnika od strane uenika. Zanemaruje se njihovo miljenje, jer oni procjenjuju odozdo, a takoe je zanemarena injenica da je sav vaspitno-obrazovni proces usmjeren upravo samo zbog njih i za njih. Najvea prednost vrednovanja rada nastavnika od strane uenika je zbog toga to su uenici konstantno u radu sa nastavnicima, konstantno ih posmatraju i u nastavnom i vannastavnom procesu, te oni mogu da daju i najrelevantnije ocjene kvaliteta pedagokog djelovanja nastavnika. Nastavnici su danas, jo uvijek, veoma malo metodoloko-evaluacijski obrazovani, te ne mogu imati uvid u mogunosti posmatranja i procjenjivanja kvaliteta njihovog rada od strane uenika, odnosno nisu svjesni da se kategorije pedagokog djelovanja kao to su nastavna komunikacija, objektivnost nastavnog ispitivanja i ocjenjivanja uenika, nastavno-metodika kreativnost, stil voenja i motivisanje uenika mogu metodoloki

83

spustiti na nivo razumjevanja petnaestogodinjeg djeteta koje moe da bude odlian svjedok koliko koji nastavnik uspjeno radi. Vrednovanje rada nastavnika vre i osobe van kole. U ovom sluaju radi se o spontanom vrednovanju, gdje svaka informacija moe biti od koristi za unapreenje rada nastavnika. Sve informacije koje dolaze od raznih aktera vrednovanja su u svakom sluaju korisne, i to upravo iz razloga planiranja pedagokih mjera za unapreivanje rada nastavnika, a samim tim i cjelokupnog vaspitno-obrazovnog procesa i kolskog miljea uopte. Autokorekcija, za razliku od korekcije pedagokog djelovanja nastavnika, predstavlja poeljniji i prihvatljiviji kontinuirani niz samostimulativnih mjera regulisanja vaspitnog uticaja nastavnika. Svijest o ishodinim rezultatima internog vrednovanja kvaliteta pedagokog djelovanja predstavlja za nastavnika polaznu osnovu da li hoe ili nee biti autokorektivnosti. Ovaj fenomen ne vrijedi za sve nastavnike, jer dodiruje personalnu diferenciranost etikog uvjerenja i djelovanja nastavnika. Postoje nastavnici koji ele da mijenjaju svoj rad i oni koji to ne ele. Moemo rei da je autokorekcija inter i intrapersonalno diferenciran kontinuiran niz pedagokih mjera, preduzetih u svrhu samoregulisanja vaspitnih uticaja nastavnika. Nju inicira nastavnik od sebe prema sebi samom.61 Ako inovaciju pored njenih drugih pojmovnih obiljeja definiemo kao namjernu promjenu ili sklop promjena u ciljevima, sadrajima, organizacionoj strukturi, metodama, nastavnim materijalima i drugim elementima didaktiko-metodike organizacije nastave kao cjelovitog sistema - onda moramo konstatovati da su inovacije uvijek manje ili vie bile pokretaka snaga razvoja obrazovanja u cjelini. Inovacija u nastavi, u vaspitno-obrazovnom procesu je bilo od postanka nastave pa do danas. Svaka novost ili promjena u vaspitnoobrazovnoj djelatnosti se pratila, mjerila i vrednovala. To se inilo opservacijom ili objektivnim i badarenim instrumentima. Vrednovanje je naravno, kao i svaka druga djelatnost odgovaralo datom vremenu, stepenu razvoja nauke, tehnike i obrazovne tehnologije. Ono je bilo drutveno uslovljeno. Moemo konstatovati da se inovacije kao oblik stvaralake inventivne djelatnosti pozitivno vrednuju samo u drutvima u kojima postoji konkurencija svih vidova ovjekovih produktivnih aktivnosti, u uslovima gdje postoji konkurencija roba, ideja i miljenja. Trite je moda grub termin i obino se povezuje sa ekonomskim faktorima. Meutim, u svijetu u kojem postoje snano naglaeni ovi odnosi nuno dolazi i do snanog
61

D. Jorgi, Naa kola, Filozofski fakultet Banja Luka, Banja Luka, 2010., str. 21-28.

84

podsticanja inovativnog, inventivnog rada svakog pojedinca, radnih organizacija, istraivakih i drugih institucija. U lancu drutveno-ekonomskih i tehnolokih promjena postoji meusobna povezanost i uslovljenost. Drutveni odnosi se snano mijenjaju i pod uticajem tehnolokih promjena. Danas znanje postaje kljuni resurs. Od inoviranja znanja u mnogome zavisi progres drutva. Naravno da nije svako znanje podjednako vano nego ono znanje koje moe biti vie u funkciji progresivnih drutvenih i tehnolokih promjena. Nije svaka nastava podjednako vana ve ona koja pojedinca stavlja u ulogu kreatora, stvaraoca, koja kod pojedinca razvija znatielju. Zato i vrednovanje pojedinih inovacija treba polaziti od onih kriterija kojima se u veoj mjeri razvija samostalni i kreativni pojedinac. Vrednovanje je integralni dio inovativnog rada. Njime se ne samo verifikuju pojedine inovacije, nego se i direktno utie na promjene vaspitno-obrazovnog rada, kolskog ivota pa i cjelokupnog kolskog sistema. Vrednovanje doprinosi unapreivanju nastavne prakse pa i teorije, ono je u funkciji poveanja produktivnosti uenja i rada u koli i van nje. Ako je odavno, ranijim i novijim istraivanjima, dokazano da su pedagoke inovacije vrijednost, da su za obrazovno vaspitni proces neminovnost, da se za njihovu budunost ne treba brinuti, da su u funkciji ljudskog i drutvenog progresa, onda se one moraju permanentno procjenjivati, pratiti, vrednovati, ali i odbacivati ili obogaivati sa novim modelima i varijantama. Naa pedagoko struna i nauna javnost nema instrumenata kojima bi se pratile, usmjeravale i mjerile i vrednovale inovacije.62

4.12. Jasni kriterijumi vrednovanja spreavaju nastanak problema

Od 90-ih godina XX vijeka u zemljama zapadne Evrope prisutan je trend decentralizacije obrazovnog sistema. kolama je data podrka da preuzmu ulogu i odgovornost za sopstveni razvoj. Meutim, kole naviknute da ih uvijek neko izvana kontrolie i da im odreuje plan i nain rada, teko se osamostaljuju i prihvataju nove koncepte razvoja. Ono to takoe predstavlja problem naeg kolstva je injenica da ne postoje jasno utvreni standardi koji su provjereni u praksi i prihvaeni od svih aktera u obrazovnom sistemu. Imate preporuke za obezbjeivanje kvaliteta usmjerene na rad uenika, preporuke za usavravanje nastavnika, potrebu za stvaranjem ambijenta koji e nastavnicima i uenicima olakati i unaprijediti rad, a sa druge strane ste ogranieni budetom koji vam odreuju sa

