KONU 4 EKONOMK ANALZ ve GER DNM MALYET

4.1. GR Bir enerji ynetim olasl (EMO) belirlendiinde, enerji yneticisi bu ynetimin uygulanmasn nermek ve proje iin gider maliyetlerini salayabilmek iin bu EMO nun maliyet etkinliini belirlemelidir. Eer bir grup EMO belirlenmise, bunlar da baz ekonomik bazlara dayanlarak sralanmal ve ilk uygulanacak en maliyet-etkin olan belirlenmelidir. Maliyet-etkinliin belirlenmesi iin birok lm metodu vardr, baz endstriler son seimi yaparken kendi yntem ve ilemlerini kullanrlar. Bu blmde maliyet-etkinlik analizinin temel elemanlar incelenecek ve maliyet-etkinliin en ok bilinen teknik veya lmleri gsterilecektir. Bu konudaki en nemli teknik, parann zamansal deerinin kullanld projenin geri dnm maliyet (amortisman sresi) inin hesaplanmasdr. 4.2. MALYETLER Organizasyonlarda deiik tiplerde maliyetler oluur. Bunlar genelde iki ana kategoride toplanr: Harcamalar ve yatrm maliyetleri. Harcamalar rutin ve iletmeler esnasnda gereken maliyetlerdir. Kapital yatrmlar drt nemli karakteristie sahiptir. lki, olduka byktrler, organizasyonun boyutuna bal olarak birka binden birka milyon dolara kadar deiirler. kincisi, kapital yatrmlarnn kazanlar ancak birka yldan sonra geri dnm olarak elde edilir. ncs, kapital yatrmlar nispeten deitirilemez boyutlardadr. lk yatrmlar yapldktan sonra, projenin kapsaml bir ekilde deitirilmesi veya projenin snrlandrlmas ok zordur ve genellikle de byle bir uygulama yaplmaz. Drdncs, kapital yatrmlar seilen finansal yntemlere bal olarak nemli vergi uygulamalarna sahip olabilir. 4.2.1. Kapital Yatrmlar in Maliyet Kategorileri Bir kapital yatrmnda oluan maliyetler genelde u kategorilerden birinde yer alabilmektedir: temin, kullanm ve elden karma. Temin maliyetleri, yatrm servise hazrlamak iin gerekli ilk masraflardr. Bu masraflar, satn alma, tesisat maliyetleri, eitim masraflar ve proje balamadan nce yaplmas gereken almalar iin denen mhendislik cretleridir. Temin maliyetleri gemi deneyimlerden ve daha hassas olarak da satc, katalog ve verilerden tahmin edilir. Tahminin istenilen doruluk derecesi verilerin nerelerde kullanlacana baldr. Veriler projenin uygulanabilirliini belirlemede kullanlacaksa

yaklak yntemler yeterlidir. Veriler finans belirlemek iin toplanyorsa, tahminler mmkn olduunca doru olmaldr. Kullanm maliyetleri: iletmenin iletimi ve bakm iin rutin olarak gereken masraflardr. Bunlar enerji, bakm ve onarm kapsar. Kullanm maliyetleri direkt veya indirekt olabilir. Direkt maliyetler rutin onarm ve bakm iin gerekli malzeme ve iilik masraflardr. Endirekt maliyetler ise dorudan projeye dayandrlamyan ancak ile ilgili harcamalardr. Enerji masraflar genelde bu kategoride tanmlanr. Endirekt masraflara rnek olarak, personel maalar, yardmc hizmetli maliyetleri ve temizlik malzemeleri gsterilebilir. Kullanm maliyetlerinin tahmini profesyonel deneyimlerden veya verilerden yaplabilir. ncelikli olarak ilgileneceimiz konu, enerji maliyetleri ve iyi yatrm ve uygulanabilir enerji projelerini deerlendirmeye yarayan ekonomik analizlerdir. u ana kadar iletmedeki enerji kaynaklar ve maliyetlerini belirlemede enerji denetimi ile ilgili genel ilemleri inceledik. Tm enerji faturalarnn yansra enerji kaynaklarnn kullanmna iletmenin dedii miktarlarn bilinmesi de gereklidir. Sonu olarak, enerji tasarrufu salamak ve enerji maliyetlerini azaltmak iin mevcut olanlarn yerine konulacak yeni tehizat, ilem ve teknolojilerin baz bilgilerine sahip olmalyz. Bu teknolojiler aydnlatma, havalandrma, motorlar, kazanlar ve buhar sistemleri, yaltm ve kontrol sistemleridir. Bu teknolojik bilgileri kullanarak enerji yneticisi olas EMO lar belirleyebilir ve enerji maliyetleri ve deiik tasarruf alternatifleri ileri srmek iin enerji analizleri oluturabilir. Elden karma maliyetleri proje sresi sona erdiinde ortaya kmaktadr. Menkllerin tanmas veya elden karlmas iin gereken masraflardr. 4.2.2. Nakit ak diyagramlar ve tablolar Maliyetlerin grsel olarak verilmesi genelde faydaldr. Bu da nakit ak diyagram diye adlandrlan bir ara ile baarlabilir. Nakit ak diyagram proje ile ilgili maliyet ve gelirlerin resimsel gsterimidir. Kar veya indirim oranlar da gsterilebilir. Gelirler yukar doru oklarla gsterildiinde maliyetler aa ynelen oklarla gsterilir. Fiyatlar iin zaman periyotlar diyagramlar iin yatay skalada yazlr. Yllk yaklamlar yeterli olabilmektedir. ekil 4-1, bir s pompas satn almnn faydalarn ve maliyetlerini gsteren bir nakit ak diyagramdr. -Is pompasnn ilk maliyeti: 10 000 $ -20 yl boyunca, s pompas ile her yl enerji maliyetlerinde salanacak tasarruf: 2500 $ -20 yl boyunca, yllk bakm maliyeti: 500 $ -20 yln sonunda tahmini tasfiye (hurda) bedeli: 500 $
2

