V MT VI KHI NIM CA CH NGHA HU HIN I

Tc gi: PGS.TS L Nguyn Cn

Khoa Ng Vn HSP H Ni
Tm tt: Bi vit khi qut s pht trin ca ch ngha hu hin i qua
hai nhm khi nim then cht ca ch ngha hu hin i nhm th nht vi cc
quan nim gii trung tm ha (hay phi trung tm ha-la dcentralisation), gii cu
trc (hay gii kt cu la dconstruction), phn r (hay pht tn la dispersion),
phn mnh (hay mnh v - le fragmentisme, cn gi l gii t gii khi -la dmassification), tnh a tr (le pluralisme) gm cc i din ni ting nh Ihab
Hasan, J.Fr.Lyotard, J.BaudrillardNhm th hai, vi cc khi nim c bn : a
trung tm (le pluricentrisme); chit trung (llecticisme), khoan dung (la
tolrence), sng chung (la cohabitation) vi cc i din nh John Barth,
U.Eco, G.Vattimo, G.DurandC th coi nhm th hai l gii thch hc mi
(hay thng din hc mi- le no-hermtisme). C s xut pht ca cc khi nim
ny trc ht u da trn nguyn tc phn m phng, tc l chng li quan
nim ngh thut l s m phng-bt chc ca Aristote; bi l s vic, s kin
th k XX v cho n nay din ra ht sc nhanh chng, vi tc mt ngy
bng hai mi nm hay hn th, hn na hin thc khng phi ch l nhng ci
nghe c nhn c m hin thc cn l nhng ci cm nhn c, l nhng ci
khng nghe khng thy nhng vn tn ti ch thc, l hin thc ca gic m,
ca tim thc, v thc. C s xut pht ny chng li quan nim v ci tng th
(la totalit) coi x hi nh mt tng th khng th chia tch, gn vi m hnh sn
xut tp trung trong cc nh my, cng xng ca th k trc, trong khi vo cui
th k XX, vi s pht trin nhanh chng ca lnh vc truyn thng, ca cng
ngh thng tin dn ti hnh thc sn xut phi tp trung, tnh tng th ch cn l
tng th ca vng min ca nhng phm vi hp

The couple Centre / Periphery from the culture and

history view
Abstract: In recent years, the term couple Centre / Periphery
(French: Le couple Centre / Priphrie) has appeared frequently in terms of
Postmodernism. However, these terms with their relatives have existed long time
ago in history of Western literature and culture, from the culture and history
aspect. Overall, the moving of Centre / Periphery in history has nature is the
confliction between Apollonian and Dionysian - formal or informal. This moving
accompanies with Western culture history. It also is the thought revolution of the
era. It may be extreme but the Peripheries expand the horizontal of knowledge.
From this point of view, the rigid defining of Centre / Periphery will lead to
unwanted results when we apply this view on normal system.

Trong khong mt hai thp nin tr li y, thut ng ch ngha hu hin

i (ting Php: le modernisme, ting Anh: modernism) xut hin trn trng
nghin cu ph bnh vn hc Vit Nam. C th coi bi Vi suy ngh v ci gi l
tiu thuyt hu hin i ca Antonio Blach, gio s vn hc ngi Ty Ban Nha
do dch gi Nguyn Trung c dch, ng trn tp ch Vn hc s 5/1991, l vn
bn u tin a khi nim hu hin i-ch ngha hu hin i vo nc ta. Khi
nim ny c gii thiu mt cch h thng trong cun Cc khi nim v thut
ng ca cc trng phi nghin cu vn hc Ty u v Hoa K th k XX ca
cc tc gi I.P. Ilin v E.A.Tzurganova (do nhm dch gi o Tun nh, Trn
Hng Vn, Li Nguyn n dch, NXB i hc Quc gia, H Ni 2003), v gn
y cn c bn dch Hon cnh hu hin i ca tc gi J.P. Lyotard (Ngn
Xuyn dch, NXB Tri thc, H Ni, 2008), nh l nhng t liu quan trng
hiu thm v lnh vc ny. Ngoi ra, cho n nay cng c thm mt vi u
sch v vn ny, va ca cc nh nghin cu ngoi nc va ca cc nh
nghin cu trong nc, gp phn vo vic nghin cu tm hiu mt lnh vc mi
m, y mu thun nhng cng kh cun ht. Tuy nhin, ni hm ca thut ng
vn ang l mt vn , cn nhiu minh gii. Bi v mi ngi u tha nhn
rng khi nim Hu hin i l ht sc m m, thm ch khng chnh xc xt v
mt ng ngha. Nhng ci m khi nim ny c ngha l mt hin tng
c c th gii tha nhn. l cuc khng hong su sc trong lng x hi
hu cng nghip phng Ty, cuc khng hong ca nhng nguyn l ln tng
khuy ng v iu hnh s n nh ca nn vn ha, ca tt c nhng g c
gi l Hin i (1).
Trc ht, khi nim ch ngha hu hin i le postmodernisme bao
hm trong n tnh thi gian, qua tin t post-hu, ni cch khc, c th din t
qu trnh pht trin ca vn hc phng Ty ni ring, ca vn ha phng Ty
ni chung trong khong hai th k tr li y thnh tin trnh thi gian: tin hin
i hin i hu hin i. T y, khi nim ny c c s tn ti, trc
ht, khng phi n c ngu nhin sinh ra m, ch ngha hu hin i l mt
giai on tip ni thi k hin i trong i sng tinh thn chu u, cng nh
cch m thi k hin i k tha cc thnh qu trc . V th, c mu sc
ring, ch ngha hu hin i, mt mt, k tha cc truyn thng hin i; mt
khc, cng s xut nhng tin mi to nn tnh ring ca n. Vic k
tha c th l k tha hon ton c th l k tha tng phn, c th l k tha
kiu m phng nguyn xi, c th l k tha nh mt hnh thc ph phn loi b.
Ch ngha hu hin i k tha ch ngha hin i, k tha thi k c minh
nh trong t tng chu u bt u t ch ngha Khai sng, bt u t thi k
chu u bc sang giai on cng nghip, theo cch thc cui cng, v th n tr
nn n o, tr nn khiu khch bi chnh tnh cht ca kiu k tha loi b ny.
Tt nhin, nu hiu ch ngha hu hin i ch l mt lt ct thi gian th qu
n gin v cng chng c g ni, bi v d mun hay khng mun th thi k
hu hin i cng l thi k tip ni khng o ngc c vi thi k hin i

nhng y l lt ct c bit, lt ct to ra s t gy ca tin trnh lch s t

tng phng Ty, gn lin vi cuc khng hong ca nhng nguyn l ln
tng khuy ng v iu hnh s n nh ca nn vn ha, ca tt c nhng g
c gi l Hin i nh Antonio Blach ni trn; dn ti cc quan im v
nh gi rt khc bit : Irving Howe (2) v Harry Levin (3) khm ph ra trong
ch ngha hu hin i hin tng xung cp ca vn ha. Tri li, i vi Susan
Sontag (4), Leslie Fiedler (5) hay Ihab Hassan (6) ch ngha hu hin i nh
du mt qu trnh pht trin; Susan Sontag hn hoan cho n s ra i ca cm
gic mi, khc x t nhu cu l tnh i vi ni dung, ngha v trt t cu
trc (7). n lt mnh, Leslie Fiedler miu t hin tng hu hin i nh l
hin tng hu vn ha; cng lao ch yu ca ng l ti hin s t b cc gi
tr truyn thng (ch ngha tin lnh, ch ngha Victoria, ch ngha l tnh v ch
ngha nhn o), ng thi chi b s khc bit gia ngh thut cao qu v
vn ha i chng. Cn Ihab Hassan li ch ra ba phng thc i mi ngh
thut, c th ca mt trm nm tr li y, l ch ngha tin phong, ch
ngha hin i v ch ngha hu hin i. Ihab Hassan nhn ra, trong ch ngha
hu hin i, nhng ng hng pht trin chung, da trn ba s phi hp:
chng ch ngha hnh thc, tinh thn v chnh ph v gii sng to (8). Du
hiu ca cuc tranh lun ln xung quanh vn v ch ngha hu hin i
c a ra nh vy (9).
Mt iu quan trng na l lt ct ny s xc lp cc quan im c bn ca
ch ngha hu hin i. Trc ht l khi nim i t s: Ni mt cch tht n
gin hu hin i l s hoi nghi i vi cc siu t s (10). Vy i t s
(hay siu t s) l g ? Thut ng i t s (grands rcits) m J.P.Lyotard a ra,
nhn chung c cc nh nghin cu phng Ty quy v ba phng din: l
i t s v huyn thoi Duy l tnh, v nhn thc lun mang tnh khoa hc v v
s gii phng con ngi; c ba chi phi v tc ng mnh m n hot ng
sng to ca phng Ty trong hai th k qua; hay di mt gc khc l i t
s v kh nng v hn ca php bin chng tinh thn (lin quan n huyn thoi
Hgel), huyn thoi v Gii thch hc hay Thng din hc v ngha v s gii
phng ch th l tnh v ch th lao ng.
Ch ngha hu hin i s t ra s nghi vn mt cch trit v ba huyn
thoi-ba i t s ny. Tuy nhin, vn nghi ng v tnh tuyt i ca ba huyn
thoi c mm mng, v hn c mm mng, tr thnh thnh nhng phn
ng kh mnh m phng Ty trong sut qu trnh pht trin lch s ca n.
Chng hn, s hoi nghi v huyn thoi sc mnh Duy l tnh dn ti s nghi
ng m nh cao l thng cht ca Nietzsche. Cng nh vy vi huyn
thoi v kh nng gii phng con ngi : Theo nhiu quan im, ch ngha hu
hin i l s gii th ch ngha nhn o truyn thng; ch ngha nhn o
truyn thng ny phi chu thao tc gii cu trc cc thc th gi tr ca n : trc
ht, l s tn th l tnh (nh l tnh tng ln ngi thi i nh sng), v l