62

S. Milijevi, Pedagoke inovacije u teoriji i praksi, Glas, Banja Luka, 1993., str. 173-174.

85

viih nivoa, planom i programom koji vam je takoe odreen. Pored naelne autonomije kole, u smislu njenih nadlenosti i naina upravljanja, zakonom nisu obezbjeena konkretna rjeenja koja bi omuguila samostalnost rada kole u domenu pitanja koja su od sutinskog znaaja za obrazovno-vaspitni proces. Svaka praksa, pa i pedagoka djelatnost, ne moe se unaprijediti ukoliko funkcionisanje njenih nosilaca ne oslonite na opte-prihvaene i pouzdane normative. Evidentan je problem vrednovanja kvaliteta rada nastavnika u savremenoj kolskoj praksi, koji se ogleda u nepostojanju kriterijuma vrednovanja za svaki nastavni predmet i nedostatku stimulativne funkcije vrednovanja.Vrednovanje doprinosi unapreivanju nastavne prakse, tj. treba biti u funkciji poveanja produktivnosti uenja i rada. kole su naviknute na spoljanje vrednovanje, ali eksterno vrednovanje samo po sebi ne oslobaa kolu obaveze da vlastiti rad i kvalitet podigne na vii nivo. Samovrednovanje oslobaa kolu napetosti koja se javlja kao posljedica spoljanjeg vrednovanja. Uvoenjem samovrednovanja kola postaje ravnopravan partner spoljanjim evaluatorima koji e vrednovanje provoditi po identinim pokazateljima. Ukoliko smo sami provjerili efikasnost i efektivnost svoga rada lake emo prihvatiti odgovornost za unapreenje kvaliteta i razvoja koji se od nas trai. U cilju stalnog unapreivanja kvaliteta poslovanja potrebno je vriti mjerenja, analizu i unapreivanje procesa usluge. Posebna panja treba se posvetiti mjerenju zadovoljstva krajnjih korisnika - uenika. Princip upravljanja kvalitetom je obuhvatno i fundamentalno pravilo za voenje i funkcionisanje kole, dugorono usmjerenih ka stalnom unapreenju performansi sa fokusiranjem na korisnike usluga i zadovoljenjem potreba ostalih zainteresovanih strana. Dokumenta kvalitata prikazuju ta i kako se radi u organizaciji, odnosno pomou njih se opisuju aktivnosti, procesi i nain rada organizacije. Menadment kole je odgovoran za sve aktivnosti organizacije nastavnog procesa u vezi sa unapreivanjem kvaliteta usluge, pri emu zahtjevi korisnika usluga predstavljaju polaznu taku u djelovanju rukovodstva. Koristei EFQM model izvrsnosti menadment kole moe da izgradi sopstveni pristup u postizanju izvrsnosti. Unutar ovog modela ima nekoliko osnovnih koncepata i kriterijuma (Heleta, 2008:272-274) koji su obavezni za njenu primjenu63: a) Orjentacija na rezultate
63

M. Heleta, Menadment kvaliteta, UNIVERZITET SINGIDUNUM, URUGA print, Beograd, 2008., str. 272 -274.

86

Izvrsnost (stakeholders).

predstavlja

ostvarenja

rezultata

koji

oduevljavaju

sve

korisnike

b) Fokus na korisnika Izvrsnost je kreiranje odrive vrijednosti za korisnika. c) Liderstvo i postojanost odlunosti Izvrsnost je vizonarsko i inspitativno liderstvo, povezano za postojanost odlunosti. d) Menadment procesima i injenicama Izvrsnost je upravljanje organizacijom kroz skup meusobno nezavisnih i povezanih sistema, procesa i injenica. e) Razvoj i ukljuenje zaposlenih Izvrsnost je bacanje izazova statusu-kvo i ostvarivanje promjene korienja uenja za kreiranje inovacija i prilika za poboljanja. f) Razvoj partnerstva Izvrsnost je razvoj i odravanje partnerstva u kom se dodaju vrijednosti. g) Drutvena odgovornost Izvrsnost je prevazilaenje minimalnih propisanih obaveza u drutvu u kome organizacija (obrazovna ustanova) radi i tei ka razumjevanju i odgovaranju na oekivanja korisnika iz drutva. Kriterijumi za ostvarivanje poslovne izvrsnosti Liderstvo Kako ponaanje i mjere izvrnog menadment tima i ostalih lidera inspiriu, podravaju i promoviu TQM. Potrebno je voditi evidenciju o tome: a) kako lideri vidno demonstriraju svoju odgovornost prema kulturi TQM, b) kako podravaju poboljanje linim ukljuivanjem obezbjeujui odgovarajue resurse i svoju linu pomo, c) kako se ukljuuju u relacije sa korisnicima, dobavljaima i drugim eksternim organizacijama, d) kako priznaju i nagrauju napore i rezultate zaposlenih.

87

Politika i strategija Kako ustanova formulie, razvija i preispituje svoju politiku i strategiju i kako je pretvara u planove i akcije. Potrebna je evidencija kako se politika i strategija zasnovane na informacijama koje su: a) relevantne i potpune, b) razvijene, c) komunicirane i primjenjene, d) redovno aurirane i poboljane. Ljudi Kako ustanova postie pun potencijal svojih zaposlenih. Posebna evidencija o zaposlenim, odnosno kako se: a) planiraju i razvijaju kao resursi, b) podravaju u razvijanju sposobnosti, c) kontinualno preispituju njihove performanse, u ispunjenju ciljeva, d) kako su ukljueni, ovlaeni i priznati, e) kako ustanova ostvaruje efektivan dijalog sa njima, f) kako se vodi briga o zaposlenima. Resursi i partnerski odnosi Kako ustanova upravlja efektivno i efikasno sa resursima. Potrebna je evidencija kako se upravlja: a) finansijskim resursima, b) informatikim resursima, c) odnosima sa dobavljaima i potronim materijalima, d) zgradama, opremom i drugom imovinom, e) tehnologijom i intelektualnom svojinom. Procesi Kako ustanova identifikuje, upravlja i poboljava procese. Potrebna je evidencija: a) kako se identifikuju kljuni procesi za uspjeh u poslovanju, b) o sistemskom upravljanju procesima, c) kako su preispitivani i kompletirani ciljevi za poboljanje procesa, d) kako su procesi poboljavani korienjem inovativnosti i kreativnosti, 88

e) kako su procesi mijenjani i kakvi su efekti tog mijenjanja. Rezultati prema korisnicima ta je ustanova ostvarila u onosu na zadovoljenje krajnjih korisnika. Potrebna je evidenija o: a) miljenju korisnika o uslugama obrazovne ustanove i odnosima prema korisniku, b) dodatnim mjerama za zadovoljstvo korisnika. Rezultati prema zaposlenicima ta je ustanova postigla u odnosu na zadovoljenje potreba zaposlenih. Potrebna je evidencija o: a) miljenju zaposlenih i o njihovom vienju ustanove u kojoj rade, b) dodatnim mjerama za zadovoljenje zaposlenih. Razultati prema drutvu ta je ustanova ostvarila za zadovoljenje potreba i oekivanja lokalne, nacionalne i meunarodne zajednice dobrovoljno i izvan zakonskih obaveza. Ovo ukljuuje poglede obrazovne ustanove na kvalitet ivljenja, ivotnu okolinu i ouvanje globalnih resursa, kao i odnose sa strukturama vlasti i tijelima koja reguliu njeno poslovanje. Potrebna je evidencija o: a) tome kako drutvo vidi i cijeni obrazovnu ustanovu, b) dodatnim mjerama o uticaju ustanove na drutvo. Poslovni rezultati ta je obrazovna ustanova ostvarila u odnosu na planirano poslovanje i za zadovoljenje potreba i oekivanja svih koji imaju finansijski interes u ustanovi. Potrebna je evidencija o: a) finasijskim mjerenjima performansi ustanove, b) dodatnim mjerenjima performansi ustanove. Sama ustanova treba odrediti koji e model vrednovanja kvaliteta i evidentiranja koristiti i razvijati. Efikasnost primjenjenog sistema kvaliteta se mjeri provjerama sistema, a one mogu biti sljedee: interne provjere, koje se obavljaju unutar organizacije od strane zaposlenih, provjera preko druge strane, predstavlja provjeru jedne organizacije od strane druge organizacije i provjera tree strane, koja je nezavisna, a cilj joj je dobijanje sertifikata od akreditovanih sertifikovanih tela.

