SVAS KONGRES NCESNDE MANDA VE HMAYENN" TRK BASININDA TARTIILMASI VE KOMUTANLAR ARASINDA YAZIMALAR Dr. Kadir KASALAK 1.

GR Erzurum Kongresi toplanmadan nce, Mustafa Kemal Amasya' dan yaynlad genelgede; "Anadolu'nun her bakmdan en emniyetli yeri olan Sivas'ta milli bir kongrenin toplanmas kararlatrldn" duyurmutu.1 Daha sonra Erzurum Kongresi toplannca Sivas Kongresi geriye kalmt. Ama Erzurum Kongresi, Sivas Kongresi iin bir prova nitelii tarken ayn zamanda temsilcilerin Sivas'a gelmesi iin zaman kazandrmt. Buna ramen Sivas Kongresine Erzurum Kongresi'ndeki kadar delege toplanamamt. Halbuki Amasya genelgesinde, delegelerin sratle yola kmas istenmiti. eitli engellemele sonucunda gecikmenin olduu grlmektedir. Bunda mlki ve askeri makamlarn ihmali olduu gibi kongrenin mahiyetinin iyi bilinmedii akla gelebilir. Nitekim Balkesir ve Alaehir kongreleri bakan Hacim Muhittin Bey'in "Olabilir ki onlarn mukarrerat bize kabil-i tatbik deildir" demesi2 de bunun bir gstergesidir. 2. KONGRE NCESNDE YAZIMALAR KOMUTANLAR ARASNDA

Erzurum Kongresi ncesi ve Eruzurum Kongresi srasnda Milli Mcadele hareketini yrten komutanlar aralarnda ve arkadalar ile yazmalarn srdrmlerdir. Bu yazmalarn Sivas Kongresi'ne kadar ve kongre esnasnda srd grlmektedi. 9 Austos 1335 tarihinde Amasya'dan 5. Fkra Kumandan u sorular soruyordu: "Kongrenin hitama erdii Amasya mutasarrflna gelen telgraf aldm. Amerikan madaterlii hakknda stanbul'dan ayrca malumat alnabildi mi? Bekir Sami Bey bu babtaki tekmil malumat size bildirmi bunun iin mlakatmz neticesinde bahse hacet grmyorum.
1 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk C.I, stanbul 1973, MEB Basmevi, s. 38. 2 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul 1983, s. 515.

188

KADR KASALAK

Sivas Kongresi hakknda yeni bir karar var m? Ordu mfettiliine tayin olunan Abdullah Paa hakknda oradaki kararlar nedir? stanbul'un bu gibi hareketlerine kar artk mukavemet mecburiyetinde bulunduumuzu zannediyorum. Mandaterlik hakknda stanbul'dan alnan malumata gre birey yapld m?" 3 . Ayn gn nc Ordu Mfettilii tarafndan Canik Mutasarrf Hamid Bey'e yazlan yazda " . . . Erzurum Kongresi'nin halet-i ruhiyesi suret-i umumiyesi kati bir istiklli milli eklinde idi. Nihayet kongre beyannamesinin yedinci maddesi tagarrr ettirildi. 2- Hal bu merkezde iken Amerikaya mandaterlik talebi iin heyet gnderilmesi ve arki vilayattan birer murahhas intihab ve tayini gayri kabildir. Heyet-i temsiliye buna selahiyettar deildir"4. Amerikan mandas dncesi yerine bamszlk fikri etrafnda toplanlmas gerektii konusunda Karabekir Paa'nn telkinde bulunduu yazdan anlalmaktadr. Ayrca heyet-i temsiliyeni manda talebinde bulunamayacann bildirilmesi bu dnce mensuplarn fikirlerinden caydrmaya ynelik olduu da anlalmaktadr. Canik mutasarrf Hamid Bey 9 Austos 1335 (1919) tarihli Mustafa Kemal Paa'ya gnderdii telgrafnda byk bir hevesle Amerikan mandasn savunmakta bu konuda acele edilmesi gerektiini hatrlatmakta idi. Hamid Bey yle diyordu: "Mustafa Kemal Paa'ya: Vasftan aldm mektubun hlasasn size naklediyorum. Geende Amerikan mandasndan size bahsetmitim. Bu hemen tahakkuk etti. Amerika kongresi de kabul ediyor. stikll ve hizmet-i milliye ve mlkiye esaslar var. u kadar ki Anadolu'nun kendilerini isteyeceine Amerikallar mtereddid bulunmamalar iin Erzurum ve Sivas Kongresi vastasyla stanbul'daki mmessile mracaat ederek Amerikallara yalnz bu kabul tahlil iin ona da yazdm gibi Ezurum ve Sivas kongrelerinden buradaki mmessili ve Amerika Heyeti Tahkikiyesi'ne mracaatla Trkiye'nin vahdet-i milliye ve tamamiyle mlkiye ve istiklli mahfuz kalmak zere bize mtala arz etmesini memnuniyetle btn memleket kabul eder, tarznda birey yazlmas muhakkak lzumlu ve srat ibraz elzemdir. Bir de buradan Amerika'ya bir heyet gndereceiz. Buna vilayattan birer murahhas itiraki pek ayan arzudur. Buradaki mnevver kimselerden biz intihab edelim. Siz vilayet namna bizim intihabmz kabul ettiriniz. Zeyl: Vasf'n reyine tama3 ATAE, Atatrk zel Arivi Kls. 17, Dos. 38-1 A, Fih, 4-14. 4 ATAE, Atatrk zel Arivi, Kls. 17, Dos. 38-1A-50, Fih. 4-18. (ATAE: Askeri Tarih ve Stratejik Ettler Bakanl).

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

189

miyle itirak ediyorum. stanbul'daki sahte cemiyet vekillerinin mteebbis ve muhalif mtaalt ile Amerika heyet-i tahkikiyesi nezdinde husule getirdikleri tesirat manzaray ancak sizin beyanat- sarihanz izale edecektir"5. Telgrafta bu ifadelerle Amerikan mandasnn hemen kabul istenmekteydi. 12 Austos'ta Erzurum'dan Canik Mutasarrfna ve Ali Fuat Paa'ya verilen bilgi de Amerika'ya heyet gndermenin mmkn olmadndan szedilerek, Sivas Kongresi'ne kimlerin gelecei sorulmaktayd 6 . Yine Erzurum'dan ekilen telde (Kavak ve Sivas'a) Amerika mandaterlii kabul etmise bu talebin esasl bir istinadgah olmak iin millet tarafndan da mracaat ve kabul bekleniyormu, buna mebni de Erzurum ve Sivas kongresinin bu yolda telgraflar verilmesi lzumu bildirilmektedir" denilmekte idi.'' Yani manda yanllar Erzurum Kongresi'nden esasen manda lehine bir karar kmamasna ramen kongrenin 7. maddesini Amerikan mandas olarak yorumlayp Sivas' tan da bu yolda daha ak bir karar kmas iin aba sarfediyorlard. Amerikan mandas yanllarnn Sivas Kongresini ve Mustafa Kemal, Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paa gibi milli mcadelenin nderlerini etkilemek ve Amerika lehine bir mandann kabulne raz etmek iin, 10 Austos'ta gnderdikleri mektuplar manda konusuna k tutmaktadr. Bunlardan birincisi Kara Vasf Bey'in 10 Austos 1919'da Mustafa Kemal'e yazd mektuptur. Epey uzunca olan bu mektup "Pek muhterem Paam" hitabyla balayp yle devam ediyordu: "Bir mzaherete ihtiya hissettiimize, bunun da Amerikallar tarafndan ifasn lzumlu grdmze dair esbab- mucibeli rapor ve karr sureti meifuftur. Bununla beraber ben gerek Trklerde gerek Amerikallarda kymetli insanlardan taraftar bulan fikir ve kanaatimi hlasa edeceim.8 Daha sonra Vasf Bey, Osmanl Devleti'nin son zamanlardaki kt durumun tablosunu iziyor, zellikle ekonomik duruma deiniyordu. Halkn fakir, devletin hibirey yapamayacak durumda olduunu, anlatan Vasf Bey, "bu artlar altnda kendimize bamsz ve manay hukukisi ile hkim diyebilir miydik?" diye soruyor ve bir "mzahir"e ihtiyacmz olduunu vurguluyordu. Bu mzahirin Avrupa lkesi olmadn belirten Vasf Bey yle devam etmekteydi:
5 6 7 8 lard?", ATAE, ATAE, ATAE, Fahrettin Belgelerle Atatrk zel Arivi, Kls.17, Dos. 38-1A-50, Fih. 4-17. Atatrk zel Arivi, Kls.17, Dos.38-1 A-50, Fih.4-19. Atatrk zel Arivi, Kls.17, Dos.38-1A-50, Fih.4-15-16. Krzolu, "Amerikan Mandasn Kimler stiyor ve Nasl neriyorTrk Tarihi Dergisi, C.XII, S. 67-68, s. 31.