500 $

2500 $

2500 $

2500 $

Yllar 0 1 2 -- - - - - - - -- - -- - - - -- -- - - - -- - - -- - -- - 20

500 $

500 $

500 $

10 000 $

Nakit Ak Diyagram Tablo eklinde Nakit Ak YILLAR 0 1-19 20

Nakit Ak
-10 000 $ 2500 $ - 500 $ = 2000$ 2500 $ - 500 $ + 500 $ = 2500 $

4.3. BAST GER DNM MALYET ANALZ En sk kullanlan maliyet analiz yntemlerinden biri Simple Payback Period (SPP) analizidir. SPP = ilk maliyet / yllk tasarruf rnek 4-1. Yukardaki rnekteki s pompasnn ilk maliyeti 10 000 $, yllk enerji tasarrufu 2500 $ ve yllk bakm maliyeti de 500 $ idi. Bu durumda, net yllk tasarruf 2000 $ dr. SPP= (10 000 $)/ (2000 $/yl) = 5 yl olarak bulunur. SPP ynteminin en byk avantaj basit olmas ve alan ve yneticiler tarafndan kolay anlalr olmasdr. Proje deerinin kaba bir lmdr. Yntemin dezavantajlar ise, 1) parann zamansal deerini dikkate almamas, 2) geri dnm periyodu boyunca yatrmn
3

maliyet veya kar miktarlarn gze almamasdr. Genelde proje mrnn SPP den daha uzun olduu kabul edilir. 1.4 PARANIN ZAMANSAL DEER KULLANILARAK EKONOMK ANALZ: SKONTOLU NAKT AKI ANALZ 4.4.1. Giri Parann deeri zaman iinde deiir. Deiimin deeri iki ana faktre baldr: faiz ve enflasyon. Faiz kullanlan parann geri dnmndeki kazantr. Enflasyon ise parann alm gcndeki dtr. Hem faiz ve hem de enflasyonun dikkate alnmas enerji projelerinin ekonomik analizinde nemlidir. Enerji ynetimi harcamalar tipik olarak, enerji maliyetlerinden kanlarak uyarlanr. Projenin balangc pahaldr, tasarruf/karlar daha sonra meydana gelir. Deiik zaman dilimlerinde denen veya kazanlan maliyet ve gelirlerin toplam karlatrma iin gereklidir. Parann deeri zaman iinde deitiinden, parann toplam veya nakit ak dorudan doruya ayn zaman iin ilave edilmeyecektir. Farkl zamanlardaki nakit aklarn doru olarak ilave edebilmek iin, bu deerleri faiz oranlar (ayn zamanda iskonto oranlar diye de adlandrlr) kullanlarak azaltmamz gerekmektedir. Bu tarz yntem iskontolu nakit ak analizi olarak adlandrlr ve ilk olarak da faiz ve iskontonun matematiksel modelinin anlalmasn gerektirir. 4.4.2. Faiz ve iskontonun matematiksel modeli Faiz hesaplarn iki faktr etkilemektedir: nakit aknn miktar ve zaman. Kar hesab iin en temel forml aada verilmektedir: Fn=P+In Burada, Fn= n. ci yl sonunda parann gelecekteki nakit ak P= parann o andaki nakit ak In= n yl boyunca biriken faiz n= P ile F arasndaki sre (yl) Faiz, parann belli bir zaman periyodunda, genelde yllk, kullanm iin denen orann yzdesi olarak aklanr. Faiz oranlar zaman dilimlerine gre deimesine ramen, incelememizde basitletirmek iin yllk olarak alnacaktr. skonto oran, gelecekteki para toplamnn ilk balang veya o andaki deerinin bulunmas iin faiz oran ile azaltlmas gerektii gereini yanstmak iin kullanlr. skonto oran sklkla irkete zeldir. irketin muhasebe departman tarafndan desteklenmelidir.
4

4.4.3. Basit faiz Faizin iki esas tipi vardr: basit ve bileik. Basit faiz sadece orjinal esas miktar zerinden kazanlr ve zaman periyodu sonunda bir kerede denir. Forml, I=P x n x i Burada, I= n yl boyunca biriken faiz P= orjinal esas miktar n= faiz periyodu sresi (genelde yl olarak) i= periyot bana faiz oran Basit faiz kulllanldnda n yl boyunca borlanmann sonucundaki toplam miktar iin genel forml aadaki gibidir: Fn= P + I = P + (P x I x i) = P (1 + n x i) rnek 4.2. ABC A.., yllk %18 basit faiz orannda 5 yllk 10 000 $ dn almak istiyor. Borlanmann faizi ne olacaktr? I=P x n x i = (10 000 $ ) (5yl) (0.18/yl) = 9 000 $ 5 yln sonundaki borla birlikte toplam miktar 19 000$ olacaktr. 4.4.4. Bileik faiz lk faiz periyodu sonunda biriken faiz, gelecek periyod sonunda oluacak yeni esas miktar oluturmak iin orjinal esas miktar zerine ilave edilir. Yl 1 2 3 4 5 A Yln bandaki borlanma miktar P 10 000$ P+Pxi 11 800$ 13 924$ 16 430$ 19 387$ B=i x A Yl sonundaki borlanma faizi Pxi 10 000$x0.18=1800$ (P+Pxi)xi 11 800$x0.18=21,24$ 13 924$x0.18=2506$ 2957$ 3490$ C=A+B Yl sonundaki toplam borlanma tutar P+Pxi 11 800$ 13 924$ 16 430$ 19 387$ 22 877$

Bileik faizin etkisi belirgindir. Basit faiz kullanldnda, 10 000$ ana miktar iin borlanma periyodu sonunda borlanlan miktar 19 000$ iken bileik faiz ile, borlanma miktar ayn periyod sonunda 22 877$ dr. Bor alanlarn basit faizi, bor verenlerin ise bileik faizi tercih

edecekleri aktr.