89

5. REZULTATI ISTRAIVANJA 5.1.Nivoi ostvarenosti i instrumenti istraivanja64

Nivoi ostvarenosti Na osnovu iskustava drugih zemalja, sa namjerom da se izbjegne ustaljena praksa pribjegavanja srednjoj vrijednosti, opredjeljenje je da se vrednovanje vri pomou etverostepene skale. Svaki nivo ima odreeno znaenje, od najvieg nivoa 4 do najnieg nivoa 1. Nivoi ostvarenosti predstavljaju jo jedan korak u konkretizaciji pojedinih podruja. Oni sadre jasan i precizan opis ostvarenosti pojedinih pokazatelja u okviru odreenog podruja. Nivo 4 predstavlja najpoeljniju situaciju, situaciju koju kola tei da dostigne ili da zadri. Dominiraju jake strane, a eventualni sitni nedostaci ne utiu na kvalitet rada u koli. Bez obzira to je kola dostigla ovaj nivo, oekuje se da i dalje unapreuje svoj rad. Nivo 3 - karakterie vie jakih nego slabih strana, ali postojee slabosti umanjuju ukupan kvalitet rada kole i poeljno ih je otklanjati. Nivo 2 - odraava prisutnost pojedinih jakih strana, ali preovlauju slabe strane koje znaajno umanjuju kvalitet rada. Ovakvo stanje zahtijeva preduzimanje odreenih akcija radi otklanjanja uoenih slabosti. Nivo 1 - oznaava da izrazito preovlauju slabe strane koje ugroavaju napredovanje i razvoj uenika. Neophodna je hitna akcija i struna pomo za otklanjanje nedostataka.65 Instrumenti istraivanja Instrumenti istraivanja su preuzeti iz Prirunika za samovrednovanje kola. U preporukama stoji da svaka kola moe samostalno izraivati instrumente ili preraivati postojee. Svaka kola procjenjuje kvalitet svoga rada na osnovu datog vrednovanja (kljune oblasti, podruja vrednovanja, pokazatelji i opisi nivoa ostvarenosti). kola utvruje nivo ostvarenosti odreenih pokazatelja u okviru pojedinih podruja vrednovanja identifikujui svoje jake i slabe strane. Do procjene nivoa ostvarenosti pojedinih pokazatelja dolazi se analizom prikupljenih podataka. Procjena se mora zasnivati na valjanim i pouzdanim dokazima.

64 65

http://www.staraskola-mpek.edu.rs/samovrednovanje.htm M. Bojani i saradnici, Prirunik za samovrednovanje i vrednovanje rada kole, Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije, Beograd, 2005., str. 19-20.

90

Uz instrumente za svaku kljunu oblast daje se i pregled moguih izvora dokaza po podrujima vrednovanja, odnosno pokazateljima. U pojedinim kljunim oblastima ponuene su ek liste DOKUMENTACIJA DOKAZI koje predstavljaju spisak kolske dokumentacije koja se moe koristiti kao izvor dokaza i ek liste, odnosno u pojedinim oblastima, skale procjene koje se odnose na opise nivoa ostvarenosti, a slue da se jednostavnije odrede nivoi pri vrednovanju. ek liste i skale su namjenjene i samovrednovanju i spoljanjem vrednovanju, to znai da ih mogu koristiti i kole i savjetnici. Svakako da navedena dokumentacija nije jedini izvor dokaza. Pri odreivanju nivoa ostvarenosti treba se osloniti i na razgovore s nastavnicima, uenicima, roditeljima, direktorom, kao i na druge izvore i tehnike prikupljanja podataka. Ponueni upitnici uglavnom trae od ispitanika dvije vrste procjene: procjenu tanosti tvrdnje, odnosno stepena prisutnosti, i procjenu vanosti datog iskaza. Ovakvi upitnici omoguavaju prikupljanje relevantnih podataka koji olakavaju koli da izdvoji prioritete po izvrenom samovrednovanju. Oekuje se da kole i kolski timovi za samovrednovanje paljivo razmotre ponuene instrumente. Instrumenti se mogu primjeniti u cjelini ili prilagoditi potrebama kole. kolski timovi za samovrednovanje mogu mijenjati ponuene tebele, ek liste, skale i upitnike prilagoavajui ih predmetu vrednovanja, ispitanicima (ciljnoj grupi).66 Mi smo se opredijelili za instrumente koji su predloeni u ovom priruniku jer u naem Zakonu u obrazovanju jo nemamo tano utvrene kriterije za samovrednovanje iz svih kljunih oblasti. Ovaj model odgovara modelu Evropske unije, a u naoj razvojnoj strategiji stoji da se u budunosti moramo uskladiti sa modelom Evropske unije.

5.2. Organizacija i tok istraivanja67

Istraivanje je raeno u jednoj osnovnoj koli, pri emu je anketirano 58 nastavnika, 50 uenika razredne nastave, 122 uenika predmetne nastave i 110 roditelja. Ponueni upitnici uglavnom trae od ispitanika dvije vrste procjene: procjenu tanosti tvrdnje, odnosno stepena prisutnosti, i procjenu vanosti datog iskaza. Ovakvi upitnici omoguavaju prikupljanje relevantnih podataka koji olakavaju koli da izdvoji prioritete po izvrenom

66

M. Bojani i saradnici, Prirunik za samovrednovanje i vrednovanje rada kole, Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije Beograd, 2005., str. 22. 67 A. Rajkovi i I. Lukovi, Prve studije o kvalitetu u Srbiji, Institut za pedagogiju, Beograd, 2011., str. 55-73.

