RIJE, nova serija, br. 1, Niki, 2009.

811.163.4'373.2(497.16)

Drako DOLJAK (Berane)

ONOMASTIKON CRNE GORE U ONOMATOLOKIM PRILOZIMA

U ovom radu autor daje presjek razvoja onomastike u Crnoj Gori, kao i vanost toponima u prouavanju istorije jezika. Izloeni su i komentarisani radovi iz oblasti onomastike (sa graom iz Crne Gore) zastupljeni u specijalizovanom asopisu Onomatoloki prilozi (117). Analiza je pokazala prisustvo znaajnog broja studija, lanaka i grae sa razliitih terena Crne Gore. Kljune rijei: onomastika, toponimi, hidronimi, antroponimi, Onomatoloki prilozi, Crna Gora.

Onomastika kao nauna disciplina formirala se kod nas tek posljednjih decenija 20. vijeka.1 U dijahronoj i sinhronoj perspektivi ona pokazuje ovjekovu materijalnu i duhovnu kulturu. Tragovi te kulture mogu se pratiti kroz antroponimiju i toponimiju. U velikom blagu toponima, hidronima i ostaloj onomastikoj grai nalaze se nesluene mogunosti za istraivanje jezika, davnonjih zbivanja, zatim naina ivota, gledanja na svijet i mentalitet ljudi naih krajeva kroz razne epohe i njihov odnos prema drugim narodima. Imena, kao posebni slojevi leksike, vano su svjedoanstvo prolosti razliitih etnikih zajednica. Iz imena saznajemo podatke o socijalnom
Prva jugoslovenska onomastika konferencija odrana je u Tivtu, od 22. do 24. oktobra 1975. godine. Jedna od oblasti na ovoj konferenciji bila je Metodoloki problemi i onomastika istraivanja (sakupljanje i kasifikacija grae, izrada specijalizovanih rjenika, usklaivanje onomastike terminologije).
1

31

Drako DOLjAK

ivotu, ekonomskim odnosima, politikoj i kulturnoj istoriji, prirodnom ambijentu (reljefu), vjerovanjima, mitolokoj i religijskoj svijesti, migracijama, etnikim i kulturnim dodirima.2 Pored toga, imena su i najdragocjeniji izvor grae za izuavanje jezika. Na osnovu njih vrimo rekonstrukciju jezika, odnosno njegove prolosti. Vrlo esto su imena usamljena svjedoanstva o izumrlim jezicima, na kojima nemamo pisanih spomenika. Imena mjesta i geografski nazivi su, dakle, veoma vani za istoriju jezika, jer toponimi uvaju mnoge stare crte koje su iezle iz jezika.3 Odreene promjene iz istorije junoslovenskih jezika bilo bi teko objasniti ako nam u pomo ne bi pritekla toponimija. Za istoriju jezika naroito su dragocjena imena mjesta i geografski nazivi (toponimi, hidronimi i oronimi). Toponimija, kao veoma postojan, arhaian sloj leksike, dobro uva mnoge stare crte koje su nestale iz jezika.4 Ona je esto i jasno svjedoanstvo o teritoriji na kojoj su u prolosti ivele pojedine etnike zajednice, dokle su se sve irili razliiti narodi, jezici i dijalekti. Ponekad je tu naroito vana hidronimija. Nazivi gotovo svih naih poznatih rijeka potiu iz velike starine. Pavle Ivi u predrimski antiki period stavlja nastanak imena naih rijeka Tare i Cijevne,5 a u rani predslovenski period navodi hidronime: Piva, Lim i Ibar.6 Terenska istraivanja na prikupljanju onomastike grae u Crnoj Gori otpoela su 1963. godine osnivanjem Odbora za onomastiku, u okviru Zavoda za unapreivanje kolstva u Titogradu. Saradnici Odbora su prikupili oko 30 hiljada kartica s onomastikom graom, koja je, naalost, 1971. godine u poaru izgorjela.7
Vidi: Slavko Vukomanovi, Onomastika kao izvor za prouavanje istorije jezika, Zbornik este jugoslovenske onomastike konferencije, SANU, Odeljenje jezika i knjievnosti, knj. 7, Beograd ,1987, str. 553. 3 Slavko Vukomanovi, isto, 554. 4 Forma nominativa mnoine stare konsonantske promjene prisutna je u mnogim toponimima, npr.: Boljare, erekare i sl. 5 Pavle Ivi, Istorija srpskog naroda, prva knjiga, Beograd, 1982, str. 113. 6 O nazivima rijeka Tare i Pive pisao je Dragomir Vujii. Vidi: Dragomir Vujii, Iz onomastike, leksikologije i dijalektologije, Unireks, Podgorica, 1996, str. 3140. 7 O onomastikim istraivanjima u Crnoj Gori pisalo je vie autora, v. Drago upi, Onomastika istaivanja u Crnoj Gori, Prva jugoslovenska onomastika konferencija, CANU, Odjeljenje umjetnosti, knj. 2, Podgorica, 1976, str. 169172.
2