thuyt v cogito siu nghim (c Descartes vinh danh trong th k c in v

c ly li sau bi Kant, v mun hn, vi Husserl) v.v (11). Hai i t
s c J.Fr.Lyotard a ra trong Bo co (1979) l t s gii ta
(lmanicipation), v t s ton th (encyclopdique), dn ti khi nim gii
hp thc ha (la dlgitimation) nhn thc, xut pht t s xi mnnim tin
vo cc i t s. J.Fr.Lyotard nhn thy cc ht mm (les germes) gii hp
thc ha nm ngay trong cc i t s ca th k XIX, trong nhng ht mm
c hu (linhrent) (12) ca cc i t s ny. Lin quan n i t s ton
th l quan nim tho ri (le dmembrement), ngha l chc nng ca i t s
ny hp nht cc b phn nghin cu khc nhau thnh mt mng ton th rng
ln v phc hp, khi t gii ta s t c mt chun mc c lp nht nh
trong k nguyn hu hin i. S tan r ca cc i t s hp thc ha ca nhn
thc, s kt thc ca u th v mt siu ngn ng ph qut ny trong ch ngha
hu hin i, dn ti p t trc tip tnh a tr (la pluralit) v hn ca ngn t.
Ch ngha hu hin i l s tip ni in hnh xu hng tnh phn mnh (le
fragmentisme), i lp vi khuynh hng tng th gn lin vi thi k hin i
Nh vy, c th d dng nhn ra hnh thc c th ca ch ngha hu hin i,
l gii cc cp v phng din khc nhau.
Vi i t s s c gii i t s, ngha l to ra cc tiu t s, bi v theo
J.Fr.Lyotard th ngy nay chng ta l nhn chng chng kin s p vn, x l
nhng lch s ln v s xut hin v vn nhng cu chuyn lch s manh
mn, n gin, cc b; ngha ca nhng thin trn thut c bn cht cc k
nghch l y khng phi l hp thc ha tri thc, m l kch tnh ha s hiu
bit ca chng ta v khng hong (13). i vi quyt nh lun khoa hc, hc
thuyt trit lun-lch s quan trng to nn thnh cng ca nhiu tc phm ln
th k XIX cng lm vo hon cnh gii quyt nh lun tng t. Nu quyt
nh lun gn lin vi duy l tnh Descartes, vi trit hc duy vt th k XVIII v
vi php bin chng ca Hgel, vi thc chng lun ca Auguste Comte th sang
th k XX, khi xut hin l thuyt tng i ca A.Einsten, khi con ngi bit
c mt thc t hin nhin nhng ht sc ph phng l tia sng m con ngi
nhn thy trn mt t ra i trc tm pht, th quyt nh lun ri vo
gii quyt nh lun, duy l tnh ri vo gii duy l tnh. Nhn thc lun mang tnh
tha c vn l iu kin to dng nim tin vo tri thc, tr thnh: Quan im
tha thun tr thnh mt gi tr c k ng ng (14) S i lp gia ch
ngha hu hin i vi thi k trc , nh vy, din ra c bit si ni t nhng
nm nm mi ca th k XX, t ti nh cao vi gii cu trc v lan ta rng
vo thp nin tm mi ca th k trc.
C th chia thnh hai nhm trn nhng ng hng ln lin quan n vn
gii m ch ngha hu hin i tip cn v xut. Nhm th nht vi cc
khi nim then cht : gii trung tm ha (hay phi trung tm ha-la
dcentralisation), gii cu trc (hay gii kt cu la dconstruction), phn r (hay

pht tn la dispersion), phn mnh (hay mnh v - le fragmentisme, cn gi l

gii t gii khi -la d-massification), tnh a tr (le pluralisme) vi nhng i
din ni ting nh Ihab Hasan, J.Fr.Lyotard, J.BaudrillardNhm th hai, vi
cc khi nim c bn : a trung tm (le pluricentrisme); chit trung
(llecticisme), khoan dung (la tolrence), sng chung (la cohabitation) vi cc
i din nh John Barth, U.Eco, G.Vattimo, G.DurandC th coi nhm th hai
l gii thch hc mi (hay thng din hc mi- le no-hermtisme). C s xut
pht ca cc khi nim ny trc ht u da trn nguyn tc phn m phng,
tc l chng li quan nim ngh thut l s m phng-bt chc ca Aristote; bi
l s vic s kin th k XX v cho n nay din ra ht sc nhanh chng, vi
tc mt ngy bng hai mi nm hay hn th, hn na hin thc khng
phi ch l nhng ci nghe c nhn c m hin thc cn l nhng ci cm
nhn c, l nhng ci khng nghe khng thy nhng vn tn ti ch thc, cn
l hin thc ca gic m, ca tim thc, v thc. C s xut pht cn l s chng
li quan nim v ci tng th (la totalit) coi x hi nh mt tng th khng th
chia tch, gn vi m hnh sn xut tp trung trong nh my, cng xng ca th
k trc, trong khi m vo cui th k XX, vi s pht trin nhanh chng ca lnh
vc truyn thng, ca cng ngh thng tin dn ti hnh thc sn xut phi tp
trung, tnh tng th ch cn l tng th ca vng min ca nhng phm vi hp
C s xut pht cn gn vi cc lun ca ch ngha cu trc, ca ch
ngha hu cu trc c bit pht trin mnh m xung quanh nhng nm by mi
ca th k XX. T nhng nm 70, hon ton ngu nhin, cuc tranh lun xung
quanh hin tng hu hin i vt khi giai on ny bng s ri b c th dn
dn cc c s hnh thnh h thng l thuyt hu hin i ch ngha ch thc:
cng lao ni bt ca khuynh hng ny thuc v nhng c nhn tm c hng u
th gii: Roland Barthes, Michel Foucault, Gilles Deleuze v Flix Guattari,
Jacques Derrida, Jean Baudrillard, Jean-Franois Lyotard, Ihab Hassan, Fredric
Jammeson, v..v.. (15).
Hai nhm ny tn ti i lp nhng khng ph nh nhau. Quan nim phn
mnh (cng ng ngha vi gii tch hp- la dsintgration) ca trng phi hu
cu trc i lp vi quan nim ti tch hp (la rintgration) ca gii thch hc
mi. Cc nh hu cu trc dng cch din gii ph hy (destructif), chng hn,
J.Derrida thay t tng v mt trung tm bng s phi trung tm ha, ch ra kh
nng khng th tch hp li ca s vt hin tng, trong khi cc nh gii thch
hc a ra cch gii thch xy dng (constructif), to ra a trung tm (le
pluricentrisme) ngha l cc trung tm u tn ti ng thi, khng loi tr nhau.
i vi cc nh hu cu trc th vic gii tch hp s l tt yu, cn i vi cc
nh gii thch hc th hin nhin s l ti tch hp. Gii tch hp ca hu cu trc
gn lin vi nim v tnh tng th (le totalitaire) v tnh hoang tng (le
paranoque), cn i vi cc nh gii thch hc s l cc khi nim gii lin hp
(dissociatif) v tm thn phn lit (schizophrnique). Ch ngha hu hin i tip

ni sa cha cc khim khuyt bng cc c im tri ngc, m u tin l

quan nim v gii trung tm ha m khng phi l gii cu trc ha.
Gii cu trc ha (la dconstruction) vi t cch l mt quan im trit hc
c hiu l s gii cu trc ca ci siu hnh hc, gii cu trc v cc quan im
siu hnh lin quan n cc loi ch ngha (isme) khc nhau m J.Derrida gi l
ngn t nam tnh trung tm lun (le phallologoscentrisme) v khi chuyn sang
lnh vc vn hc th gii cu trc ha tr thnh khoa hc ca s ghi chp v vic
vit, tr thnh chin lc ca vn php nghin cu (la grammatologie). Gii cu
trc i vo i thoi vi ngn ng hc, ng dng hc, phn tm hc, k hiu hc,
nhn chng hc, hin tng lun v vi cc trit hc khc k c thn hc.
Gii cu trc khng phi l ph hy m ch ra, phn bit, khu bit hay lm
cho khc i; chnh l thao tc v s sai bit m J.Derrida ni. Theo Derrida
(16), im nhn chung nht ca khuynh hng ny c pht trin t mt s gi
nh siu hnh va m rng nhng g ng miu t dng thc siu hnh v
s hin din (la prsence). S hin din ny, ni chung, cho thy cc khoa hc
c in u xut pht t tin v s hin din tin quyt ca cc vt trc
khi chng c nh danh; vai tr ca cc danh xng khng phi gi ch
hay ti hin mt s vt trong s vng mt tm thi ca chng. Do ,
trong khun kh c in, k hiu hc nm gi mt tnh cht kp, k hiu xut
hin ng thi va nh l ci ph tr (le secondaire) va nh ci tm thi (le
provisoire) : ph tr, trong tim nng quan h ca k hiu vi s hin din ngay
t u, s hin din c tn ti trc; tm thi trong vin cnh thc ti ha
cui cng ca chnh cc vt, v vy s hin din ny ch l mt s hon li (t
y thut ng diffrence s hon li, nh li, c gii thch trong quan h
cht ch vi ng t differer hon li, nh li): K hiu ti hin s hin din
vng mt ca n. N i v tr. Khi chng ta khng th ly ra hoc ch ra vt
ni v s hin din, v thc th hin din, khi s hin din khng t n thc
hin s hin din, lc chng ta to ngha, chng ta phng tin ha k hiu.
Chng ta ly ra hay a ra k hiu. Chng ta lm ra k hiu. Cho nn, k hiu l
s hin din b nh hon. D cp n k hiu ca ni (li) hay vit (ch), n
k hiu ng tin, n on c tri hay biu tng chnh tr, s vn ng ca cc
k hiu lm chm li thi im chng ta c th gp chnh vt, c th lm ch
vt, c th tiu th hay tr tin cho vt, c th chm vo chng, nhn chng,
hay trc cm c s hin din ca chng. Nhng g ti miu t y, vi cc
c im tm thng ca chng, i ti nh ngha ca vic to ngha nh l s
nh hon c thi gian ha, chnh l cu trc c in ca k hiu: n gi nh
k hiu, khi nh hon s hin din, th ch c th ngh ti thi im xut pht
ca s hin din m k hiu nh hon v trong ci nhn ca s hin din b nh
hon, ci chng ta mong mun tip cn(17).