91

samovrednovanju u skladu sa razvojnim programom i razvijenim procedurama nazvanim: Indeks inkluzivnosti. U ciklinom procesu (kontroli i procjeni) kolskih aktivnosti istraivanjem smo utvrivali koliko je samovrednovanjem mogue sagledati rezultati i izvriti procjena efikasnosti rada koje djelomino ili u potpunosti zavise od uesnika u vaspitno-obrazovnom procesu. Principi koji se preporuuju (prema priruniku za samovrednovanje) za procjeni nalau da se: 1. Sagledavanje i uporeivanje injenica vri sa vie aspekata dobijenih od razliitih uesnika. 2. Bezbjednosnim mjerama zatititi podatake od zloupotrebe, pri emu jasno treba naglasiti pravila kome su podaci dostupni i u koje svrhe se koriste. 3. Koristiti razliite instrumente za obradu i analizu prikupljenih podataka. 4. Primjenjivanje standarda kvaliteta obaviti zajedniki, krajnje odgovorno i profesionalno (odgovornost svih zaposlenih u koli), sve nedostatke u primjeni treba rjeavati zajedniki, a ne kao problem pojedinca (koristei se metodama Lin koncepta). 5. Objavljene rezultate samovrednovanja prezentovati transparentno svim zainteresovanim stranama, pri emu treba voditi rauna da se dobijeni rezultati ne mogu koristiti za rangiranje (ili etiketiranje) pojedinca ili kole. 6. Planiranje treba odraavati mogunosti kole (koraci trebaju biti ostvarljivi i dostupni), ali da se pri tome ne ugroava vizija i ira perspektiva procesa. 7. Cjelovitou planskih aktivnosti, kola moe utvrditi prioritete koji e sluiti za obezbjeivanje i unapreivanje kvaliteta u uem podruju (pojedinani planovi i zadaci). 8. Svaka kola treba da izgradi vlastite standarde, odredi svoja pravila i procedure za izvoenje samovrednovanja, naravno, na osnovu opteprihvaenih nacionalnih ili meunarodnih standarda. Potujui preporuene principe pripremljene ankete i upitnike za sve aktere (zaposlene, uenike i roditelje), zatim ek liste i liste snimanja atmosfere za kljunu oblast istraivanja. Anonimnost podataka mora biti zagarantovana i podatke koristiti samo za potrebe kole. Svim akterima potrebno je objasniti vanost samovrednovanja (mogunost da se samovrednovanjem utvrdi postojee stanje u koli i dobiju prijedlozi za preduzimanje koraka za poboljanje kvaliteta). Rezultati samovrednovanja e u osnovnim crtama odrediti trenutno 92

stanje, a kola poslije treba da usvoji svoja pravila i procedure za dalje izvoenje samovrednovanja u cilju obezbjeivanja i unapreivanja kvaliteta u pojedinim oblastima. Podaci e dostupni svim akterima koji su uestvovali u samovrednovanju. Dokumetacija i dokazi e sluiti samo za internu upotrebu, svi materijali ostaju u kolskoj arhivi. Osim upitnika koji su popunjavali zaposleni, uenici i roditelji, obavezno obaviti razgovor sa pedagogom, pomonikom direktora i direktorom kole i evidentirati njihova zapaanja.

5.3. Nain obrade rezultata68

Iz Prirunika za samovrednovanje uzeti su instrumente potrebni za posmatranu kljunu oblast, ije rezultate koristimo za odreivanje nivoa kvaliteta u toj oblasti. Istraivanja su vrena u kljunim oblastima 3 i 7, od moguih sedam oblasti. Kljuna oblast 3 Postignua uenika, u ovoj oblasti pokazatelji postignua su ocjene i uspjeh, kvalitet znanja, prijemni i kvalifikacioni ispiti, takmienja, motivisanost uenika i vrijednosti kod uenika. U oblasti ocjene i uspjeh nivo ostvarenosti je 3. U oblasti kvaliteta znanja nivo ostvarenosti je 2. Obim uenikih znanja je zadovoljavajui, ali je njihova upotrebljivost u novim situacijama veoma mala (Grafik 1). Uenici nisu u dovoljnoj mjeri osposobljeni za rjeavanje problema i rijetko povezuju znanja meu razliitim predmetima (Grafik 2).

Grafik 1 : Osposobljenost uenika (iz Dodaci 1, Kvalitet znanja)

68

S. Miloevi, Menadment kvaliteta u obrazovanju, BLC, Banja Luka, 2012., str. 57-61.

93

U oblasti prijemnih i kvalifikacionih ispita i takmienja nivo ostvarenosti je 3. Intrizina motivisanost je zadovoljavajua (ak je i veoma visoka kod darovite djece) o emu se rodovno vodi evidencija i alju izvjetaji zainteresovanim institucijama. U oblasti motivisanosti uenika nivo ostvarenosti je je 3.

Grafik 2 : Primjena steenog znanja (iz Dodaci 1, Kvalitet znanja)

Nedostaje vidlji trag evidentiranja o pohvalama i nagradama samostalnog sticanja dodatnih znanja i vjetina uenika, kao i evidencija o ueu u pripremanju programa kolskih vannastavnih aktivnosti. Nastavnici primjenjuju raznovrsne oblike i metode rada kao i sva raspoloiva nastavna sredstva radi podizanja motivacije uenika za rad. Meutim motivisanost uenika za samostalno sticanje dodatnih znanja i vjetina nije na zadovoljavajuem nivou. Uglavnom to ine po preporuci nastavnika u sekcijama, dodatnim i drugim vannast avnim aktivnostima. Sva djeca na svijetu trae uzore na koje e se ugledati (bilo da su to roditelji, staratelji, uitelji i nastavnici ili neko iz njegovog blieg okruenja) i poistovjetiti s njima (da budu fiziki i mentalno to sliniji svom uzoru). Stoga nas ne treba uditi kada se rezultati istraivanja (odgovori na pitanja) podudaraju ili su identina. Ueniki odgovori su esto projekcija rada i miljenja njihovih nastavnika ili njihovih uzora. Ono to naue od uzora, esto se ugradi u psihu djeteta i postaje dio njegove linosti. Djeca koja su veoma motivisana (njih oko 87%) i smatraju da znanja koja stiu u koli mogu uspjeno iskoristiti u razliitim ivotnim situacijama spadaju u kategoriju darovite djece (uglavnom uenici koji uestvuju na raznim takmienjima). Zanimljiv je podatak da ak 16% ispitanih uenika zavrnih razreda nije apolutno sigurno u znanje steeno u osnovnoj koli (Grafik 3,).

94

Grafik 3: Samopouzdanje u steeno znanje uenika zavrnih razr eda (iz Dodaci 1, Kvalitet znanja)

U oblasti vrijednosti kod uenika nivo ostvarenosti je 3. Uenici imaju izgraene stavove prema osnovnim, opte-prihvaenim moralnim i estetskim vrijednostima drutva i vrijednostima ovjeka kao pojedinca, osjeaj pripadnosti zajednici, odnos prema kulturnom nasljeu, pluralizmu miljenja, ravnopravnosti polova, zatiti prirode, ovjekove sredine, ali esta odstupanja od njihovim odgovorima pokazuje da rad odjeljenske zajednice i Savjeta uenika nije dovoljan (odstupanja u odgovorima oko znaaja vanosti upoznavanja uenika sa kulturom, tradicijom i obiajima u naim krajevima i vanosti poznavanja prava djece Povelja o djeijim pravima UN). Donekle ovakve rezultate moemo pripisati pubertetu i ranoj adolescenciji, kao i prisustvu razliitih faktora uticaja na panju djece u tom uzrastu o emu smo ranije dovoljno govorili. Kljuna oblast 7 - U ovom podruju vrednovanja sagledavamo sljedee pokazatelje: profesionalne kompetencije i sposobnost rukovoenja. U oblasti profesionalne kompetencije nivo ostvarenosti je 3. Rukovodilac posjeduje profesionalna znanja i organizacione sposobnosti. Usavrava se povremeno i nesistematino. U oblasti sposobnosti rukovoenja nivo ostvarenosti je 2. Rukovodilac ne razvija povjerenje ili ne slui za primjer zaposlenima u dovoljnoj mjeri, tako misli oko 31% ispitanika (Grafik 4). Pri samostalnom donoenju odluka nije uvijek spreman za preuzimanje odgovornosti. Povremeno obezbjeuje uslove za struno usavravanje nastavnika. Ne zahtijeva potreban stepen odgovornosti zaposlenih i formalno se zalae za radnu disciplinu. Nije uvijek spreman da uvai razliita miljenja pri donoenju odluka.

