Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi 617-628

LOZAN ANTLAMASI PERSPEKTFNDEN TRK BOAZLARI MESELESNE BAKI arika GEDKL BERBER
Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Ankara. zet
Bu almada Lozan Antlamas perspektifinde Trk Boazlar Meselesi incelenmitir. Lozan Antlamas gnmzde de geerlilii olan bir akd olduu iin uluslar aras politikada nemini halen muhafaza etmektedir. Lozan Antlamasnda ise Boazlar Meselesi, antlamann seyrini etkileyecek kadar fevkalade nemi haiz olan bir balk olarak tarihe gemitir. yle ki, Lozan Antlamasnn imzalanmas ile sulh salanm ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulabilmitir. Anahtar Kelimeler: Trk Boazlar, Milli Mcadele, Lozan Antlamas.

FROM THE PERSPECTIVE OF LAUSANNE TREATY TURKISH STRAITS PROBLEM

Abstract
This study focuses on Turkish Straits Problem from the perspective of Lausanne Treaty. Since Lausanne Treaty still has validity of an agreement, its importance continues at the present. Turkish Straits Problem in Lausanne Conference affected the treaty directly and took place a very important topic in Turkish history. Thus, after this treaty, peace in Anatolia founded and Turkish Republic was build. Keywords: Turkish Straits, National War, Lausanne Treaty.

Giri stanbul Boaz , anakkale Boaz ve bunlar arasnda yer alan Marmara Denizi 4 eskiden beri Boazlar genel adyla bilinirler. Tarihi srete, Cebelitark, Tatrski,
1 2
1

Bosfor (Bosphore) ya da stanbul Boaz, iki denizin ilgin bir kanal olan bu alacak boaz, evresinde yaayan komu milletler iin oluum asndan hayrete dren bir yer olmu ve bunun varl orada yaratln olaanst olaylar oluyor dncesini akla getirmitir. Alt mil boyunda gzel bir liman grnts veren bu boaz, iniltili dalgalaryla Avrupa ve Asya kylarn boylu boyunca yalayarak kylarda birikinti olumasna engel olur. Aknts sa tarafndan Hali limanna girerek Cyndaris ve Barbyzesin srekli olarak getirdii kumlar kaldrarak birikmesini engeller. Asya ktas burada grntsn deitirir. (Charles Texier, Kk Asya Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, (ev. Ali Suat), Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf, I. Cilt, Ankara 2002.s. 33-34.) stanbul boaznn hzl ak Marmarada iddetini kaybederek Karadenizin sular sakin bir ekilde anakkale boaz (Hellespont)na yaslanrlar. anakkalenin Anadolu kys alak ve az engebelidir. Boazn giriini gsteren Sigeia (Sige) burnuyla Asya kaleleri arazisi alak ve hareketsiz yerlerdir. Truva topraklarnn grnts de byledir. Kaz (da) Da silsilesi kydan uzakta Truva (Troie) ovas denilen geni araziyi kendisiyle deniz arasnda brakarak ykselir. (Texier, age, s. 34.). Marmara denizi (Propondie) adn, Marmara adndaki byk adann en gsterili yeri olan Procconseden almtr. (Texier, age, s. 70). Boazlarn sevklceyi nemi uradadr ki; onlar elinde tutan devlet, nemli bir donanma kullanmak zorunda olmadan yalnz gzetlemesiyle sava gemilerinin Akdenizle Karadeniz arasnda gidip gelmesini yasak edebilir. October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

618

arika GEDKL BERBER

Magellan, ya da herhangi bir boazdan bahsederken zorunlu olarak bunlarn adlaryla belirtilmelerine karlk, stanbul ve anakkale boazlar iin ise ksaca Boazlar tabiri kullanlr. Boazlarn tek adla arlmasnn sebebi ise; Marmara denizi, anakkale ve stanbul Boazlarnn her nn birden btnlk arz etmesinden dolaydr. Asya ile Avrupa, Karadeniz ile Akdeniz arasnda bir kpr ve tabii su yolu olan Boazlarn, haritaya baktmz zaman, ekonomik ve askeri stratejik bakmdan dnya lsnde kymet tayan, deniz ve karayollarnn, hatta hava yollarnn birletii bir yerde olduu grlr. Bu deniz yolu dnyann en ilek olan iki denizini, Karadeniz ile Akdenizi birbirine birletirdiinden, Karadenize sahildar olan devletlerle, Tuna nehri vastasyla bu denize ulaan devletlerin dier denizler zerindeki menfaatleri ile olan irtibatlar ve keza dier devletlerin de, Karadeniz devletleri ile olan balantsn salar. Boazlar, kesin olarak Trk hakimiyeti altna girmesinden sonra Trk Boazlar 1 adyla anla gelmilerdir . Trk Boazlarnn stratejik konumundan ve ktalar aras geii saladndan dolay, tarih boyunca boazlar ktalar aras corafi snrlarn kesime noktas olduu gibi, devletlerin karlarnn arpma noktas olmu, g dengelerini yzyllar boyu Trk Boazlar deitirmitir. Her dnemin gc elinde tutan veya ele geirmek isteyen devletleri bizzat ktalar aras kara ve deniz hakimiyetini Boazlar kontrol altna alarak uluslar aras sahada siyasi otoriteyi salamaya almlardr. Boazlarn snrlarn tamamen Osmanl Devletinin evrelemesinden ve stanbulun payitaht olmasndan dolay ayrca mhim bir rol arzetmitir. Boazlar, Osmanl Devletinin blgesel otoriteyi elinde tuttuu dnemlerde uluslararas sahada herhangi bir problem dourmam, Osmanl deniz ve kara ticaretini istedii gibi ynlendirebilmitir. Ancak Boazlar ktalar aras bir merkez olduundan Trklerin Anadoluyu yurt edinme yolundaki abalaryla birlikte ortaya kan ve Anadoludaki Trk varlnn balangcndan itibaren Hristiyan-Bat Dnyasnn gndemine girmi, Batnn douyu 2 bak ve deerlendirmesi de diyebileceimiz ark Meselesi , Bat Alemi iin uzun vadeli bir hedef olmutur. Trklerin yzlerini Batya dnmek suretiyle ilerledikleri blgeleri vatan yapma gayretlerinin yan sra Hristiyan dnyasna kar slm dnyasnn da hamiliini stlenmeleri Hristiyan-Bat Dnyas iin byk bir problem olarak grlm ve kendi corafyalarnda Trk yaylmasn nlemek amacyla Osmanl Devleti ierisinde eitli gaileler karmaktan geri durmamlardr. 1453-1774 aras periyot Osmanl Devletinin Boazlar zerinde mutlak hakim olduu ve devlete kapal tutma dnemi adl dnemdir ve bu dnemde Osmanl Devleti boazlardaki inisiyatifi istedii gibi kullanm, hatta baz devletlere de imtiyaz tanmakta herhangi bir
Bundan baka Boazlar, bir donanmann gerek Ak gerek Karadenizdeki ilemleri (operations) iin ok iyi bir deniz ssdr. ki Boazdan birinin elde bulunmas gemilerin bir denizden tekine gemesini nlemeye ve her ikisinin elde bulunmas ise bu geii salamaya yarar. Boazlar denilince, anakkale Boazyla ona yakn olan Tenedos, mbros, Samotras ve Lemnos adalar arasndaki denizi de anlamak gerekir. (Yusuf Hikmet Bayur, Boazlar Sorununun Bir Evresi (1906-1914), 1943, s. 93. Kudret zersay, Trk Boazlarndan Gei Rejimi, Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, Ankara 1999, s.19. Ayrntl bilgi iin bk.(Raif Karada, ark Meselesi, stanbul, Tarihsiz.; Cevdet Kk, "ark Meselesi Hakknda nemli Bir Vesika", .. Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Ord. Prof. Dr. . Hakk Uzunarl Hatra Says, stanbul, 1979.; Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamid'in Dou Anadolu Politikas, stanbul, 1983.; Yulu Tekin Kurat, Osmanl mparatorluu'nun Paylalmas, Ankara, 1976.; Cemil Bilsel, Trk Boazlar, stanbul, 1948). Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