190

KADR KASALAK

"Halbuki beri tarafta bir Amerika var ki malum olan prensibleri ortaya atp mdafaa ettii gibi, Avrupa emperyalistlerinin her trl srarna ramen kk milletlere cebren deil, re'ye mracaatla arzu edecekleri eraitle icrayi hkmet hususunda sebat etmi ve bu sebeble de Suriye'de, bizde leye mracaat etmi; Ermeni amalini krkrne kabul etmeyip kabil-i husul m, deil mi diye def'atle mahallinde ve muhitinde tahkik ve tedkik ederek, bize hak vermi; Kba da Filipin'de tatbik ettii idarelerle halkn her snfn, her din slikini memnun etmi terakki ve il ettirmi bulunuyor. Elbette istikllimize az ok mahzuru dokunmakla beraber Amerika bizi, Avrupa boyunduruundan dahili imtiyazat ve kemekelerden kurtaracak, memlekete para serpecek, i karacak, bizi asri bir inkiafa mazhar edecek yegane hkmettir. Mnasip bir mddet-i muayyene ile muvakkaten istikllimizin bir ksmn feda edeceimiz tabi ise de, dnk istikllimizden daha ziyadesinin elde edileceini gznnden ayrmamalyz. Bugn Avrupa bizi tamamen eski halimizde terk ediverse bile ne yapacamz neye muktedir olacamz, sadan Ermeni, soldan Rum, dahilde ikisi bir ka sene iinde bize epeyce eyler yapacaklarn reddedemeyiz. te bir mhahee-i meruta lzumu ve bu babda Amerika'y kazanmak. Bir def'a evet derse h . . . Bir evet der de Konferansa bizim dava vekilimiz sfatyla gzlerini bereltirse, zannederim ki vatan, kurtulmakta hi te'ahhur etmeyecek"9. Daha sonra Osmanl Devleti' nin dier paralar ve Trkiye zerindeki Ermeni iddialarna da yer veren Vasf Bey, Amerikallarn baz noktalarda endielerinden sz ediyor. Ermeni ve Krtlerle ilgili grlerini de aklayan Vasf Bey, ayrca Amerika'ya sunulmak zere bir rapor hazrlandndan da sz ediyordu. tilf devletleri ve Bat Anadolu'nun durumu ile ilgili bilgiler de verirken, Erzurum Kongresi kararlarn iddetle beklediklerinden bahisle Vasf Bey, u kiilerin mektubu ve raporu tasvip ettiklerini kaydediyordu: "Ahmet Rza Bey, Ahmet zzet Paa, Cevat Paa, Sadrazam Damat Feit Paa, Miralay Mustafa smet (nn), rksulu Mahmud Paa, Topu Feriki Rza Paa, Reat Hikmet Bey, Cmi Bey, Reit Sadi Bey, Dr. Esat Paa ve pekok zevat" 10 . Kongrede biran nce i yapmak, Amerikallar gitmeden tebligat yapmak gerektiini belirten Vasf Bey, kendisine "CENGZ" ismi ile hitap edilmesini istiyordu."
9 A.g.e., s. 32. 10 A.g.e., s.35. 11 A.g.e., s.36.

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

191

Mektuptan anlalaca zere Vasf Bey, ok ktmser bir tablo izerek Amerikan mandas ile yanp tutumaktadr. Hatta en byk korkusu Amerikann bu ii kabul etmezse ne yapacaz noktasndadr. Yukarda deindiimiz baz telgraflarda da olduu gibi, eer elimizi abuk tutmazsak Amerikan trenini (heyetini) elimizden karacamz resmen yazabiliyordu. lkede herkesin bu manday istedii gibi bir imaj yaratmaya alan Kara Vasf Bey, kendi adn gizleyerek mahlas kullanmay da ihmal etmiyor. Amerikan mandasnn ba savunucularndan Halide Edip (Advar) Hanm da, 10 Austos'ta Mustafa Kemal'e bir mektup yazmt. Protesto mitinglerinin ateli hatibi olarak bilinen Halide Hammn Amerikan koleji'nin ilk Trk kadn mezunlarndan olmas bu manda fikrini benimsemesinde en nemli etken sayabiliriz. Wilson Prensipleri Cemiyeti'nin kurulmasnda da nclk etmi, Wilson'a bir muhtra gnderilerek Amerikan mandasnn istenmesini salamt. Amerika' dan istenecek mandann esaslarnn da yer ald uzunca mektuptan Mustafa Kemal'in etkilenmi olduu dnlebilir. Mustafa Kemal, gerekten bu mektubu nemsemitir ki byk nutkunda tamamen yer vermitir. Halide Edip Hanm, mektubuna; memleketin siyasi durumunun had safhaya geldii, kendimize bir yn tayini iin Trk Milleti'nin msbet bir zar atp msbet durumu benimsemek gerektiini belirterek balamaktayd.'-2 Fransa, ngiltere ve talya'nn Trkiye'de mandaterlik meselesini Amerikan Senatosuna resmen teklif etmekle beraber bunu engellemek iin byk aba sarfettiklerini belirterek bu devletlerin yapnjak istedikleri eyler hakknda bilgiler verirken, ngiltere'de baz mehur ahslarn Trkiye'de Amerikan mandasn desteklediklerini belirtiyor ve "Biz stanbul'da kendimiz iin, biitn eski ve yeni Trkiye snrlarn iine almak zere geici bir Amerikan mandasn "Ehven-i er" olarak gryoruz" diyordu. 13 Nedenlerini de yle sralamaktayd: "1-Aramzdaki hristiyan aznlklar, Avrupa devletlerine dayanaak devaml karklk karacaklar, istikllimizden aznlklar adna her yl para kaybedeceiz. 2- Milletin refah ve saadetini salayacak bir hkmetin kurulmas gerekir, d borlar siyasi esaeti arttrmaktadr. Taraf tutma, cahillik ve ok konumaktan baka msbet bir netice veren yeni bir hayat yaratamyoruz... Onbe yirmi sene zahmet ektikten sonra yeni bir Trkiye ve her ferdi, tahsili, zihniyetiyle hakiki
12 Atatrk, a.g.e., s.115. 13 A.g.e., s. 116.

192

KADR KASALAK

istiklli kafasnda ve cebinde tayan bir Trkiye'yi ancak yeni dnyann kabiliyeti yaratabilir. 3- Yabanc devletlerin lkemiz zerindeki rekabetini uzaklatracak tek devlet Avrupa dnda kuvvetli bir lke olabilir. 4- ark meselesini Amerika'nn destei ile halledebiliriz, Trk meselesini de gelecek iin halletmi olacaz. Bu sebeblerden dolay, bir an nce istememiz lazm gelen Amerikan mandas da tabii mahzursuz deildir" 14 . Bunun iin fedakrlk yapmamz gerekeceini belirten Halide Edip, "Amerika'nn idaresi dinsiz ve milliyetsizdir" szleriyle dinin problem tekil etmeyeceini belirtiyordu. "Resmi Amerika bizim topraklarmz zerinde Ermenistan kurmaya niyetli gnmyor. Eer manda olursa btn milletleri eit artlar altnda bir memleket evlad olarak kabul edip alacaklarn en nemli evrelerden haber aldm"' 5 . Amerika'nn Milli Mcadele'yi dikkat ve sevgiyle takip ettiini belirterek mektubuna devam eden Halide Edip Hanm, Sivas Kongresine bir Amerikal gazeteci gnderebileceklerinden sz ederek mektubunu yle bitiyordu; " . . . te btn bunlar karsnda, davamzda yardmc olabilmesi iin, bu frsat dakikalarn kaybetmeden, bllme ve kme korkusu karsnda kendimizi Amerika'ya bavurmaa mecbur gryoruz..." 1 6 . Halide Edip Hamm'n mektubu tahlil edildiinde u noktalar hemen dikkati ekiyordu. Zar ataf gibi bir milletin geleceini ansla ya da oluruna brakmak ok garip bir dncedir. Ayrca attmz zarda Amerika gelmesi art koulmaktadr. tilf devletleri arasnda anlamazlk ve rekabet olduu halde bundan faydalanmak suretiyle istikllimizi kazanalm dncesinin olmamas teslimiyeti bir politikann rneidir. Amerikan mandasnn "ehven-i er" olarak grlmesi bir sz hatlatmaktadr ki sonucu hite iyi olmasa gerek. "Ehven-i er erden ktdr" yani, en kt dnce iyinin ktsn tercih etmektir. Amerika'nn dinsiz ve milliyetsiz olarak nitelenmesi, ise byk bir yanlg olduu kadar, asl niyetleri kamufle etmektir. Amerikan toplumunun byk bir ksmnn hristiyan olmas zellikle Ermenilee destek olmasndaki en nemli etkendir. Ermenileri milliyet fikilleri etrafnda Osmanl Devleti'ne kar isyana tevik eden elbette Amerikal misyo14 A.g.e., s. 116-118. 15 A.g.e., s.118-119. 16 A.g.e., s.119-120.