Genelde uygulamada u ana kadar bileik faiz kullanldndan bu

blmn bundan sonrasnda bileik faiz kullanlacaktr. Bileik faiz hesaplamas iin formller nakit aklarnn deiik rnekleri iin karlmtr. 4.5. SKONTOLU NAKT AKILARI: ESAS VE BAST TOPLAM ANALZLER Bir nceki blmde faiz ya da iskonto etkilerini anladktan sonra farkl zaman noktalarnda oluan iki nakit aknn ilavesini doru bir ekilde yapabilen bir yntem bulma amacmz gerekletirebiliriz. Faiz veya iskonto oranlarnn kullanlmas temelindeki genel yaklam, farkl zamanlarda oluan nakit aklarnn azaltlmas ynndedir. Bu yntem iskontolu nakit ak analizi diye adlandrlr ve deiik yllardaki enerji maliyetlerini ve tasarruflarn doru hesaplamak iin kullanlmas gerekli temel bir yaklamdr. Bu blmde bir zaman periyodundaki parann toplam deerini baka bir zaman periyoduna evirmek iin kullanlan formller ve bileik faiz faktrleri verilmektedir. Bu blmde faizin yllk bileke olduu ve nakit aknn da yl sonunda meydana geldii kabul edilmektedir. Aadaki semboller kullanlacaktr: i: Yllk faiz oran (ya da iskonto oran) n: Yllk faiz periyodu says( yl says) P: Mevcut durumdaki deer A: n edeer yllk deme sresindeki tek bir deme F: Gelecekteki deer skontolu nakit ak analizinin kullanmnda 4 nemli nokta kullanlmaktadr: 1. Yl sonu gelecek yln balangcdr. 2. P mevcut durum, dikkate alnan zamanda yln balangcndaki deerdir. 3. F, n.yl sonundaki deerdir. 4. A, dikkate alnan periyodun her bir ylnn sonunda oluur. P ve A kapsamnda serinin ilk As Pden sonraki bir ylda oluur. F ve A kapsamnda da, serinin son As Fnin hemen arkasndan oluur. 4.5.1. Basit (tek) toplam, gelecekteki deer lk i , mevcut durumdaki parann basit toplamnn gelecekteki deerine nasl dntrleceinin saptanmasdr. Bu u sorunun cevabna benzerdir. Be yl iin %10 faiz ile 5000$ dn alrsam, be yl sonundaki borcum ne kadar olacaktr? Bu problemde

mevcut durumdaki P ve faiz oran bilinmektedir. Bilinmeyen gelecekteki miktar Fdir. Fyi bulmaya yarayan forml: F=P(1+i)n (4--4) (1+i)n terimi, genelde kullanlan ve tablo olarak verilen 6 bileke faiz faktrnden biridir. Tek toplam gelecekteki deer faktr, ya da tek deme, gelecekteki deer faktr olarak bilinir. (F/Pi,n) faktr olarak da bilinir ve n periyot iin %i deki belli bir Pde Fnin bulunmas olarak okunur. Verilen P iin F faktr olarak da ifade edilir. Tm bileke faiz faktrleri ayn formattadr: (a/bi,n), burada; a: bilinmeyen byklk-ay bul olarak okunur. b: bilinen byklk- verilen b olarak okunur. i: bilinen faiz oran- i deki olarak okunur. n= bilinen zaman periyodu says (genelde yl)- n zaman periyodu iin olarak okunur. P, F ve A nn bulunmasnn deiik kombinasyonlar iin basit nakit ak, faktr ve formllerin toplam iin Tablo 4-3 baknz. Burada sadece yllk faiz ve yllk zaman periyotlarn tartmamza ramen, eyrek yl gibi faiz periyotlarnn da olabilecei dnlmelidir. Bu gibi durumlarda faiz ve zaman periyotlar denkletirilmelidir. Tablo 4-3. P, F ve A iin Forml ve Faktrler
F

Bileik miktar: Belli P de F i bulmak iin, (F/Pi,n) Mevcut deer: F=P(1+i)n

Tek deme

Belli F de P nin bulunmas iin, (P/Fi,n) P=F(1+i)-n

Dzgn seriler
A A A A A

Belli A da F nin bulunmas, (P/Ai,n) F=A[((1+i)n-1)/i] Belli F de A nn bulunmas, (A/Fi,n) A=F[i/((1+i)n-1)]

Belli P de A nn bulunmas, (A/Pi,n) A=P[(i(1+i)n)/((1+i)n-1)] Belli A da P nin bulunmas, (P/Ai,n) P=A[((1+i)n-1)/(i(1+i)n] Bileke Nakit Ak analizinde bileke faiz faktrleri yaygn olarak kullanld iin, i ve n nin deiik kombinasyonlar iin nmerik tablolar gelitirilmitir. Tablo 4.4, 1 den 20 yla kadar zaman aralndaki i=%10 iin deerleri gstermektedir. Bu tablo, bu blmdeki rneklerde kullanlacaktr. Ek A da %10 dan farkl faiz oranlar iin de tablolar verilmektedir. RNEK 4.3 %10 yllk faiz ile 5 000$ hesaba yatrldnda, 5 yl sonra hesapta ne kadar olur? P=5 000$ i=%10 n=5 yl F= ? Yada F/P faktr ve Tablo 4-4 kullanlarak, =%10 ve n=5 iin, F=5000(F/P10,5)=5000 (1,611)=8 055$ 4.5.2. Basit (tek) toplam mevcut deer Gelecekteki deer iin geerli forml (eitlik 4-4) kullanlarak, tek bir toplamn mevcut deerini bulmaya yarayan forml bulunur. P=F(1+i)-n (1+i)-n terimi, mevcut deer faktr olarak adlandrlr. (P/Fi,n) n periyodu iin %i de belli F iin Pnin bulunmas. RNEK 4.3 Bir enerji yneticisi, son 7 yl iinde bir kazan almay dnmekte ve bunun maliyetinin de 150 000$ olacan tahmin etmektedir. irket u anda %10 deme ile hesabna ne kadar yatrmaldr ki 7 ylda 150 000$ olusun ? (4-5) 4-4 eitlii kullanlarak F= 5000 (1+0.10)5=8 053$

F=150 000$ i=%10 N=7 yl P= ?