1 2

Lozan Antlamas Perspektifinden Trk Boazlar Meselesine Bak

1

619

saknca grmemitir . Devlete kapallk dnemi arlk Rusyasnn scak denizlere inme politikasnn hedefe koyduu boazlar zerinde zamanla bask kurmas ve sava girmemekten ekinmemesi 17. yzylda Rusya lehinde bir netice vermi ve 1774 Kk Kaynarca antlamasnn ardndan Rusya Karadenize yerlemitir. Rusyann Boazlar zerinde ikinci bir gcn olmas dnemin smrgeci devlerinden olan ngilterenin politik gayeleriyle badamadndan Boazlar, yzyllar boyu Osmanl Devleti, Rusya ve ngiltere arasnda g mcadelesinin sahnelendii bir mesele halini almtr. 18. yzyln son eyreinde imzalanan stanbul Antlamasnn Osmanl-Rusya arasnda imzalanan gizli hkmlerince de; -Boazlar sava zamannda tm yabanc devletlerin sava gemilerine kapanacak ancak Rus sava gemilerine serbeste gei hakk tanyarak (Mad. 2, 2 4, 7) - boazlar zerindeki ikinci bir otoritenin varln resmen kabul etmitir. Trk Boazlar Meselesi I. Dnya Savana sebep olacak derecede nemli bir mesele olmutur. nk 19. yzyldan itibaren Avrupa devletleri arasnda balayan bloklama hzla devam etmi, byk devletler arasnda eitli karlkl menfaatler elde etme grleri yaplmaktadr. Rusya ise, sava gemilerine kapall 1878deki Berlin Antlamas ile belirlenen Boazlarn, kendi lehine almas iin 20. yzyln balarnda eitli faaliyetlerde bulunmaktadr. Bunlardan birisi de daha sonra I. Dnya Savann kmasnn perde arkas sebeplerinden olan, Eyll 1908de Rus Dileri Bakan ile Avusturya Macaristan devletini Dileri Bakanlarnn Buchlauda yaptklar grlerdir. Burada varlan anlamaya gre, Avusturya Macaristann Bosna Herseki kendi topraklarna katmasna Rusya kar kmayacak, buna mukabil, Avusturya-Macaristan devleti, Ruslarn istedii, 1878 Berlin Antlamasnn deimesine raz olurken, Boazlarn Rusya lehine almas durumunu bu antlamay imzalayan dier devletlerle beraber kabul edeceklerdir. Bilahare Avusturyann Bosna Herseki 1908 Ekiminde kendi snrlarna dahil etmesi, Rusya ile yapt anlamaya uygun deildi. Zira Avrupa devletleri Boazlarn almasn onaylamadan ilhak ii olmutu. Bu olay ise Rusyann Avusturyaya byk tepki gstermesine sebep olmu, ilhakn iddetle karsnda olan Srbistan desteklemitir. Bosna-Hersek bunalm sresince, Avrupada byk gerginlik olmutur. yle ki, bu bunalmla I. Dnya Savann tohumlar ekilmi, Rusya Srbistan
1