Cng nh vy, phi trung tm ha ngha l to ra nhiu trung tm, mi nhn

vt trong tc phm tr thnh mt trung tm ca mt cu chuyn no ; gia cc
cu chuyn ny c th hoc khng c mi lin h no v khng c kh nng kt
hp li vi nhau; tt c to thnh cc mnh v c khp ni theo s thch ca
tc gi. V th, khi c tc phm hu hin i, ngi c s phi phiu lu tri
dt theo cc mnh v m khng nm bt c cu chuyn v li cng chng c
mt cu chuyn no theo m hnh k chuyn truyn thng c a ra y c.
Ngi c s ri vo trng thi bt nh m nguyn l bt nh trong ton hc
c E.Thom a ra. Trng thi bt nh cng l hin thc ca cuc sng
ng din ra.
Mi mnh v tr thnh mt cu chuyn, c th l-gic c th khng, ty
thuc trng thi ca nhn vt ngi k chuyn, trng thi k c thc hay v
thc. Cho nn, mi mnh v u c gii tr t thn, gi tr ln hay nh, ty
thuc chun nh gi ca ngi c m khng nm trong rng buc vi mt
chun chung no c. Chun chung ch xut hin khi x hi l mt tng th, cn
ch ngha hu hin i, x hi l gii kt hp, l khng th lin kt c vi
nhau, l nm trong trng thi tm thn phn lp. Tnh a tr c hiu l nh th.
Vic loi b (18) t tng trung tm trc tip xc lp mt cu trc c
kh nng thot khi mi s kim sot, hoc, ni cch khc, l xc lp mt tr
chi t do ca nhng ci biu t. Lun tr chi v hn ca cu trc ngay t
u loi b t tng coi kt qu cui cng ca tr chi ny l mt cu trc hay
mt tng th; s vng mt ca mi trung tm c to dng, cng tr thnh tin
cho s thay th v hn, do , s thay th ny ng nhin l phi tng th
(19).
Gn lin vi tnh phn mnh l s thay i tnh cht ca trc k. Theo
truyn thng m-phng, trc k thng l tuyn tnh, tun th quy lut nhn qu.
ch ngha hu hin i, khi tham gia vo vic gii duy l tnh th ng nhin
vic tun th quan h nhn qu s khng cn, vic nghe li quyt nh lun lch
s s khng xy ra, trt t k tr thnh phi tuyn tnh, cu chuyn bt u bng
mt ngu nhin v cng ngu nhin kt thc, c th ko di khng kt thc kiu
Finnegans Wake vi m u khng vit hoa v kt thc l mt cu b lng
khng c du chm cu. L thuyt v vn bn l mt trong nhng biu hin vng
bn nht cn li ca ch ngha hu hin i (20). Vic loi b quan nim cu
trc c tnh trung tm-c trung tm ha v t ra nguyn tc tr chi t do
xut hin trong l thuyt vn bn. Theo xu hng ny, khi nim tc ng n s
pht trin ca tiu thuyt ng i, ca ch ngha hnh thc v ch ngha cu
trc v tc phm (hiu theo ngha mt tng th, mt ton th c t chc, mt
cng trnh cu trc ha bn vng t trong quan h vi trung tm) s nhng ch
cho khi nim hu cu trc, cho tnh vn bn (la textualit- c hiu l tnh v
hi ca s chuyn ha -linnocence de la transformation, khng b bao kn hay

b che chn bi qui tc no, c rt ra trc tip t biu hiu ca n d m cungla labyrinthe; tnh vn bn- Frank Lentriccha ni- l mt quan nim chnh thng,
thng c bnh gii cung nhit tnh ca cc t Derrida Hoa K, qua n d
m cung (21)) (22).
Antonio a ra cc nhn xt v c trng ca tiu thuyt hu hin i,
trc ht l mt nhn thc mi dn ti cc ngh s hu hin i ng vng
trn lp trng hoi nghi v v t chn thnh, v bng cch h chi b
hon ton ci khuynh hng gii thch v trnh by th gii bng hnh thc siu
truyn. H ho hng i ti s biu hin th gii c tnh phc tp v phin
on nh h tri nghim. c trng th hai l khuynh hng t ngm vut
mnh mt khi cc cy cu ni lin tr tu ca nh vn vi hin thc c th no
b ct t th chng ta khng th ngc nhin khi xem xt s tr v chnh mnh
ca nh vn trong mt qu trnh hng kp.Thc t ni bt ln thc mi v s
t tan r ca ch m cc tc gi tiu thuyt mi lm ni bt theo nh nhn
thc ca chnh h v ngun gc ca hin sinh. Ngc li, ngy hm nay s la xa
ca ch s phi ph thuc vo cm quan mi trc vic bt gp mnh ang
tro trn mt si xch nhiu tng ngha m chng cn phi da vo ci da
vo. T , dn ti s quan st ngc nhin ny v ci ti vng mt ci ti ang
c mt ni khc; nhng mi quan h t ci ti n ci ti ng php trong vn
bn, lun lun c nhn ln khin chng ta ngh ti s tm kim thng xuyn
cc trng thi tm hn rt a dng v mu thun tng a ti s khc x c tnh
phin on ca mt Narcisse nghn mt. c trng th ba l mt ngn ng t
m th, theo vn bn tr thnh mt thc ti c ngha y trong chnh
n. c trng th t l mt thi khi hi. Ngi ngh s hu hin i
khng m c mt x hi tin b hn m h ch tham gia vo s sng to ra mt
th gii ngh thut song song vi th gii hin thc m vi ting ci ha h
h quan chim nhng hnh nh c thai nghn t mt th gii nguyn mu
trong nhng u tr ca tnh hin i vn c vn dng mt cch nghim
chnh. c trng cui cng l mt th vn chng y sinh lc v kht vng,
theo Tc phm ngh thut s c quan chim nu mc thp th nh l
mt s trnh by cc trng thi xc nh ca s vt, nu mc cao th l mt
trng hp thun li cho s sinh ra v lan ta nhng tn lu ca sinh lc nhn
loi vn b chn p t rt lu trong nn vn ha ca chng ta. Vi s chi b
hon ton cc hnh thc phc tng c ch, cc nh vn lm o ln ngn ng
ca chnh mnh: on tuyt vi ng php, khng tha nhn gi tr ngha ni ti
ca n d v ca tng trng. H t b khun mu, v trong trng hp ny h
xng s thi qu v s vi phm nguyn tc. Nh hnh thc ny, kht vng
bin thnh ch nhn. Nhng am m, nhng m tng ca bn nng v cc hnh
nh au n nht ca v thc an bn ly nhau to ra nhng vn bn m c
sc chuyn ti nhng trng thi cng thng su sc ca con ngi, chuyn ti
cuc u tranh gia bn nng ca s sng v bn nng ca ci cht (23). y l

mt gc nhn kh tinh t ca nh nghin cu Ty Ban Nha c rt ra t thc

tin tip cn ch ngha hu hin i phng Ty.
Cc khi nim m ch ngha hu hin i a ra u c hiu t nhiu
gc khc nhau. Mi cch hiu nh vy gp phn tng minh khi nim,
kh d c c cch hiu t m m nht. Nhng kin trn y ca chng ti
cng nhm mc ch nh vy.
Ti liu tham kho:
1.Antonio Blach : Vi suy ngh v ci gi l tiu thuyt hu hin i, Nguyn Trung c dch,
ng trn tp ch Vn hc s 5/1991, trang 64-69.
2. Irving Howe , X hi i chng v sng to hu hin i (Mass Society and Posmoderne
Fiction), trong S co chung ca ci Mi (Declins of the New)- New York, Horizon, 1970

3. Harry Levin , Ch ngha hin i l g (What Was Modernism), trong Cc khc x (Refractions) New York:
Oxford University Press, 1966.
4. Susan Sontag , Chng din gii (Against Interpretation)- New York :Deli,1966.

5. Leslie Fiedler , Tuyn tp cc tiu lun ca

Leslie Fiedler (The collected Essayes of Leslie Fiedler), vol.IINew York: Ngi sao ban ngy (Stein in Day),1971.

6. Ihab Hassan , S tt nguyn ca Orpheus : V loi vn hc hu hin i (The Dismenberment of Orpheus:

Toward a Posmodern Literature)- Madison University of Wisconsin Press, 1971.

7. Steven Best and Douglas Kellner,

L thuyt hu hin i. Nhng nghi vn ph bnh (Posmoderne Theory.

Critical Interrogations) New York, The Guilford Press, 1971, p.10.

8. Ihab Hassan, V Quann nim ca ch ngha hu hin i (Toward a Concept of Posmodernism-1971)-,trong

Bc ngot hu hin i. Cc tiu lun ( The Posmoderne Turn. Essays) trong L thuyt v vn ha hu hin i
(Posmoderne Theory and Culture)- Ohio, State University Press-1987,p.88-89.

9. Liviu Petrescu : Thi php ch ngha

hu hin i. Bn ting Rumani. Trang 5. Bn dch ton vn sang ting

Vit ca L Nguyn Cn. NXB i hc S phm, H Ni 2013.

10. J.P.Lyotard: Hon cnh hu hin i. Ngn Xuyn dch, NXB Tri thc, H Ni, 2008, trang 54.
11. Liviu Petrescu: Sch dn trang, 132
12. Liviu Petrescu: Sch dn trang 38
13. Dn theo I.P. Ilin v E.A.Tzurganova : Cc khi nim v thut ng ca cc trng phi nghin cu vn hc
Ty u v Hoa K th k XX . o Tun nh, Trn Hng Vn, Li Nguyn n dch, NXB i hc Quc gia, H
Ni 2003, 409-410

14. I.P. Ilin v E.A.Tzurganova: sch dn trang 410.

15. Liviu Petrescu: sch dn, trang 7
16. Liviu Petrescu: sch dn, trang 108

17. Jacsques Derrida: La Diffrance in Tel Quel. Thorie densemble (Paris, Editions du Seuil, 1968) tr. 47-48.
18. Liviu Petrescu: sch dn, trang 92
19. Jacques Derrida: Sd, trang 289
20. Liviu Petrescu: sch dn, trang 96
21. Frank Lentricchia: Sd, trang 179.
22. Liviu Petrescu: sch dn, trang 93

23. Antonio Blach: Bi bo dn, trang 65-68

VN TRUNG TM V NGOI BIN

PHNG TY T CI NHN VN HA LCH S
Tc gi: PGS.TS L Nguyn Cn
Khoa Ng Vn-HSP H Ni
Tm tt: Khi nim cp i trung tm/ ngoi bin (Php: le centre- la priphrie;
Anh: center / peripheral), trong nhng nm gn y xut hin kh nhiu trong
trng thut ng thng gn vi ch ngha hu hin i, nhng thc cht, khi
nim cp i ny cng vi v s h hng ca n hin din t lu trong lch s
vn ha v vn chng phng Ty, xt t bnh din vn ha lch s. Nhn
chung, cuc vn ng trung tm / ngoi bin trong lch s vn hc v t tng
phng Ty, v bn cht l s xung t mun thu gia phm tr Apollo v
phm tr Dionisos, gia khun hnh c nh p t v s ph v khun hnh
gii thot ra khi v bc hnh thc. Cuc vn ng gn lin vi lch s vn
ha ca phng Ty, cng l cuc vn ng t tng ca thi i, c th cc
oan c th khng nhng mc chung nht, ci ngoi bin th hin vai tr
m rng gii hn nhn thc ca n. T quan im ny, vic phn nh trung tm/
ngoi bin mt cch my mc s dn ti nhng hu qu khng lng mt khi p
t ln cch nhn t tng h chnh thng.

Some terms of Postmodernism

Abstract: This article will summarize the development of the Postmodernism
through two important terms group. The first group has decentralization,
deconstruction, dispersion and fragmentation (or be called massification),
pluralism... with representatives are Ihab Hasan, J.Fr.Lyotard, J.Baudrillard...
The second group has polycentrism, eclecticism; tolerance and cohabitation...
with representatives are John Barth, U.Eco, G.Vattimo, G.Durand... The
second group can be accounted as the explanation of neo-Hermeticism. The
starting point of these terms is based on anti-simulation. It is against the
thinking of Aristotle: art is simulation. This started in the 20th century and has
lasted since then. Moreover, the fact is not only something you can see or
listen, but also something you can feel. It is invisible but still exists and is the
fact of dreams. This starting point is against the concept about totality which
assumes that social is a totality. Social cant be separated. It goes with
centralized production model in plants or workshops, while in the last of 20 th
century, the rapid development of information technology and media led to
the decentralized production. The totality becomes the totality of an area in
narrow fields...