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

193

nerlerdi. O dnemlerde Amerikallarn Trkiye'de atklar okullarn Ermeni milli okullar gibi faaliyet gsterdikleri bilinen bir husustur. Mustafa Kemal Paa'mn, Bekir Sami Bey'in mektubuna verdii cevapta srarla bu konu zerinde durmas bouna deildir. yle anlalmaktadr ki, Halide Edip, Amerikal dostlarnn etkisi altnda kalmtr. Komutanlar, arasndaki yazmalarda manda konusunda ok ciddi bir biimde ilgilendiklerinin bir baka rnei de, 13 Austos 1919 tarihli Afyon'dan 12. Kor. Kumandan Selhattin Bey'in yazsdr. Kor. Kumandan yazsnda mandaya deinirken zetle u grlere yer veriyordu: "stanbul'daki eitli partiler birleerek Amerika heyetine bildirilmek zere aldklar kararlar aada arzolunmutur: . . . 4- Bu hususlarda ve Trklerin biran nce geliip ilerlemeleri iin bize yardmc olacan, Amerika'nn Cemiyet-i Akvam'a (Milletler Cemiyeti) kar taahht etmesi... (2-Trk ve Krtlerin yeni gnderecekleri topraklarda yerlemelerini salamak iin ABD'nin yardm etmesi, 3- O yrede zellikle Erzincan ve Sivas arasnda youn halde bulunan Ermenilerinde, yeni Ermenistan snrlar iine gnderilmelerinin temini 4- Ermenistan adna ve hesabna olarak meydana geleceini muhtemel grdmz toprak verme durumu, bamsz bir Ermenistan adna deil, ancak byk ve medeni bir devletin mandas altnda geliecek ada bir devlet adna olacaktr. nk, bugnk Ermenistan'a toprak vermek Trkiye'nin bana ikinci bir Makedonya yapmak olduu gibi, Kafkasya iinde bir gaile yaratmak demektir.) 5- Bunlar tekHf edilebilir bir teklif mahiyetinde olup, bunlarn kesinlik kazanmas iin memleketlerdeki heyetlerle temas etmek mmkn olursa, oraya Amerika heyetinden birisinin gnderilmesi arttr. 6- Meselenin kanuni ve meru bir ekle sokulmas iin Osmanl Milli Meclisi'ne gtrlmesi tabidir" 17 . Selahattin Bey'in mektubunda bahsettii hususlar gerekten dndrc olup, manda isteini merulatrmak amacyla konuyu meclise gtrmeye almaktadrlar. Ermenilere toprak verme konusunu mnakaa edilebilir bulmalar ise byk bir talihsizliktir. Ali Fuat Paa'nn 14 Austos 1335 tarihli telinde, stanbul'dan gelen manda ile ilgili rapordan sz edilirken,18 Mustafa Kemal Paa
17 ATAE, Atatrk zel Arivi, Kls. 17, Dos. 38-1A-50, Fih. 5, 5-1. 18 ATAE, Atatrk zel Arivi, Kls. 1, Dos.2, Fih. 43.

KADR KASALAK

ise, Ezurum'dan gnderdii 16 Austos tarihli yazda Sadrazam uyararak milli harekete kar dmanca tavrn srdrlmemesini istiyor, yaplmas gereken eyi de yle ifade ediyordu: "Gerektir ki vatan ve ulusun kaderi ierde ve darda sesini duyurmak ve sz sahibi olmak, milli iradeye dayanmak ile olur. zellikle mandaterlik konumalar balayal beri btn devletler ve uluslar hakkmzda verilen kader buyruunda ancak ulusumuzun sesini iitmek istiyorlar. Kurtulu ruhunun evresinde toplanan btn ulusun ilkesi; vatann btnl, Ulusun bamszl, saltanat ve halifeliin korunmasdr"! 9 . Ali Fuat Paa'nn 17 Austos 1335 tarihli, Mustafa Kemal'e gnderdii bir baka telinde; "Bir yardm eklinde Amerika'ya taraftar olursak ve bunu Vilyat- arkiyye Kongresi, Milli Kongre, bir arzu gibi; telgrafla hkmetimize bildirirse, Wilson'un Amerika kongresine kar gzel bir dayanak noktas olacaktr" 20 deniyor ve stanbul' da pek ok aydnn buna taraftar olduu belirtiliyordu. Ayrca bir rapor hazrlandndan da sz ederek, Anadolu'nun byle yapmas faydal olacaktr deniyordu. Daha sonra telde, Anadolu'nun bunlar iyice dnmesini ve Amerikan kongresi'nin Wilson'u dinlemek zere olduu belirtilirken, bu almalarn gayesinin, "...milletin birlii, vatann btnl, istikll ve hakimiyetin korunmas" olarak ifade ediyordu. 21 Telde alnan bilgiler gayet enteresandr. Bu bilgilere baklrsa manda yanllar yalan yanl pekok bilgiyi bile kullanmaktadrlar. Her nlerine gelen Amerikaly da yetkili kii olarak gryorlard. 17 Austos tarihli ikinci telde de, "Amerikan mandas ile raporun yolda olduu ve Amerikan tahkik heyetinden iki kiiyi Sivas'a gnderip milletin arzularn renmeye ikna ettik deniyordu. Ayrca byle bir mlakatn faydal olaca da kaydediliyordu" 22 . Kzm Karabekir Paa bu durumu yle anlatyordu: "Artk sinirleniyorum. Amerika Tahkik Heyeti'yle benim grmekliim mmkn olsa da bu manda iinden onlar da vaz gese! ok dndm. imdiye kadar
19 20 21 22 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S. 77, Eyll 1978, s. 40-45. Atatrk, a.g.e., s. 125. A.g.e., s.125-126. , J Kazm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul 1969, s. 119.

S V A S KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

195

manda hakkndaki muhaberata bu ifreyi de ilave ederek cereyann ald istikametten korkmaya baladm" 23 . Kzm Karabekir Paa, korksa da, endielense de, manda yanllarnn haber ve etkileme faaliyetleri sryordu. Ama Anadolu'daki milli hareketi anlatabilmek iin gayet titiz davranyorlard. Kzm Karabekir Paa'ya ve Amasya Frka Kumandanlna ekilen 23 Austos tarihli telde, Ali Fuat Paa'dan alman bilgilere yer verilerek yle deniyordu; "Fuat Paa'dan aldmz bir ifre de stanbul'daki Amerika Heyeti namna bahriye zabiti (Mister Braun) n Ankara'ya muvasalat edildii ve oradan bizimle grmek zere Sivas'a hareket edecei bildirilmektedir. Mmaileyhin mntka-i lileri dahilinde her trl teshilat ve misafirperverlie mazhariyeti ve geecei yollardaki halk ile temasn mnasip surette tanzimi ve refakatna mutemet ve muvafk ehas tayin hususlarnda himmet ve gayretleri rica olunur" 24 Bu haberlemeler srerken Sivas'ta yaplacak kongrenin hazrlklar da sryordu. Hazrlklar srasnda Sivas valisi Reit Paa, kongrenin toplanmamas yolunda stanbul'dan gelen basklar Mustafa Kemal'e yanstyordu. Mustafa Kemal ise, Sivas'a gnderdii telgrafta endie verici ve halk korkutucu aklama ve konumalardan saknlmasn istiyordu. 25 Onbirinci Kafkasya Frka Kumandan 21 Austos 1335 tarihli yazsnda ngilizlerin yaptklar faaliyetleri hakknda 34. Alay Kumandanna u bilgileri veriyordu; "1- ngilizlerin stanbul'da bir hafiye tekilat varm. Bu maksatla Anadolu vilayetine de klliyetli para gnderiyorlarm. 2- ngilizlerle Franszlarn aras pek ziyade akm. Artk Fransa ve Amerika ngiliz ilerine pek lkayd kalmyorlarm. Buna nazaran Anadolu'ya vaki bir ngiliz istilasnn tatbikine pek ihtimal verilmiyor. 3- ngilizler Trkiye-meselesine ve mandasna Britanya mparatorluunun meselesi nazaryla bakyorlar. Paris'te Amerikal Binba Rawndal bir fikr-i insaniyetkrane ile Amerika Trkiye mandasn kabul edecektir". 26 Telgrafn devamnda 16 Austos tarihli Figaro gazetesindeki makalenin zetini veriyordu.
23 24 25 26 A.g.e., s. ATAE, Atatrk, ATAE, 119. Kls. 328, Dos.4,Fih.91. Nutuk C.III, Belgeler, (Belge no: 444), s.24. Kls. 415, Dos.10-1, Fih.54-