Osmanl Devleti 1535 ylndan itibaren eitli devletlerle kapitlasyon erevesinde ticaret gemilerini Boazlardan geirme ayrcal tanmtr. Yani 1540 ylndan 1774e kadar, Karadenizin yabanc bayraklara kapatlmas prensibi Osmanl mparatorluunun temel kaidesi vasfn alm oldu. Bununla beraber, ayn tarihte ilk defa ortaya kan kapitlasyonlar messesesi, boazlarn yabanc devletlere kapall prensibinin sertliini azaltmakta gecikmedi. lk kapitlasyonlar, Padiahn dostluk ve hatr sayarlnn bir nianesi olara, Kanuni Sultan Sleyman ile I. Franois arasnda 1535de imzaland. Bu vesika, dini, iktisadi, siyasi ve adli sahalarda Sultan tarafndan ecnebi devlete, tamamyla hasb olarak, ltfen ihsan edilen imtiyazlar tespit ediyordu. ok yazk ki, imtiyazlarn, ayn taleplerde bulunan dier memleketlere de temili ve bunu takiben ls mparatorluun gnden gne zayflamas nispetinde arttrlan ktye kullanmalar, ecnebi devletlerin elinde imparatorluu ypratp ezen ve yklmasn abuklatrmada mil olan bir silh halinde tereddiye uramakta gecikmedi. Fransaya balanan imtiyaz, bu memleketin gemilerine Trk limanlarna kendi bayra ile girmek hakkn veriyordu. Ayn hakkn ngiltereye (1579), Hollandaya (1598) ve Germen mparatorluuna da (1616) verilmesi neticesinde, Boazlarn kapall nazar olmaktan teye gidemez hale geldi. Karadenizde seyrsefer konusuna gelince, bu hak 17. asrda yabanc gemilere ancak Osmanl bayra ekmek artyla verilmekte idi. Ayrntl bilgi iin bk. (Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968, s. 20-21.) Sevin Toluner, Milletleraras Hukuk Dersleri-Devletin Yetkisi, stanbul, 1996, s.159. October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

620

arika GEDKL BERBER

desteklerken ngiltere ve Fransa Rusyay destekleyip, Almanya da Avusturyay tutarak 1 1914l yllara gelinmiti . Mondros Mtarekesi ve Sonrasnda Trk Boazlarnn Durumu Dnya tarihinde yer alm ve dier uygarlklara yn ve ekil vermi medeniyetler gibi Osmanl medeniyetinin de yklma sreci yzyllar almtr. Birinci Dnya Harbinden malup olarak kan Osmanl Devleti, 30 Ekim 1918de, Mttefik Devletlerle silhl atmaya son veren Mondros Mtarekesini imzalam; Mtarekeden ksa bir mddet sonra da, Mttefik donanmas ve Yksek Komiserleri stanbula girerek Osmanl lkesini 2 resmen boazlar corafyasndan igale balamlard . tilaf Devletleri ile Osmanl Devleti arasnda 30 Ekim 1918 ylnda imzalanan Mondros Mtarekesinde Boazlar rejimi ile ilgili ayrntl bir ifade bulunmamakla birlikte birinci madde uyarnca; Boazlarn alaca 3 ve blgedeki askeri tesislerin tilaf Devletleri kontrol altna girecei belirtilmitir . 19 Mays 1919da Mustafa Kemalin Samsuna kmas ile Anadoluda Mill Mcadele hareketi balamas ve asker ve siyas baarlarla dolu bir Mill Mcadele devresini mteakip, 30 Austos 1922 Bakumandanlk Meydan Savandan sonra Fransa, ngiltere ve talyann stanbuldaki Komiserleri, Yunan Hkmetinin Ankara Hkmetinden en ksa zamanda bir mtareke istediini bildirdiler. Mill Mcadelenin balamasnn ardndan Anadoluda elde edilen zaferler, ksa zamanda siyasal sonularn vermekte gecikmedi. 21-22 Eyll 1922de, Mttefik devletler Pariste yaptklar toplant sonras 23 Eyllde zmirde bulunan Mustafa Kemal Paaya mterek bir nota gndererek, Trkiye ile Mttefik Devletler ve Yunanistan arasnda bar artlarnn grlecei bir Konferans toplanmasn teklif etmilerdir. Bylece 3 Ekim-11 Ekim 1922 tarihleri arasnda Mudanyada toplanan Konferans, Trakyay Anavatana geri 4 veren Mtarekenin imzas ile son buldu . Mudanya Atekes Antlamasnda, ngilizlerin tm Anadoludan ekilmeleri, ancak niha anlama imzalanana kadar Boazlarn kontroln srdrmeleri karara balanmtr. Antlamann ardndan da 19 Ekimde Trk 5 Birlikleri stanbulu ngilizlerden savamadan teslim alarak ehre girmilerdir . Mudanya Mtarekesi ile byk Bat Devleti, ilk defa olarak, TBMM ile resmi bir antlama imza etmi olmaktayd. Artk Kurtulu Sava, Mttefik Devletler karsnda olumlu bir sonuca ulam ve Avrupa karsnda, fiili kuvveti olduu kadar hukuk varl da tasdik edilmi milli bir Trk devleti domutu. Lozan Konferansnda Boazlar Meselesi Mudanya Atekesi ve mttefiklerin yenilgiyi kabul etmesi ardndan Londrada Lloyd George kabinesi dm ve yerine kurulan Bonar Law kabinesinde Dileri Bakanlna, Lord Curzon of Keddelston getirilmiti. Nitekim 27 Ekim 1922de

1 2

4 5

Haluk Ulman, I. Dnya Savana Giden Yol, Ankara 1973, s. 186-187. Trkiye D Politikasnda 50 Yl Lozan (1922-1923), T.C. Dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, Ankara 1973, s. 1-3. Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara Hukuk Fakltesi Yayn, Cilt I, Ankara 1953, s. 519-523. Trkiye D Politikasnda, s. 2. Kamuran Grn, Trk-Sovyet likileri 1920-1953, Ankara 1991, s. 69-70. Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Lozan Antlamas Perspektifinden Trk Boazlar Meselesine Bak