Khi nim cp i trung tm/ ngoi bin (Php: le centre- la priphrie;

Anh: center / periphery), trong nhng nm gn y xut hin kh nhiu trong
trng thut ng thng gn vi ch ngha hu hin i, nhng thc cht, khi
nim cp i ny cng vi v s h hng ca n hin din t lu trong lch s
vn ha v vn chng phng Ty, xt t bnh din vn ha lch s. c
trng ca khi nim cp i ny l tn ti trong v th hoc tng ng hoc i
snh nhng khng loi tr nhau, thm ch cn b sung cho nhau, lm ni bt v
th ca nhau v ng nhin bao hm c thi , hoc thi chnh tr hoc thi
ngh thut, hoc va c chnh tr ln ngh thut ty tng thi k lch s c
th v ty thuc t tng chnh thng ca cc thi i khc nhau. Tn gi
marginal trong ting Php vi ngha l ng l, bn l c Vit ha n
gin thnh ng mc, ng k l, tr mc m bt c ai trong i hc sinh
ca mnh cng quen thuc. M rng ra, ngoi bin tr thnh ni ch thch, ni
ghi nhng b sung vo vn bn, ni cha ng nhng s thm tht trong qu
trnh c li vn bn m bn tho ca H.de Balzac hay cc ghi chp ngoi l
trong Bt k trit hc ca Lnine cho thy tm quan trng ca vic ny. V tr bn
l tr thnh ng bin v hnh nhng ht sc quan trng trong cuc sng cng
nh trong thc tin vn hc ngh thut, c th l cc xut, cc m hnh kin
gii mi trong quan h vi ci trung tm, vi ci chnh thng l nhng ci cn
c ghi nhn hiu ng hn trong vic nhn din vai tr v v tr ca cc
hnh thc vn hc khc nhau (vn hc thiu s, vn hc thiu nhi, vn hc tui
mi ln). Bi vit ca chng ti s im lc vai tr v v tr ca ng binmarginal ny theo tin trnh lch s vn ha phng Ty, nhng ch yu dn t
th k XX.
Qu vy, trong ci ngun vn ha vn minh Hy-Lp, mt khi nim cp
i tng t sm xut hin, l metropolis/polis; cit/ tatmang tnh cht
quy nh gii hn lnh th, khu vc; hay di thi La M l cp
civilisation/barbaremang ngha phn bit trnh sng gia nhng ngi
thuc ch La M v nhng k nm ngoi bin gii ca ch ny; ko sang
thi k trung c l cp khi nim chnh gio / t gio, chnh o / t o;
Cha/Sa tng, Cha / Qu Mphistophlsmang m mu sc tn gio cung
tn, dn ti tm cuc Thp t chinh ni ting cc th k XI- XIICn sang th
k XIX-XX, cp khi nim ny hin hnh qua Eurocentrisme Ch ngha u
chu trung tm, dn ti s phn bit, k th gia th gii da trng i vi th gii
da mu. V chu u l trung tm nn cc vng min khc l ngoi vi, l thuc
a; v cng v chu u l trung tm, ng ngha vi vn minh nn chu u c
quyn khai ha cho cc chu lc khc, p t ch thc dn ln mi min t
khc ngoi chu u. Sau i chin th gii th hai, mt khi nim cp i mi
c b sung: Tn lc a / Cu lc a, ngm xc lp v th trung tm mi ca
th gii

Trn bnh din a chnh tr nh th th trn bnh din trit hc ni ring

v cc khoa hc nhn vn ni ring, m hnh kiu khi nim cp i ny cng
hin l ngay t rt sm. Ni ting, trc ht l phi Khuyn nho (le cynisme)
trong th gii hin nhn c i Hi Lp, hay vi Znon, ngi i lp vi Aristote
v c Aristote gi ch danh thng thng l k ngy binSang th k
XVIII-XIX, l nhng tn tui ln nh E.Kant, Fr.Nietzsche trong v th i lp
vi HgelCn phng ng, trong quan h vn ha a chiu vi Trung Hoa,
th tnh cht trung tm/ngoi bin cng r, th hin qua Trung Quc l nc
gia, cn xung quanh (=ngoi bin) l ch hu, l man di mi rKiu khi
nim lng tnh nh nguyn nh vy cn c th k ra rt nhiu trn trc lch s
vn ha.
Xt v mt bn cht, c th coi vn ha ngoi bin ni chung, vn hc
ngoi bin ni ring l loi vn ha vn hc nm ngoi h t tng thng tr (hay
chnh thng hiu theo mt gc no v chnh tr, o c, tinh thn, t
tng, tn gio), l c hai nn vn ha trong mt nn vn ha dn tc. Vn
ha vn hc ngoi bin t thn c gi tr ring ca chng v l iu khng th
ph nhn. V to ra gi tr ring y, ng nhin, chng cng phi c nhng
nguyn tc ring trn mt nguyn liu chung l ngn ng dn tc. Tnh cht
trung tm/ ngoi bin th hin r trong s vn ng chuyn mnh ca th k XX
phng Ty.
Ch tnh t sau cuc i vn ng nh sng, thi k m u cho k nguyn
cng nghip cho n nay, din trng ca trung tm/ ngoi bin lin tc thay
i. Trc ht l s tp trung ha hay trung tm ha la centralisation gn vi
thi k cch mng cng nghip: cc nh my mc ln, cng nhn c a vo
nh my sn xut, tnh k lut st c p dng, hng ha c sn xut vi s
lng ln, xu hng thnh th ha nng thn tr thnh mt thc t hin nhin
Chu u t ti nhng bc tin ln v kinh t, v khoa hc k thut, m mt
thnh tu nghe nhn quan trng s tc ng tr li vn chng l in nh, ra i.
Trong thi k trung tm ha ny, vn hc nghing v ci nhn bao qut, mang tnh
tng th: x hi l mt tng th - ngha l tr thnh mt trung tm, l c trung
tm ha, dn ti xc lp chc nng: nh vn l th k ca thi i, nh cch ni
ca Balzac. Gn vi trung tm ha, vi tng th ha l quan im quyt nh lun
lch s: hon cnh to sinh tnh cch, hon cnh quyt nh tnh cchdn ti
nhn vt in hnh, hon cnh in hnhCi nhn khoa hc tr thnh v quy
nh ci nhn xuyn sut vn chng. Nhng g nm ngoi trng ngha y tr
thnh ngoi vi, m in hnh nht l trng hp ca Sade, ngi ch trng miu
t cc am m nh l nng lng ch yu ca con ngi, cn l tr ch l ngi
tr th. Hay, nh J.J. Rousseau vi La Confessions, cun hi k ngh thut v tr
tnh m tc gi to ra s co gin ca s tht v tng tng, ti hin s thc
v tm hn v t tng ca nh vn. Hay li vit ca Flaubert th k XIX; thm
ch vi c Stendhal, nh vn ln ca th k ny nhng li khng c th k

nhn nhn v nh gi ng, ngay c vi v en ni ting ca ng. cc

ngoi bin ny xut hin tnh hung mang tn phn-l tr, to ra cp l tr phn-l
tr tr trong t duy phng Ty thi k hin i v tnh cht ny s ko di v pht
trin mnh trong lng th k XX.
Qu vy, lch s khng dng trong gii hn ca nhn thc lun khoa hc
cng nh nhn thc lun v tnh tng th, m lch s vn ng theo ng hng
pht trin tin ln ca n. Nhn thc lun v tnh tng th, nhn thc khoa hc
quyt nh lun l nhng trung tm m phng Ty ht mnh to dng
trong sut hai th k, khi bc vo na th hai ca th k XX th ri vo cuc
ng u u lch s, gn lin vi nhng pht kin khoa hc quan trong lm thay
i cch nhn ca th k, l hc thuyt tng i ca A. Einstein. Cuc ng
u ny s mang tn gii trung tm ha hay phi trung tm ha-dcentralisation.
Nh vy, cp i nh nguyn: trung tm ha gii trung tm ha xut hin gn
lin vi hnh thc b mt ca thi i: hin i hu hin i. S xut hin ca
cc cp i nh nguyn, lng tnh ny l mt tt yu ca lch s.
c trng ca thi k hu hin i, l s xi mn mnh m t chnh bn
trong ca cc h hnh nhn thc; trong x hi v vn ha ng i tc x hi
hu cng nghip, vn ha hu hin i () i t s nh mt tnh c th tin
c ca n, bt lun t m thc lin kt no m n da vo, bt lun ci
cp n t s t bin hay t s gii ta (1). Thi k hu hin i, theo
J.Fr.Lyotard, th hin c trng ni bt khuynh hng gii hp thc ha (la
dlgitimation) nhn thc; ng cng nhn thy cc ht mm (les germes) gii
hp thc ha nm ngay trong cc i t s ca th k XIX, nhng ht mm c
hu (linhrent) (2) ca cc i t s ny. Trong k nguyn hu hin i, s gii
kt (la disolution) h thng tn ti mang tnh bi kch ca nhn thc v hc vn
xut hin, theo , mi lnh vc ring bit khi t gii ta s t c mt chun
mc c lp nht nh. Lin quan n cc phm tr ny s li xut hin cc cp
i lng tnh: hp thc ha, lin hp (la solution) gn vi thi k hin i
gii hp thc ha, gii lin hp (la disolution) gn vi thi k hu hin i, ngha
l, ch ngha hu hin i nh l s phn ng i khng vi ch ngha hin i,
vi mc tiu sa cha nhng g c coi l khim khuyt ca thi i trc .
S phn khng ny hin nhin c mm mng t t duy phn l tnh trc ,
l s khng chp nhn mt khung c nh p t, c th hu thc c th v thc
ln bn thn t duy.
S mt mt tnh c th tin theo J.Fr.Lyotard, trc tip a ti kt qu cui
cng l hn ch ca ngi nghin cu trong ch ngha thc chng ca chuyn
ngnh ny hay chuyn ngnh khc, ngi nghin cu thc hin theo hnh thc
thc chng mi ni, mi lc nh mt k thut vin n gin. Trong iu kin nh
vy, m thc hp thc ha khng thuc phm vi ring bit no ca nhn thc m
thuc phm vi k thut c xc lp cht ch, vic hp thc ha theo s thc (de

facto), c J.Fr.Lyotard gi l ci to sinh- biu hin (la performativit)(3).