32

Onomastikon Crne Gore u Onomatolokim prilozima

Neto kasnije, 1974. godine, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti uvrstila je u svoj nauno-istraivaki program temu Toponomastiki rjenik Crne Gore; rukovodilac projekta je bio prof. Radosav Bokovi. Saradnici su prikupili oko 10 hiljada listia. Ovaj projekat nije doveden do kraja. Crnogorska akademija nauka i umjetnosti 1978. godine pokree jo jedan nauno-istraivaki projekat Onomastika istraivanja u Crnoj Gori. Akademiji je od strane 16 saradnika predato neto vie od 19 hiljada listia sa onomastikom graom iz raznih krajeva Crne Gore. Srpskoj akademiji nauka i umetnosti sa crnogorskih terena je predato oko 100 hiljada onomastikih listia. Spisak radova koji se bave onomastikom na podruju Crne Gore je dosta dug. U ovom radu emo sagledati i analizirati onomastiki materijal (studije, rasprave, lanke i grau) sa podruja Crne Gore objavljen u specijalizovanom asopisu Onomatoloki prilozi, knj. I do XVII, 19792004, (Srpska akademija nauka i umetnosti, Odeljenje jezika i knjievnosti, Odbor za onomastiku). 8 U Onomatolokim prilozima II (1981, str. 155158) Milija Stani predstavlja svoj rad Pearac (geografsko-etimoloka skica). Pearac je smjeten u centralnom dijelu Sinjavine, izmeu visokog povijarca Starca, na jugu, i dvogubog, zaravnjenog masiva Vrovi, na sjeveru. Na istoku je je ispaa Brcka, a na zapadnoj strani je Siljeva strana. Autor smatra, to se tie etimologije ovog oronima, da je Pearac rije slovenskog porijekla. Nedvosmislena je i formacijska struktura ovog naziva: pe + ar + ac, ili pear +ac, ili pe + arac. Mitar Peikan je autor trodjelne studije Zetsko-humsko-raka imena na poetku turskoga doba, (OP, knj. III, 1982, prvi dio, str. 1120; OP, knj. IV, 1983, drugi dio, 1135; OP, knj. V, str. 1176). U ovim studijama autor daje osnovni uvid u onomastike podatke u periodu naznaenom u naslovu, uz korienje popisa Skadarskog sandaka 1485. go-

Prvi broj asopisa Onomatoloki prilozi objavljen je 1979. godine. Glavni urednik je bio Pavle Ivi, a u Ureivakom odboru su bili jo i Fanula Papazoglu i Ljiljana Crepajac. U ovom radu emo za Onomatoloke priloge koristiti skraenicu OP