621

ngiltere, Fransa ve talya, TBMM stanbul temsilcisine, Bar Konferansnn 13 1 Kasmda svirenin Lozanda toplanmasn teklif eden bir szl nota verdiler . Mttefiklerin notalar verdikleri gn, yani 27 Ekimde, grevinden ayrlan Dileri Bakan Yusuf Beyin yerine, Mustafa Kemal, Lozanda toplanacak olan Bar Konferansnda Trkiyeyi temsil edecek Delegeler Heyeti Bakan olarak Garp Cephesi 2 Kumandan smet Paay aday gstermi Byk Millet Meclisinde 150 oy ile seilmitir . 21 Terin-i sani (Kasm) 1922 tarihinde Mont Benom Gazinosu Salonunda alm, 3 grmeler ayn tarihteki Chateau dochy Otelinin salonunda balamtr . Lozan Grmeleri esnasnda problemleri zmek iin belirli komisyonlar kurulmutur bu komisyonlar: 1. Araziye ait (hudud) ve askeri meseleler. (Boazlarn tabi olaca rejim de burada). 2. Trkiyedeki ecnebiler ve ekalliyetler meselesi (siyasi ler). 3. Mali ve ekonomik iler (Limanlar, imendiferler, irketler, ilh ve shhi mesele)in halli olmak zere e ayrlr.Bu komisyonlarn her birinin reisi ngiliz, Fransz ve talyan badelegeleridir. Bir gn ba delege bulunmazsa yerine o devletin ikinci 4 reisi, reis olacak hkm getirilmitir . Boazlar sorunu, Lozan grmelerinde Arazi Komisyonunun zmlemeye alt olduka ihtilafl konulardan biri idi. smet Paa, barn ngilizlerin elinde olduu kansnda idi. Ona gre, dnyada en gl donanmaya sahip bulunan ngilizler, 5 Boazlar sorununu en nemli meselelerden biri olarak nitelemilerdir. ngilizlerin politik gayelerinden asla taviz vermek istemedikleri ikinci mesele ise Musul Meselesidir. Antlama tutanaklarnda da grlecei gibi, boazlar meselesi zerinde 6 Trk-ngiliz atmasndan daha ok Rus-ngiliz mnakaas ortaya kmtr . Dolaysyla bu konuda uzlac bir tutum izlenirse, Trkiyenin tatmin edici bir bara kavumasna yardmc olacana inanm, bu yzden, konferansn Boazlar sorunundan tr kesintiye uramasn her bakmdan nlemeye almtr. Boazlar zerinde ngilterenin kurmay dnd etkinlik, Yunanistann Egenin Anadolu kysn ele geirme giriimi sonusuz kaldndan, nemli bir dayanaktan yoksun kalmt. stanbulda ngiltereye bal bir Sultan da artk yoktur. Tm bunlarn yannda ngiltereye bal olmayan ve gcn ortaya koymu yeni bir Trkiye vardr karlarnda. Bu yzden ngiltere grmeler boyunca Ege adalarnda Yunanistann egemenliini salad ve te yandan da, Boazlarn geii, yine bir Komisyon erevesinde denetiminde tutabildii takdirde, Boazlar bir gvenlik temeline oturtacan dnmtr. ngiltere, gl arlk Rusyasna kar Boazlarn kapalln savunmu, Lozanda yeni Sovyet rejimine kar, 7 Boazlarn serbestliini salamaya almtr .
1 2 3

4 5 6

Trkiye D Politikasnda, s. 2. Trkiye D Politikasnda, s. 4. smet Giritli, Lozan Kahraman: nn, Lozann 50. Ylna Armaan, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Mnasebetler Enstits, stanbul 1978, s. 39. Rza Nur, Dr. Rza Nurun Lozan Hatralar, stanbul 1991, s.28-29. RIZA NUR, age, s53. mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1978, s. 258. KRKOLU, age, s. 265. October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

622

arika GEDKL BERBER

Grmelerde Lord Curzonun masa bandaki taktii de bu tezi dorular bir mahiyette geliim arz etmitir. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun nerisi zerine smet Paay Sovyet Rusyann etkisinden uzaklatrarak, Trkiye ile Sovyet Rusyann arasna girmeye alm, bylece Boazlarn zerindeki muhtemel Rus egemenlik ihtimalini ortadan kaldrmay hedeflemitir. Bu dorultuda 27 Kasm 1922de smet Paa ile yapt zel bir grme srasnda, Boazlar sorununda 1 Trklerin Sovyet grlerine kaplmamalar yolunda uyarda bulunmu , ileride 2 ekonomik yardm iin Batya bavurmalar olaslndan sz etmitir . Lozan grmeleri sresinde net bir ekilde grld gibi, ngilizler, en fazla Boazlar meselesine ehemmiyet vermi, bu mesele hallolunca, ekonomik ilerin 3 zerinde pek de fazla durmamlardr . Sovyet Rusyay temsil eden M. Chicherin, Boazlarn btn devletlerin harp gemilerine kapal olmasn teklif etmiti. arlk Rusyas Karadenizde nispeten kuvvetli olduundan Akdenize kmak iin Boazlardan serbest gei hakk istemiti. Komnist hkmet ise denizde son derece zayft ve netice olarak, eer Karadeniz dier devletlerin donanmalarna kapal olursa serbest gei hakkndan vazgemeye hazrd. Burada Trk delegeleri mttefiklerin yannda olmu, birka deiiklikle Lord Curzonun teklifini kabul etmilerdir. Bu gelime karsnda ise M. Chicherin protesto iin masay terk etmi, ardndan smet Paaya sava yeniden balatmak iin mracaat 4 etmise de smet Paa bunu kabul etmemitir . Grmelerde Amerikann tutumu ise daha farkldr. ngiltere, Fransa ve talyann, Amerikay Lozan Konferansnn tabiri caizse, asli yesi haline getirme abalarna ramen, Amerika Osmanl mparatorluu ile sava halinde olmadndan, Konferansa gzlemci olarak katlmt. nk konferans gndeminde Amerikann karlarn ilgilendiren pek ok konular vard ve bunlarn banda da Ak Kap ilkesi geliyordu. Amerikann Trkiyede ilgilendii ve nem verdii bir dier konu da, Amerikan okullar ile dier sosyal ve dinsel kurulularn devamn salamakt. Amerika, Konferansa gzlemci olarak katld halde, btn Konferans boyunca hemen her sorunda tartmalara aktif olarak katlmtr. Bu ise zellikle Lord Curzona, Trk delegasyonu ile att konularda, Amerikay da iim iine sokma frsatn vermitir. Amerikan Hkmeti, stanbuldaki Rum Patrikhanesi konusunda Amerikan delegasyonunun hibir talimat vermedii halde, Patrikhane konusunda Curzon ile smet