S tan r ca cc i t s hp thc ha ca nhn thc, s kt thc ca u th v
mt siu ngn ng ph qut ny trong thi k hu hin i, dn ti vic p t
trc tip tnh a tr (la pluralit) v hn ca ngn t. Ch ngha hu hin i l s
tip ni in hnh xu hng ca tnh phn mnh (le fragmentisme) no , i
lp vi khuynh hng tng th vn nh du ch ngha hin i hu k.
L gii vn ny, Alvin Toffler ch ra s ph qut ny t mi cp
chc nng ha ca x hi hu cng nghip, ngha l c trong cu trng k
thut-tehnosfer, trong cu trng x hi hc-sociosphre ln trong cu
trng thng tin-infosphre. X hi thi k hin i vi c trng l tnh tng
th (la totalit) t phn thnh cc lnh vc c th, chuyn su to thnh c
trng ni bt ca th k XX, khi m cc lnh vc nghin cu tr thnh cc lnh
vc chuyn su m mi lnh vc chuyn su nh vy ch c mt s chuyn gia
mi hiu c, ng thi s lin kt a ngnh, lin ngnh cng xut hin m r
nht l trong lnh vc khoa hc t nhin nh ha-sinh, y-sinh, ha-l Vn hc
ngh thut cng chuyn mnh theo khuynh hng nghin cu lin ngnh a
ngnh nh vy, dn ti cch gii m vn hc t gc nhn vn ha, t tip cn lin
ngnh, tip cn vn ha-lch s Thut ng tnh phn mnh (le fragmentarism)
thch ng hn, c dng nhiu hn thut ng gii khi-gii t (la dmassification). Tnh phn mnh th hin xu hng chung nht ca nn vn minh
hu cng nghip, li du n trn mi thnh t cu thnh nn vn minh ny.
Ihab Hassan t tnh phn mnh v tr hng u trong danh mc cc c im
vn ha hu hin i (trong thc t l v tr s hai, trong chui 11 c im m
ng a ra), lm sng t tr tu hu hin i thc hin s gii kt tuyt i v
cc mnh v n l t chng khi dy nim tin. Nguyn l khng dnh bm (le
principe inadhrent) m ngi ngh s hu hin i th hin cng l t tng
m Ihab Hassan o su l tnh khng dnh bm i din vi nguyn l tng th
hin i ch ngha, i din vi bt lun mt kiu tng hp no, c tnh x hi,
tnh khoa hc hay vi c thi php hc (4).
Nh vy vn trung tm/ ngoi bin thc hin c bc i lch s
ca n, ct ln ting ni quan trng ca n. T y, cch vit li vit s c
tn vnh. Theo Michel Foucault, cho n th k XVI, k hiu ngn t mang tnh
cht tng ng ng dng (le ressemblant) v s tng ng ng dng v s lp
li tr thnh nguyn tc: mt t cho thy bu tri, cc khun mt tr thnh phn
nh ca cc v sao, ngh thut tr thnh tm gng phn chiu hin thcTrong
bn cht, cc k hiu ngn t l s ko di cc tng ng ng dng ca th gii,
a ti cch thc din gii th gii nh l s ng dng tng ng: Tm kim
ngha, chnh l lm sng t nhng ci tng ng ng dng. Tm kim cc qui
tc, chnh l khm ph cc s vt tng ng ng dng. Ng php ca cc tn ti
l s ch gii ca chng (5). Sang cc th k sau, tnh cht tng ng ng dng
b thay th bi tnh cht ti hin, t duy khng cn l tp hp cc tng ng ng

dng ca cc k hiu ngn t na, chm dt mi quan h gn kt vi cc s vt:

t duy khng cn l hp im ca ci thy c v ci c c (le vu et le lu),
gia ci c th nhn c v ci c th ni ra c (le visible et lnon able).
Thi i ti hin m ra, cp nh nguyn: th hin, phn nh / ti th hin, ti phn
nh hin hnh tr thnh m hnh trung tm/ ngoi bin ca thi i. nh cao ca
m hnh ny l cp nh nguyn ci biu t (le signifiant)/ ci c biu t (le
signifi) ca F. de Saussure. Thi i mi bng ln si ni vi hnh thc trung
tm/ngoi bin ny.
Khuynh hng phn mnh, gii tng th, v a tr ny, xuyn thm cc
bnh din khc nhau ca vn hc hu hin i, biu hin ngha quan trng cht
ch nht trong nhn thc lun, ni bt qua nh hng xp loi nhm bit ha
danh tnh Ch ngha hu hin i, mang li cho t duy Hoa K bin thi hu cu
trc ch ngha (poststructuraliste) c ghi nhn bng thut ng gii cu trc (le
destructivisme). Phong tro gii cu trc khi u t Hi tho chuyn do
Richard Macsey v Eugenio Donato t chc nm 1986, Johns Hopkins
Humanities Center, vi ch : Cc ngn ng ph bnh v cc khoa hc nhn
vn. Hi tho xut v khai thc s ng ca t duy cu trc lun ng
i v cc phng php ph bnh trong khoa hc x hi v nhn vn (6). Tnh
cht trung tm/ ngoi bin tr thnh trng tm ca thi k mi, i ti s khng
nh vai tr ca ci ngoi bin. y, ci ngoi bin tr thnh s m rng bn
b ca t duy khoa hc mi, ca s o su tm kim v ng nhin cng l
mt cuc phiu lu mi, c th v hn c th khng, c th chp nhn c th
khng nhng du mun du khng th ci ngoi bin cng tm c ch ng
ca n, hin hnh mt cch vng chi khng th ph nhn trong dng chy ca
lch s.
Bo co Cu trc, k hiu v tr chi trong din ngn ca cc khoa hc
nhn vn-La structure, le signe et le jeu dans le discours des sciences humaines
(7) - ca J.Derrida ti Hi tho Hopkins (Hopkins Symposium), c n nhn
nng nhit, tr thnh tuyn ngn l thuyt ca gii cu trc. im t ph mang
tnh cch mng trong bo co ny ca J.Derrida l s tn cng sc so chng li
cu trc lun, chng li quan nim m hnh truyn thng v mt trung tm; m
hnh ny m bo cho s n nh cao ca cu trc, to ra s dn nn v xc lp
cc ca tr chi, v th mi ci biu t phi khun theo m hnh ny khi tham
gia tr chi . Chc nng ca trung tm J.Derrida gii thch khng phi
nh hng, to cn bng v hay t chc cu trc m hn tt c, n m bo
nh mt nguyn tc gii hn t chc ci ti gi l tr chi cu trc (8).
J.Derrida ch r trong lch s cu trc lun, t tng trung tm c nh ngha
theo nhiu kiu khc nhau; chng hn, nh chui thut ng, n d: Eidos,
arche, tellos, energia, oursia (bn cht, tn ti, thc th, ch th), aletheia, tnh
cht siu nghim, thc, Thng , con ngi v c th tip tc (9). Xung t
trung tm/ ngoi bin i n hi kt, nhng khng phi trit tiu ln nhau

m tn to cho nhau, nng ln thnh nhng vn mi lin quan n din

trnh lch s ng i. Trc ht l quan h gia cu trc/ hu cu trc, sau
mt mc cao hn l cu trc/ hu cu trc>< gii cu trc.
Trong thi k cui cng, cu trc lun n nhn mt bin c-t gy,
dn dn ngng kt li, khng phi trong quan h xc nh vi trung tm m l
quan h phi trung tm. Qu trnh gii trung tm xut hin nh mt tt yu, cho
php t do cu trc ha cc cu trc. Theo J.Derrida, t tng trung tm
l din trong cc bi vit ca Claude Lvi-Strauss; tuy vn cn mu sc cu trc
lun (T duy hoang d-La Pense sauvage, 1962; Ci sng v ci chn-Le Cru et
le Cuit, 1964). Nhng bi vit ny ca Lvi-Strauss c nhng gi mang tnh
hu hin i: trong thc t, nhng g thu ht s ph bnh theo chun mc mi
ca din ngn, cng chnh l s tuyn b ri b mi o tng v ci trung tm,
hoc l v mt ch th, mt ng quy u tri, mt ngun gc hay mt archia
tuyt i no (10). Vic loi b t tng trung tm xc lp trc tip mt
cu trc c kh nng thot khi mi s kim sot, xc lp mt tr chi t do ca
nhng ci biu t. Lun tr chi v hn ca cu trc ngay t u loi b t
tng coi kt qu cui cng ca tr chi ny l mt cu trc hay mt tng th; s
vng mt ca mi trung tm c to dng, cng tr thnh tin cho s thay
th v hn, do , s thay th ny ng nhin l phi tng th (11). Mt ln
na, ci ngoi bin li ln ngi.
Khi nim tr chi (J.Derrida i lp vi khi nim ny ca cu trc
lun v trung tm v v cu trc trung tm ha) c l gii su sc trong V
vn php nghin cu De la Grammatologie, xut bn nm 1967. Trong tc
phm ny, ng a ra nh ngha: Ti c th gi tr chi l s vng mt ca bt
lun ci c biu t hin minh no, s vng mt c quan nim nh tnh
khng gii hn ca tr chi (); tr chi nh l s vng mt ca ci c biu
t hin minh ny, khng phi l tr chi trong th gii nh n vn vn c
nh ngha cho ti by gi () m l tr chi t do ca th gii(12).
Khi nim tr chi ca J. Derrida, ngay lp tc, thu ht s quan tm ca
nhm gii cu trc Hoa K. J. Derrida m ra xu hng lm su sc c im tnh
a ngha trong vn bn vn hc, cho m hnh a tr, cho i hi thay th ci tng
thca nhng ngi theo ch ngha hu hin i. Geoffrey Hartman xc lp gi
tr t tng tr chi a ngha m rng ca tc phm vn hc. Trong mt nghin
cu ca ng v J.Derrida, ng vit: Vn ci thc to thnh tr chi mang tnh
h thng Derrida, ca serio ludere (13) ca ng ta. nh ngha tr chi t do
free play - ny l d hiuNh mt c ch hng li mi tr chi t do, hoc
nh mt o tng phi thc t, y dc vng, c tnh hnh thihoc nh mt tr
chi ngn ng vi rt nhiu kh bin a dng ma lanh tinh qui, ti mc ti c
th ni ti by kiu m h lng phn cng lc v mt s thc, cng nh ni ti
s tn ti ca by cch chm chc, hay by kiu ti . Trn thc t, vn

