G KAL!TES! M!LL! PROJES!

VE SONULARI
Ali GK, Adem B!LMEZ TE!A" Genel Mdrl# ali.gok@teias.gov.tr!"adem.bilmez@teias.gov.tr

"
ZET

Trkiye Elektrik !letim Sisteminde G Kalitesine etki eden bile$enleri ve g ak$n lme dayal olarak Trkiye genelinde izlemek, g kalitesi problemlerini tespit etmek, de#erlendirmek ve kar$ nlemleri hayata geirerek, geli$mi$ bir iletim seviyesi dzeyinde kaliteli elektrik enerjisinin kullanlmas kriterini olu$turup lke genelinde uygulanmasn sa#lamak amacyla, TB!TAK deste#inde Trkiye Elektrik !letim A.". (TE!A"), TB!TAK-UZAY, ODT, H, DE ve YT kurumlarnn katlmyla ksaca G KAL!TES! M!LL! PROJES! olarak adlandrlan "Trkiye Elektrik Sistemi'nde G Kalitesine Etki Eden De#i$kenleri ve G Ak$n !zleme, Problemlerin Tespiti, De#erlendirilmesi ve Kar$ nlemlerin Hayata Geirilmesi Projesi" gerekle$tirilmi$tir. 1 Mart 2006 tarihinde ba$layarak 31 Aralk 2009 tarihinde ba$ar ile tamamlanan projeyle IEC 61000-4-30 standardnda tanmlanan G Kalitesi bile$enlerinin srekli ve kesintisiz biimde izlenmesi amacyla yksek znrlkl veri alabilen Milli G Kalitesi Monitrleri geli$tirilerek belirlenen en kritik yerlere yerle$tirilmi$, bylece !letim Sisteminde g kalitesinin ykseltilerek ilgili evrensel standartlar ile Elektrik Piyasas "ebeke Ynetmeli#i ve Elektrik !letim Sistemi Arz gvenilirli#i ve Kalitesi Ynetmeli#i Hkmlerinin uygulanabilir hale gelmesi sa#lanm$tr. 50 MVAr gcnde 154 kV bara gerilim reglasyonu yapacak olan STATCOM ve 34,5 kV gerilim seviyesinden baraya ba#lanarak harmonik eliminasyonu yapacak olan Orta Gerilim Aktif g filtresi tasarlanarak gerekle$tirilmi$ ve belirlenen problemli yerlerde i$letmeye alnm$tr. 34,5 kV,154 kV ve 400 kV gerilim seviyelerinde geici rejim lmleri yapabilecek lm alt yaps olu$turulmu$tur.

ALT PROJELER Mobil G Kalitesi lmleri: Mobil G Kalitesi lmleri, drt adet test arac kullanlarak TE!A"a ba#l 380 kV ve 154 kV Transformatr Merkezlerinde yaplm$tr. Her bir test aracnda drt asl, bir yedek Veri Toplama Sistemi ve sahada ihtiya duyulacak di#er ekipman ve aksesuarlar bulunmaktadr. Mobil G Kalitesi lmleri ile Trkiye Elektrik !letim Sisteminin G Kalitesi ile Aktif ve Reaktif G Ak$lar asndan bir foto#rafnn ekilmesi, varsa problemlerin, problemli blge ve noktalarn belirlenmesi amalam$t. Bu $ekilde belirlenen kritik noktalar bu alt proje kapsamnda geli$tirilen Milli G Kalitesi Monitrlerinin ncelikli ve kalc olarak tesis edildi#i noktalar olmu$tur. Her bir noktada IEC 61000-4-30 standartlarna gre en az yedi gn kesintisiz sren lmler yaplm$, bylece hafta ii, hafta sonu, gndz, gece ve puant zamanlarna ili$kin veriler toplanm$tr. Sz konusu

lm sistemi, aktif ve reaktif g ak$lar, gerilim ve akm byklkleri, harmonikler, krp$ma gibi elektriksel g kalitesi byklklerinin zamana kar$ de#i$melerini elde etmekte kullanlm$tr. Yedi gnlk lm periyodu boyunca meydana gelen elektriksel olaylar ayrntl bir biimde kaydedilmi$tir. Elde edilen sonular geli$tirilen zel bir veri tabannda de#erlendirilmi$tir. Trkiye Elektrik !letim Sistemi G Kalitesi !zleme Projesi: Bu alt proje kapsamnda TB!TAK tarafndan, her biri, iki fiderden -faz akm ve gerilim bilgisi alarak gerek zamanl analizler yapan, GPS senkronizasyon zelli#i sayesinde e$ zamanl lm yapabilen ok amal Milli G Kalitesi Monitrleri geli$tirilmi$tir. Bu monitrler Mobil G Kalitesi lmleri neticesinde tespit edilen Trkiye !letim Sistemindeki kritik noktalara ba#lanm$, bylece bu noktalardaki G Kalitesi Parametreleri (Frekans, Kaynak Gerilimi ve Akmn Genli#i, Gerilim

Krp$mas, Gerilim Dengesizli#i, Akm ve Gerilim Harmonikleri), G Kalitesi Olaylar (Gerilim ukurlar ve Tepeleri, Gerilim Kesintileri), ile Aktif ve Reaktif G Ak$larn gerek zamanl olarak llp analiz edilmesi sa#lanm$tr.

kullanlan algoritmalarn gncellenmesi ve yenilenmesi de mmkndr. Milli G Kalitesi Projesi Kapsamnda 155 Milli G Kalitesi Monitr ile 310 adet fider izlenebilmektedir. TE!A"n talebi do#rultusunda 2011 yl sonuna kadar 450nin zerinde Milli G Kalitesi Monitr ile toplamda 900den fazla fider izlenebilir duruma gelecektir. Milli G Kalitesi Monitrleri herhangi bir elektriksel olay oldu#unda TE!A" Genel Mdrl#nde bulunan Milli G Kalitesi !zleme Merkezine 3 saniyelik olay ham verisini gnderir. Bu veriler 25.6 kHzde (512 rnek/evrim) rneklenmi$ faz akm ve gerilim bilgisidir. Olay verilerinin yannda belirli aralklarla G Kalitesi parametreleri ile aktif ve reaktif g de#erleri de gnderilir. Bu veriler !zleme Merkezinde bulunan veritabanlarnda saklanr. !htiya duyulmas halinde kullanclar veritabanna ba#lanarak Milli G Kalitesi !zleme Yazlmlar ile bu verilere ula$abilirler.

"ekil-1 Milli G Kalitesi Monitr

Milli G Kalitesi Monitrnde kullanlan yazlm ve donanm ihtiyalar do#rultusunda tamamen yerli kaynaklarla iyile$tirilebilecek, geli$tirilebilecek ve gncellenebilecek $ekilde tasarlanm$tr. Ayrca, cihazlara uzaktan eri$ilerek

RET!M

!LET!M

DA"ITIM

OG / YG

YG / OG

YG / YG OG / YG

YG / OG

YG / OG

!nternet

Fiber optik kablo

TE!A#

Gvenlik Duvar Gigabit Ethernet

Da$tm #irketleri

Kullanc Do$rulama ve Gvenli veri Aktarm Yksek Performans A$ Anahtar

niversiteler
Veri Taban Sunucusu WEB Sunucusu Uygulama Sunucusu Yedek Sunucu

Veri Taban

Milli G Kalitesi !zleme Merkezi

"ekil-2 Milli G Kalitesi !zleme Sisteminin Mimari Yaps

"ekil- 3 Milli G Kalitesi Panosu, !zleme Merkezi ve GPS Anteni

Milli G Kalitesi !zleme Yazlmlar ilki, seilen bir fidere ait veritabannda bulunan frekans, akm, gerilim, g de#erlerinin saniyelik ortalamalarla gsterildi#i Gerek Zamanl !zleme Yazlmdr. Bu yazlm sayesinde istenilen ortalama aralklarda (3 saniye, 10 dakika, 1 saat) sorgulama yaplmas mmkndr. TE!A"n talepleri
.

do#rultusunda Proje sona erdikten sonra baz Milli G Kalitesi Monitrlerine PMU (Fazr lm Birimi) zelli#i eklenmi$tir. PMU zelli#i kazandrlan Monitrlerden 100 milisaniye ortalamalarla veriler alnabilmekte ve sorgulama yaplabilmektedir

"ekil- 4 Gerek Zamanl !zleme Yazlm Dinamik !zleme Ekran

"ekil- 5 Gerek Zamanl !zleme Yazlm Sorgulama Ekran

Harita Tabanl !zleme Yazlm, yk ak$larnn, meydana gelen G Kalitesi olaylarnn ve Milli G Kalitesi Monitrlerinin ba#lant durumlarnn Trkiye Haritas zerinde gsterildi#i yazlmdr. Bu yazlm sayesinde, son 24

saate ili$kin olaylar grntlenebilir, harita zerinde seilen merkeze ait hat $emas ile gerek zamanl g ak$ bilgileri izlenebilir ve zet bir g kalitesi de#erlendirmesi alnabilir.

"ekil- 6 Harita Tabanl !zleme Yazlm Ekran

"ekil- 7 Harita Tabanl !zleme Yazlmndan alnan Yk Ak$ "emas

!stemci Yazlm G Kalitesi olay analizi ile birlikte G Kalitesi Parametrelerinin ortalama (RMS) de#erlerinin sorgulanabildi#i ve bu verilerin MS Word ve Excele aktarlabildi#i yazlmdr. Olay analizinde, olaydan 0.5 saniye ncesi ile 2.5 saniye sonrasna ait 25.6 kHzde rneklenmi$ verilere eri$mek mmkndr.

Etkin De#er Analizi ile Milli G Kalitesi Monitrleri tarafndan llen ortalama de#erlerden istenilen parametrelere herhangi iki tarih aral#nda eri$ilebilir. Yine bu yazlm sayesinde herhangi bir fidere ait istenilen bir tarih aral#nda otomatik raporlama imkan bulunmaktadr.

"ekil- 8 !stemci !zleme Yazlm Olay Analizi Ekran

"ekil- 9 !stemci !zleme Yazlm Etkin De#er Analizi Ekran

"ekil- 10 !stemci !zleme Yazlmndan alnan Otomatik Rapor

Bu yazlmn yannda, kullanclarn yetkilendirilmesi, sisteme yeni Milli G Kalitesi Monitr ve fider eklenip karlmas ile yazlm ve konfigrasyonunun sa#lanmas iin Ynetim Yazlm bulunmaktadr. Geici Rejim lm Altyaps Olu"turulmas, Kaytlar ve Mevcut lm Sisteminin Kalibrasyonu: Bu alt proje kapsamnda hem 400 kV, 154 kV ve 34.5 kV seviyelerinde geici Rejim Olaylarn kaydedebilecek hem de kullanlmakta olan akm ve gerilim l trafolarnn harmoniklere kar$ kalibrasyonu yapabilecek bir lm altyaps olu$turulmu$tur. Geici rejim olaylar, 400 kV iletim sisteminde bulunan seri kapasitr banklarnn ve $nt reaktrlerin anahtarlanmas, 154 kV iletim sisteminde bulunan transformatrlerin OG taraflarndaki $nt kondansatr banklarnn

anahtarlanmas, 380 ve 154kV sistemlerden beslenen transformatrlerin devreye alnp kartlmas, yklerin devreye girip kmas, bara transferleri, kuplaj kesicilerinin kapatlp almas, 3-faz, fazlar aras, faz-toprak gibi arzalar ile sistemin e$itli noktalarna ve yaknlarna yldrm d$mesi gibi olaylardr. Bu olaylarda ortaya kan akm ve gerilim de#i$melerinin frekans bant geni$likleri 1 MHze kadar kabilmektedir. Elektrik !letim ve Da#tm Sistemlerinde kullanlan konvansiyonel akm ve gerilim l transformatrlerinin bant geni$likleri en ok 2-3 kHz de#erine ula$abilmektedir. Dolaysyla Geici Rejim Olaylarn lme dayal tespit etmek, konvansiyonel l transformatrleri ile mmkn de#ildir. Proje kapsamnda 380kV Temelli TMde 380kV, 154kV ve 34.5kV gerilim seviyelerinde anahtarlama lmlerinin yannda konvansiyonel l trafolarnn kalibrasyonu da yaplm$tr.

"ekil- 11 Geici Rejim lm Altyaps

Yaplan anahtarlama lmleri; normal yk ko$ullarnda reaktr lmleri, Ototrafo Primer ve Sekonder lmleri, 34.5kV yk lmleri, Reaktr kesicisi ama-kapama, Ototrafo Primer ve Sekonder kesicisi ama-kapama lmleri ile bu ama-kapamalarn di#er baralara yansmalarna ili$kin lmler ve 34.5kV yk anahtarlamalar lmleridir. Sz konusu lm sistemleri mobil yapda oldu#undan istenilen merkeze gtrlerek lm yaplabilecektir.

STATCOM: STATCOM alt projesi kapsamnda 50 MVAr kurulu gcndeki ok Seviyeli Statik Senkron Kompanzatr 380kV Sincan TM 154 kV Bank-B barasna 154/10.5 kV kuplaj transformatr zerinden ba#lanarak i$letmeye alnm$tr. H-Kpr nitelerinden olu$an 5 adet 10 MVar Modln Paralel ba#lanmasyla 50MVAr kurulu gce eri$ilmi$tir. STATCOM sisteminde olu$an snn nlenmesi iin, iinde iyonize olmayan su dola$an sulu su#utma sistemi kullanlmaktadr.

"ekil- 12 STATCOM Yerle$im "emas

"ekil- 13 STATCOM Dorsesi

STATCOM, Senkron Kondanserin yar iletkenlere dayal statik bir e$de#eridir. Bu nedenle, hem endktif, hem de kapasitif blgede reaktif g retebilen bir sistemdir. STATCOMun temel i$levi,

ba#land# noktadaki terminal gerilimin dzenlenmesidir. Bunun yannda sistem kararll#na da katk sa#layacaktr.

STATCOMun tamamyla mobil bir sistem olmasndan dolay ihtiya duyulmas durumunda ba$ka bir problemli noktaya ta$nabilecek durumdadr. OG Aktif G Filtresi: Elektrik !letim Sistemi Arz Gvenilirli#i ve Kalitesi Ynetmeli#i uyarnca elektriksel yklerin ve elektrik da#tm sistemlerinin 1,0 g faktrne ok yakn al$trlmalar zorunlu haline gelmi$tir. Bu sebeple Trkiye Da#tm Sisteminde bulunan kondansatr banklarnn says giderek artm$tr. Da#tm Sistemi, !letim Sistemi ile beraber d$nld#nde, modern endstriyel ykler tarafndan sisteme verilen akm harmonikleri tm sistemde paralel rezonans olay olu$mas riskini do#urmaktadr. Bu alt proje kapsamnda 5 MVA kurulu gteki Akm Kaynakl Aktif G Filtresi Denizli-2 Trafo Merkezi 31,5kV Baraya 34,5/1,1 kV kuplaj transformatr zerinden ba#lanarak i$letmeye alnm$tr. ok hzl tepki veren OG Aktif G Filtresi, en sorunlu yer olarak belirlenen Denizli-2 TM 31,5 kV barada Da#tm Sisteminden kaynaklanan d$k frekansl harmonik akm bile$enlerden paralel rezonans olayna neden olabilecek 5. harmonik akm bile$eni snmlendirerek, bu harmoni#in !letim Sistemi elemanlar zerindeki tahrip edici etkilerini giderecek yapdadr. Sistemde birbirine paralel bulunan alt modller paralel al$arak hepsinin $ebekeye nceden tanml 5. harmonik akm basmas sa#lanm$tr. Yk akmnda bulunan 5. akm harmoni#i ile ayn genlikte ve 180 derece faz farkl bir akm baslarak $ebekedeki akm harmonikleri azaltlmaya al$lmaktadr. OG Aktif G Filtresi tamamyla mobil bir sistem olmasndan dolay ihtiya duyulmas durumunda ba$ka bir problemli noktaya ta$nabilecek durumdadr.

"ekil- 14 OG Aktif Filtre Dorsesi

Sonu: G Kalitesi Milli Projesinin ba$aryla sona ermesiyle birlikte Trkiyede geni$ kapsaml g kalitesi izleme projesi olu$turulmu$tur. Proje kapsamnda Trkiye Elektrik !letim Sisteminde lme dayal olarak izlenen 380kV, 154kV ve OG fider says 310 iken bu say TE!A"n Talebi do#rultusunda 2011 yl sonuna kadar toplamda 900 geecek ve tm 380 kV iletim sistemi lme dayal izlenecektir. Milli G Kalitesi !zleme Merkezinde toplanan veriler, istatistiksel, gelece#e ynelik planlama ve her trl analizlerinin bilimsel olarak yaplabilmesine ynelik amalar iin olu$turulan Veri Tabanlarnda saklanmaktadr. Milli G Kalitesi !zleme Merkezinde olu$turulan !stemci Yazlm sayesinde gemi$e dnk veriler ok hzl bir $ekilde temin edilebilmekte ve detay analiz al$malar yapabilme imkn elde edilmi$tir. Milli G Kalitesi Projesi sayesinde STATCOM ve OG Aktif G Filtresi gibi ileri teknolojik rnlerin iletim sisteminde kullanlr hale gelmesi sa#lanm$, 400 kV, 154 kV ve 34,5 kV seviyelerinde geici rejim lmleri yapabilecek lm alt yaps olu$turulmu$tur. Trkiyenin orta ve uzun dnemde gereksinim duyaca# g kalitesi konusunda uzmanla$m$ mhendis ve ara$trmac potansiyelinin artmasna katk sa#lanm$tr. "