3
4

smet Paa, 7 Aralkta Chicherinle yapt bir zel grme srasnda, Boazlar yznden mttefiklerle savaa gittii takdirde, Trkiyeyi Rusyann desteklemeyeceini anlamt. smet Paa, Boazlar konusunda ngiltereyi tatmin etmekle, bu lkenin Fransa ve talyaya iktisad, mal ve adl konularda gsterecei destein frenleneceini de beklemektedir.Ayrntl bilgi iin bk. (Ali Naci Karacan, Lozan Konferans ve smet Paa, Trk nklp Enstits Yaynlar 3, stanbul 1943, s. 91,vd). Bu arada u da belirtilmelidir ki, Chicherin, boazlar hususunda antlamada istedii neticeyi elde edemeyince Rus hkmeti adna smet Paaya mttefikler aleyhine savaa girmeye davet etmi, smet Paa ise barn mutlak salanmasnn lzumunu bildiinden ve ngilterenin desteini kaybetmemek adna bu neriyi geri evirmitir. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar- Belgeler, (ev., Seha L. Meray), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1993, Cilt 1, s. 153.; RIZA NUR, age, s. 33. RIZA NUR, age, s.35. P. Philip Graves, ngilizler ve Trkler, Osmanldan Gnmze Trk-ngiliz likileri (1789-1939), (ev. Ylmaz Tezkan), 21. Yzyl Yaynlar, Ankara 1999, s.143. Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Lozan Antlamas Perspektifinden Trk Boazlar Meselesine Bak

623

Paa attklarnda, Amerikan delegesi Child da Curzon desteklemi, Ermeni sorununda ve Boazlar konusunda da Amerika tamamen ngiltereyi desteklemitir. Lozan grmeleri devam ederken Boazlarla ilgili olarak farkl gr arpmtr. Birbirinden tamamen ayr olan bu tez yledir: 1. ngiltere, ABD ve Japonya dahil olmak zere Mttefiklerin gr: Boazlarn, hem ticaret hem de harp gemileri iin mutlak olarak ak olmas; bu akln teminat olarak Boazlarn iki tarafn askerden arndrlmal, geiler milletleraras yaplanmadan mteekkil bir Boazlar Komisyonunun bu ii idare ve kontrol etmesi 1 ve gei tamamen serbest olmas ilkesine dayanyordu . 2. Rusyann gr: Boazlarn sadece ticaret gemilerine ak olmas, btn sava gemilerine ve hava sahas sava uaklarna kapal tutulmalyd ve blgede Trk egemenlii salanmalyd. 3. nc gr ya da Trk gr: stanbul ve Marmarann emniyeti iin denizden ve karadan gelebilecek her trl saldrya kar bir gvence verilmesi, sava gemilerinin geilerine snrlama getirilmesi, sava durumlarnda ticaret gemilerine snrlama getirilmesi, bar ve sava durumlarnda ticaret gemilerine gei serbestlii. Grld gibi Trkiye boazlarn ne tam ak ne de tam kapal olmasna yanamam, snrlandrlm bir gei serbestlii ve blgede Trk 2 hakimiyetinin salanmas ynnde aba gstermitir . Lozan Boazlar Szlemesi Btn bu masada yaplan diplomasi savann sonucunda 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Boazlar Szlemesi; Trkiye Cumhuriyeti, Bulgaristan, Fransa, ngiltere, talya, Japonya, Romanya, Rusya, Yunanistan ve Srp-Sloven (Yugoslavya) Devleti arasnda 3 imzalanmtr . Bu devletler arasnda varlan antlamaya gre dzenlenen yeni Boazlar statsne gre: Boazlar Trkiye snrlar iinde kalmak zere, sava ve bar hallerinde ticaret gemisi ve 4 uaklar ve askeri gemilerin geilerin dzenlendii bir boazlar protokoldr . Szlemeye gre, taraflar Boazlar blgesinde sava ve bar zamanlarnda, ticaret gemisi ve uaklar ile 5 sava gemisi ve uaklar iin gei serbestlii ilkesini kabul etmiler, ( 1-2. Mad.) bu gei gvenliinin salanmas iin Boazlarn her iki kys 20 kilometre uzaklktan geen izgiye kadar ve Marmara Denizindeki adalar askersiz hale getirilmi, bu blgelerde tahkimat yapmak ve asker bulundurmak yasaklanmtr. Buna karlk, bu blgenin gvenlii Milletler Cemiyetinin garantisi altna konulmutur. Ayrca,bu statnn yrtlmesinin kontrol iin, bir Trk temsilci bakanlnda, szlemede imzas bulunan devletlerin 6 temsilcilerinden oluan bir Boazlar Komisyonu kurulmutur . Lozan Antlamasnn 12.
1

3 4 5 6

Deniz Bozkurt, Karlatrmal Lozan ve Sevr Bar Antlamalar, Umay Kltr Sanat Merkezi Bilim, Kltr ve Sanat Yaynlar Serisi 1, Kasm 1988, s.13. Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968, s.55.; Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, Ankara 1968, SBF Yaynlar, Cilt I, s. 435-436. BOZKURT, age, s.13. BOZKURT, age, s.13. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar 1920-1945, Ankara, 1989, s. 140-151. Lozan Bar Konferans , s. 140-148. October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