95

Grafik 4: Pokazatelj inspirativnosti kolskog menadera (iz Dodaci 2, Profesiona lne kompetencije)

Dobro sarauje sa kolskim odborom i lokalnom samoupravom, ali saradnja sa institucijama izvan kole nije razvijena u dovoljnoj mjeri. Uee uenika u organizaciji i ivotu rada kole formalnog je karaktera i bez uticaja na odluivanje. kola se marketinki prezentuje povremeno. Organizacija rada kole u ovom podruju vrednovanja sagledavamo sljedee pokazatelje podjela obaveza i zaduenja, organizovanje i koordinisanje rada u koli. U oblasti podjela obaveza i zaduenja nivo ostvarenosti je 4. Obaveze i zaduenja se dijele zaposlenim u skladu sa Zakonom na osnovu strunosti, znanja i sposobnosti. Podjela obaveza i zaduenja je jasna, precizna i pravovremena. i doprinosi efektivnosti i efikasnosti rada kole. U oblasti organizovanja i koordinisanja rada u koli nivo ostvarenosti je 4 (Grafik 5). Adekvatnom podjelom poslova obuhvaeni su svi aspekti ivota i rada kole. U koli postoji dobra koordinacija rada i organa upravljanja, strunih organa i drugih slubi. Svi u koli su upoznati sa resursima koji im stoje na raspolaganju, to doprinosi veoj efektivnosti rada u koli. Obaveze i zaduenja nenastavnog osoblja su dobro organizovani i koordinisani i realizuju se kvalitetno, prema utvrenim rokovima.

96

Grafik 5: Uticaj na profesionalni odnos prema radu (iz Dodaci 2, Sposobnost rukovoenja)

kolski razvojni plan u ovom podruju sagledavamo sljedee pokazatelje struktura i sadraj kolskog razvojnog plana, realizacija kolskog razvojnog plana, efekti real izacije. U oblasti struktura i sadraj kolskog razvojnog plana nivo ostvarenosti je 2. kolski razvojni plan sadri veinu potrebnih elemenata. Misija i vizija su posebno izdvojene. Sadri prioritete u ostvarivanju vaspitno obrazovnog rada, plan i nosioce aktivnosti, ne sadri kriterijume i mjerila za vrednovanje planiranih aktivnosti. U njegovom donoenju uestvovale su samo pojedine interesne grupe i samo dio kolektiva. U oblasti realizacija kolskog razvojnog plana nivo ostvarenosti je 2. Nain i tempo realizacije se ne odvija u skladu sa planom i aktuelnom situacijom, esto raena stihijski. Planirane aktivnosti se mjenjaju bez dodatnog timskog planiranja i dokumentovanja. Plan se kruto realizuje, ne uzimajui u obzir aktuelne potrebe i trenutnu situaciju. Na realizaciji je angaovan mali broj osoba. Informisanje je neredovno. Prikupljanje podataka je nesistematino i nepotpuno. Planirani rezultati su djelimino ostvareni. U oblasti efekti realizacije nivo ostvarenosti je 2. Efekti realizacije su u manjoj mjeri usaglaeni sa oekivanjem. Efekti se vide uglavnom u pokazateljima materijalne prirode (kupljena je oprema, uila, adaptiran prostor ...), a manja u poboljanju kvaliteta rada itave kole.

97

5.4. Prikazivanje rezultata

Obraeni rezultati su upotrebljeni za odreivanje nivoa ostvarenosti kvaliteta u oblastima. Podaci koji su dobijeni analizom upitnika u ovom sluaju su iskoriteni samo za odreivanje ostvarenosti kvaliteta u cjelini. kola moe da dobijene rezultate po potrebi koristi za detaljnije razraivanje i identifikovanje problema u odreenoj oblasti. Moe da poredi odnos odgovora roditelja, zaposlenih i uenika na ista pitanja i odredi stepen slaganja. Na svakom nivou mogu se vrednovati kljune oblasti ili njihovi dijelovi, pojedina podruja vrednovanja ili pojedini pokazatelji. Prema obimu samovrednovanje moe da bude sveobuhvatno ili djelimino. Ako je samovrednovanje usmjereno na odreeno pitanje ili problem, kola ne mora procjenjivati jednu ili vie kljunih oblasti u cjelini, ve e izabrati nekoliko pokazatelja iz razliitih kljunih oblasti. Sveobuhvatno samovrednovanje se sprovodi radi dobijanja ire slike o cjelokupnom radu i ivotu kole (to nije bio predmet ovog istraivanja nego sam pojedinih dijelova). Djelimino samovrednovanje ima za cilj, detaljnije sagledavanje odreenih aspekata ivota i rada kole kako bi se pojedine kljune oblasti ili podruja mogli zadrati kao odreeni kvalitet kole ili kako bi se mogle unaprijediti. Preporuka je da se dobijeni rezultati, posebno iz oblasti u kojima nije ostvaren eljeni kvalitet, iskoriste za detaljnije analiziranje i da poslue kao osnov za preduzimanje inicijative i planiranje akcije za poboljanje kvaliteta.

5.5. Prijedlog rjeenja69

Da bi poeli planiranje poboljanja kole, direktori i nastavnici moraju zajedno identifikovati slabosti i jake strane svojih kola, koje predstavljaju uslove za efikasnost kole. Vienje predstavnika uenika, kao korisnika obrazovnog procesa. Procjena treba ukljuiti predstavnike zajednice i roditelje kao i akcionu grupu za poboljanje kvaliteta rada kole. Kada se napravi procjena, treba odrediti prioritete plana za poboljanje rada. Strategija za pripremanje plana poboljanja rada kole podrazumijeva sljedee zadatke : Sakupiti podatke o koli putem anketa i procjeniti potrebe; Analizirati informacije o uenikom radu;

69

R. Antonijevi, Studija TIMSS kao model vrednovanja kvaliteta obrazovanja , Institit za pedagogiju, Beograd, 2011., str. 2339.

98

Identifikovati faktore koji nedostaju ili su slabi; Napraviti listu prioritetnih promjena; Obavjestiti nastavnike o potrebnim promjenama; Dogovoriti ciljeve promjena koje su jednostavne, mjerljive i odrive; Probati i kontrolisati promjene, posebno u radu uenika; Uspostaviti pravila i procedure koji e osigurati da se korisne promjene odre i p ostanu dijelom kolskog sistema; Kontrolisati napredak u odreenim vremenskim periodima; Identifikovati nove ciljeve.