khng phi ch n khng m c, m qua trung gian ca tr chi t do, n

khng b ng kn trong thc v s mu thun v v tnh nc i lp l (14).
S va chm ngm ngm gia trung tm/ngoi bin li c h l trong dng chy
ca t duy thi i.
Cc hiu qu t gy nh vy (loi b quan nim cu trc c tnh trung
tm-c trung tm ha v t ra nguyn tc tr chi t do) xut hin ht sc
tinh t trong l thuyt vn bn. Theo xu hng ny, khi nim tc ng n s
pht trin ca tiu thuyt ng i, ca ch ngha hnh thc v ch ngha cu
trc v tc phm (hiu theo ngha mt tng th, mt ton th c t chc, mt
cng trnh cu trc ha bn vng t trong quan h vi trung tm) s nhng ch
cho khi nim hu cu trc, cho tnh vn bn (la textualit- c hiu l tnh v
hi ca s chuyn ha (linnocence de la transformation), khng b bao kn hay
b che chn bi qui tc no, c rt ra trc tip t biu hiu ca n d m cung
(la labyrinthe); tnh vn bn- Frank Lentriccha ni- l mt quan nim chnh
thng, thng c bnh gii cung nhit tnh ca cc t Derrida Hoa K,
qua n d m cung(15)). Hnh thc trung tm / ngoi bin xut hin y qua
cp nh ngun lng tnh : vn bn/ lin vn bn, tun th qui tc/ phi quy tc,
dn ti cp n tr / a tr.
Quan nim tnh vn bn c cc nh gii cu trc nhit tnh la chn
cng l tm im l thuyt ca nhm Tel-Quel, nhm m Derrida khng ng
ngoi cuc, cho d quan h ca ng vi nhm ny c bit sng gi. Trong giai
on hu cu trc, ng gp quan trng lin quan n khi nim vn bn (texte)
v tnh vn bn (textualit), c th hin trong tc phm S/Z ca Roland
Barthes, cng b 1970, chc chn, do vp phi ton b khi nim tc phm
(loeuvre) truyn thng khng th thao tc m phi i ti da vo tnh a tr t
vn bn c to ra, mt tnh a tr ton thng; chng s xp t ci c
vit tt nht vo n d thin h cc biu t: Trong vn bn l tng ny, cc
mng li l rt nhiu; chng t cung cp m khng cn mt ci no l ra, khi
xp chng ln nhau, thng ng hay iu khin nhng ci khc; ci tt c ny l
mt thin h ca cc biu t, m khng phi l mt cu trc ca nhng ci biu
t(16).
Cc phng php bnh gii cn nm bt c tm quan trng ca m hnh
mi mang tnh a tr - ca tnh vn bn ny v phi tip nhn theo ng chin
lc: Nu chng ta quan tm ch vo tnh a tr ca mt vn bn (s lng
gii hn ty ) th chng ta cn phi t b cu trc hin hnh trong mt khi
thng nht nh cc nh tu t hc c in hay ph bnh hn lm vn lm, cng
khng xut pht t vic xy dng vn bn; tt c phi to ngha khng ngng v
to ngha nhiu ln, cng khng cn phi i ti vic cho ra mt ci ton th ln
lao cui cng, hay mt cu trc cui cng(17). Vic ph bnh, tuy vy, vn cn
phi tun th iu kin mang tnh phn mnh ca vn bn vn hc v v mc

ca thc t cu trc vn bn ny: Vic ph bnh theo tng bc ln lt, ng

ngha vi vic bng n lc, lm mi ha, cc con ng thm nhp vn bn,
trnh cu trc li vn bn mt cch thi qu, th li d tha ca cu trc khi
bnh gii vn bn, v khi khp li cng vic chng ta lm mi li vn bn thnh
mt chm sao, theo , chng ta s ph v vn bn v khng lin kt vn bn li
na(18). Qua tt c cc lun c ny. Roland Barthes i lp t tng chnh
thng ca k nguyn hin i (t tng v ci tng th), xc lp v thay vo ,
t tng v s phn mnh.
T quan h gia tc phm-oeuvre v vn bn-texte vi s nhn mnh
c bit c im ca tnh a tr (la pluralit), phn bit vi quan nim th hai
Roland Barthes i ti mt nghin cu y tnh khm ph, xut bn 1971 (T tc
phm ti vn bn- De loeuvre au texte), trong , ng rt ra tnh a tr ca vn
bn khng nn hiu ring r nh mt s nhiu v ngha, nh mt s a dng v
ngha, m trc ht phi hiu nh l s khng xc nh mang tnh ng ngha
(lindtermination smantique): vn bn l a tr. iu ny khng c ngha ch
v trong vn bn tn ti nhiu ngha, m trc tin, n a tr bi v n thc hin
mt s nhiu mang ngha, mt s nhiu khng th gin quy (lirrductible). Vn
bn khng phi l ci ang tn ti ng thi t nhng g c hiu, m l s
chuyn di, xuyn qua; n tr li khng phi cho mt din gii hay ch cho mt
t do din gii m l cho mt s bng n, cho mt s pht tn (la
dissmination)(19).
Khuynh hng t b quan nim tng th ca tc phm v xc lp quan
nim mi v tnh a tr ca vn bn, sau vi nm c h l t nhng vt
nt ca ch ngha cu trc, theo quan nim quen thuc, t ti hnh thc lai tp
v Tc phm m (Oeuvre ouverte) do Umberto Eco xut. Nh k hiu hc
ngi Italia nhn mnh (trong Opera aperta, 1962), hin tng ny vn rt ph
bin trong ngh thut ng i, vic lm gim bt ng k mc t chc hnh
thc ca tc phm, c bit l s vng mt cc kt thc cui cng (li ni
thng l tc phm khng c kt thc1) v ni chung, qua s loi b ci trung
tm (ri b ci trung tm vn ang p buc im nhn u tri(20)), xc lp
m hnh mi v cu trc tc phm, c c trng a cc (la multipolarit), m
hnh c kh nng ch ra ci ngun ca ng ngha c thv hn-khng xc
nh.
Ngoi s to bo ny, Umberto Eco cn thm vo nhiu suy t khc, tin
gn ti quan nim v vn bn; nhng nh k hiu hc ngi Italia ny cng
nghim tc ch ra cc lin kt to ngha, cng ch mang tnh cht tng i khi
i din vi quan nim tc phm; tng t, ng ni n s hin din ca du
hiu-k hiu t bt c mt s t do v ngu nhin no c th xy ra, th chung
1

quy, cc du hiu-k hiu vn l kt qu ca mt s ng nht, v tip theo, l

ca mt tc phm(21).
S i lp gia vn bn v tc phm chung cc, vn l mc nng cao
hay gin quy cu trc ca chng (tc vn bn-tc phm) nhng khng ch bao
hm s i lp gia ci tng th v tnh a tr m tri li cn t s i lp
gia s lin kt tng h ni ti (la cohrence interne) v tnh t on (la
discontinuation). Hnh thi cui cng ny c a ra trong cuc tho lun gia
ng vi mt vi i din ting tm ca gii ph bnh Hoa K, qua , J.Hillis
Miller nh ngha va c vn bn ph bnh (vn bn t thn v vn bn trong
quan h vi vn bn ang c bnh gii), va c vn bn vn hc (vn bn t
thn hoc trong quan h lin vn bn vi cc vn bn khc) qua tnh tng h
khng lin kt to sinh (lincohrence constitutive)(22).
n lt mnh, khi miu t v nh ngha cc c im c th ca vn
bn vn hc, Fredric Jameson lm sng t mt thc t, trong thi i khi tc
phm ngh thut gn lin vi c ch t chc v nguyn l quan h lin kt ni
ti, th vn bn t n mang li mt kiu hnh quan h ni ti mi; , trng
tm c t trn khu bit (la diffrenciation) v ni lng (la disjonction). Cc
nh l thuyt vn bn Frederic Jameson ch r ch dnh mi s quan tm ch
vo tnh khng thun nht (la htrognit) v chiu su ca tnh gin on (la
discontinualit) c trng cho sn phm ngh thut, vn l ci ngng xut hin
nh l s thng nht hu c, ci ang tr thnh ngy cng r kiu ti ng lt
vt hay cng knh vi nhng tiu h thng li thi khng thng dng v
nhng cht liu ban u y nhng ci v v, khng sc sng. Ni cch khc,
n y, tc phm ngh thut t chuyn ha thnh vn bn(23). Tuy nhin, nu
ch ngha hin i cao tnh khp ni (larticulation) ca tc phm ngh thut,
th ch ngha hu hin i, tri li, khi ng gii khp ni (la dsarticulation)
theo kiu tm thn phn lit (theo cch chng tm thn phn lit c xc nh
nh l s t gy trong dy chuyn biu t, hay ni cch khc, trong khun
kh mng li ca chui ng on, ca nhng kh nng to ngha v vi s gip
ca cc kh nng to ngha ny, ngi ta s xy dng c mt mnh hay
mt cch hiu(24)). Ch bng cc c im to sinh tim nng ca n (vng mt
tnh lin kt ni ti), th vn bn - Frederic Jameson tip tc nhn mnh mi t
ch ra c s khc x v hn ca mi khuynh hng kt tinh v ti hay v
ngha; vn hc hu hin i, do , t xc nh t vn cnh ny, nh mt cu
trc hay nh s pht trin m rng cc k hiu ni tn ti mt ngha bt k, ni lgic ni ti ca n loi b s xut hin ti khc cng dng(25).
Cui cng, s i lp gia tc phm v vn bn c nhn ra di mt
dng thc khc, khi tc phm lun lun c xc nh trong gii hn chiu su
ca n, lc vn bn c miu t nh l mt phn (hay nh mt phn mnh),

trong mt vn bn tng qut, m trong thc tin, vn bn ny l s m rng v

hn.
T im nhn l thuyt, vic ghi li vn bn c bit (le texte particulier)
ny (hay trng vn bn-le champs textuel theo cch gi ca Jacque Dirrida)
trong khun kh vn bn tng qut (le texte gnral), d di gc no(26),
cng ch to ra c s cho hin tng lin vn bn (lintertextualit).
Nhn chung, cuc vn ng trung tm / ngoi bin trong lch s vn hc v
t tng phng Ty, v bn cht l s xung t mun thu gia phm tr
Apollo v phm tr Dionisos, gia khun hnh c nh p t v s ph v khun
hnh gii thot ra khi v bc hnh thc. Cuc vn ng gn lin vi lch s
vn ha ca phng Ty, cng l cuc vn ng t tng ca thi i, c th cc
oan c th khng nhng nc chung nht, ci ngoi bin th hin vai tr
m rng gii hn nhn thc ca n. T quan im ny, vic phn nh trung tm/
ngoi bin mt cch my mc s dn ti nhng hu qu khng lng mt khi p
t ln cch nhn t tng h chnh thng./.
Ti liu tham kho:
1. J.Fr.Lyotard : iu kin hu hin i, trang 37
2. Sch trn trang 38
3. Sch trn, trang 47
4. Ihab Hassan: Tnh a tr trong vin cnh hu hin i (Pluralism in Postmodernism),
trong Critical Inquiry, Spring, 1966, tp 12, trang 505. ng gp cn bn v c tha
nhn nhiu nht ca Ihab Hassan v ch ngha hu hin i l cun S phn mnh ca
Orpheus. V vn hc hu hin i ( The Dismenbrement of Orpheus- Toward a
Postmodern Literature New York, Oxford University Press, 1971). Ln xut bn th
hai ca cng trnh ny c thm mt li Hu bt, c dch ra ting Rumani bi Andrei
Drlu v c cng b trn Caiete critice, s 1-2, 1986, s c bit dnh cho ch
ngha hu hin i.
5. Michel Foucalt: Les Mots et les choses,, Paris, Gallimard, Tel.1964, trang 44
6. Frank Lentriccha: Theo du Ch ngha ph bnh mi -After the New Criticism The
University of Chicago Press, -1980, trang 157.
7. Bo co ny c a vo trong tm tt ni dung ca tp Vic vit v sai lch
Lcriture et la diffrence- nm 1967.
8.Jacques Derrida: Cu trc, k hiu v tr chi trong din ngn cc khoa hc nhn vn
Structure, Signe and Play in the Discours of the Humain Sciences, in Writing and Difference
Translated, with an Introduction and Additional Notes by Alan Bass (The University of
Chicago Press, 1978), trang 278.
9. Jacques Derrida: Sd, trang 279.
10. Jacques Derrida: Sd, trang 286.
11. Jacques Derrida: Sd, trang 289

12. Jacques Derrida: V vn php nghin cu Of Grammatology, translated by Gayatri Chakravorty

Spivak (Baltimore, Johns Hopkins Univ.Press, 1976), trang 50.
13. Hiu l : tr chi nghim chnh (ND)

14. Geoffrey Hartman: Monsieur Texte : On Jacques Derrida. His Glass,- in Georgia
Reweu 29 (Winter 1979), trang 782.
15. Frank Lentricchia: Sd, trang 179.