624

arika GEDKL BERBER

maddesiyle Ege adalar, zellikle de anakkale Boaznn gvenlii asndan ok nemli olan Limni ve Semadirek adalar, Boazlar Rejimine likin Szlemenin 4. maddesine gre 1 askerlikten arndrlmakla birlikte Yunanistana verilmitir . Sovyetler Birlii, Boazlar rejiminin Karadeniz lkeleri tarafndan belirlenmesini savunduundan, konferans esnasnda imzalad Lozan Szlemesini daha sonra onaylamamtr. Bunun sonucu olarak da, Boazlar Komisyonunda temsilci de bulundurmamtr. Bu durum, zamanla Sovyetler Birliinin antlamann deitirilmesini 2 isteyeceinin de bir gstergesiydi . Rusya gibi, aslnda Trkiyede bu anlamann artlarndan memnun deildir ve deitirilmesi iin uygun artlarn olumasn beklemeye balamtr. Zira, Lozanda salanan statde, Trkiyenin Boazlarn zerindeki hak ve yetkilerini geni lde snrlamtr. Trkiye, Boazlarn kapallnda srarn yeniden savan balamasna sebep olaca endiesiyle, Rusyann eletirilerine ramen, ngilizlerin tezlerini o 3 gnlerin koullar ierisinde istemeyerek kabul etmitir . Lozan Boazlar Szlemesinde ticaret gemilerinin gei dzenlemelerine: 1. Ticaret Gemileri Asndan: Ticaret gemileri bayrak ve ykleri ne olursa olsun, sala ilikin hkmler sakl olmak zere Boazlardan gei hakkna sahiptirler. Klavuz kaptan almak istee baldr. Sava zamannda Trkiye tarafsz ise bar zamanndaki artlar geerlidir. Trkiye savaan ise, tarafsz devletlerin gemileri ve askeri olmayan uaklar Trkiye dman olan lkelere yardm etmemek kouluyla serbest gei hakkna sahiptirler 4 ancak Trkiyenin denetleme hakk vardr . 2. Sava Gemileri Asndan: Kuvvetlerinin tutarna ilikin kstlamalar sakl olmak zere sava gemileri, bar zamannda gei hakkna sahiptirler. Ancak sava zamannda; Trkiye tarafsz ise sava gemileri bar zaman hakkna sahiptirler, Trkiye savaan ise tarafsz devletlerin sava 5 gemileri dmana yardm etmemek kouluyla gei hakkna sahiptirler . 3. Trkiyenin Yetkilerini Snrlandran ve Boazlar Rejiminin Gvencesiyle lgili Olan Hkmler: anakkale ve stanbul Boazlarnn iki kys ve kydan itibaren 15-20 km.lik alan askersizletirilecek ve bu blgede hibir askeri donanm veya s bulunmayacakt (Mad.4/1,2,3). stanbul ve evresinde 12.000den fazla askeri kuvvet bulunmayacakt (Mad. 8). Ayrca sava gemilerinin ve askeri uaklarn hkmlere uyup, uymadklarn denetlemek ve Milletler Cemiyetine rapor vermek zere Boazlar Komisyonunun kurulmas n grlmtr (Mad. 10, 16). Szlemenin 18. Maddesi gereince Boazlar iin bir gvence
1 2 3 4 5

M. Cemil Bilsel, Lozan, Cilt 2, stanbul 1993, s. 377-78.; KRKOLU, age,, s. 265. Yksel nan, Trk Boazlarnn Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara 1995, s. 30. GRN, age, s. 97-98. ZERSAY, age, s. 54. ZERSAY, age, s. 55. Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Lozan Antlamas Perspektifinden Trk Boazlar Meselesine Bak

625

mekanizmas kurulmutur. Bu erevede Boazlarn gvenliini tehdit eden herhangi bir gelimede (sava ya da sava tehdidi) szlemenin taraflar ve her durumda Fransa, ngiltere, 1 talya, Japonya, Milletler Cemiyetinin kararlatraca tm nlemleri yerine getirecektir . Boazlar Konvansiyonunun karmak hkmleri, Profesr Toynbeenin Bar Konferansnn Tarihi isimli eserinde yle zetlenmiti: Sevr projesinden alnan drt blge (stanbul ve anakkale boazlarnn her iki yakasnda) nemli lde kltlmesine karlk Mttefiklere artk ak olmayacak ve Trk kuvvetlerine de kapal olacak ve askerden arndrlacakt. (Bu su yollarnn gney giriinde bulunan Ege adalar dahi) Askerden arndrma, Trklerden ok Mttefiklerin aleyhine yorumland. Mttefiklerin bu blgeleri muhtemel igali ve denetlemesi yasakland Trkiye stanbulda azami 12.000 kiilik bir garnizon bulundurabilecek ve bylece Avrupa ve Asya yakalarnda bulunan kuvvetleri ile irtibat, askerden arndrlm blgeyi kullanarak salayabilecek ve bu blgede donanmasn demirleyebilecekti. Boazlar Komisyonunun fonksiyonlar ve yetkisi azaltlm ve Trkiyenin bakanlnda Milletler Cemiyetinin nezareti altna konmutu. Avrupal Mttefik Devlet ve Japonya, askerden arndrlm blgenin gvenliine ve serbest gei hakknda kar yaplacak bir harekete mukavemet etmeyi taahht etmiti. Bu Konvansiyonun balca Mttefik Devlet asndan zevahiri kurtarp kurtaramad okuyucunun takdirine braklm, 2 fakat aikar olan u ki; Karadeniz Boazlar sorununu zememitir . Bu satrlardan 3 da anlalaca gibi Batl mttefikler Boazlar meselesine ark Meselesinin bir uzants olarak grmler ve Lozan Antlamas hkmlerinin kendileri iin bir hezimet olduunu itiraf etmilerdir. Lozan Bar Antlamasnn Trk Tarihi Asndan nemi Trk Boazlar, blge lkelerin dnya denizleri ile irtibatn salayan Tek Deniz Yolu olmas nedeniyle stratejik ve iktisadi deere sahiptir. Bununla birlikte Karadeniz devletlerinin deniz yoluyla k kapsnn Boazlar oluu, bu blgeyi kontrol etmek isteyen tm siyas glerin de nazarlarn bu blgeye evirmektedir. Boazlarn sahip olduu gvenlik ve siyasi boyutuyla da stratejik deerini tarih boyunca stratejik ve jeopolitik nemini daima korumutur. Karadenize sahildar olan tm devletler iin Boazlarn gvenli oluu ayr bir nem arz etmektdir. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Sava neticesinde yklmasnn ardndan topraklarnn paylam gndeme gelmi, yzyllardr ktada hkm sren devleti tamamen ortadan kaldrmak ve Anadolu corafyasndan silmek iin yllar ncesinden yaplan planlar yrrle konmutu. zellikle stanbul ve Boazlar tm devletlerin ilgi alanna girmitir. Bu yzden Mustafa Kemal Paann balatt Milli Mcadele ve uluslar aras antlama olmas hususiyle bilhassa nem arzeden Lozan Antlamas, Anadolu corafyasnda yeni bir Trk devletinin kazand varolu vesikas gibidir.
1 2 3