196

KADR KASALAK

Manda konusunda ilgin mektuplardan biri de smet Bey'in (nn), 27 Austos 1919 tarihli mektubudur. smet Bey, Kzm Karabekir Paa'ya gnderdii mektupta; stanbul'daki siyasi durum hakknda bilgi veriyor ve hkmet yelerinin ngiliz dnceli olduundan sz ediyor, yle devam ediyordu; " . . . Vaziyeti hariciyeye gelince Amerika Heyeti burada herkesle temas etmi idi. imdi stanbul' da belli bal iki cereyan vardr. Amerika, ngiliz taraftarl, ngiliz taraftaran Hrriyet ve tilf, Trke stanbul Gazetesi, Adil Bey ilh... Mtebakisi Tevfik Paa dahil olduu halde Amerika muvaeneti taraftardr. Evvelce Amerika'nn kabul etmesi pek pheli olduu iin ngilizler sakin idiler. Halbuki tahmin hilafna olarak, Amerika' da Trkiye'ye gelmek iin temayl artm, neriyat balam olduu iin ngilizlerde de tela artm stanbul'da propogandaya baladlar. Taraftarlarn hkmet ile beraber krklyorlar. stanbul'un baz mahallerine beyannameler bile datmlar; "ngilizleri isteriz" diye . . . ngilizlerin emeli bu esnada memlekette, Amerika heyetinin tahkikatn ve temaylatn iptal edebilecek cereyanlar izhar ve ilan ettirmek, bu suretle bir defa Amerika iini suya drdkten sonra yine bildiklerini yapmaktr diye tahmin olunuyor. Korkuluyor ki btn Asya'y eline geirmi olan ngilizler, yegane kabiliyeti harbiye ve ihtilaliyesi olan Trkiye'yi elinde bulundurarak tamamen rtp mahvetmek isteyeceklerdir. Eer Amerika'nn gelmesi suya derse, ngilizler iin bugnk taksim vaziyetini tevsi etmekten baka yaplacak bir ey yok gibidir ki, ngilizlere dierleri bu hususta muavenet edecekler, muhalefet etmeyeceklerdir. Eer Anadolu'da halkn Amerikalla herkese tercih ettikleri zemininde Amerika milletine mracaat edilse pek ziyade faidesi olacaktr deniliyor ki ben de tamamiyle bu kanaatteyim. Btn memleketi paralamadan bir Amerika'nn murakabesine tevdi etmek, yaayabilmek iin yegane ehven are gibidir" 27 . smet Bey'de ehven are olarak Amerikan mandasn grrken, Mustafa Kemal'in bu mektuptan haberi yoktur ama Austosun son gnlerinde Erzurum'da en ok megul olduklar konu manda meselesidir. Bir gece manda konusu tartlrken Mustafa Kemal, "-Hayr paalar, hayr beyefendiler, hayr hayr, hanmefendiler hayr, manda yok,.. Ya istikll, ya lm v a r . . . " diyor daha sonra yle devam ediyordu; " Amerikan mandas diye rpnanlar, dman igali altnda bulunan sinirleri ve zaaflar ile bu millete ve bize inanmayanlardr.
27 Karabekir, a.g.e., s. 172.

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

197

Bizim macera ve hayal peinde kotuumuzu sananlardr. Eer, bunlar Anadolu'nun ve Trk milleti'nin hakiki hissiyatn bilseler, bizim mesaimizin hedefini kavrayabilseler, Erzurum Kongresi'nin mukarreratnn nasl bir vicdan milli mahsul olduunu takdir edebilseler bu sakin fikillerinden dolay hicap duyarlar. Bunlar, mitsizlik ve bozgunculuk iinde realitelerden uzak olarak yaayan ve ne yapacaklarn, ne yaplmakta olduunu bilmeyen insanlardr" 28 . Mustafa Kemal, Hseyin Rauf Bey, Heyet-i Temsiliye'nin baz yeleri, karargah ve kongreye katlacak delegelerle birlikte 29 Austos'ta Erzurum'dan Sivas'a hareket ediyordu. Kafalarndaki en nemli sorun da manda sorunuydu. Heyet binbir glkle 2 Eyll akam Sivas'a varr. 3- KONGRE NCESNDE BASNDA TARTMALAR Manda konusunun en geni biimde tartld Sivas Kongresi' nden nce bata stanbul basn olmak zere Trk basnnda da konu tartlmaya devam etmitir. Aa yukar her gn stanbul basnnda manda ve himaye ile ilgili makale kmtr. Erzurum Kongresi'nin sona edii gn, Yirminci Asr gazetesi "Amerika m, ngiltere mi?" balkl makalesinde; gazetelerin mandaterlik konusunda ikiye ayrlmasnn kamuoyunda kesin bir karar verilememesine, bu konuda bilgi edinemediimize deinilerek, devletler hukukunun imdiye kadar kaydetmedii bu kelime iyice renilmedike, bu konudaki tartmalarn yarar salamayaca kaydediliyordu"29. Ayn gn Vakit'te Ahmet Emin Yalman, "stiklli savunanlar, pire iin yorgan yakmakta mahzur grmeyen komiteci ruhlu milliyetperverler" olarak sularken 30 ertesi gn ayn yazar, "Stten Az Yanan" adl bayazsnda; "Amerikallar raz etmenin bize dt, mzaherete muhta isek bile, bunu biz isteyelim, bize kendilerini kabul ettirsinler, diyenlerin yanl muhakeme yrttkleri"ni yazyordu.31 10 Austos 1919 tarihli Memleket "Manda stermiyiz?" adl smail Hami imzal bayazsnda "Gazetemizde atmz manda msabakasna cevaben gelen mektuplar okuyalm, Anadolu'nun saf
28 Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber, C.I, Ankara 1986, s. 19229 ATAE, Kls. 78, Dos.290, Fih.7-2. 30 Namk Ambarcolu (Toplayan), Mtareke Yllarndan Vesikalar, Ahmet Emin Yalman,rn Mtareke Devrinde Yazdklar, Vakit Kitabevi 1946, s. 11. 31 H. Nait Ulu, Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava, 1973, s. 95.

198

K A D R KASALAK

kalbini yoklayalm..." diye balayan yazda "stanbul'un tannm belirli sayda kiilerin dnda btn milletin arzusu tam ve mkemmel bir istikllden baka bir ey deildir..." 32 diyordu. Grld gibi konu o kadar gncellemitir ki, manda konusunda msabaka bile almtr. Konunun kamuoyuna maledilmeye alld da bellidir. 10 Austos 1335 tarihli Trke stanbul gazetesinde Sait Molla, Londra'da kurulan Osmanl-ngiliz Cemiyeti'ni verken" ayn gn Peyam'da Ali Kemal Bey'de; "Amerikan mandasn isteyenlerin, sra ngiltere'ye gelince "istemezk!" diye feryat ettiklerini uzun uzadya anlatyordu. 34 Ertesi gn leri gazetesinde Celal Nuri Bey, "Emperyalizm" balkl yazsnda; " . . .Cemiyet-i Akvam, kendini idare edemeyen milletlerin hrriyetlerini kabul ediyor. Biz de bir siyasi, iktisadi mzaherete nail olalm o zaman kendimizi idare edebiliriz" diyerek35 manday st kapal savunuyordu. 12 Austos 1919 gnl stanbul gazetelerinin pek ou, Amerika Tahkik Heyeti Bakan Dr. Crayne ile stanbul Belediye Bakan Cemil Paa'nn grmelerinden bahsetmektedirler. Dr. Crayne'in, "mandann korkulacak birey olmadn millet arzusu istikametinde Cemiyet-i Akvam karar ile her zaman deitirme imknna sahip olduu" grne yer verirken Cemil Paa'nn; "ngiltere veya Amerika' nn yardmna muhtacz" dediine yer veriliyordu.36 v 13 Austos'ta Vakit'te Ahmet Emin (Yalman) Bey, Amerikan mandasn savunurken, Amerika'yt ve Amerikallar tanmann icap ettiini kaydediyor, tanmayanlara, da "onlar kolayca ikna edecek bir misal varsa o da Amerika'nn Filipin'de ve Kba'da takip ettii siyasettir" diyordu. 37 13 Austos 1335 tarihli Sabah'ta, Anadolu'daki milli harekete atlrken38 Trke stanbul'da Sait Molla, "ngiliz taraftar" olduunu aka belirtiyordu.39 14 Austos'ta mehur ngilizci olarak bilinen Alemdr, "ngiltere'nin muhibbi Sultan Mehmet Han Hazretlerinin Morning Post Ga32 33 34 35 36 37 38 39 Memleket, 10 Austos 1335, ATAE, Kls. 78, Dos. 290. Fih. 9. Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl 2, Ankara 1984, s. 46. Peyam, 10 Austos 1335. leri, 10 Austos 1335. mer Sami Coar, stikll Harbi Gazetesi, 13 Austos 1919. Ambarcolu, a.g.e., s. 12ATAE, Kls. 78, Dos.290, Fih.12-5. Trke stanbul, 13 Austos 1335-