P=150 000 (1,1)-7 =76 974$ Tablo 4-4 den, (P/F10,7) P=150 000 (P/F10,7) =150 000 (0,5132)=76 980$

4.6. SKONTOLU NAKT AKILARI: DZGN SERLER Nakit ak rneinin dier tipi maliyet ve tasarruflarn dzgn serileridir. Dzgn seriler, birbirini takip eden periyotlar sonunda oluan ayn byklkteki nakit akl rneklerdir. Biz periyot olarak yl kullanacaz. Maliyetin dzgn serilerine rnek olarak ara, ev kiras ve dier tip srekli demeler gsterilebilir. Bizim enerji ynetim projelerimizden ou gelecekteki enerji maliyetlerinde dzgn serili tasarruflar salamaktadr. Deiim lerin drt tipi ele alnr: 1) u andaki belli bir miktar iin edeer dzgn serilerin bulunmas (A/Pi,n) 2) Gelecekteki belli bir miktar iin, edeer dzgn serilerin bulunmas (A/Fi,n) 3) Belli bir dzgn seri iin, u andaki edeer deerinin bulunmas (P/Ai,n) 4) Belli bir dzgn seri iin gelecekteki edeer deerinin bulunmas (F/Ai,n) Tm deiim serileri iin deerler Tablo 4-4 de verilmektedir. Buna ilaveten, seri formlleri daha nceki formllerden daha kompleks olduu iin, bileik faiz faktr kullanlacaktr. Her deiim serisine rnek aada verilmektedir. RNEK 4.5. Bir enerji yneticisi, u anda 6 yl mrl yksek verimli bir klimay 5 000$ a satn alma olaslna sahiptir. % 10 bileik faiz oran ile, bu projeyi kabul ettirebilmek iin, her yl enerji maliyetinden ne kadar tasarruf edilmesi gerektiini aratrmaktadr. P=5 000$ i=%10 n=6 yl A= ? Klimann salad yllk enerji maliyetinden kazan 1 148$ veya bundan daha fazla ise, irket en azndan minimum geri dnm orann (MARR) kazanacaktr. Eer tasarruf 1 148$ dan daha fazla ise gerek geri dnm oran %10 dan daha byk olacaktr. RNEK 4.6. Bir s pompasnn 20 yllk mr boyunca yllk 1 500$ enerji maliyetinden tasarruf salayaca beklenilmektedir. % 10 luk MARR iin, mevcut edeer toplam yada nakit ak serisinin u anlk deeri ne olmaldr*
9

Bu problem ilk tip dnmdr. Belli bir P iin A bulunmak istenmektedir A=5 000 (A/P10,6)=5 000 (0,2296)= 1 148$

A=1 500$ i=%10 n=20 P=? Bu 12 770$, 20 yl boyunca elde edilen yllk tasarruflar serisinin bugnk dolar kurundan deeridir. Ayn zamanda bir s pompasna bir elektrik rezistansl stcya oranla denebilecek en yksek deer olarak da dikkate alnabilir. RNEK 4.7. irketin rnek 4.4 deki yeni kazan iin para tasarrufuna balamas gerekmektedir. irket, yllk %10 faiz ile 7 yl boyunca her yl bankaya para yatracaktr. 7 ylda bankada 150 000$ n birikmesi iin yllk ne kadar yatrm yaplmaldr? F=150 000$ i=%10 n=7 A=? RNEK 4.8. Bir irket iin yksek verimli bir aydnlatma projesi yllk enerji harcamalarnda 10 000$ lk tasarruf salamaktadr. Salanan bu 10 000$ lk tasarruf %10 faiz ile her yl bankaya yatrlrsa, 5 yl iinde eski chilleri yeni ve yksek verimli modeli ile deitirmek iin kullanlmak zere ne kadar para birikebilir? A=10 000$ i=%10 n=5 F= ? 4.7. SKONTOLU NAKT AKILARI KULLANILARAK MALYET ANALZ YNTEM skontolu nakit ak analizi oluturulurken bir yntem takip edilmesi nemlidir. 1. Alternatifleri belirleme: Problem tanmlanmal ve olas tm zmleri ve ekonomik analiz iin seilen tm alternatifleri listelenmelidir. 2. Uygun maliyetleri tahmin etme: 1. Basamaktaki herbir alternatif aklar terimleri iinde tanmlanr. Miktar, zaman ve herbir nakit aknn dorultusu (kar veya gider) hayati neme sahip bilgilerdir. F=10 000 (F/A10,5) = 10 000 (6,105) = 61 050$ A=150 000 (A/F10,7)= 150 000 (0,1054)= 15 810$ P=1 500 (P/A10,20) = 1 500 (8,5136) = 12 770$