16. Roland Barthes: S/Z in Romanul scritorii. Antologie, selecie de texte si de traducere
de Adriana Babei s Delia Sepetean-Vasiliu. Li ni u ca Adriana Babei. Hu bt ca
Delia Sepetean-Vasiliu.(Buc., Ed.Univers, 1987,) trang 160.
17. Roland Barthes: Sd, trang 161.

18. Roland Barthes: Sd, trang 163.

19. Roland Barthes: From Work to Text, in Josu V.Harari, ed. Textual Strategies. Perspectives in PostStructuralist Criticism. Edited and with and introduction by(Ithaka, Neww York : Cornell University Press,
1979), trang 76. Bi vit ny c cng b ln u tin trong Revue desthtique, s 3/1971.

20. Umberto Eco: Tc phm m. Hnh thc v s khng kt nh trong cc thi php ng i - Opera
deschis. Form s indeterminare n poeticile contemporane. Gii thiu v dch bi Cornel Mihai Ionescu (Buc.,
Ed. pentru Literatura Universal, 1969,) trang 21.
21. Umberto Eco: Sd, trang 127.
22. Ioana Em. Petrescu: Quan nim vn bn trong cch nhn gii cu trc ( Conceptul de text n
viziune decontructivist, n Diana Adamek s Ioana Bot (eds). Portret de grup cu Ioana Em.Petrescu (ClujNapoca, Ed.Dacia, 1991), trang 173.

23. Frideric Jameson: Logic vn ha ca Ch ngha t bn hin nay, trong Ch ngha Hu hin i

hay
Logic vn ha ca Ch ngha t bn - The Cultural Logic of Late Capitalism, in Postmodernism or the Cultural
Logic of Late Capitalism (Durham: Duke University Press, 1991) trang 31.

24. Frideric Jameson: Sd, trang 26.

25. Sch dn : Surrealism Without the Unconscious, in the Postmodernism or, trang 91.
26. Ioana Em. Petrescu: Sd, trang 175.

DIN GII CA TRN C THO V PHC CM OEDIPE

Tc gi: L Nguyn Cn
Khoa Ng Vn- HSP H Ni
Abstract: Tran Duc Thaos discourse of Oedipus complex
The book Investigations into The Origin of Language and Consciuosness
of Professor Tran Duc Thao, escpecially in third part: Marxism and
Psychoanalysis on the Origin of the Oedipal Crisis, from historical materialisms
point of view, enlighten and explain the Oedipus complex not only in daily life
but also in literature. Within nearly one hundred papers Tran Duc Thao criticizes
and reconstruccts in persuasive way about the origin and development of the
Oedipus complex an important point in Freudian theory. He does not deny the
Oedipus complex, however he does not develop it to an extreme view like
A.Green or Freud. He views problem in objective and calm way, bring gradually
all problems to the light of the historical materialism. Third study is an addition
to Freudian theory, makes Freudian theory more science, because Freudian
theory base on observations and studies of disease. The explanation of Tran Duc
Thao about Oedipus complex enlightens the special cases in literature, shows the
way from animal to human and redisplays the blood and tears way of history of
man kind. From that, il respects human and the perfection process of human. His
explanation also inherits all achievements of Freud and other scientists and shows
errors of the Predecessor. We also see clearly the role of point be given by Engels
and Lenine which Tran Duc Thao base on. This is an important lesson about
research methods, especially with literature filed.
Tm tt: Cng trnh Cc nghin cu v ci ngun ngn ng v thc ca
GS. Trn c Tho, c bit vi phn Nghin cu th ba: Ch ngha Marx v
phn tm hc: cc ci ngun ca khng hong Oedipe trong cun sch ny
(Troisime recherche: Marxisme et psychanalyse: les origines de la crise
oedipienne) vi cch nhn v cch tip cn theo quan im duy vt lch s ca
ch ngha Marx gp phn soi sng v l gii vn lin quan n n s phc cm
Oedipe trong cuc sng i thng ng thi qua gip chng ta hiu thm
vn ny trong vn hc ngh thut. Vi gn mt trm trang sch, Trn c
Tho minh xc mt cch y thuyt phc v phc cm Oedipe - lun im
quan trng trong phn tm hc Freud, ch ra ci ngun pht sinh v pht trin ca
phc cm ny. ng khng ph nhn phc cm Oedipe, nhng cng khng y n
i ti cc oan nh A.Green hay ca chnh Freud. ng nhn nhn vn mt
cch khch quan, bnh tnh, tho g ln lt cc nt tht trong mn che b n ca
hin tng tm l-tm thn ny, a n ra trc nh sng ca ch ngha duy vt
lch s. Nghin cu th ba ny ca ng l mt b khuyt quan trng cho phn
tm hc, mang li cho n tnh khoa hc thc s v cn thit, bi l, cc kt lun
ca Freud ch da vo cc quan st v nghin cu cc trng hp bnh l. Cch l
gii ca Trn c Tho v phc cm Oedipe, do , to ra mt cch tip cn
khoa c chiu su, cho php tng minh cc hin tng c bit m vn hc

phn nh, lm ni bt hnh trnh i t bng ti ra nh sng ca nhn loi, ch

ra qu trnh i t ci con n ci ngi, ti hin con ng y mu v nc
mt m nhn loi tri qua, qua trn trng hn con ngi, trn trng hn
qu trnh con ngi vt ln bn ng ca n t hon thin mnh, xng ng
mang tm vc ch nhn th gii. Cch l gii ca ng cng ch ra nhng ng
gp ca Freud v cc nh khoa hc khc, ng thi, mt mt ng va tip thu
nhng thnh tu ca nhng ngi i trc, mt khc cng ch ra nhng khim
khuyt m khng phi ch gin n tip nhn mt chiu. Chng ta cng thy r
thm vai tr dn ng ch li ca cc lun im m Engels hay Lnine a ra
m Trn c Tho da vo trin khai nghin cu. y cng l bi hc
quan trng v phng php lun nghin cu, c bit l i vi lnh vc khoa
hc x hi v nhn vn.
Phn tm hc Freud, mt thnh tu quan trng trong lnh vc nghin cu
i sng tm l-tm thn ni bt ca th k XX, mang li cho nghin cu trit
hc ni chung v cho vn hc ngh thut ni ring ci nhn mi m, cho php m
rng v i su nghin cu bn cht ca sng to ngh thut, cho php l gii
nhng hin tng vn t trc n gi vn l n s ca vn chng, ti mc gii
nghin cu vn hc u-M khng nh ng sau mi tc phm ln ca vn
hc phng Ty th k XX u c bng dng ca Freud. Mt trong cc n s
chnh l phc cm Oedipe le complexe dOedipe - cn c dch l mc cm
Oedipe. Tuy nhin vic nghin cu tm hiu phn tm hc Freud ni chung v v
phc cm Oedipe ni ring, Vit Nam cho n nay, vn ang l vn nan gii
nu khng ni l c phn xa l vi chng ta. V th cng trnh Cc nghin cu v
ci ngun ngn ng v thc1 ca GS. Trn c Tho, c bit vi phn Nghin
cu th ba: Ch ngha Marx v phn tm hc: cc ci ngun ca khng hong
Oedipe trong cun sch ny (Troisime recherche: Marxisme et psychanalyse:
les origines de la crise oedipienne) vi cch nhn v cch tip cn theo quan im
duy vt lch s ca ch ngha Marx gp phn soi sng v l gii vn lin quan
n n s phc cm Oedipe trong cuc sng i thng ng thi qua gip
chng ta hiu thm vn ny trong vn hc ngh thut. Bi vit ca chng ti
dng li trn vic nghin cu cc quan im m Trn c Tho xy dng
to nn nhng lun chng vng chc khi l gii vn ny, tp trung trong
Nghin cu th ba ca cng trnh trn.
Phc cm Oedipe c gi theo tn ca nhn vt Oedipe, mt nhn vt
trong truyn thuyt Hi Lp, hin hnh trong Oedipe-vua (Oedipe roi) v m rng
ra c trong Oedipe Colonos (Oedipe Colonos) v Antigone (Antigione) ca
nh bi kch ni ting Sophocle (sinh khong 496-494 v mt 406 tr.CN) gn vi
bi kch git cha ly m ca nhn vt ny v tr thnh vn -n s (le problme
nigmatique) trong vn chng. Phi chng y l cu chuyn ni v s lon
lun ng ph bng m nh vy gi tr ch thc ca tc phm vn chng l