ZERSAY, age, s. 56. GRAVES, age, s. 144-145. Nitekim Lozan Konferans srasnda ikinci ictimada Barrre bir nutuk okudu. Bunda: nmze hl iin konan meseleler byk,vahim meselelerdir. te bunlar, ark Meselesi. Bundan yalnz oradaki milletler alkadar deildir. Alka umumidir. Ve cihan sulhnn muhafazas iine bal bir itir diyerek konuyla ilgili kendi mlahazalarn sylemekten ekinmemi, Lozan Konferansn ark Meselesi srecinde deerlendirmilerdir. Genibilgi iin bk. (Rza Nur, age, s. 30). October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

626

arika GEDKL BERBER

Mill Kurtulu tarihi asker, bir de siyas zafer stne kurulmutur. nn zaferi, dank kuvvetler yerine kurduumuz ilk muntazam ordunun, asker emir ve kumandann zaferidir. Sakarya dman istilasn vatann barnda durduran ve geri eviren; Dumlupnar, istila ordularn yok ederek mill istiklali kuran askeri zaferledir. 24 Temmuz 1923te Trkiye Byk Millet Meclisi ve Mttefik devletler Hkmetleri delegelerince svirenin Lozan ehrinde imzalanan Bar Antlamas ise yeni Trkiye devletinin toprak ve hak btnln, tilaf Devletleri bata olmak zere btn milletler alemine tanttran ve tasdik 1 ettiren siyasi zaferin anl ve erefli vesikas olmakla birlikte Birinci Dnya Sava sonunda yaplan antlamalarn en nemlisidir. Ankara hkmetinin bu antlamaya giderken mutlak 2 sulh istemesi ve sulha muhta bir durumda olduu aikrdr . Trkiyeyi TBMM Hkmetinin Hariciye Vekili ve Bamurahhas sfatyla smet Paann temsil ettii Lozan Bar Konferansnda etin mzakereler olmu, neticede her hkmyle Trkiyeyi 3 bamszla kavuturan Lozan Bar Andlamas imzalanmtr . Szlemenin hkmlerinin incelediimiz zaman, ngilterenin Boazlarda tahkimat 4 yaplmas dndaki Trk isteklerini genellikle benimsedii anlalmaktadr . zellikle, Karadenize geecek sava gemilerinin snrlandrlmas ve Boazlarn korunmas yolunda garantiler verilmesini ngren Trk isteklerinin benimsendii grlmektedir. Trkiye Lozanda ngilterenin srekli olarak tepkisini ekecek bir dzenlemeden dikkatle kanmtr. Boazlar sorununun zm, Trkiyeyi yalnz Rusyaya bal kalmak yerine, karada gl Rusya ile denizde gl ngilterenin her ikisi ile de 5 ilikilere sahip olabilmesi ynnden nemli bir dnm noktas saylabilir . 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Bar Antlamasyla Mustafa Kemal Paann d politika ilkeleri, tmyle olmasa bile byk lde gerekletirilmitir. Boazlarla Trakya snrnda askerlikten arndrlm blgeler kurulmas ve stanbuldaki asker saysnn snrlandrlmas kayd dnda, Trkiye topraklar, lke ve askerlik sorunlar 6 ynnden bamszln elde etmitir . Lozan Bar Antlamasnn nemli bir zellii de I. Dnya Sava sonunda imzalanp da gnmze kadar hl geerliliini yitirmeyen tek antlama olmasdr. Konferansa Osmanl Devleti ve TBMM hkmeti ayr olarak arlmasna ve batl devletlerin nezdinde Trk 7 hkmetinin Osmanl Devletinin devam saylmasna ramen , konferans boyunca TBMM hkmetinin gsterdii aba ve bamsz tavr sergileyebilme erki TBMM hkmetinin tannmasyla sonulanmtr. Bylece Trkiye Cumhuriyeti Osmanl Devleti statsnden ayr ve bamsz bir devlet olarak galip devletler nezdinde itibar grm ve onlarla eit statde masaya oturma baarsn gstermitir. Yeni Trkiye Cumhuriyetinin Misak- Mill Snrlar iindeki toprak btnl ve hakimiyetinin Lozan Bar Antlamas ile, uluslararas alanda resmen tasdik olunmu, yeni bir Trk devletinin varl tm dnya devletlerince tasdik olunmutur.
1

2 3 4 5 6 7

Ylmaz Altu, smet nn ve Lozan, Lozann 50. Ylna Armaan, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Mnasebetler Enstits, stanbul 1978, s. 27. Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. (evket Sreyya Aydemir,kinci Adam, Cilt. I, stanbul 1996, s.225- vd). Trkiye D Politikasnda 50 Yl Lozan (1922-1923), s. 1. BLSEL, Lozan, Cilt 2, s. 385. KRKOLU, age,, s. 275. KRKOLU, age,, s. 264. AYDEMR, age, s. 217. Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Lozan Antlamas Perspektifinden Trk Boazlar Meselesine Bak