33

Drako DOLjAK

dine, deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevia (1521. i 1523. godine), Deanskih hrisovulja, Limske povelje.9 Graa je data i analizirana po sljedeim oblastima: 1) Stara Crna Gora, 2) juna Zeta, predio izmeu mora i Skadarskog jezera, od Crmnice do dravne granice i Bojane, 3) skadarski kraj, u istorijskom smislu istona Zeta, 4) sjeverna Zeta, prostor izmeu Ostroga, Komova i Skadarskog jezera, 5) podruje humske oblasti, 6) srednje Polimlje (Komarani, Bihor, Budimlja), 6) gornje Polimlje, plavsko-gusinjski kraj i dalje do Andrijevice, 7) poreje gornjeg Ibra. Imena iz lovenskog sela Majstora, rad Mitra Peikana nalazimo u OP knj. IV ( 1983; str. 120). Ovo selo je smjeteno na prednjoj terasi Lovena i ujedno je najjunije njeguko selo. U prvoj polovini 19. vijeka Majstore je naselilo bratstvo Kustudije. U odjeljku Zemljina imena Peikan konstatuje da su za Majstore karakteristini veoma gusti mikrotoponimi. To su dijelom prava vlastita imena, a dijelom su opisnog karaktera. Autor je pribiljeio neto manje od sto ovih imena koja su veinom prozirna. On dalje istie da pada u oi da u nazivima nema rijei hrast i njiva, to je ira pojava u starocrnogorskoj toponimiji. Tu su jo i lina i rodovska imena. U ovom dijelu Peikan govori o porijeklu Kustudija i njihovog ogranka Boovia, kao i o imenu bratstva Kustudije (lat. rije custodia straa). U poslijeratnom prirataju, konstatuje autor, uoava se uticaj novijih obiaja u davanju imena (Stijepo epo, Vukac Vuko, Nikac Niko, i sl.). enska lina imena nijesu iscrpno prikupljena i predstavljena. U prilogu su date tabele linih imena po pasovima. Drago upi prezentuje onomastiku grau Zagaraa (OP, knj. IV, 1983; str. 345387). Utvrenom metodologijom dat je onomastikon Donjeg i Gornjeg Zagaraa, koji obuhvata povrinu od 15-ak kvadratnih kilometara. Pored optih napomena o kraju, stanovnitvu, data je graa prema oblastima: ojkonimi, mikrotoponimi i antroponimi. Graa pokazuje da je onomastika Zagaraa slovenska. Najvie neslovenskih elemenata nalazi se u toponimiji. To, dakle, nije neslovenski sloj, konstatuje autor, jer isto neslovenskih obrazovanja je vrlo malo.
Studije Mitra Peikana danas ini nezaobilaznu grau istoriarima, geografima, lingvistima i dr. Neki od toponima nijesu precizno ubicirani, pa i dalje predstavljaju izazov istraivaima.
9

34

Onomastikon Crne Gore u Onomatolokim prilozima

U grai je dato preko 800 mikrotoponima. U prilogu je data karta Zagaraa. Antroponimijska graa obuhvata: prezimena (61), lina imena (muka preko 200, enska oko 200), nadimke (oko 150) i hipokoristike (oko 300). Alija Dogovi u radu Toponimija jugoslovenskog dela Prokletija, I dio (OP, knj. IV, 1983; str. 225344) daje toponimijsku grau Prokletija, prostranog i visokog planinskog masiva, koji se prua od Skadarskog jezera do blizu Kosovske Mitrovice.10 Meu predjelima koji pripadaju Crnoj Gori data je toponimija akora i okoline, Bogievice, Ridskog jezera, planina juno od Plava i Gusinja, planine izmeu Roaja, tedima i Kule, planine izmeu Roaja, rijeke upanice i grebena Hajle, Smiljevice, Sjekirice i Mokre Gore. Pribiljeeno je i u fonetskom liku dato oko 900 toponima, a priloena je i karta istraivanog podruja. I na ovom je prostoru prisutno vie toponima koji uvaju oblike stare dvojine. Ovo potvruje da nijedna indoevropska jezika grupa nije tako dobro sauvala dvojinu kao slovenska.11 Jelisaveta Suboti u radu Prilog poznavanju antroponimije Grblja prema zapisima iz XV vijeka (OP, knj. VIII, 1987; str. 5161) za izuavanje istorijske toponimije Grblja srednjeg vijeka koristi dva dokumenta iz 1433. i 1452. godine. U ovim dokumentima sadrani su spiskovi mukih imena i prezimena itelja Grblja, odnosno grbaljskih pobunjenika, izgnanika i objeenih. Ovaj korpus iznosi 132 imena sa 296 potvrda, od kojih su 219 ili 74 % od slovenskih osnova. Najea slovenska osnova je Rad- (najee ime Radi), zatim osnova Mil-, pa Bog-, Dab- i druge. Najproduktivniji sufiksi su bili: -ko, -oje, -in, -il, -ak. Prisutno je i jedanaest sloenih imena (Bogdan, Bogoslav, Dabiiv, Radogost, i dr.). Pokazana je slaba zastupljenost skraenih hipokoristinih imena.
10

Dogovieva graa je bila znaajan izvor, uz mnotvo drugih, Vukiu Puleviu i Novici Samardiu za knjigu: Fitonimi i zoonimi u toponimiji Crne Gore, DANU, Podgorica, 2003. godine. 11 O ovome vidi: Aleksandar Beli: O dvojini u slovenskim jezicima, Beograd, 1932.