10

3. Alternatifleri analiz etme: Bu konuda daha sonra tanmlanacak iskontolu nakit ak yntemleri kullanlarak her bir alternatif analiz edilip en maliyet-etkin alternatif belirlenir. 4. Hassas analizler yapma: Yukardaki analizler genelde tahmini maliyetlere dayand iin, bu maliyetler kesin olmayan tahminlere bal olarak deiebilir. Yukardaki yntem iin para veri gerekmektedir; 1) nakit aklarnn tahmini 2) faiz veya iskonto oranlarnn tahmini 3) proje mrnn tahmini. 4.7.1. Nakit aklarnn tahmini Satn alma maliyetleri tahminleri genelde satn alma personelinden temin edilir veya gemi deneyimlere gre belirlenir. Her zaman doru olmamasna ramen, iletme ve bakm maliyetleri (ve tasarruflar) da enerji yneticisi tarafndan yaplm olan veya satclardan elde edilen gemi deneyimlere dayanlarak tahmin edilebilir. 4.7.2. Faiz oran Faiz veya iskonto oran irkete veya organizasyona zg bir deerdir. irketin muhasebe blm tarafndan desteklenmesi gereken bu deer genellikle yatrmlarn deerlendirilmesi iin irketin kulland deerdir. skonto orannn bykl projenin finans iin kullanlacak olan kapital kaynana baldr. Para borlanmak suretiyle elde edilecekse bu durumdaki iskonto oran irketin kendi sermaye (hisselerinin) kullanlmas durumuna gre daha yksek olacaktr. skonto oran sklkla geri dnen minimum cazip oran (MARR) (minimum attractive rate of return) olarak bilinir. 4.7.3. mr (sre) Proje sresinin tahmini genelde zordur, fakat ou kez deneyimlere dayal tahminler kullanlarak yada satclarla temas edilerek bulunabilir. Projenin mr ekonomik analiz de alma periyodu olarak da sunulur. 4.7.4. Nakit aklarnn edeerlii Parann bir zaman periyodundan dierine dntrlmesi konseptini anladktan sonra, deiik zaman noktalarnda denen veya alnan para toplamlarn karlatrmak iin bir ynteme ihtiya vardr. Bunun yaplmas iin, nakit aklar iskonto oran veya MARR kullanlarak zaman iinde evresel hareket ettirilir, ve daha sonra da karlatrlr. ki nakit aknn u andaki, gelecekteki veya yllk deerleri ayn ise, bunlar edeer diye adlandrlr. Ekonomik analizde, edeer in anlam deerlerin eit olmas dr.
11

Normalde, edeerlik konsepti iki yada daha fazla nakit ak iin uygulanr. Zaman periyodunun seimi keyfidir. Dier bir deyile, ayn MARR l iki para toplam bir zaman noktasnda edeer bulunmusa, bunlar baka bir zamanda da edeer olacaktr. RNEK 4.9. %10 faizde 3 yl sonra 1 331$ olan toplamn bugnk deeri 1 000$ mdr? zm: t=0 anndaki deerleri (u andaki deerleri) kullanarak kontrol et PV(1)= 1 000$ PV(2)= 1 331$ (P/F10,3) = 1 331$(0,7513) = 1 000$ Dolaysyla, bunlar %10 faizde edeerdir. Nakit aklarnn farkl zamanlarda meydana geldii farkl projeler iin nakit ak profilleri arasnda karar vermek, karlatrmalar iin nakit aklarnn edeerlerinin kullanlmasn gerektirir. 4.8. SKONTOLU NAKT AKIINI KULLANARAK MALYET VERMLLNN LLMES Bu blmn amac, enerji yneticilerinin veya karar alclarnn projenin ekonomik olarak uygulanabilir, maliyet etkin olup olmadna karar vermesine yardmc olacak yntemleri sunmaktr. Projenin uygulamaya deer olup olmadna karar vermek iin bir ok yntem vardr. Blm 4.3 de basit geri deme periyodu anlatlmt. Bu yntem parann zamana gre deiimini dnmediinden, zamana gre deiimi hesaba katan baka bir yntem ile birlikte kullanlmaldr. Bunu dikkate alan 5 ekonomik karar verme yntemini ele alacaz. Bunlar; imdiki deer, gelecekteki deer, yllk deer, fayda/maliyet oran veya kar/yatrm oran ve geri dnm orandr. Bu blmde basit bir rnekle bu yntemlerin hepsi gsterilecektir. RNEK 4.10. Bir kk ofisin stlmas iin bir stma birimi kullanlmaktadr. 100 000$ a deiken hava akm sisteminin kurulmas dnlmektedir. mr 10 yl olan bu sistem ylda 450 000 kWh tasarruf salamaktadr. irket %10 luk MARR orann kullanmaktadr. Eer irket elektriin kWh ine 0.06$ dyorsa ve de sistemin mr sonundaki hurda deeri 500$ ise bu sistemin kurulup kurulmamasna karar verin.

12

Yllar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Nakit ak -100 000$ 450 000 kWh (0.06$/kWh)=27 000$ 27 000$ 27 000$ 27 000$ 27 000$ 27 000$ 27 000$ 27 000$ 27 000$ 27 000$ + 500$=27 500$

4.8.1. imdiki deer, Gelecekteki deer ve Yllk deer imdiki deer karlatrmas btn nakit akn bugnk deerine dntrr; gelecek deer karlatrmas btn nakit akn gelecekteki ortak bilinen bir zamanki deerine evirir (genellikle alma periyodunun sonunda, bu rnekte 10. yln sonu EOY) ve yllk deer analizi ise btn nakit akn alma periyodu sresince dzgn olarak yllk srelere bler (burada 10 yl). rnek 4.10 da farkl nakit ak modeli vardr; balang maliyeti, yllk kazan ve hurda deeri. Bunlarn herbiri daha nce anlatlan bileik faiz faktrleri kullanlarak dntrlmelidir. Maliyetler negatif iaretli iken, karlar pozitif iaretli olacaktr. Karar verme kurallar bu metodta (PW, FW veya AW) ayndr. Verilen bir MARR iin pozitif PW, FW veya AW bir projenin ekonomik olarak uygulanabilir olduunu gsterir. Her lm de ekonomik olarak eittir. Bunun anlam AW deeri, FW veya PW ye dntrlrse, FW veya PW iin ayn saysal deer elde edilir. Sonu olarak bunlarn bir tanesinin hesaplanmas yeterlidir. Bununla birlikte farkl irketler ve farkl kiiler, kullanlacak yntemler konusunda farkl davranabilirler. Her de yaygn olarak kullanld iin bunlarn hepsi anlatlacaktr. lk metodda, %10 MARR ile 10 yl sresince yllk 27 000$ lk kar P/A faktrleri kullanlarak, 10 yl sonundaki hurda deeri P/F faktr kullanlarak projesinin bugnk deeri (ilk yln banda) hesaplanr. Proje maliyeti olan 100 000$ projenin banda denmesi gereken deer olduundan zaten bugnk deerdir. PW= -100 000$ + 27 000$(P/A10,10) + 500$ (P/F10,10) =-100 000$ + 27 000$ (6,1446) + 500$ (0,3855) = 66 097$ 66 097$ projenin imdiki deerinden daha fazla olduu iin bu proje maliyet etkin bir projedir.