Zakljuak - mjere za unapreenje kvaliteta rada u osnovnom obrazovanju

Kvalitet je imperativ dananjeg doba. Svaka djelatnost ljudskog rada tei uspostavljanju najboljih moguih rezultata. U strategiji razvoja obrazovno vaspitnog procesa Republike Srpske jasno je definisana tenja ka uspostavljanju kvaliteta i usklaivanju sa modelima Evropske unije. Planiranje kolskog razvoja je i zakonska obaveza, a samovrednovanje je najbolji nain da se identifikuju dobre prakse, kao i oblasti u kojima je potreban dodatni razvoj. Istraivanje o kvalitetu osnovnog obrazovanja kroz rad je pokazalo da: Razvoj kompetencija kod uenika olakava profesionalnu orjentaciju i izbor budueg zanimanja (vidi se u Primjerima dobre prakse: Japan i Slovenija - jedinstven kurikulum uenicima ne dozvoljava iskakanje iz kolosjeka na osnovu njihovih mogunosti; razvoj kompetencija je obezbjeen kroz pedagoke standarde i opte normative; rezultati ankete Dodaci1- 3.1.9.Vrijednosti kod uenika, 3.1.1 Motivisanost uenika). Adekvatan izbor budueg zanimanja smanjuje hiperprodukciju kadrova koji godinama ekaju zaposlenje (na primjerima obrazovnih sistema Austrije i Holandije najmanja stopa nezaposlenosti kod mladih i Japana sjenke obrazovanja, gdje uenici imaju jasnu sliku vlastitih elja i mogunosti koje su usklaene sa potrebama trita rada). Nedostatak sistema kvaliteta u obrazovanju dovodi do poremeaja i neusklaenosti obrazovne strategije i politike sa mogunostima, eljama i zahtjevima krajnji h korisnika uenika i roditelja (vidljiva u rezultatima ankete Dodaci 1 i Strategiji razvoja obrazovanja za period 2010/2014).

99

Instrumenti koji se koriste za samovrednovanje (Prirunik i Indeks inkluzivnosti) olakavaju identifikaciju postojeih problema i potvruju da samo postojanje jasnih standarda i procedura njihove implementacije omoguava jednostavniji nain mjerenja kvaliteta, to stvara preduslove za promjenu naina razmiljanja o drutveno odgovornom ponaanju (oito na primjeru obrazovnog sistema Finske i rezultatima ankete Dodaci1 i Dodaci 2). Stvaranje novog modela kolovanja nastavnika razredno-predmetne nastave (kao jasno definisane vrijednosti kojoj treba teiti u oblasti osnovnog obrazovanja) predstavlja jasan cilj u nacionalnoj strategiji (uoljivi na Primjeru dobre prakse Finske i Slovenije, ija iskustva treba primjeniti prilikom razvoja Nacionalne strategije odrivog razvoja u RS i u Izvjetaju strunog tima Ministarstva obrazovanja i kulture vezane za reformu visokog obrazovanja). Generacije roene poslije Drugog svjetskog rata nisu imale mogunost ni znanje da se odupru napadu amerike potroake kulture, tako da su zbog promjene promjene vlastite svijesti i sistema vrijednosti mijenjali i uticali na promjenu svijesti buduih generacija. Poslije graanskog rata u BiH, te generacije su lake prihvatale pojaan pritisak i ekspanziju, njima ve dobro poznate kulture Zapada, utiui na mlau generaciju u svojoj porodici da prihvate nove, nametnute vrijednosti, a naroito su zaboravili tradicionalni sistem vrijednosti, vrijednost i znaaj porodice, braka, humanosti, morala... tednja i odricanje svega to nas okruuje nisu pravi naini borbe protiv potroake kulture u kojoj se sada nalazimo. Dokaz hipotetikog okvira Snaga i mo psihologije marketinga lei u ovjeku, tj. tanije u psihi (svijesti) ovjeka.Kao paradoks toj tvrdnji imamo i injenicu da je psiha ujedno i njegova najvea slabost. Koristei naune dokaze iz primjenjene psihologije i psihologije marketinga marketari u multinacionalnim kompanijama razvijaju strategije i alate za kontrolu svijesti ljudi, a time stvaraju mogunost za prodor proizvoda i usluga na ciljano trite. Obrazovne institucije i Ministarstvo prosvjete i kulture RS mogu iskoristiti ta znanja, strategije i alate razvijene od strane multinacionalnih kompanija za stvaranje alata i instrumenata koji e zaustaviti pad kvaliteta usluga u obrazovnim ustanovama Srpske, a kroz istraivanje uskih grla dovee do njihovog otklanjanja i omoguiti revitalizaciju sistema obrazovanja, ime se djelomino dokazuje hipoteza. Nije mogue u potpunosti dovesti do uklanjanja uskih grla jer je obrazovanje sistem koji se stalno mijenja i evoluira, to konstantno dovodi do stvaranja novih 100

uskih grla. Alati koji su stvoreni za njihovo uklanjanje moraju se stalno usavravati i prilagoavati tim promjenama. Primjena marketikog koncepta poslovanja moe unaprijediti rad vaspitno-obrazovnih ustanova, a svojim iskustvima omoguiti stvaranje novih i kvalitetnijih alata za stalno poboljavanje kvaliteta usluga i uklanjanje nedostataka uskih grla. Kvalitativno rjeenje u sistemu obrazovanja se ogleda i u liderstvu bez nametanja mehanizma subordinacije, u promovisanju i koritenju mehanizma koordinacije preko razvojnih timova u kolskim ustanovama i institucijama. Neophodno je zauzeti aktivan i produktivan odnos koji nastaje neprestanim razvijanjem vlastite linosti. Zauzimanjem kritikog stava prema negativnostima i nastojanjem da se razvija produktivan odnos prema stvarnosti, podstie se razvoj individualnosti to ujedno predstavlja jedinu efikasnu odbranu od pasivnog ponaanja i utapanja u potroakoj dokolici. Sam in potronje ili konzumacije trebao bi biti konkretan ljudski in, u koji su ukljuena sva naa ula, tjelesne potrebe, na estetski ukus, tj. u koji smo ukljueni mi kao konkretna ulna, osjeajna, razumna ljudska bia; akt potronje bi trebao biti sadrajno, ljudsko, produktivno doivljavanje ina potronje svih pojedinaca! Potronja u RS postala je sama sebi svrha i ne ini ovjeka srenim, ne produhovljuje njegovu linost, ve hrani njegovu poudu i glad za materijalizmom u neogranienim koliinama. Strategijskim marketinkim pristupom problemu mogue je ne samo ublaiti, nego i potpuno otkloniti negativne efekte potroake kulture u savremenom drutvu RS, ime se dokazuje podhipoteza. U savremenom drutvu kakvo je nae ljudi su odviknuti da reaguju kao moralna bia, sebe su svrstali u posmatrae (kao da gledaju TV emisiju). Mlade generacije odrastaju sa pogrenim shvatanjima realnosti, pri emu se gubi razlika izmeu stvarnosti i fikcije stvorene raunarskom tehnologijom. Otuenost ovjeka od ovjeka, pod uticajem potroakog modela drutva, uveliko je uzela maha i realan svijet se vie ne doivljava kao takav nego kao fikcija (reklama, video spot ili film). U tome se ogleda uticaj marketinga i psihologije u marketingu, a kroz stvaranje potroakog drutva i njegovog uticaja na svakog pojedinca dolazi do promjene svijest, stavovi, stil ivota cijelog drutva, sistema i kulture jedne zemlje, kao oblik hegemonije velikih drava i sila nad malim narodima i dravama. Potrebno je povui paralelu i sagledati sa jedne strane stanje u drutvu, a sa druge stanje u obrazovnom sistemu tog drutva. Slika koju stvara tako tretirano drutvo je odraz stanje i u 101