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

199

zetesi'ndeki beyanat, ngiltere'de son derece iyi bir tesir yapt. Dnyann en adil ve namuslu, en hametli devleti olan ngiltere ile zavall vatanmzn eski satvetini elde etmek iin aralanda siyasi bir mukarenet kurulmas iin meslei malum olan Alemdar'n da orbada bir tuzu bulunursa ne byk bahtiyarlk" eklinde grlerini aklyor40 bir kez daha ngiliz himayesini savunuyordu. 18 Austos 1335 tarihinde Sulh ve Selmet Frkas yaynlad teblide, "Mandann mzaheret kelimesi ile tercme edilip zehir gibi aclnn hafifletirilmek istendii" belirtilirken; Zaman gazetesinin Tevfik Paa ile yapt mlakata ou gazete yer veriyordu.41 Manda konusunda Tevfik Paa unlar sylyordu: " - Trkiye zerinde bir manda konaca meselesi henz bir rivayetten ibarettir. Sulh konferans bu mesele ile henz uramamtr. Manda meselesi hakkndaki kanaatime gelince, manda ister vesayet, ister himaye manasna kabul edilsin bir milletin istiklli ile kabili telif deildir Manda istiklli ihlal eder. Binaenaleyh Trkiye'ye bir mandater tayini istemek hi bir surette doru olamaz. Yok, manda muavenet manasna alnr da istikllimize halel getirmeksizin uygulanrsa o vakit bizce kabule yan olabilir. 42 Ayn gn Albayrak, "Vilayat arkiyye Ermenistan Olamaz" balkl yazsnda Ermeni ve Rum faaliyetleri hakknda bilgi verirken Erzurum Kongresi beyannamesini yaynlyordu.43 Alemdar yine Amerikan mandasna kar karken, "Amerika mandater olacaksa, Trkiye hi bir lkenin mandasn kabul etmesin daha iyi" diyordu. 44 21 Austos tarihli stikll'de Rauf Ahmet, "Manda Meselesi" balkl yazsnda; "Hibir mzaherete muhta olmadmz ve istikllden, hatta istiklli tamdan baka bir eyi kabul olunmayacan iddia edenler phesiz ekalliyettedir" diyordu. 45 22 Austos'ta Alemdar, stikll'e cevap verirken "Amerika deil, ngiltere!" derken, Sabah gazetesi de stikll'e verdii cevapta; "Amerika'y neden istemediklerini" aklyordu.46
40 41 42 43 44 45 46 Alemdar, 14 Austos 1335. Coar, stikll Harbi Gazetesi, 18 Austos 1919. A.g.e., s.l. Albayrak, 18 Austos 1335. Sarhan, a.g.e., s. 58. stikll, 21 Austos 1335. Sabah, 22 Austos 1335.

200

KADR KASALAK

24 Austos'ta kan gazetelerin pek ou manda ve himaye konusuna deinirken, bu konuda birbirlerini sulamay srdryorlard. Tasvir-i Efkr, "Manda Meselesi" balkl epey uzun olan bayazsnda; Gazetelerin Amerikan mandas ve ngiliz himayesini tartmalarnn faydal olduundan sz ederken, "bu meseleyi iyi idare edemedik" demektedir.47 Manda ve himaye tartmalar stanbul basnnda kyasya devam ederken, Anadolu basnnn o devirdeki belki Erzurum'daki Albayrak' tan daha gl sesi Kastamonu'daki Aksz idi. Aksz gazetesi daima bamszlktan yana olmu manda ve himaye konusunu tartmaya deer bile bulmamtr. 24 Austos 1335 tarihli bayazar Hsn imzas ile yaynlad "Mandadan evvel stikll" adl bayazsnda Aksz zetle; Mandann mnakaa edilmesini istemediklerini belirten yazar, stanbul basnn sulayarak, manda kabul edelim mi, etmeyelim mi? mnakaasna bile girilmeden tartmalarn kimi tercih edelim noktasnda toplandn tenkitle yle devam ediyor: " . . .Trkn kitabnda her muhabbetten stn ve her medeniyetten ve her trkden daha cazibeli bir kelime var; stikll! Evet en cra kylere gidilsin ve en cahil kyl ile konuulsun onun ruhunda bir istikll ateinin yand onun gzlerinde bir istikll ulesinin parlad grlr..." Daha sonra Hsn Bey, yazsn u ekilde bitirmekteydi; " . . . Biz insani muavenetlerini ibzal edecek bintrl sevaik tahtnda darsnda dolap ierisine bir trl giremediimiz medeniyet ehrinde bizi gezdirecek bize rehberlik edecek ve bu rehberliinde bir menfaati maddiyesi olmad halde srf insan bir vazife ifa etmekle mftehiz olacak bir mzahir tasvir ediyoruz. Yoksa istikllimize yan gzle bakan bir mzahiri velev bizi hazinelere gark etse ve u bir iki asrlk uzun terakki yolunu bize be on senede katettiriverecek bile olsa istemeyiz. stikllimizden zerre kadar fedakarla raz deiliz, buna rza gsterecek hi bir Trk yokdur, hatta byle bi ey aklna getirenlerin dnyada dinlese bile ahrette ecdadmzn kahar ve mntakim eli yakalarndadr". 48 Aksz, aka istiklli savunurken, 25 Austos tarihli Vakit' te "ngiltere ve Biz" balkl makalesiyle Ahmet Emin Bey, yine Amerikan mandasn savunurken 49 ertesi gnk Alemdr'da Refi Cevad,
47 Tasvir-i Efkr, 24 Austos 1335. ATAE, Kls. 78, Dos. 290, Fih. 19. 48 Aksz, 24 Austos 1335. 49 Ulu, a.g.e., s. 97-98.

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

201

"ngiltere ve Trkiye" adl bayazsnda; "Aman frsat karmayalm" derken yine ngiltere'nin mzahereti savunuluyordu.50 Zaman gazetesinde "Vatan Mefhumu" adl bayazs ile Yahya Kemal, "Bu ehre girmek iin Fatih'in her topuna doksan manda komutuk. imdi koca saltanat bir mandaya deieceiz!.." diyerek manda yanllar ile alay ediyordu. 51 Sivas Kongresi'nin toplanna kadar Vakit, stikll, leri gibi gazetelerde aa yukar her gn Amerikan mandas savunulurken; kdam, Tasvir-i Efkr, Zaman'la birlikte zellikle Anadolu basn bamszl savunmutur. Peyam, Sabah, Alemdar, Yeni stanbul ise, ngiltere'nin himayesini benimsiyolard. Bu tartmalarda en ok dikkati eken noktalardan birisi, btn gazetelerin ncelikle bamszlk fikrini savunmalardr. Bamszla ulaabilmek iin de manda veya himaye isteklerini ileriye srmeleridir. Bamszlk dncesinde olan aydm ve idareciler ile Trk halkr manda ve himaye nerileri ile hi ilgilenmedikleri gibi bu dncelere iddetle kart tkmtlardrr. Dikkatimizi eken bir baka nokta da, sanki manda veya himayeye karar verilmi de sadece hangi lkenin tercih edilecei konusu sz konusu imi gibi tartmalarn arl bu noktaya kaymtr. Asl amacn, bu tr dncelere taraftar kazanmak olduu grlmektedir. Paris Bar Konferans'nda Trkiye hakknda kesin bir karar verilmemi olmasna ramen manda veya himayeyi nerenlerin teslimiyeti bir dnceden hareket ettikleri grlmektedir. Tartmalarn stanbul basnnda geni bir biimde yaplmasnn tabi bir sonucu olarak, manda ve himayeye en ok taraftar da stanbul'daki aydn ve idarecilerdir. Anadolu'daki aydn ve idareciler ile Trk halknn hemen hemen hepsi bamszlk dncesiyle hareket ederken, basnda bu dorultuda hareket etmitir. Milli kongreler de bu dncenin eseri olmutur. 4- KONGREDE MANDA KONUSUNUN TARTIILMASI Sivas Kongresi 4 Eyll 1919 gn saat ondrtte Sivas Lisesi salonunda almt.' Mustafa Kemal Paa, davet sahibi sfatiyle bir a konumas yapmt. Mustafa Kemal, ilk gnn nasl getiini u cmlelerle zetliyordu: "lk al gn olan 4 Eyll gnyle beinci altnc gnlei, yani gn, ttihat olmadmz isbat iin ye50 Alemdar, 26 Austos 1335. 51 Coar, a.g.e., 30 Austos 1919, s. 2.