13

kinci metodda, 10 yln sonundaki edeer nakit ak hesaplanarak projenin gelecek deeri hesaplanr. 100 000$ lk maliyeti 10. yln sonuna tamak iin F/P faktr, 27 000$ lk kar 10. yln sonuna tamak iin F/A faktr kullanlr. 500$ hurda deeri 10. Yl sonunda olaca iin direkt toplanr. FW=-100 000$ (F/P10,10) + 27 000$ (F/A10,10) + 500$ =-100 000$ (2,594) + 27 000$ (15,937) + 500$ =171 399$ Bu pozitif gelecek deer, bu projenin maliyet etkin bir EMO olduunu gsterir. nc metod ilk maliyet ve hurda deerini proje boyunca yllara datr. A/P faktr ilk maliyeti yllara, A/F faktr ise hurda maliyetini ylla dntrr. AW=-100 000$ (A/P10,10) + 27 000$ + 500$ (A/F10,10) =-100 000$ (0,1628) + 27 000$ + 500$ (0,0628) =10 751$ %10 luk MARR tasarruflar da hesaba katlmasna ramen, hala net yllk 10 751$ tasarruf elde edilmektedir. Yeni hava akm sistemi kurulmasyla PW, FW ve AW lerin hepsi pozitif olduundan, ekonomik bak asndan projenin uygulanabilir olduu grlmektedir. 4.8.2. Fayda/Maliyet oran, veya Kar/Yatrm oran Kar/yatrm oran (SIR) olarak da bilinen fayda/maliyet oran (BCR), btn maliyetlerin bugnk deerini hesaplar. Sonra btn faydalarn (karlarn) bugnk deerlerini hesaplar ve iki toplamn orann alr. BCR veya SIR bir alternatif ekonomik karar verme kriteridir. Baz organizasyonlarda sklkla kullanlr. Fayda ve maliyetin tanmlarnn dikkatli yaplmas nemlidir. Bu tanmlara gre hurda, fayday artrmaktan ziyade maliyeti azaltr. BC(i)=Edeer fayda/Edeer maliyet Projenin maliyet etkin olmas iin bu orann 1den byk olmas gereklidir. Bizim rneimizde tek maliyet balang maliyetidir. Bu zaten projenin banda olduu iin imdiki deeridir. Hurda deeri olan 500$ maliyeti azaltr. Tek fayda yllk kazanlardr. Oran fayda/maliyet olarak tanmladmz iin her iki taraftaki iaret de pozitif olacaktr. Bu rnek iin gereken hesaplamalar; Yllk kazanlarn imdiki deeri (PW)= 27 000$ (P/A10,10) =27 000$ (6,1446)= 165 900$ Hurdann imdiki deeri (PW)=500$ (P/F10,10) = 500$ (0,3856)= 193$ Toplam faydann imdiki deeri= 165 900$ Toplam maliyetin imdiki deeri =100 000$ - 193$ = 99 807$
14

Fayda/maliyet oran = 165 900$ /99 807$ = 1, 66 Fayda maliyet oran 1 den byk olduu iin proje ekonomik olarak ekicidir. Baz irketler iskonto oran ve MARR iin bir alt limit belirler ve daha sonra bir projenin maliyet etkin olup olmadna karar vermek iin BCR veya SIR orannn 1,25 veya 1,5 olmasn isterler. 4.8.3. Geri dnm oran Son bir metod da bu karar geridnm (IRR) oranna dayandrmaktr. Maliyetlerin bugnk deerini, faydalarn bugnk deerine eitleyen faiz oran veya indirim orannn deerine IRR denir. Eer hesaplanm IRR MARR dan bykse proje maliyet etkindir. ou zel irket IRR metodunu tercih eder. nk halen kullandklar MARR deerini karlatrma imkan verir. Ayn rnekte IRR yi hesaplayalm; 100 000$=27 00 (P/Ai,10) + 500$ (P/Fi,10) Bu denklemi salayacak i deeri, bilgisayar, deneme yanlma yntemi veya finans program ile hesaplanabilir. Hurda deeri ok kk olduundan ihmal edilebilir. Bu durumda 100 000$ = 27 000$ (P/Ai,10) (P/Ai,10)= 100 000 / 27 000=3,7037 Bir sonraki adm P/A faktr tablolarna bakarak n=10 iin bu deere (3,7037) ye en yakn deeri bulmaktr. =%25 iin P/A=3,5705 =%20 iin P/A=4,1925 Hesaplarsak i=%24. Bu gerek sonuca ok yakndr. Gerek sonu ekonomik analiz bilgisayar program ile IRR (geri dnm oran) %23,8 olarak bulunmutur. irketin uygulad MARR oran %10 olduundan, bu sonu projenin mkemmel bir yatrm olduunu gstermektedir. 4.9. MR MALYETLENDRLMES (LCC) Bir projenin veya bir para ekipmann mr maliyeti onun toplam fiyat ve btn alma sresi boyunca maliyetinin toplamdr. Bu toplam maliyet, satnalma maliyeti, enerji maliyetleri, bakm ve atk maliyetlerini ierir. Bu maliyetlerin bir ou satn alndktan daha sonraki bir tarihte olutuklarndan, parann zamana bal deerine gre analiz edilmelidir. Bu yzden iskontolu maliyet ak analizi mr maliyetlendirilmesinde temel paradr. (Blm 4.4-4.8 aras anlatld).