sistemu obrazovanja i sve promjene koje se deavaju u jednom segmentu drutva vijerno se preslikava na cijelu populaciju. Zato kada dobijemo rezultate analize odnosa u pojedinim segmentima drutva zdravstvu, obrazovanju i sl. dobiemo odgovore na pitanja koja se tiu stanja u dravi i obrnuto, stanje u dravi odraava odnose u pojedinim segmentima drutva. Aktivan i produktivan odnos koji trebaju zauzeti svi lanovi drutva moe dovesti do kreiranja novih druvenih vrijednosti koje e omoguiti malim ekonomijama da pronau vlastiti put ka savremenom drutvu graana drutvo mogunosti. Kao to veliki Gete kae: Samo jedno zlo je neizljeivo, ako narod sam digne ruke od sebe. Koristei iskustva razvijenih zemalja Evrope i Amerike, obrazovni sistem RS moe iskoristiti ta znanja za reformu i unapreivanje kvaliteta vaspitno-obrazovnog procesa. Lo obrazovni sistem dugorono ugroava kvalitet ivota graana, a uzrokovan je uspjehom amerike ekspanzionistike ekonomske i spoljne politike. Burna reakcija nametanja drutvenog modela praena je nizom obrazovnih reformskih procesa, npr. uvarova reforma kolstva, koja se dogodila prije raspada Jugoslavije i Bolonje, kojom su dovrili napad na kvalitet nekada jakog obrazovnog sistema Jugoslavije. Prihvatanje (kolaboracija) drutvenog modela bila je od strane drugih naroda u Jugoslaviji prihvaena, jedino se srpski nacionalni korpus suprotstavljao ovom ekspanzionizmu Amerike, zbog ega su Amerika i zemlje zapadne Evrope to okarakterisale negativnim stavom prema srpskom narodu i globalno ga demonizujui doveli do ovakvog sadanjeg poloaja u svijetu. Osnovne kole trebaju da obrazuju identitet djeije linosti, a to nije mogue u dananjim kolama. Istorija je dokazala da se drutvene vrijednosti jednog naroda mijenjaju kako se mijenja drutveni sistem. Indirektan uticaj psihologije marketinga velikih kompanija toliko je dubok i viestruka da ostavlja dubok trag na kulturu (zatire tradicionalne vrijednosti pojedinih naroda) i sve druge segmente drutva koje napadaju mnogo snanije nego vojna sila zemlje napadaa. Nespremnost napadnutog naroda ostavlja nemonu vladajuu klasu da se nosi sa promjenama u nametnutom drutvenom sistemu (novom sistemu vrijednosti), ije se posljedice duboko odraavaju u svim porama napadnutog drutva, pa tako i u obrazovanju. Novi kapitalizam, kao dominantan drutveni sistem, stvoren je u tranziciji, a doveo je RS do toga da se cjelokupno drutvo ne snalazi najbolje u novom poretku, globalizmu i na otvorenom svjetskom tritu koje ne trpi tromost administracije, nego zahtijeva brze i ponekad 102

radikalne mjere. Opstanak drave, a to znai i opstanak svih njenih segmenata zavisi od spremnosti raspoloivih potencijala, i prirodnih i ljudskih, da se efikasno i efektivno nose sa problemima. Razvoj drutva nee biti mogu ako se svi zajedniki ne ukljue, jer samo zajednikim naporima mogu stvoriti sistemska rjeenja (pa i rjeenje problema kvaliteta u obrazovanju). Promjena svijesti je kljuni faktor. Promjena jeste teka, ali samo u sluaju da ne postoji volja da se izvri promjena. Buenje nacionalne svijesti, o potrebi stvaranje strategije i politike odrivog razvoja zemlje, moe nas dovesti do ravnopravnog partnerskog odnosa u dijalogu sa drugim razvijenim zemljama u svijetu. Proizvode amerike kulture treba znati pravilno koristiti i to na nain da ne ostavljaju negativan uticaj na domicilnu kulturu, obrazovanje, privredu i drutvo u cjelini, tj. da ne ugroavaju njihov tradicionalni sistem vrijednosti i kulturno nasljee, ve da dovode do obogaivanja lokalne kulture, obrazovanja, nauke i tehnologije.

103

Literatura
1.A. oki, Kultura preduzea II deo, I izdanje, Slovo, Banja Luka, 2002. 2.A. oki i B. Stavri, Osnovi menadmenta, BLC - Besjeda, Banja Luka, 2008. 3.A. Mail, Kreativnost u nastavi, Svjetlost, Sarajevo, 1968. 4.A. Rajkovi, Mobilni zvone na sve strane, GLAS SRPSKE, Banja Luka, 9. decembar 2008. 5.A. Rajkovi i I. Lukovi, Prve studije o kvalitetu u Srbiji, Institut za pedagogiju, Beograd, 2011. 6.Veselinovi, Arhivska graa izfondova Arhiva Srbije, knjiga II, Beograd: Filozofski fakultet, 2004. 7.A. Veselinovi, Arhivska graa iz fondova Arhiva Srbije, knjiga V, Beograd: Filozofski fakultet, 2005. 8.A. Veselinovi, Arhivska graa iz fondova Arhiva Srbije, knjiga III, Beograd: Filozofski fakultet, 2006. 9.A. Veselinovi, Arhivska graa iz fondova Arhiva Srbije, knjiga IV, Beograd: Filozofski fakultet, 2007. 10. B. Miller, Kako ostvariti uspjean kontakt sa uenicima, Sarajevska tribina, Sarajevo 2001. 11. B. Novakovi Raji , Ponaanje potroaa, M-GRAF, Trstenik, 2005. 12. B. R. Marii, Ponaanje potroaa, osmo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Centar za izdavaku djelatnost Ekonomskog fakulteta, Beograd, 2008. 13. C. J. Marsh, Kurikulum, Educa, Zagreb, 1994. 14. D. Brankovi, Definisanje kompetencija nastavnika razredno-predmetne nastave, Zbornik radova, Beograd, 2009. 15. D. Jorgi, Naa kola, Filozofski fakultet Banja Luka, Banja Luka, 2010. 16. D. Jorgi, Interno vrednovanje i mogunosti (auto= korekcije pedagokog djelovanja nastavnika osnovne kole, NAA KOLA, Banja Luka, 2010. 17. D. Stevanovi, Nuda nas goni da se menjamo, Veernje novosti, Beograd, 15. avgust 2013. 18. . Miki, Sistemi: struktura i upravljanje, Apeiron, Banja Luka, 2007. 19. Grupa autora, Nacionalna strategija odrivog razvoja, Beograd, 2007. 20. H. Muminovi, Mogunosti efikasnijeg uenja u nastavi, Sarajevo, 2000. 21. H. Muminovi, Motivacija u nastavi i kreativan rad studenata i uenika, Sarajevo, 2006. 22. Izvjetaj ministra Prosvjete i kulture Republike Srpske vladi Republike Srpske, Banja Luka, decembar 2008. 23. I. Furlan, Psihologija pouavanja, kolska knjiga, Zagreb, 1990. 24. Ilija B. Papak, Ima re trite, Miomen, Beograd, 1995. 25. J. Ferea, Percepcija, VM,Virovitica, 2009.