627

Sonu Trk devlet geleneinde Boazlar zerindeki siyaseti, g kaybettii ve snrlarnn artk dier devletler tarafndan hedef haline getirildii zamandan itibaren deimi, zamana ve artlara gre Boazlar siyasi hesaplamalarn yapld platformda inisiyatifi ele geirmek ya da kaybetmemek adna ok nemli bir koz olarak Osmanl diplomatlar tarafndan ustalkla kullanlmtr. Boazlar adeta surlar ktada muhteem bir corafya zerine yaylan bir kalenin ana giri kaps gibidir. Bu gcn kaybnn telafisinin mmkn olamayacan bilen delegeler Lozanda, Boazlar dnemin baat gleri olan Rusya ve ngiltere arasnda siyasi kontrol ve inisiyatifi ellerinden brakmam ayn zamanda denge unsuruna olduka dikkat ederek dier devletlerin siyasi zaaflarn baaryla kendi lehlerinde kullanmlardr. Lozan Konferans Trkler ile Bat medeniyeti arasnda zamanmza kadar sregelen kimi zaman cephelerde zaman zaman ise diplomasi sahasnda yaanan savan ve ark Meselesinin en nemli ve kritik raundu gibidir. yle ki artk Bat mttefiklerinin karsnda yklan ve snrlar ok nceden medeniyetler arasnda paylalan bir Osmanl Devletinin mirass rtn isbata hazr mill bir Trk Devleti vardr. Bu devletin masa bandaki siyasi manevrasnn Batl devletler karsnda hem realist hem de idealist olmas gerekiyordu. Duruma gayet vakf olan Mustafa Kemal Paa, askeri sahada isbat ettii kabiliyetini siyasete tayabilmi, Lozan grmelere giden, bata smet Paa olmak zere tm delegelere Trk tarafnn dokunulmazlarn beyan etmi ve konferans boyunca bu ilkeler dorultusunda tutum sergilenmitir. Atatrk Nutkunda Lozan sulh masasnda bahse mevzu olan meseleler drt senelik yeni bir devreye mnhasr kalmayan asrlk hesaplarn grld bir hesaplama olarak deerlendirmitir. Bu kadar eski, bu kadar kark, bu kadar mlevves hesaplarn iinden kmann elbette o kadar basit ve kolay olamayacan gayet iyi bilen Atatrk, Boazlar konusunda Misak- Milli prensiplerinden asla taviz verilmemesi lehinde bir tutum sergilemitir. Lozan Bar Antlamasnn imzalanmasnda Boazlar meselesi zerine taraftarlarn ittifak etmesinin nemi byktr. Trk heyetinin ise barn imzalanmasnn ne kadar zaruri ve nemli olduun bilinciyle hareket ettikleri aikardr. Lozan grmeleri esnasnda taraflar antlamaya ikna eden iki balktan birisi Boazlar dieri ise Musul meselesi olduundan, bu iki mesele antlamann imzalanmasndan sonra da Trk d politikasnn gndeminden dmemi, tam tersine nem kazanmtr. Atatrkn Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi gndemini 1936 ylna hakim klmas bunun basit bir plan olmasndan te, bu meselenin halli iin artlarn i ve d siyasi zeminde Boazlar Meselesinin zmlenebilmesi adna en iyi olduu an bilmesinden kaynaklanmaktadr. 1933 ylnda Londrada yaplan silahszlanma grmelerinde, Trk Boazlar konusu tekrar ele alnm, blgenin stratejik neminden dolay gvenliinin salanmasnn ne denli nemli olduu hususu vurgulanm, savunma konusunda yetersizliini bundan sonraki grmelerde de srarla tekrarlayarak, Lozanda yaplan szlemenin deimesi gerektiine dnyay ikna etmeyi baarmtr. 1936 ylnda yaplan Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi ile boazlar zerindeki tm karar ve uygulamalar Trk Devletinin kontrol altna gemitir.

October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

628

arika GEDKL BERBER

Bibliyografya 1. Altu, Ylmaz, smet nn ve Lozan, Lozann 50. Ylna Armaan, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Mnasebetler Enstits, stanbul 1978. 2. Aydemir, evket Sreyya, kinci Adam, Cilt. I, stanbul 1996. 3. Bayur, Yusuf Hikmet, Boazlar Sorununun Bir Evresi (1906-1914), stanbul 1943. 4. Bilsel, M. Cemil, Lozan, Cilt 2, stanbul 1993. 5. Bozkurt, Deniz, Karlatrmal Lozan ve Sevr Bar Antlamalar, Umay Kltr Sanat Merkezi Bilim, Kltr ve Sanat Yaynlar Serisi 1, Kasm 1988. 6. Erim, Nihat, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara Hukuk Fakltesi Yayn, Cilt I, 1953. 7. Erkin, Feridun Cemal, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968. 8. Giritli, smet, Lozan Kahraman: nn, Lozann 50. Ylna Armaan, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Mnasebetler Enstits, stanbul 1978. 9. Graves, P. Philip, ngilizler ve Trkler, Osmanldan Gnmze Trk-ngiliz likileri (1789-1939), (eviren. Ylmaz Tezkan), 21. Yzyl Yaynlar, Ankara 1999. 10. Grn, Kamuran, Trk-Sovyet likileri 1920-1953, Ankara 1991. 11. nan, Yksel, Trk Boazlarnn Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara 1995. 12. Karacan, Ali Naci, Lozan Konferans ve smet Paa, Trk nklp Enstits Yaynlar 3, stanbul 1943, 13. Krkolu, mer, Trk-ngiliz likileri, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1978. 14. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar-Belgeler, (ev., Seha L. Meray), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1993, Cilt 1-8. 15. Meray, Seha L., Devletler Hukukuna Giri, Ankara 1968, SBF Yaynlar, 1968, Cilt I. 16. zersay, Kudret, Trk Boazlarndan Gei Rejimi, Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, Ankara 1999. 17. Rza Nur, Dr. Rza Nurun Lozan Hatralar, stanbul 1991. 18. Soysal, smail, Trkiyenin Siyasal Antlamalar 1920-1945, Ankara, 1989. 19. Texier, Charles, Kk Asya Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, (eviren: Ali Suat), Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf, I.-III. Cilt. 20. Toluner, Sevin, Milletleraras Hukuk Dersleri-Devletin Yetkisi, stanbul, 1996. 21. Trkiye D Politikasnda 50 Yl Lozan (1922-1923), T.C. dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, 1973. 22. Ulman, Haluk, I. Dnya Savana Giden Yol, Ankara 1973, s. 186-187.

Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi