NEOLIT-VINCA Najstariji rudnik u Evropi Iskopavanjima na arheolokim lokalitetema Belovode i Belolice nedaleko od Petrovca na Mlavi dokazano je da je Vinanska kultura

od samog svog poetka sredinom petog milenijuma pre nae ere poznavala obradu metala, to e za posledicu imati reviziju dosadanjih predstava o raanju civilizacije
pie: Neboja Grujii

Za ovu godinu zavrena su arheoloka iskopavanja velikog vinanskog naselja na lokalitetu Belovode u ataru sela Veliko Leole kod Petrovca na Mlavi, kao i preliminarna istraivanja tek otkrivenog praistorijskog rudnika bakra na lokalitetu Belolice (Faca Bjelji) u selu drelu, desetak kilometara istono od Belovoda. Prvi dostupni rezultati ovih istraivanja su spektakularni. Po njima, Balkan je kolevka evropske metalurgije, Vinanska kultura je PREDMETI SA NALAZITA autohtona i prva evropska kultura koja BELOVODE STARI 7000 GODINA: je poznavala obradu metala, a datiranje Askos (ritualna posuda),... poetaka metalne kulture pomera se u prolost za najmanje hiljadu i po godina. PRAISTORIJSKI METROPOLIS: Sve je poelo pedesetih godina XX veka, kada je arheolog amater Nikola Krsti, nastavnik fizikog vaspitanja u Osnovnoj koli u Petrovcu, biciklom obilazio Homolje i tokom deset godina istraivanja uredno upisao i opisao 187 arheolokih lokaliteta na koja je naiao. Meu njima se nalazio i lokalitet Belovode, 2 km zapadno od sela Veliko Laole, u nizini izmeu reka Busur i Mlava. Tu, u njivama u okolini ...pehar jednog izvora, Krsti je pronaao kremena seiva, komade ornamentisane keramike i male skulpture, na osnovu ega je lokalitet znalaki okarakterisao kao najbogatije arheoloko nalazite u dolini Mlave. Lokalitet je arheoloki registrovan 1988, a 1994. godine su arheolozi Duan ljivar iz Narodnog muzeja u Beogradu i Dragan Jacanovi iz Narodnog muzeja u Poarevcu u okviru projekta "Neolit u dolini Velike Morave i basenu Mlave" tragom Krstievih beleki krenuli u preliminarnu sondau terena. Pre poetka realizacije ovog projekta na arheolokoj mapi Srbije prostor Homolja pretstavljao je belu mrlju, bez ijednog neolitskog naselja. Istraivanja su pokazala da je naselje Belovode osnovano oko 5500 godina p.n.e, da dakle pripada najstarijem periodu Vinanske kulture poznatom kao period VinaTordo, da je izgorelo oko 4500. g.p.n.e, i da je u pitanju jedno od najveih dosad poznatih naselja iz tog perioda. "Belovode su za Vinansku civilizaciju

metropola poput danas Njujorka ili Pariza", pria za "Vreme" Dragan Jacanovi. "Do ovog otkria za velika neolitska naselja smatrana su ona koja su se rasprostirala na povrini od oko 20 hektara, dok se veina naselja prostirala na 5-10 hektara. Belovode su naselje od 100 hektara koje je u zavrnoj fazi imalo 700-800 kua. Takvih naselja nema mnogo. Belevode, zajedno sa Konjunicom u Viteevu i Plonikom kod Prokuplja mogu se smatrati evropskim metropolama petog milenijuma p.n.e." Dr Borislav Jovanovi iz arheolokog instituta u Beogradu, ekspert za arheometalurgiju i ovek koji je sedamdesetih godina otkrio i istraio doskora najstariji poznati rudnik Rudna glava kod Majdanpeka (datiran na oko 5000. g.p.n.e), nagovestio je ljivaru i Jacanoviu mogunost da u okviru vinanskih naselja u tom kraju mogu da pronau sitne grumenie ruda bakra malahita i azurita. Tako je ranije na lokalitetima Divostin i Selevac iz istog perioda, na povrini od 2500 m2 naeno 110 arheometalurkih uzoraka ovih ruda, od kojih 90% nije prelazilo veliinu mm3, pa se na osnovu njih nita nije moglo zakljuiti o eventualnoj metalurkoj obradi. U Belovodama je situacija bila potpuno drugaija. "Ve posle tri-etiri dana radnici na iskopavanju su nas u ali pitali da nisu Vinanci moda prskali vinovu lozu, jer su naili na plavi kamen", kae Jacanovi. Na povrini od samo 250 m2 pronaeno je na hiljade uzoraka rude, od kojih su neki teili i preko jednog kilograma. Pokazalo se da je u pitanju ruda sa visokim procentom bakra, ali bila je oigledna i jo jedna injenica uzorci su predstavljali zapravo ljaku, bakarnu rudu iz koje je bakar najpre bio izvuen termikom obradom. To je znailo da su stanovnici Belovoda znali kako da liju bakar, da je Vinanska kultura od svojih poetaka poznavala tajnu metalurgije i da je Vina definitivno prva metalna kultura Evrope, a moda i u svetu. NAJSTARIJI RUDNIK : Posle ovog otkria nametalo se logino pitanje odakle je donoena ruda u Belovode. Jedini poznati praistorijski rudnik u okolini bio je pomenuti lokalitet Rudna glava udaljen etrdesetak kilometara. Moglo se prihvatiti da su njega eksploatisali i stanovnici Belovoda. "Meutim, ja sam gajio nadu da postoji neko blie leite bakra", kae ISKOPAVANJE: Duan ljivar iznad Jacanovi, i nastavlja: "Zatraio sam praistorijske pei rezultate geolokih istraivanja celog podruja koja su osamdesetih godina obavljena za potrebe elezare Sartid u Smederevu. Tada su izvrena aeromagnetna snimanja iz vazduha cele istone Srbije, i konstatovana su leita bakra u neposrednoj blizini Belovoda. Zahvaljujui blagoj zimi mogla su se sprovoditi terenska istraivanja, i ja sam otiao u predeo sela drela u potrazi za rudnikom. Sasvim sluajno od jednog seljaka saznao sam da na padini Belolice nedaleko odatle ima plavog kamenja. Kada sam tamo otiao na povrini se videla velika koliina malahita i azurita, i tu onda nije bilo teko prepoznati praistorijski rudnik. Rudnik se dakle nalazio desetak kilometara istono od Belovoda, i on se moe videti i sa samog lokaliteta, tako da izmeu naselja i rudnika postoji vizuelna komunikacija." Praistorijski nain eksploatacije vren je sistemom rovova, praenjem pravca prostiranja rudne ile. Na Belolicu se radi o mekom kamenu, koji moe lako da se kopa kamenom alatkom, ali i drvenim ili kotanim iljkom. Na zidovima