202

KADR KASALAK

mim etmek gerektiinden, yemin fopmi hazrlamakla, Padiah'a ariza (sunulacak yaz) yazmakla ve kongrenin al dolaysiyle gelen telgraflara cevap vermekle ve bilhassa kongre siyasetle uraacak m, uramayacak m konusunun miinakaasiyle geti". Sivas Kongresi manda mzakeresine, 8 Eyll 1919 Pazartesi gn saat 14.30 da balamt. Kongrede konunun mzakeresine balamadan nce gelen eitli tebrik telgraflar okunmutur. Bu telgraflar 13.Kor. Kurmay Bakan Halid Bey, ile Yusufeli Hukuk- Milliye Cemiyeti Reisi Ahmet Bey tarafndan ekilmi olup kongreyi tebrik ediyorlard. Bu telgraflarn okunmasndan sonra manda ile ilgili teklif hzari Encmeninden (Hazrlk Komisyonu)* geerken muhtrann okunmasna geilmitir. Muhtrann okunmasndan nce Mustafa Kemal, bir aklama yapmt. Mustafa Kemal aklamasnda u grlere yer veriyordu; "Bu raporda mesel Mr. Browne'den** bahsedilmekte ve ellibin amele ordusu getirileceini sylediini zikretmektedir. Efendiler, Mr. Brovvne; "Ben hi bir sfat- resmiye ile grmyorum tamamiyle hususi bir surette gryorum" diyor ve hatta Amerika'nn manday kabul edeceini deil, belki etmeyeceini sylyor! Onun iin szleri Amerika namna deil, kendi namnadr; bu husus nazar- dikkate alnmaldr. Fazla olarak Mr. Browne'n ifadesine nazaran mandann ne olduunu kendisi de bilmiyor! Manda, siz ne derseniz, odur! diyor" .. . " 5 2 . Bu aklamadan sonra Mustafa Kemal, oturuma on dakika ara vermiti. Mustafa Kemal'in oturuma ara vermesi aklamalarna da baklacak olursa kulis iin ara
* hzari Encmeni (Hazrlk Komisyonu): Mustafa Kemal ve arkadalar daha Sivas'a gelmeden nce delegeler tarafndan kongrede konuulacak konular (gndemi) tesbit eden komisyon olduu tutanaklardan anlalmaktadr. nk kongrede byle bir encmen kurulmamtr. Bu encmen; smail Hami Bey (st.), Fazl Paa (st.), Bekir Sami (Sivas), Osman Nuri (Bursa) ve kr (Afyon) beylerden olumutu. ** Burada sz edilen Amerikal gazeteci, Cihicago Daily Nevvs'in muhabiri olan Louis Edgar Browne'dr. stanbul'daki manda yanllar manda konusunu tetkik iin gelen Amerikan Tahkik komisyonundan Charles R. Crane'i Sivas kongresine davet etmitir. Zaman olmad iin onun yerine kongreye Louis Edgar Browne katlmt. Amerikal gazeteci Sivas Kongresi'nden nce Mustafa Kemal ile de grmtr. 7 ay Trkiye'de kalan Browne daha sonra Paris'e dnmtr. Anadolu ve kongre ile ilgili bilgileri basna yanstamamtr. Nedeni; onun ifadesiyle "Harp iinde rastladm en insafsz sansr" den dolay ("Sivas Kongresinde Amerikal Bir Gzlemci", Son a Dergisi, S. 19, Yl: 1965, s.4-7). 52 Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1986, s. 47.

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

203

verme ve dnme iindir. Mazhar Mfit Kansu'ya gre de; "Mustafa Kemal muhtra sahiplerini ve delegeleri konu hakknda dnmeye sevketmek iin oturuma ara vermiti" 53 . Manda ile ilgili oturuma gemeden evvel Hazrlk Komisyonu (hzari Encmeni) ve hazrlanan muhtraya dnelim. Bu encmen kongrede konuulacak konular tesbit etmiti. Kongrede u hususlar grlecekti: "a. Manda meselesi, b. Kuvva-i Milliye Tekilat, c. Kongre heyetinin mali durumu, d. Hari ile mnasebetlerin tesisi, e. stanbul' daki hkmetin drlmesi, f. Seim yaplmasnn temini, g. te ve dta propaganda yaplmas" 54 . Bu gndem maddelerinden manda meselesi zerinde kesin anlamaya varlamam, konunun zm kongreye braklmt. Manda meselesi ile ilgili muhtrann hazrlanmas smail Hami Bey'e verilmitir. O da bu muhtraya baz ahsi dncelerini ilave etmitir. ksma ayrlan muhtrada manda ile ilgili daha ok u grlere yer verilmiti: "2. Ksm, manda meselesi: Burada mandann gerekliliine dair balca nedenler ve mandann yatarlar belirtiliyor ve mandann tanm yaplyordu. 3. Ksm, Mandann artlar: Burada mandatere teklif edilecek artlar sralanmtr. Bunlar; a. Bir manda komisyonu tekili, b. Mandaterin memleketin igal edilmi ksmlarnn tahliye edilmesinde yardm etmesi, g. Mandann muayyen bir zaman ile tahdidi, h. Mandada milliyet esasnn kabul. 1. Devletin tarafszlnn temini, m. Rum ve Ermeni asll Amerikallara Trkiye'de vazife verilmemesi, o. Devletin haricen temsil hakknn bekas, r. Trkiye'nin Cemiyet-i Akvam'a girmesinin sebeblerinin hazrlanmas" 55 . Muhtrada halkn tepksini ekecek hususlar zerinde (d. Adli istikllin masuniyeti, f. Mali istikll, p. Patrikhanelerin ait olduklar memleketlere nakli v.b.)* de hassasiyetle durulmas ilgi ekicidir. Esasen muhtradaki hususlarn mandater bir devlet tarafndan ilk bakta
53 Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne kadar Atatrk'le Beraber I, An1986, s. 240. 54 Mine Erol, Trkiye'de Amerikan Mandas Meselesi, Giresun 1972, s. 88. 55 demir, a.g.e., s. 50-51. Erol, a.g.e., s. 88-89, Sabahattin Selek, Milli Mcadele, Ulusal Kurtulu Sava, C J , stanbul 1970, s. 289. * Daha geni bilgi iin bkz. Erol, a.g.e. kara

204

KADR KASALAK

kabul mmkn grlmemektedir. Manda yanls^Trk aydn ve idarecileri bamszl pek etkilemeyecek manda ynetimi istenmektedir. Nitekim tartmalarda bu yndedir. Kongrenin beinci gn, aradan sonra saat 13^50 de ikinci celse (oturum) alr. Reis Vasf Bey'e sz verir. Vasf Bey; Hami Bey'i muhtrasnn ksmdan meydana geldiini bahisle mandann eitle i zerinde durmutu. Vasf Bey'in bu konumasndan sonra muhtrann teklif encmeninden geip gemedii konusunda tartma olmu, Hami Bey; "muhtray ihzari encmeni adna muhtray hazrladn, ihzari encmeninden Mehmet kr ve Osman Nuri Beylerin zabtn tut f uunu" belirtmiti. smail Fazl Paa'da bu muhtra zerinde Bekir Sami Beyle ittifak ettiklerini beyan etmiti. 56 Bu tartmalardan sonra Karahisar delegesi kr Bey sz ald. kr Bey yle diyordu: " . . . manda ve istikll" denildi ve bunlardan birinin kabul kongreye brakld. Ondan sonra biz bugn bulunduumuz vaziyete nazaran herhalde bir mzaherete muhtacz denildi. Memlekette ne fen, ne sanat ne para var; binaenaleyh elbette bir muavenete ihtiyacmz var. Bu itibar ile mzaheret lzumuna kani olduk; ve mzahirin en muvafk kim olacan dndk. Mevcut drt devletin hangisinin muvafk olacam hesap ettik. ngiltere'yi kabul edecek olursak, arabamz srkler. Fransa maliye itibariyle msait vaziyette deil; kendisi muhtac- himmet, talya'nn Anadolu'daki ihtirasat manidir dedik ve binaenaleyh en muvafk devlet olarak arkta istil politikas dnmeyen Amerika'y kabul ettik" 57 . kr Bey'den sonra konuan Vasf Bey manda konusundaki acelesini yle ifade ediyordu; "Bir kere esas itibariyle manday kabul edelim de erait hakknda bilahere grrz" 58 . Anlalan Vasf Bey, konuyu bir olup bittiye getirip zmlemek istiyordu. Tartma tekrar konunun encmende grlp grlemeyecei noktasna dner. Fazl Paa, "-Bekir Sami Bey'in fikrine itirak ederim; Kaybedecek vaktimiz yoktur. Esasen mesele de basitlemitir; Tam istikll mi yoksa manda m kabul edeceiz"59. Hami Bey ve Ahmet Nuri Bey'de bu fikre itirak ettiklerini belirtir. Erzuum Kongresi delegesi ve Heyet-i Temsiliye yesi Raif Efendi sz alarak unlar syledi:
56 57 58 59 demir, a.g.e., s. 48-49. A.g.e., s. 50. A.g.e., s. 52. A.g.e., s. 53.