104

26. John C. Mowen and Michael S. Minor, Consumer Behavior, First edition, Prentice Hall, New Jersey, 2000. 27. J. Orladni, Potroako drutvo, ivot plus, Beograd, Broj 490, 7. jul 2013. 28. J. Pijae i B. Inhelder, Intelektualni razvoj deteta, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1978. 29. J. Previi, S. Bratko, Marketing, Sinergija, Zagreb, 2001. 30. K. Bouman, Strategija u praksi, Prometej, Novi Sad, 2003. 31. L. E. Shapiro, Kako razviti emocionalnu inteligenciju djeteta, Mozaik knjiga, Zagreb, 1998. 32. L.G.Schiffman end L.L.Kanuk, Consumer Behavior, sixth edition, Prentice-Holl Inc. Upper Saddle River, New Jersey, 1997. 33. M. Bojani, Prirunik za samovrednovanje i vrednovanje rada kole, Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije, Beograd 2005. 34. M. Heleta, Menadment kvaliteta, UNIVERZITET SINGIDUNUM, URUGA print, Beograd, 2008. 35. M. Heleta, Uticaj standardizazije menadment sistema na odrivi uspjeh organizacije, SINGIPEDIA, Singidunum revija, 2010. 36. M. Markovi i R. Z. Popovi, Prosvetni zbornik zakona i naredaba - Nastavnik, Beograd, 1895. 37. M. Matijevi, Ocjenjivanje u osnovnoj koli, Tipex, Zagreb, 2004. 38. M. Kuka, Pedagogija, autorsko izdanje, Beograd, 2010. 39. M. Milisavljevi, Marketing, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1999. 40. M. Radievi, Lin koncept u obrazovnim sistemima, Autorski reprint, Novi Sad, 2013. 41. M. R. Solomon, Consumer Behavior, Third edition. Prentince-Hall. Englewood Cliffs, New Jersey, 1996. 42. M. Vilotijevi, Zbornik izlaganja i saoptenja na simpozijumu, Pedagoka akademija Banja Luka, Banja Luka 1991. 43. M. Vilotijevi, Nastavnik u uslovima savremenih promjena , Zbornik izlaganja i saoptenja na simpozijumu, Pedagoka akademija Banja Luka, 1991. 44. M. Zrni, Menadment dogaaja, Fakultet za poslovne studije, Banja Luka, 2006. 45. N. Filipovi, Mogunosti i dometi stvaralatva uenika i nastavnika, Svjetlost, Sarajevo, 1988. 46. N. Suzi, Osobine nastavnika i odnos uenika prema nastavi, Narodna i univerzitetska bibloteka Petar Koi, Banja Luka 1995. 47. O. Gaji, Porodica kao inilac podsticaja darovitosti i izboru zanimanja, ZNR, Vrac, 2008. 48. P. Ohvo i E. Pozderovi, Osnove demokratskog kolskog menadmenta, CES Programme, Sarajevo 2006.

105

49. P. Kotler, Upravljanje marketingom 1, Informator, Zagreb, 1988. 50. Peter N. STEARNS, Consumerism in World History. The Global Transformation of Desire, 2nd ed., New York London, 2006., 17.; Gary C. CROSS, Consumerism, Encyclopedia of European Social History from 1350 to 2000, vol. 5, New York, 2001. 51. R. Antonijevi, Studija TIMSS kao model vrednovanja kvaliteta obrazovanja, Institit za pedagogiju, Beograd, 2011. 52. R. Bowlby, Carried Away: The Invention of Modern Shopping, New York, 2001. 53. R. Kvaev, Podsticanje i sputavanje stvaralakog ponaanja linosti, 54. R. Ljui, Zbornik dokumenata, Beograd: Univerzitet u Beogradu Savremena administracija, 1980. 55. S. Jankovi, Uloga sistema obezbjeenja kvaliteta u praksi, Banja Luka, Apeiron, 2010. 56. S. Lovreta, Hasan Hani i Jelena Ai, Marketing, Beograd, 2002. 57. S. Milijevi, Pedagoke inovacije u teoriji i praksi, Glas, Banja Luka, 1993. 58. S. Miloevi, Menadment kvaliteta u obrazovanju, BLC, Banja Luka, 2012. 59. Sporazum za saradnju i implementaciju zajednike strategije za modernizaciju obrazovanja u BiH (ZMS), Jahorina, 2001. 60. Struni tim Ministarstva, Strategija razvoja obrazovanja Republike Srpske za period 2010-2014., Banja Luka, 2009. 61. T. Dragievi i S. Timotijevi, kolstvo i prosveta u Srbiji 18171838., Beograd: Arhiv Srbije, 2009. 62. V. Baki, Beleke o prosvetnim i kulturnim, politikim i ratnim dogaajima u Srbiji, Uice: SAO Uiteljski fakultet, 2009. 63. W. Berge, Karteli Izazov slobodnom vremenu, Beograd, IP Kultura, 1953. 64. W. Glasser, Kvalitetna kola, s engleskog prevela Ruica Jakovlev, EDUCA , Zagreb 2005. 65. W.L.Wilkie, Consumer Behavior, third edition, John Wiley and Sons Inc., New Jork, 1994. 66. Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, Slubeni glasnik RS, broj 28/94, lan 8 67. http://bs.wikipedia.org/wiki/Obrazovanje_u_Austriji 68. http://tesla.rcub.bg.ac.rs/~japan/nacin%20zivota/Skolski%20sistem%20u%20Japanu.htm 69. http://mojafinska.blogspot.com/2012/01/obrazovanje-u-finskoj.html 70. http://search.conduit.com/Results.aspx?q=++http%3A%2F%2Fwww.pujanke.hr%2Fbezic%2F&hl =en&SearchSourceOrigin=10&SelfSearch=1&ctid=CT1700389 71. http://www.staraskola-mpek.edu.rs/samovrednovanje.htm 72. http://www.famns.edu.rs/skup2/radovi_pdf/vidakovic_vukobrat_novakovic.pdf

106

73. http://www.istrazime.com/psihologija-potrosaca/djeca-u-potrosackoj-kulturi/#sthash. ehVTb1 qm.dpuf 74. http://www.sme.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=87:cip-okvirni-program-zakonkurentnost-i-inovacije&catid=41:msp-u-bih&Itemid=40 75. http://tesla.rcub.bg.ac.rs/~japan/nacin%20zivota/Skolski%20sistem%20u%20Japanu.htm 76. 5. Nauno-struni skup sa meunarodnim ueem KVALITET 2007, Neum, 2007.

107