35

Drako DOLjAK

U radu Milije Stania Uskoka antroponimija (OP, knj. X, 1989, str. 497558) data je graa antroponima Uskokog plemena, smjetenog u sjevernoj Crnoj Gori, jugoistono od Durmitora, koje se sastoji, uglavnom, od doseljenikog stanovnitva, i to iz Sandaka i nikikog kraja. Autor donosi prezimena i porodine nadimke (preko 300), muka imena (oko 300), enska (preko 300), hipokoristike muki (oko 130), enski (oko 400), nadimke muki (oko 130), enski (oko 50). Imena i prezimena su, navodi autor, uglavnom, domaeg slovenskog porijekla. Prezimena su stvorena po tipu: Petar Petrov Petrovi.12 Imena i nadimci nastali su od opteg leksikog materijala. Ima nekih imena koja se dvojako izgovaraju ili predstavljaju akcenatske dublete, te su onda i prezimena dvojakog akcenatskog izgovora. U korpusu linih imena najproduktivniji su sljedei elementi: mio, rad, vuk, drag, itd. Hipokoristici na ovom podruju su vrlo esti. Ovaj govor je njima prebogat. Mikrotoponimija Ozrinia (OP, knj. X, 1989, str. 559606) je graa koju prezentuje Petar Pejovi. Ozrinii su smjeteni u sjeveroistonom dijelu Stare Crne Gore, izmeu plemena Pjeivaca na istoku, Cuca i Bjelica na zapadu i Zagaraa, Komana i Ljeanske nahije na jugu, na sjeveru su Rudine. Ovaj prostor je analiziran sa mikrotoponimijske strane. Popisani su mikrotoponimi sa terena, ekscerpirani iz katastarskih knjiga i dolo se do fonda od 2000 mikrotoponima. Svaki lik sa terena je akcentovan, kao i neki iz katastra ukoliko je informatoru bio poznat. Dragan Bogosavljevi je autor studije enska lina imena u turskim defterima Srbije, Crne Gore i Hercegovine (XVXVI vek)(OP, knj. XI, 1990; str. 4761). U okviru ovoga rada, kako i sam naslov govori, Bogosavljevi pie i o enskim linim imenima, pored ostalih, u turskim defterima 15. i 16. vijeka koji se odnose na Crnu Goru. S obzirom na injenicu da su se u turskim spomenicima biljeila i imena ena, udovica, oni nam samo priblino, za razliku od mukih linih imena,
12

I ova prezimena svjedoe o preovlaujuem tipu prezimena u Crnoj Gori, to potvruje i graa u knjizi: Vukota Miljani i Akim Miljani, Prezimena u Crnoj Gori, Beograd, 2002. godine.

36

Onomastikon Crne Gore u Onomatolokim prilozima

daju sliku enskog imenoslova 15. i 16. vijeka. U nedostatku drugih, ovaj fond imena predstavlja izuzetno vrijedan izvor za prouavanje antroponimije. Autor je sistematizovao grau zabiljeenih enskih imena, naglasio je neke od njihovih osnovnih karakteristika, uspostavio paralele sa graom mukih linih imena, pokazavi njihovu genetsku vezu. S obzirom na veliinu uzorka, autor nije bio u mogunosti da izvri egzaktnija statistika istraivanja. U defteru iz 1523. godine, osim udovica, upisivane su i keri kao vlasnice batina njihovih oeva (npr.: Batina Radia Vukajina u posjedu Vie, ki Stjepana spomenutog i sl.). U oba deftera zapisano je 72 enska lina imena (1521. godine 54, a 1523. 18 imena). Odnos slovenskih prema neslovenskim osnovama iznosi 61,11% prema 38,88%. Najzastupljenije osnove su Stan-, Mil-, i Jel-, a prema broju potvrda najea imena su Jela, Stanis(l)ava i Milica.13 Boidar G. Zonji14 pie o ubikaciji nekih toponima u Vasojeviima (OP, knj. XI, 1990; str. 7072). Predmet autorovog intersovanja u ovom lanku je ubikacija nekih mjesta iz popisa Plavskoga vilajeta, a na osnovu kapitalnog onomastikog djela Mitra Peikana Zetsko-humsko-raka imena na poetku turskoga doba.. Zonji je izvrio ubikaciju mjesta Podi (danas Pode, manje naselje sa desne strane rijeke Zloreice, blizu njenog ua u Lim, naspram Andrijevice. Izvrena je ubikacija i mjesta Glodi. Autor navodi da u selu Kralje postoji lokalitet Glodi (livade i vonjaci), na osnovu ega autor zakljuuje da su Glodi iz turskoga perioda, upravo, dananje selo Kralje, kod Andrijevice. Zonji navodi i mjesto Prvoevo, Prvoevina danas selo Bojovie, kao i mjesto Konjuhe, takoe, selo u ataru Andrijevice. U Onomatolokim prilozima, knj. XI (1990; str. 451474) eljko upi daje onomastiku grau Ljekopolja. Autor je u uvodnom dijelu
Budui da se radi o malom uzorku enskih linih imena, ona se, ipak, potpuno uklapaju u fond imena koja je priredila Milica Grkovi u: Imena u Deanskim hrisovuljama, Novi Sad, 1983. i Renik imena Banjskog, Deanskog i Prizrenskog vlastelinstva u XIV veku, Beograd, 1986. Meu ovim imenima koja navodi Bogosavljevi nema ni jednog koje nije zastupljeno u pomenutim rjenicima. 14 Boidar Zonji je prikupio i klasifikovao mikrotoponimijsku grau sa podruja Vasojevia, neto vie od est hiljada listia, i predao Odboru za onomastiku SANU.
13