15

Bir ok irket ve organizasyon hala maliyet analizinde btn maliyetleri ve parann zamana gre deiimini gznne almaz. Basit geri deme periyodu (SPP) hala yaygn olarak kullanlmaktadr ama bu metod mr maliyetlendirme metodu deildir. Baz irketler hala satnalma kararlarnda en dk ilk maliyeti alrlar ve iletme ile bakm giderlerini dikkate almazlar. Proje veya ekipman alndktan sonra oluan maliyetler ihmal edilir. Bu da ekonomik bak asndan uygunsuzdur. mr maliyetlendirmesi daha radikal satnalmalara yol aar ve daha hzl karl olur. 4.10 BROK ALTERNATFLER ARASINDAN LCC KARARI VERMEK ou mr maliyet analizi bir ok alternatiften birinin seilmesini gerektirir. Bu yzden birok alternatif arasndan geerli bir karlatrma iin basit bir metod gereklidir. Bu blm imdiki deer metodunu kullanr. Bunun dnda daha nce bahsedilen metodlar da kullanlabilir. imdiki deer kullanlarak LCC metodu dzgn uygulandnda analizcilere deiik zamanlardaki projeleri karlatrma imkan verir. Btn alternatiflerin toplam maliyetlerinin imdiki deeri hesaplanr ve en dk mr maliyetlendirmesine sahip alternatif seilir. Eer birden fazla proje seilecekse projeler mr maliyetlerine gre sralanr ve bir sonraki ucuz proje de seilir mr maliyetlendirmesinde imdiki deer analizinde iki nemli gereksinim vardr. Birincisi, deiik alternatifleri karlatrrken farkl paralar farkl alma srelerine sahip olabilir. Bu durumda, ortak bir alma periyodu seilmelidir ve bu ekilde bu alternatifler ayn zaman izgisinde deerlendirilir. Bu ortak zaman semek iin 4 seenek vardr. Bunlar en ksa mr, en uzun mr, ikisinin en kk ortak kat ve rastgele seim. Eer en ksa mr seilirse daha uzun mrl alternatifler iin bir hurda deeri belirlenmelidir. Eer en uzun mr kullanlrsa daha ksa mrl alternatiflerin tekrarlanabilir olduu varsaylr. Eer en kk ortak kat kullanlrsa 3 yllk bir mre sahip ve 5 yllk bir mre sahip projeler 15 yllk alma sresinde karlatrlmaldr. Her iki projede tekrarlanabilir olmaldr. Rastgele bir seim hem tekrarlanabilir olmay gerektirir, hem de bir hurda deeri belirlenmelidir. Kritik nokta btn projeler ayn zaman diliminde karlatrlmaldr. kinci nemli gereksinim btn alternatifler iin kullanlan faiz oran (MARR) ayn olmaldr. RNEK 4.11. Bir firma tarafndan enerji verimli hava kompresr nerilmektedir. Kompresrn tesis maliyeti 30 000$ ve 10 yl boyunca yllk bakm iin 1 000$ gereklidir.
16

Yllk enerji maliyeti ise 6 000$ dr. Dier taraftan standart bir hava kompresr 25 000$ a mal olmakta ve ylda 500$ lk bakm gerektirmektedir. Yllk enerji maliyeti de 10 000$ olmaktadr. irket %10 luk MARR kullanyorsa, enerji verimli hava kompresrne yaplr m? Alternatif 1 : Enerji verimli hava kompresr Alternatif 2 : Standart hava kompresr Yllar 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Analiz: LCC (alt 1)= 30 000$ + 7 000$ (P/A10,10)=30 000$ + 7 000$ (6,1446) = 73 012$ LCC (alt 2)= 25 000$ + 10 500$ (P/A10,10)=25 000$ + 10 500$ (6,1446) = 89 518$ LCC analizinde kural en dk LCC ye sahip alternatifi semektir. Bu durumda alternatif 1 seilmelidir. 4.11 VERGLER ve AMORTSMAN Amortisman ve vergilerin enerji projelerinin mr maliyet analizlerinde nemli etkisi vardr ve byk boyutlu projelerde gznnde bulundurulmaldr. Amortisman nakit ak deildir ama hkmet tarafndan i harcamas olarak grlr ve bu nedenle vergilendirilecek geliri azaltr. Bir nakit ak olan vergi der. 4.11.1. Amortisman Amortisman, zamanla bir eyin deerindeki azalmadr. Bir eyin amortisman saylmas iin koul gereklidir. 1. irket tarafndan gelir getirme amacyla kullanlmaldr, Alternatif 1 30 000$ 1 000$ + 6 000$ +=7 000$ 7 000$ 7 000$ 7 000$ 7 000$ 7 000$ 7 000$ 7 000$ 7 000$ 7 000$ Alternatif 2 25 000$ 500$ + 10 000$ = 10 500$ 10 500$ 10 500$ 10 500$ 10 500$ 10 500$ 10 500$ 10 500$ 10 500$ 10 500$

17

2 Ypranmaldr veya zamanla harcanan bir ey olmaldr, 3. Bir yldan daha uzun mrl olmaldr. Gemite amortisman hesab iin bir ok metod verilmitir. Dz izgi, ylii rakamlar toplam, azalan denge, ivmelenen maliyet geri dnm (ACRS) bunlara rnek gsterilebilir. Hangi metodun kullanlaca iin balang ylna baldr. 1981 den nce kurulduysa dz izgi yntemi, ylii rakamlar toplam, azalan denge kullanlr. 1981 1986 arasnda ACRS, 1986 dan sonra iin ise gncelletirilmi ACRS kullanlr (MACRS). Bu blmde MACRS anlatlacaktr. MACRS hesab zellik snf ve ilk maliyete dayandrlmaktadr. Sekiz tane zellik snf tanmlanmtr. Bunlar Tablo 4-5 de verilmitir. zellik snf 3- yllk 5- yllk 7- yllk 10- yllk 15- yllk 20- yllk 27.5- yllk 31.5- yllk rnekler zel malzeme tama aletleri ve zel retim aletleri Otomobil, hafif ve ar tat, bilgisayarlar ve fotokopi mak. Ofis mobilyalar, mobilyalar ve dier gruplara girmeyenler Petrol artma tesisleri ve belli gda retimi iin kullanlan ekipmanlar Telefon datm ekipmanlar, su ebekesi, kanalizasyon artma tesisleri Kanalizasyonlar, iletim hatlar ve direkleri Apartman binalar ve kiralk evler Ofis binalar, i yerleri