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

205

"Raif Efendi - . . . Bendenizde mzakerenin devam taraftarym . . .Mesel Vasf Bey biraderimizin bir teklifi var; bir kere mandann esas itibariyle kabul edilip edilemeyecei taayyn etmelidir. Her eyden evvel bunu halledelim. stiklliyet ile manda arasnda ne fark vardr? daha dorusu manda tabirini kullandmz zaman artk istiklliyet tabirini kullanamayacaksak, manday kabul etmee burada karar verelim. Evvela bu meseleden bahsedelim. Hami Bey ve Bekir Sami Bey biraderlerimizin istikll aleyhindeki szlerinden anlyorum ki, kendileri manda ile istiklliyeti birbirine kartryorlar. Zannedersem, "manday kabul edelim, istikllden bahsetmeyelim!" demek istiyorlar; Hami bey Cemiyet-i Akvamca ayan kabul baz eyler not etmiler; halbuki bendeniz manda tabirini kullanmakta bir ihtiya grmyorum. Bu tabirin yerine istiklliyet kelimesi kabul edelim... Bendeniz fikrimce manda tabirini kullanmakla istiklli kullanamayacamzdan her halde bu manda tabirini reddetmeliyiz"60. Raif Efendi'nin ok ak bir biimde manday reddetmesi delegeler ve manday savunanlar zerinde de olumlu tesir etmitir. Raif Efendi' nin arkasndan sz alan smail Fazl Paa fkelenmi ve yle diyordu: "...Biz manday kabul ediyoruz da, istiklli istemiyoruz demedik! Eer maksadmz bu ise, her mz de hain-i vatan telakki ederim! Manda demek, siyaseten olmaktan ziyade iktisadan memleketin imar ve ils iin lazm gelen muavenet ve mzaheret demektir... stikll-i siyasi, adli ve malimiz baki kalacaktr. Mandater buraya bir il ve imar programiyle gelecekti; ite bizim istediimiz manda budur" 61 . Fazl Paa'dan sonra sz alan Bekir Sami ve Hami Beyler smail Fazl Paa'nn grlerine itirak ettiklerini belirtirken, mnakaa gittike uzamtr. Refet Bey, manda lehine konumasn srdrrken tekrar u soruyu sorar: "Bu muhtra muhteviyat Heyet-i Umumiye'ce mzakereye vazedilmi midir? " bunun zerine, "Fazl Paa -Su-i tefehhm mucip olduundan (yanl anlaldndan) biz mz bu muhtray istirdat ediyoruz (ekiyoruz), keenlemyekn addettik! Reis Paa - Muhtra istirdat olunmutur" 62 . Muhtrann bu ekilde ekilmesi sonucu manda tartmalarna son verilirken, Refet Bey, tekrar konumaya balamtr. Refet Bey'
60 A.g.e., s. 53-54. 61 demir, a.g.e., s. 62 A.g.e., s. 55. 54.

206

KADR KASALAK

in konumasn ok uzun yaparak sz uzatmas konunun tekrar tartlmasna neden olmutur. Bu uzun konumay Bakan Mustafa Kemal'in kesmemesi tartmann uzamasnn bir baka nedenidir. Refet Bey'in bu konumas, aresizlik iinde k yolu aramaktan ok, mcadeleyi brakp teslimiyeti dnceyle hareket etmekti. Sivas Kongresi'nde manda ile ilgili tartmalar* 8 Eyll gnnde devam ederken, ertesi gn leden sonra saat ikibuukta balayan oturumda tekrar ele alnmtr. B konuda ilk konumay yapan Bekir Sami Bey, "-Manda ve mzaheret kelimeleri hakknda Teklif Encmeniyle heyet-i umumiye de cereyan eden mzakereler, mahiyet-i kelimeyi tayin etmitir; tensip buyurulursa artk mzakere kfidir; Erzurum Kongresi'nin kabul ettii eklin reye vazm rica ederim" 63 szleriyle tartmay hem ayor, hem de bir bakma kapatyordu. Erzurum Kongresi'nin yedinci maddesi aynen kabul edilirken Rauf Bey, konumaya balamt. tilf Devletleri'nin Almanya ve Trkiye hakkndaki dndkleri hakknda bilgi vererek yle devam ediyordu konumasna; " . . . b u tehlike karsnda memleketimize kar en bitaraf vaziyette bulunan Amerika'nn mzaheretini kabule mecburuz. Ben bu kanaatteyim" 64 . Daha sonra Amerikal gazeteci Mr. Browne ile grmeleri hakknda bilgi veriyordu. Rauf bey konumasn u szlerle tamamlyordu; " . . . Biz Amerika'y aktan aa istersek, hkmet-i merkeziyemizin bizi vatan ve milleti satmakla itham edeceini anlattm; onun iin evvela bir hkmet-i merua ve sonrada bir meclis-i mebusan olduunu syledim. Bunun zerine reayamzn be senedir aleyhimizdeki propagandasndan bahsettim ve bu cereyan- efkr tashih iin Amerika kongresinden memleketinizi tetkik edecek bir heyet davet edin, dedi. Binaenaleyh ittifak- r ile byle bir telgraf yazp yle bir heyet davet etmekliimizi teklif ediyorum. Bu telgrafta kati karar verilmezden evvel memleketimize gelip bir kere hakikati grmelerini rica etmeliyiz. Bunu heyet-i liyenize arzediyorum" 6 5 .
* Biz burada manda ile tartmalarn tmne yer vermedik. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz: Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Atatrk, Nutuk, C.I. 63 A.g.e., s. 73. 64 A.g.e., s. 74. 65 A.g.e., s. 74-75.

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

207

Rauf Bey'in bu teklifi kabul edilerek, manda meselesi Amerikan Senatosu'na bir mektup yazlmas ile kapanrken, sadece mektubun kimin adna yazlaca hakknda ksa bir tartma olmutur.* Sivas Kongresi'nde manda meselesi yukarda da ifade ettiimiz gibi uzun uzadya tartlm, kimi manday savunurken kimi kar km, delegelerin byk bir ksm kesin tavrlarn ortaya koyamamlardr. Tutanaklara bakldnda manda fikrini savunan belirli kiilerin konutuu grlmektedir ki, Bekir Sami, smail Hami, Vasf, Refet Beylerle, smail Fazl Paa bunlarn bandadr. Bu kiiler dnda bir ka delege de kararsz biimde Amerikan mandasn destekler grnmtr. Mandaya kar kan ok fazla grnmemekle birlikte Raif Efendi, Ahmet Nuri Bey ve Mustafa Kemal ilk akla gelenlerdi. Ahmet Nuri Bey, aka; " . . .evvela manda kelimesinin katiyen reddini talep ediyorum" diyordu. Mustafa Kemal'in kongre bakan sfatyla manda konusunda sessiz kalarak muhtra geri ekilmesine ramen konumalar kesmemesi eitli yorumlara neden olmutur. Mustafa Kemal'in imdiye kadar yaptklarna, szlerine hareket tarzna ve Mazhar Mfit Kansu'nun Tbbiyeli Hikmet ile ilgili anlattklarna bakacak olursak byle bir tereddde hi bir zaman yer yoktur. Kongreye stanbul delegesi olarak katlan tbbiye rencisi Hikmet (Hikmet Giresunlu)** kongre gnlerinde bir akam sorar; " Paam murahhas bulunduum tbbiyeliler beni buraya istikll davamz baarmak yolundaki mesaiye katlmak zere gnderdiler. Manday kabul edemem. Eer kabul ede* Mektubun tam metni iin bkz: Akdes Nimet Kurat, "Sivas Kongresi ve Amerikal Gazeteci Edgar Louis Browne", Son a Dergisi 1963, S. 14, s. 38. ATAE, Kls. 40, Dos. 158, Fih. 72-2. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, st. 1953, s. 175-176. Mustafa Kemal, bu mektubun gnderilip gnderilmediini pek iyi hatrlamadn Nutkunda kaydediyorsa da (Nutuk, C.I, s. 140), A.N. Kurat, "Bu karar, telgrafla Amerikan Senatosu'na gnderildi" derken; imzal bir nshann da; Stanford niversitesi (California), The Hoover nstitution Ktbhanesi'nde muhafaza edilmektedir" demektedir. (Kurat, a.g.e., s. 38). ** Dr. Hikmet Bey (Tbbiyeli Hikmet), Askeri Tbbiyeyi bitirdikten sonra ordu da Albayla kadar ykselmi ve bir hastanenin bahekimi olmutur. Atatrk, 1935 seimlerinde milletvekili yapmak istemi "ld" diye yanl bilgi verilmitir. Halbuki, Hikmet Bey emekli olduktan sonra Balkesirden milletvekilliine aday olmu, soyad imdiki ad Savatepe olan "Giresun" bucanda doduu iin "Giresunlu" olduundan dolay bir tertip neticesi "memleketi olan Giresun iline gitsin, burada ii ne?" denilerek seimi kazanamamtr. Hikmet Bey de bu duruma zlm, kskn biimde siyasi hayata atlmad gibi, sessiz kalarak yaamn byle srdrmtr (Ulu, Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava, s. 124).

208

KADR KASALAK

cek olanlar varsa, bunlar her kim olursa olsun iddetle red ve takbih ederiz. Farz muhal manda fikrini siz kabul ederseniz, sizi de reddeder Mustafa Kemal'i (vatan kurtarc deil, vatan batrc) olarak adlandrr ve tel'in ederiz" diye barrken 66 Mustafa Kemal, "Arkadalar, genlie bakn, Trk milli bnyesindeki asil kann ifadesine dikkat" dedikten sonra "Evlat msterih ol. Genlikle iftihar ediyorum ve genlie gveniyorum. Biz ekalliyette kalsak dahi manday kabul etmeyeceiz. Parolamz tektir ve deimez: Ya lm, ya istikll!" diyordu. 67 Bunun zerine tbbiyeli Hikmet "Varol Paam..." szyle heyecan ve sevincini ifade ediyordu. Bunun yannda Sivas Kongresi'ne katlan Amerikal gazeteci Mr. Brovvne'n o gnlerde Yksek komisere ektii telgraflara baklacak olursa farkl bir durum ortaya kmaktadr. Fethi Tevetolu, Latimer'e dayanarak verdii bilgilerde Amerikal gazetecinin Daily News'de yaynlanmayan telgraflarnn Amiral Bristol'e ekilmi olabileceinden bahisle telgraflardan baz rnekler veriyor. 68 Bunlardan birinde; Delegeler istisnasz hem fikir olarak bir Amerikan mandas tarafls olup bu devleti Trkiye'nin destekisi olmaya yollar aryorlarm. Manda yerine "yardm" kelimesinin kullanlmas icab ediyormu . . . Daima mevcut olan ve iddetle galeyan etmeye hazr bulunan Trk hassasiyetini korumak iin bir ac hapn daha kolay yutulmasn salamak iin kullanlan bir eker tabakasndan baka bir ey deilmi" diyerek 69 genel durumu anlatrken Mustafa Kemal'in yle dediini belirtiyor: "Milli Mcadeleciler Amerika Birleik Devletleri' nin teklif edecei artlar memnunlukla kabul edecektir. Fakat bu artlarn bazlar gerekirse galeyana gelmi Trk umumi efkrndan gizlenirmi"70. Bir baka telgrafta da yle deniyordu: "Mustafa Kemal bana unu bildirdi: Trkiye, Amerika'nn bize yardm etmesini istiyor. Manda kelimesi Trk diline yabanc bir sz olduu iin ve dellet ettii manas bilinmeyen bir terimi kullanamayacamza gre delegeler
66 Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber, C.T, Ankara 1986, s. 248. 67 A.g.e., s. 248. 68 Fethi Tevetolu, "Amerikal Gazeteci Louis Edgar Brovvne Tarafndan ekilen Atatrk'le lgili Telgraflar", Hayat Tarih Mecmuas, 1.6.1972 S. 5, s. 4-6. 69 A.g.e., s. 5. 70 A.g.e., s. 5. '

S V A S KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

209

Amerika'y "yardm" a davet ediyorlar. Eer Amerika Birleik Devletleri bunu kabul ederse, sizi temin ederim ki Trkiye, Amerika Birleik Devletleri'nin koaca btn artlar kabul edecektir" 71 . Sivas Kongresi'nden sonra Sivas'a gelip Mustafa Kemal'le gren General Harbord'un raporunda; "Bakan Mustafa Kemal Paa' nn da belirttii gibi Mill Mdafaa Partisi'nin (National Defense Party) amac, tercihan Amerika olmak zere, menfaat dnmeyen tek bir manda altnda snrlar doru bir ekilde muhafaza etmektir" 72 eklinde bir gre yer vermesi de ilgi ekicidir. Daha sonra Harbord, raporunda bu grn yle desteklemekteydi; "Tarafsz bir yabanc lkenin yardmnn gerektiini Milliyeti Parti kabul etmitir. Amacmz, Trkiye'nin gelimesini mtarekede olduu gibi gvenlik altna almaktr. Genileme planlarmz yoktur. Fakat iyi bir hkmete malik olusa, Trkiye'nin zengin ve mreffeh lke olacana inanyoruz" derken, Mustafa Kemal'in " . . .yabanc mdahaleler ve entrikalar hkmetimizi zayflatmtr. Tecrbelerimizle emin olduk ki, Amerika bize yardm edebilecek yegane lkedir. Bundan sonra Ermenilere hakszlk gsterilmeyeceine dair sz veriyoruz" diyordu. 73 Bu bilgilere nazaran Mustafa Kemal ve Rauf Bey'in mandaya taraftar olduklar gibi bir sonuca varmak mmkn grnrse de bunun sz konusu bile edilemeyecek bir gerek olduu bilinen bir husustur. nk; Harbord, bu dnceleri yannda Mustafa Kemal'in istedii mandann (onun anlad mandann) bir aabeyin kardee yardm (zellikle ekonomik yardm) eklinde dndn de belirtmektedir. 74 Bununla birlikte Mustafa Kemal'in Samsun'a kt gnden itibaren ve ncesi de konumalar ve faaliyetlerine baktmzda istikll fikrinden hibir zaman vazgemedii grlecektir. Sivas Kongresi'ndeki sessiz gzken tavrnn nedenini ve Harbord raporu ile Mr. Browne'n telgraflarnda belirttii hususlarn; Amerikallara yaknlama suretiyle dier tilf devletleri'nin ilgisini ekerek birbitine drmek ve Ermeni tehlikesini ortadan kaldrmaktr. Mustafa Kemal ve Rauf Bey, gerekten insani gayeler gden bir "muavenet (yardm)" den yanadrla. Nitekim daha sonra, buradaki manada olmasa bile bu yardm Sovyetlerden salayacaklardr. Ayrca, Mustafa Kemal'in
71 72 73 74 A.g.e., Cemal A.g.e., Cemal s. 6. Kutay, rtl Tarihimiz, C. II, stanbul 1975, s. 822. s. 823-824. Kutay, Trk Mill Mcadelesinde Amerika, stanbul 1979, s. 156.

210

KADR KASALAK

bu tavrn arkadalarn birlik ierisinde tutarak Milli Mcadele hareketini baarya ulatrma dncesinden kaynaklandn ifade etme liyiz. Bu davran onun liderlik zelliine en gzel rneklerdendir. 5. SONU Manda ve himaye meselesi, Milli Mcadele hareketini yrtenler bata olmak zere Trk aydn ve idarecilerini enok megul eden konulardan olmutur. Paris Konferans'nda Cemiyet-i Akvam'n kurulup manda sisteminin kabulnden itibaren, zellikle Nisan aynn ortalarndan itibaren Trk aydn ve idarecileri konuyla megul olmaya balamlardr. zmir'in igali konunun alevlenmesine sebep olurken, Amerikan Tahkik Heyeti'nin Trkiye'ye gelmesi Trk aydn ve idarecilerinin dikkatini konuya daha ok ekmitir. tilf Devletleri'nin Paris Bar Konferans'nda Osmanl Devleti zerinde eitli mandalaun kurulmasn ngren tartmalar srdrmeleri, bu tartmaladan basn ve telgraflar yoluyla aydnlamzn haberdar olmas bu tartmalar alevlendiren dier nemli nedenlerdi. ngiltere'nin ak ve gizli faaliyetleri de tartmalar daha ok kztrmt. Bu artlar altnda konu Erzurum Kongresi'nde de tartlm, fakat zellikle manda yanllar hazrlksz yakalanm, bu nedenle kongrede etkili olamamlardr. Sivas Kongresi'nde ve kongre ncesinde manda ve himaye tartmalar zirveye kmtr. zellikle stanbul basnnda konunun aa yukar her gn tartlmas Trk aydn ve idarecilerinin tamamiyle konuya evrilmelerine neden olmutur. Konunun neminden dolaydr ki, Milli Mcadele'nin lideri Mustafa Kemal Atatrk'de Byk Nutku'nda geni yer vermitir. Byk bir ksm eski ttihat olan kesimin yars Amerikan mandas, yars da bamszlktan yana olurken; Hrriyet ve tilflar ise ngiliz himayesinin bayraktarln yapmlardr. Hrriyet ve tilflarn ngilizlerle ibirlii yapmalar Trk aydn ve idarecilerinin byk bir ksmnn tepkisini ekmitir. Manda ve himaye konusu Trk aydn ve idarecilerini ne kadar ok megul ettii komutanlar arasndaki yazmalardan ve basndaki tartmalardan yukardaki blmlerden de aka anlalmaktadr. Bu tartmalarn en nemli yan yeni kurulacak devletin meruiyet temelleri zerine oturduunu gstermesidir. Yine bu tartmalardan u olumlu sonucu da karabiliriz; Trk aydn ve idarecileri lke meseleleri zerinde o kadar hassastrlar ki, bu hassasiyetleri salkl bir milli devletin domasn salamtr.

SVAS KONGRES NCESNDE YAZIMALAR

211

Manda ve himaye tartmalar Milli Mcadele hareketini yrtenleri milletleraras siyaset konusunda daha ok tecrbe" kazanmalarm da salamtr. Bu tecrbeleri onlarn baar kazanmasnda nemli hususlardan olmutur. Sivas Kongresi, Milli Mcadele hareketinin bir dnm noktas olmutur. Konge Trk milli birliini salamada dayanak noktas olmutur. Milli cemiyetlerin birletirilmesi ve Heyet-i Temsiliye yeni Trk devletinin mjdecisi olmutur. Milli Mcadele hareketini yrtenler seslerini bu kongre ile daha etkili biimde duyurabilmilerdir. Ayrca bu kongre Damat Ferit hkmetinin dmesine yol aarken, yeni seimlere gidilerek "Misak- Mill" kararnn alnmasn salayacak Meclis- Mebusan'n almas sonucunu da getirecektir.