37

Drako DOLjAK

predstavio geografsko-istorijski kao i dijalektoloki ambijent prostora koji obrauje. Sakupljena je i predstavljena graa sljedeih naselja: Toloi, Momiii, Donji Kokoti, Donja Gorica i Gornja Gorica. Za sva pobrojana naselja navedena je mikrotoponimija kao i prezimena, dok je u Toloima obraena cjelokupna antroponimija (prezimena, lina imena, nadimci i hipokoristici) i mikrotoponimija. Ovo naselje je odabrano kao uzorak za cjelokupnu antroponimiju Ljekopolja.15 eljko upi se u Onomatolokim prilozima, knjiga XII (1996; str. 367416) bavi antroponimijom Bjelopavlia, plemena u Crnoj Gori koje se nalazi u donjem toku rijeke Zete. Autor daje antroponimijsku grau iz 52 sela ovog plemena: prezimena, zvanina lina imena, hipokoristike i nadimke. Bjelopavliki govori pripadaju grupi starijih tokavskih govora. U njima je izvreno prenoenje kratkog silaznog akcenta sa krajnjih slogova, bilo da su otvoreni ili zatvoreni. Autor daje 494 prezimena (akcentovana), konstatujui da je glavni njihov formant -i, ali ima i prezimena sa drugaijim zavrecima (Baga, Brdar, Despot i dr.).16 Lina imena, hipokoristici i nadimci su razvrstani prema ustaljenoj klasifikaciji: muka i enska. Graa sadri preko 450 mukih i oko 300 enskih imena, 150 mukih i oko 130 enskih hipokoristika i 350 mukih i oko 130 enskih nadimaka. Kada su u pitanju lina imena, za onima sa slovenskom osnovom skoro nimalo ne zaostaju ona stranog porijekla, iako su se ona skoro u potpunosti odomaila. Najfrekventnija su ona sa osnovama: mio-, rad-, vuk-, drag-, mir-, bog-, i dr. Skoro svako ime, navodi upi, na ovom ispitivanom terenu ima svoju hipokoristiku formu. Najvei dio zabiljeenih nadimaka dat je po izgledu njihovih nosilaca.

Selo Grbavci je nekada pripadalo Ljekopolju, danas ono pripada Zeti. Podruje Zete, pa i selo Grbavci, onomastiki je obradio Rade Stamatovi u monografiji Onomastika Zete (Sistem imena u Zeti), Beograd Golubovci 1994. U ovoj monografiji za sva sela su dati mikrotoponimi i prezimena, izuzev Balabana gdje su sabrana i imena ljudi, hipokoristici i nadimci. Samim tim, ovo selo predstavlja obrazac cijelog onomastikona Zete. 16 Dio Bjelopavlia (Vraegrmci) koji se nalazi u blizini hercegovakih govora, karakteristian je po mlaoj novotokavskoj akcentuaciji, pa je i akcenat prezimena u tom dijelu drugaiji od ostalih.