4.12. ENFLASYON mr maliyet analizinin temel prensiplerinden biri dolarn deerinin zamanla deitinin bilinmesidir. Bunun iki temel nedeni vardr. Birincisi opportunity cost veya dolar harcandnda oluan faizlerdeki d, ikinci sebep ise enflasyondur. Enflasyon zamanla dolarn al gcndeki azalmadr. mr maliyet analizinde dikkate alnmaldr. 4.13. ENERJ FNANS SEENEKLER Bir enerji projesi ekonomik olarak ekici bulunduunda ikinci adm bu proje iin gerekli finansmann bulunmasdr. Bir ok kurum bu finansman zor bulur. EMOlarn kullanlamamasnn ana sebebi finansman problemidir. Enerji verimliliini artrmak iin bir sr seenek vardr, Enerji yneticisi EMO lar sunarken bu seenekleri de sunmaldr. Devamnda bu seenekler ve onlarn maliyetleri anlatlacaktr.

18

4.13.1. sermaye Gemite i yatrm bir ok irketin EMO larn finansmannda en ok tercih ettii yntemdi. Bu metodla irket proje iin kendi ierisindeki finansman seeneklerini kullanr. Eer bir irketin i finansman yeterli deilse baka bir metod seilmelidir. 4.13.2. Kurulu skontolar / Tevikler Baz kurulular mterilerinin EMO ilk maliyetini azaltmak iin iskonto veya tevikler uygularlar. skontolar: iskonto en yaygn teviktir. skontolar yk azaltmna dayandrlabilir ($/kW) veya satn alnan enerji verimli rn bana sabit dolar olarak esas alnabilir. Son zamanlarda bir ok kurulu iskonto programlarn ertelediler veya azalttlar. Bununla birlikte yeni yarmac elektrik pazar ile birlikte kurulular tarafndan sunulan indirimler tekrar gndeme gelebilir. 4.13.3. Finansal borlanma/ Borlar Ticari kredi salayan kurumlar: Eer i fonlar yeterli deilse veya ok az ise ticari finansman destei ayr bir seenektir. Genellikle aylk demeler EMO nun aylk kazancndan daha dktr. Finansmann maliyeti bankann uygulad faize baldr ve kurulu maliyet analizine dahil edilmelidir. Devlet destei: Baz eyaletler kk irketlere enerji tketimlerini azaltmak iin destek salarlar. 4.13.4. Kiralamalar Kiralama ok popler bir finansman seeneidir. 1995 ylnda Leasing btn ekipmann 1/3 n finanse etmitir. Enerji projelerinin finansmannda aylk leasing demeleri genellikle enerji tasarrufundan daha azdr ve pozitif nakit akna sebep olur. Parasal kiralamalar (capital leases): Genellikle kurulu harcamalardr. irket ekipmann sahibi saylr ve ypranma iin bir deme yapmak zorundadr. Parasal kiralamalar bankalar, leasing irketleri vb. tarafndan yaplr. alma kiralamalar (operating lease): Bu durumda leasing veren taraf ekipmann sahibidir ve bunu irkete kullanm sresince kiralar. Szleme sonunda irket isterse ekipman satn alr veya szlemeyi uzatabilir yada ekipman iade edebilir.

19

4.13.5 Performans szlemeleri finansman olmayan irketler iin bu cazip olabilir. Enerji veriminin artrlmasnda salam maliyet d ekipman der. Ancak, irket ekonomik analizini dzgn olarak yapmal ve yeni ekipmann doru kullanlp kullanlmadn takip etmelidir. Genellikle maliyet ve risk, finansman yapan tarafndan alnr. Ancak kullanc kontrolun bir ksmn vermek zorundadr. Deneyim gerektiren bir sr faktr gznne alnmaldr. Ancak performans szlemeleri saladklar yararlar ynnden doru deerlendirilmelidirler. Paylalan kar (kar pay): Bu yntem alma kiralamalarnn bir ok avantajn tar. Bu seenek irketin i yatrm yoksa iyi bir seenektir. Dier btn enerji finansman seenekleri gibi enerji maliyetlerindeki d projeyi der. Paray veren irket, genellikle mhendislik almalarndan, enerji ve ekonomik deerlendirmeden, satnalma ve kurulumdan ve bakmdan sorumludur. Mteri karn belli bir orann (%50) belirli bir sre iinde paray veren irkete der (5-10 yl) Enerji hizmeti iin performans szlemesi: Bu paylalan karn deiik bir versiyonudur. Enerji datm irketi mteri ile belirli enerji servisleri iin (belirli stma, soutma, aydnlatma vb.) anlamalar yapar. Daha sonra enerji datm irketi bu yaplan hizmetlerle direkt olarak ilgili olan demeleri alr. Enerji tasarrufunun sigorta garantisi: Bu baz ekipman reticileri ve szlemeciler tarafndan sunulur. Bu belirli bir periyot iin minimum bir tasarrufun salanaca garantisini verir. Genellikle anlalan minimum kazan deeri yaplan finansmanla eit tutulur ki pozitif bir nakit ak salansn. Bu seenek irketin riskini minimize eder ancak indirekt bir sigorta creti dendii iin maliyeti arttrr. 4.14. MR MALYETLENDRME YAZILIMLARI mr maliyetlendirmesinde bilgisayar a yardmc olmutur. Microsoft Excel, Lotus 1,2,3 veya Quattro Pro, ekonomik analiz iin gml fonksiyonlara sahiptir. Yaygn bir mr maliyetlendirme yazlm Building Life Cycle Cost (BLCC) tur.

20