rudnika postoje tragovi kopanja. Voda je zimus otkrila i jedan deo ulaza u okno irine 80 x 80 cm, od kojeg vode dva sedmometarska kraka jedan vertikalni i drugi koji se sputa u dubinu pod uglom oko 20 stepeni. Ove godine obavljena su preliminarna istraivanja na pet metara prvog kraka. Pokazalo se da je rudnik poeo s eksploatacijom pre 7500 godina, i da je njegova eksploatacija trajala sve do pozne antike, da bi u srednjem veku bio naputen sa pomeranjem centra rudarskih aktivnosti u okolinu Kueva. ta zapravo ova otkria govore? ZNAAJ OTKRIA: Vinanska kultura je najvea praistorijska kultura Evrope i spada u red najrazvijenijih kultura svog vremena. Prostirala se na ekonomski i duhovno jedinstvenom podruju na potezu od Skoplja do Budimpete, i od sofijskog polja do reke Bosne. Razvijala se od 5500. do 4000. g.p.n.e. kao autohtona balkanska kultura, nastala preobraajem neolitske Starevake kulture koja joj je prethodila, a koja je pak imala kulturni kontinuitet sa jo starijom, mezolitskom kulturom Lepenskog vira. Dr Borislav Jovanovi tokom razgovora za "Vreme" kae da je otkrie ljivara i Jacanovia dolo kao rezultat dugogodinjeg istraivanja na arheometalurgiji centralnog Balkana. Sama arheometalurgija bavi se poecima metalurgije, to je poslednje revolucionarno otkrie koje je iz korena promenilo karakter ljudske zajednice i fantastino ubrzalo evolutivni tok. Otkriem vetine obrade metala ovek je po prvi put poeo da preobraava materiju i da za svoje potrebe stvara neunitive materijale. "Pre Belovoda znalo se za postojanje rudnika Rudna glava iz srednje, tzv. gradake faze Vinanske civilizacije, kao i za metalopreraivako naselje Plonik kraj Prokuplja koje je datirano u poznovinanski period. Ova dva nalazita sugerisala su postojanje jake rudarske komponente Vinanske kulture, a kolega ljivar, koji je rukovodio iskopavanjima u Ploniku, pronaao je i neke bakarne alatke iz poznovinanskog perioda. Meutim, tek sa Belovodama mi imamo u rukama prvi vrst i nepobitan dokaz da je Vinaska kultura u celini, a ne samo u njenom kasnijim etapama razvoja, definitivno posedovala znanja o tehnologiji livenja bakra iz primarnih bakarnih ruda malahita i azurita, i da je bakar bio u masovnoj upotrebi tokom celog njenog trajanja. Datiranjem poetaka metalurgije na poetak Vinanske civilizacije, poeci opte metalne kulture pomereni su u prolost za najmanje hiljadu i po godina. Vinanska kultura je definitivno najstarija metalna kultura Evrope, i, to je naroito vano, u tom smislu je ona potpuno autohtona pojava. Dosadanje interpretacije po kojima se poreklo vetine obrade metala smetalo na kraj etvrtog milenijuma p.n.e. na prostor Bliskog istoka, odakle se ova vetina potom rairila po Mediteranu, moraju se dakle revidirati. Druga stvar koju implicira ovo otkrie jeste da Vinanska kultura nije bila primarno zemljoradnika kultura mlaeg kamenog doba iji su centri bili u plodnim oblastima Panonije i Podunavlja, kako se do sada verovalo, sugerie Jacanovi. Od samog poetka Vinanska kultura je kultura koja je poznavala metalurgiju, i njena sredita nalaze se u brdovitim oblastima Balkana bogatim bakarnim rudama. Dalje, ljivar i Jacanovi na osnovu svojih saznanja sa terena smatraju da je upravo metalurki momenat doneo revolucionaran skok u civilizacijskom i duhovnom svetu, i da je to onaj presudni momenat koji je doveo do naglog prelaza od Starevake ka Vinanskoj kulturi. Jacanovi podsea da je ve

Miloje Vasi na osnovu kvaliteta keramike Vinu locirao u metalno doba, i ovim otkriem je njegova pretpostavka potvrena. Posle stoarstva i ratarstva, pojava metalurgije inicira i treu vrstu specijalizacije vinanskih zajednica u koju spadaju rudarstvo, zanatstvo, i na kraju trgovina, kae tokom razgovora za "Vreme" Duan ljivar. Balkanski bakar, dokazano je, pronaen je kasnije ak u predelima oko Volge, gde je stigao verovatno trgovinom. ljivar nasluuje da je prednost metalurgije verovatno uzrokovala i propast Vinanske civilizacije, jer e zahvaljujui poznavanju ove vetine kod primitivnijih severnih naroda prostor Balkana figurirati kao "bogati jug" na koji e oni usmeravati svoje pljakake pohode. To e se na kraju i desiti krajem etvrtog milenijuma. to se tie istraivanja na Belovodama i Belolicu, prava iskopavanja tek predstoje. Na Belovodama je do sada ukupno istraeno svega oko 200 m2 od ukupne povrine naselja koja iznosi stotinak hektara, a rudnik na Belolicu je samo zagreban. Jacanovi i ljivar se nadaju da e se politika i ekonomska situacija stabilizovati i da e ve idue godine biti mogue organizovati veliko meunarodno istraivanje na ovom lokalitetu. "Ovakav lokalitet zahteva prostor za istraivanje od najmanje 500 m2, a ne od po 25 m2 kao dosad. Mi se sad nalazimo u situaciji kao da u nekom gradu, ogranieni na prostoru 5x5m, treba da se snaemo gde se zapravo nalazimo", kae Jacanovi. Nadamo se da e nam dravne institucije dodatno izai u susret, jer je ovaj lokalitet od neprocenjivog znaaja, kako za nas tako i u evropskim i svetskim razmerama.