15

38

Onomastikon Crne Gore u Onomatolokim prilozima

U 14. knjizi Onomatolokih priloga (1998; str. 73153), eljko upi obrauje savremena lina imena u grai Onomatolokih priloga statistika obrada. Autor ukupnu grau daje tabelarno uzimajui kao princip klasifikacije geografske i dijalekatske zone. U petoj tabelarnoj zoni data je statistika linih imena grae sa crnogorskih terena iz prvih deset knjiga Onomatolokih priloga. Radojka Cicmil-Remeti u 16. knjizi Onomatolokih priloga (2003; str. 323374) predstavila je svoju studiju Toponimija durmitorskog sela Crne Gore. Ovo selo, koje je smjeteno na trouglastom platou oivienom kanjonima Tare i Suice i Velikim tuocem, na obroncima Durmitora, naziva se esto u narodu Mala Crna Gora. Korpus grae koju je dala autorka potvrdio je istorijsku injenicu da na ovom podruju ivot neprekidno traje od davnih vremena prije doseljavanja Slovena pa do naih dana. Tu su popisana predslovenska imenovanja mjesta, tipa: Botun, Gonza, dula i dr., ali i ona koja svjedoe o turskom uticaju: Ajir, Konaina, Muminske kolibe, i sl. Graa koju predstavlja Radojka-Cicmil Remeti je dragocjena potvrda ali i dopuna dijalektolokim ispitivanjima. Mikrotoponimiju ovoga kraja karakterie jedna morfoloka crta vidljiva zastupljenost oblika dvojine, npr.: Poda, Vodena dola, Kusa rta, Vukodola, Vrta i sl.17 Semantika slika mikrotoponimije Male Crne Gore, kako zakljuuje autorka, uslovljena je stvarnou a izgraena je bogatom matom Crnogoraca. Strukturno-tvorbena analiza pokazala je zastupljenost razliitih toponomastikih tipova: jednolani, neizvedeni, dvolani, trolani i sloenice. U Onomatolokim prilozima knj. XVII ( 2004, str. 405419) nalazimo studiju Mirka Barjaktarovia O emu nam svedoe geografska imena Gornjeg Polimlja. Geografska imena koja navodi autor, jasno svjedoe da su nekada na ovom podruju ivjeli Iliri (nazivi: Kom, Lim, Blato), pa Rimljani (nazivi: Visitor, Ursulovac) prije dolaska Slovena. Najvei dio geografskih imena je slovenskog porijekla. Jedan dio
17

O tragovima dvojine u toponimiji vidi: Radmilo Marojevi, Postanak toponima Kuta (uz pitanje o tragovima duala u slovenskoj toponimiji), Onomatoloki prilozi, Beograd, 1981, knj. II, str. 153154; Radmilo Marojevi, Iz onomastike Drobnjaka, Durmitorski zbornik I, str. 5760; Slobodan Remeti, Nad ostacima dvojine u onomastici istone Bosne, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Niu, Ni, 1991-1992, sveska 2-3, str. 3338.

39

Drako DOLjAK

naziva podsjea na prisustvo turske vlasti (npr. As, Hareme, Sandak). Geografska imena su, kako zakljuuje Barjaktarovi, svojevrsni otisci i svjedoci prilika, stanja i vremena u kome su nastajala. Lingvistika analiza toponima jasno govori da toponimi, kao poseban tip leksike, rijei ije je znaenje strogo ogranieno na imenovanje pojedinih prirodnih, lako uoljivih objekata i manjih lokaliteta, uvaju na svim jezikim nivoima mnoge arhaine osobine. U njima je dosta starine, jezike egzotike, i, kako veli Slavko Vukomanovi, oni su uvijek tano lokalizovani.18 Toponimi u sebi imaju dvije komponente koje se kod druge dijalekatske leksike vremenom gube, ili tu nijesu jasno vidljive, omeene. Oni su stoga dragocjeni dokazi i o mnogim starim jezikim crtama i njihovom teritorijalnom prostiranju. Najbolje uoavamo jeziku arhainost toponima kada ih uporedimo sa odgovarajuim apelativom. Primijetiemo da toponimi bolje uvaju starije glasove, sufikse, oblike, znaenje i sl. Toponimi nam govore i o kretanju i naseljavanju stanovnitva. Raspadom praslovenske zajednice, Sloveni su doli u ove krajeve. O tome govore mnogi nazivi mjesta, to potvruje i onomastika graa, pored ostalih naziva i Sutomore i Sutivan (kod Bijelog Polja). Prvi dio ovih naziva su(t)- dobijen je glasovnom supstitucijom romanskog san(t)- . U toj novoromanskoj fonetskoj adaptaciji latinskog sanct-us, koje je bilo esto uz stare romanske nazive mjesta, vokalsko-konsonantska sekvenca an-pridole stanovnike, koji su u svom vokalskom sistemu jo uvijek uvali nosne vokale, podsjealo je na nazal on. Ovo je nain kojim objanjavamo pojavu naeg u umjesto romanskog an.19 Da samo toponimi nijesu dobri uvari jezikih starina, pokazuju nam i antroponimi. Imena ljudi vrlo su dragocjena za odreivanje hronologije jezikih promjena. Tako, recimo, u imenu Stepan koje je posvjedoeno i u ktitorskom natpisu kneza Miroslava u crkvi sv. Petra u Bijelom Polju prisutna je glasovna supstitucija. Tu imamo pojavu sekundarnog glasa jat i supstituciju grkog f naim suglasnikom p. Analizirana graa je pokazala razliite sufiksalno-semantike varijantnosti
18 19

Vidi: S. Vukomanovi, n.d., str. 554. S. Vukomanovi, isto, str. 556.

40

Onomastikon Crne Gore u Onomatolokim prilozima

ovog imena: Stjepan, epan, Stevan; hipokoristike: Stijepo, epo, Stevo; prezimena: Stjepanovi, epanovi, Stefanovi, Stevanovi i dr. Nazivi terenskih denominacija, hidronimi, oronimi i u uem smislu toponimi ukazuju nam na potpunu stalnost. Oni ukazuju na zone meujezikih uticaja, a ee na tragove samih dijahronih slojeva i procesa u njima. I dok su za kontakte geografskih situacija karakteristini procesi superstratno ili supstratno uslovljeni, oni nam pokazuju izohrone procese izraene izoglosama i heterohrone procese, u neistovremenim simbiozama iste etnike ili miksoglotske situacije.20 Kao to vidimo, vie autora, jezikih strunjaka, bavilo se onomastikim istraivanjima na teritoriji Crne Gore. Meu ovim studijama su i one (v. Peikan) koje su danas nezaobilazne za sve istraivae koji se bave ili e se baviti istorijom jezika, geografijom, etnologijom, istorijom i sl. Jasno je da popisivanje i obrada toponima i antroponima predstavlja jedan od prioriteta, jer je ve poznato da jeziki objanjeni toponim ima isto toliko znaenje kao dobro protumaen epigrafski spomenik. I zato toponimi ne smiju biti preputeni propadanju i zaboravu.21 Ovi radovi, kao i ostali u Onomatolokim prilozima, u Zbornicima jugoslovenskih onomastikih konferencija, u asopisu Onomastica jugoslavica,22 monografijama i dr., pokazuju da su antroponimi i nazivi mjesta nesumnjivo najznaajnija riznica genetske evolucije jezika, meujezikih dodira, podataka o dijalekatskom raslojavanju, teritorijalnim ali i vremenskim granicama jezikih promjena i sl. I ne samo to. Ako na umu imamo injenicu da su crnogorski govori najprouavaniji na teritoriji tokavskih govora, onda moramo konstatovati da onomastika istraivanja nimalo ne zaostaju.

20

Milivoj Pavlovi, Misli o zadacima onomastike, Onomastica jugoslavica, III-IV, Zagreb, 1973/74, str.180. 21 Vidi: Petar imunovi, Toponimija otoka Braa, Supetar Bra, 1972, str. 5. 22 Prvi broj asopisa Onomastica jugoslavica pojavio se 1969. godine. Do petog broja asopis ima podnaslov: Glasilo Meuakademijskog odbora za onomastiku, onda do devetog kao: Glasilo Meuakademijskog odbora za onomastiku SFRJ, a od desetog broja to je asopis Razreda za filologiju Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti. Prvi broj je izaao u Ljubljani, a glavni i odgovorni redaktor je bio France Bezlaj.

41

Drako DOLjAK Drako Doljak

ONOMASTICON OF MONTENEGRO IN ONOMATOLOKI PRILOZI

Summary In this study the author has presented the development of onomastics in Montenegro as well as the inportance of toponymy in studying the language history. There are also presented and analyzed the works concerung onomastics (material from Montenegro) and they are publicated in authorized magazine Onomatoloski prilozi. Further analzsis showed exisistance of a great number of studies, articles and material from varions arcas in Montenegro.

42