ch no, t co ph phn hay rn dy lun l o c, hay c hai? Phi chng y

l mt s nhm ln m qung vn tng xy ra trong lch s nhn loi nh kiu
anh em rut ly nhau m truyn thuyt nhiu dn tc u c? Phi chng y l
mt vn lin quan n k c xa xa ca nhn loi, gn vi thi k mng mui
m loi ngi tri qua?... C rt nhiu nhng gi thit na c th t ra m
chnh Freud trong Cc tiu lun v phn tm hc ng dng cng ch ra ba kit
tc vn chng ca mi thi Oedipe vua ca Sophocle, Hamlet ca
Shakespeare, Anh em nh Karamazov ca Dostoievski u lun gii mtip st
hi cha m2, hay i xa hn Marthe Robert trong Tiu thuyt ca cc ci ngun
v cc ci ngun ca tiu thuyt3 khng nh: Phc cm Oedipe nh hnh vi
nhn tnh ph qut, khng tn ti nh mt h cu, cng khng phi l s ti hin,
cng chng h do ngh thut ca tng tng m khng tr thnh theo mt kiu
no s minh ha c che y. Trong ngha ny, tiu thuyt ch l th loi
mang tnh Oedipe t cun ny sang cun khc. Nh vy vn phc cm
Oedipe khng phi l vn ca mt ngi, ca mt nhn vt trong mt tc
phm hay ch gn vi mt thi m t thn n mang tm vc ln hn, c gi tr d
liu quan trng lin quan n p s ca bi ton nhn cch con ngi. Trn c
Tho, trong cng trnh ca mnh cng tm cch tng minh vn ny t gc
trit hc duy vt lch s.
Trc ht, im xut pht ca ng l s phn bc li cc quan im ca
sinh vt lun tm l v l thuyt x hi hc ca Durkheim, cc quan im k
sinh trn phn tm hc, che ph bn cht ch thc ca phn tm hc, dn ti,
hin nhin, nhng suy lun xa l, thm ch c th ti mc cc oan v chnh phn
tm hc. Tiu biu cho cc quan im ny, chnh l nh thc khi u (le
dterminant primaire) do Andr Green a ra: nh thc khi u vn l quan
h ca mi k c sinh ra. Ngi ta mun lm g mc lng, nhng tt c mi c
th u c sinh ra t hai cha m, mt cng gii tnh, mt khc gii tnh. l
cu trc m khng c phng tin no thay th c. Anh c th lm bin i
vai tr, chc nng, ng cnh lch s, nhng trong ci hnh tam gic ny, anh
khng th lm bin i gii tnh, ngha l, nh thc khi u (A.Green, trang
24-25, 27)4. Tam gic ba nh c mt nh l cha (ta k hiu l C), mt nh l
m (M) v mt nh l con (Co) m xt v mt hnh thc, tam gic ng qui quan
h ny l kh bc b, ngha l Ni cch khc, phc cm Oedipe vn gi nguyn
bn cht c lp vi tnh lch s, ng nhin bt chp mi bin i ca cc phn
nh t nhiu gn vi hnh thi x hi mi thi i, bi l n da trn m hnh bt
bin ca ci ngun sinh hc, m hnh nh thc khi u vn l quan h ca
nhng ngi c sinh ra ny4.
T y, ta c th suy ra, nu Co l con trai th s c i khng gia n v
b n: Co>< C; cn nu Co l con gi th s c i khng ngc li: Co>< M. V
nh vy s i khng ny vn mang trong n tnh cht bt bin s tr thnh
nh mnh ca nhn loi. Cch hiu ca A.Green, do , tr thnh mt m nh

eo ng sut hnh trnh nhn loi. cha k l theo Albert Jarquart trong Con
ngi v gen: Trc ht, sinh sn khng phi ch l mt hin tng ch lin ly
n hai nhn vt, ngi cha v ngi m, m l bn nhn vt: ngi cha, ngi
m, mt tinh trng xut ra t ngi cha v mt non bt ngun t ngi m. V
bn nhn vt ny u l sinh vt, mi nhn vt c c tnh r nt 5 th tam gic
nh thc khi u ca A.Green li cng kh gii thch. Trong thc t, c
to thnh t nhng xu hng lon lun v st hi ngi thn vn biu hin kh r
trong on u tui th (khong gia 3 n 6 tui), phc cm Oedipe ch l tn
d ca mt thi k quan trng ca bc chuyn t t nhin sang vn ha6.
Nh vy, xt v bn cht phc cm Oedipe l c tht, c th l mt tn d,
c th l hnh thc phi sinh ca lch s lin quan n ch ngha c nhn ng
vt, v.v.. nhng khng th coi n l mt nh mnh hay ch t l mt m nh nh
mnh nh quan im ca A.Green m Trn c Tho ly lm im xut pht
phn bc v a ra cch lun gii ca mnh v vn ny. Tiu ch khoa hc
nh vy l r rng v mc tiu m tc gi hng ti cng c xc lp, c
khng nh ngay trong tiu ca Nghin cu th ba ny: Ch ngha Marx v
phn tm hc: cc ci ngun ca khng hong Oedipe.
Trn c Tho nm bt vn v trin khai nghin cu ny trong gn
mt trm trang sch (t trang 245 n 340 theo bn ting Php) v c trnh by
thnh su tiu mc. Trc ht, ng kho st Ngun gc ca giai on tin
Oedipe7 trn lp trng ca ch ngha duy vt lch s, da trn cc lun im m
Engels a ra trong Ngun gc gia nh, t hu v Nh nc, v ca Lnine
trong Th gi Gorki thng 11/1913, nhn mnh tnh cht x hi, ni cch
khc l nhn tnh, ca vic loi b mt cch gin n ch ngha v trc tip thi
ghen tung ng vt, khng nh vai tr ca cng ng n gii trong x hi
loi ngi nguyn thy lin ly n thi ghen tung ng vt, nn tng ca gia
nh ng vt, b thuyt phc bi thc tin lao ng tp th, ch ra y l
bc i quyt nh u tin trong s chuyn ha t t nhin sng vn ha. V
th Kh d dng nhn ra giai on tin Oedipe tr em c c trng ha
bi tnh yu i vi ngi m km theo s ng nht vi bn cht yu thng
ca ngi b, khi vn cha phi l s i khng bn cnh ngi m, mang
li chnh xc hnh thc nguyn s ny ca ch ngha cng sn nguyn thy. a
tr bt u yu mt cch ngy th nhng con ngi xung quanh n, u tin l
m n, sau l b n, bi v nhng ngi ny to ra trong a b du vt ca
mi lin h x hi u tin ca mi ci ngun nhn tnh: mi lin h cng ng
trc tip trong by ngi u tin hay tnh cng ng s khai. Nh vy, mi
lin h khch quan c th hin ra ngay sau bc khi u l hnh thc ni
quan ha cc quan h x hi loi ngi. V th, S thc tnh ca thi ghen
tung ra i mt nm sau , cng phc cm Oedipe, b chuyn ha mt cch v
on vo cc thi k u ca x hi con ngi, do , khng th b ng qui mt
cch gin n ch ngha vo i khng ng vt gia ngi cha v a con trai

trong gia nh vn ngi. Tht vy, vi bn cht xung t tnh dc, d bt lun
cp no m n chim ch, th cng bao hm quan im v kiu ti sa ng vo
ng vt tnh. Nhng bi v chng ta ang y, trn bnh din nhn tnh, th s
tht li nh vy t n l kh th, bi v l, cc mu thun x hi ni ln trong s
pht trin cng ng nguyn thy m ti gii php trn p ch ngha c nhn
ng vt s c hnh thnh vi vic thit lp qui tc ngoi hn trong x hi b
lc.
Trong phn th hai, Trn c Tho ch ra S pht sinh ca khng
hong Oedipe8, gn lin vi bc chuyn t cng ng n gii sang gia nh
cp i c thc hin trong chnh bn thn nhm ni hn. Gia nh cp
i nh vy th hin mt quan h sn xut mi c to thnh trong lng cng
ng nguyn thy theo l thuyt pht trin lc lng sn xut. Cc lun chng,
ngoi cc quan im ca Engels, c ng rt ra t cc ti liu kho c hc v
nhn chng hc, ca Spencer v Gillen, ca Vallois, ca Boriskovski... cho php
ng xc lp lun im quan trng: Tm li, ti thi im bc chuyn t cng
ng n gii sang gia nh cp i, bi kch sinh hc ngi ph n to ra
nhng iu kin cho mt bi kch x hi thc th; v l do bi kch sinh hc ngi
ph n m nhng ngi n ng ch c th lp gia nh khong tui ba mi.
Cho nn, y chnh l quy lut tng th ca gii n ng tr tui hon ton ang
b tc ot; bi kch sinh hc ca ngi ph n dn n s i u gia hai
hnh thc xung t i khng mnh m gia cc th h.
V th: thi im pht trin bin chng y, cng ng nguyn thy t
phn chia thnh ba giai tng m tn ca mi giai tng c xc nh bng chc
nng v v th x hi ca n. Nhng ngi n ng ln tui, ci v v c
con, ng nhin c danh hiu l nhng ngi cha. Tng t, chc nng sinh
thnh ca nhng ngi n b nhng ngi ny cng u ci chng t tui
cp k u c mang danh mt cch t nhin l nhng ngi m, hn na,
h u l v ca nhng ngi cha. Nhng ngi n ng tr tui khng c bt
c mt quyn g cng nh bt c mt trch nhim v li ch kinh t gia nh no,
khng c s tha mn tnh dc no, khi h b t vo v th th yu, v v th
mang tn l cc con trai. Kt qu l nhng con trai b tc ot duy tr
nhng kht khao b cm on v nhng ngi m, v nh vy, h tr thnh th
ch mt cch ti li vi nhng ngi cha.
Cho nn, y, tam gic Oedipe c v ra t s vn ng ca ngn
ng, hin nhin, khng h c im chung no vi quan h dng ging hin thc.
Trong thc t, nhng ngi m ang ni ti u c tui t mi bn n ba
mi, ni cch khc, h thuc th h cng tui vi nhng ngi n ng c
xp vo loi con. Cn nhng ngi cha cng c gi nh th, trong trng
hp chung, h khng th sinh ra nhng ngi con y, bi v chnh h cng ch
mi c thnh hn cht t trc tui ba mi, v khng th no c kh nng

vt qua tui bn lm, theo , h kh m c nhng a con trn mi lm tui

trong thi gian h sng. Trn thc t, thi Moustrie, trong iu kin bi kch
sinh hc ngi ph n, s lon lun kiu Oedipe l khng th xy ra: nhng
ngi con trai gn nh lun lun l nhng a tr m ci m trc khi t n
la tui dy th. Cn trong cc iu kin x hi m chng ti va miu t, ni
chung, nhng a tr y u m ci b nh nhau.
Nh vy, bi kch sinh hc ca ngi ph n, lun im m Trn c Tho
vay mn t Smnov 9, tr thnh im nhn quan trng ni kt cc cc lun gii
ca ng, v y cng chnh l ht nhn dn ti s hin hnh ca phc cm
Oedipe, vn l mt sn phm ca lch s, gn lin vi mt thi k lch s v
ng nhin n cng s b lch s b ri trn con ng pht trin i ln ca
nhn loi. Phc cm Oedipe y c ng tng gii bng nhng c liu lch
s, bng nhng tp tc, truyn thng ca cc b lc th dn chu c ang tn ti
cho ti ngy nay. N gn lin vi bi kch sinh hc ngi ph n din ra trong
bui s s vi mun vn kh khn thch thc i vi loi ngi v din ra khng
phi trong mt ngy m trong thi gian khong vi chc vn nm, trc khi con
ngi tr thnh gn nh hon chnh ngy nay.
Phn ba, Bi kch sinh hc ngi ph n v s ra i ngi ch tc, gp
phn lm sng t thm cc lun im phn hai, ng thi cng ch ra qu trnh
tin ha ca con ngi i t t nhin sang vn ha. Vic nghin cu ca Trn
c Tho c h tr bng thc tin gii phu hc gn lin vi cc ha thch
c khm ph m vic ti cu trc xng chu nh din ra t t trong qu
trnh tin ha lu di ca vic i bng hai chn thi i d thnh nhn v Ngi
kho lo, t ti im nt, , s pht trin v lng c c hnh thc nhy
vt v cht, lm bng n bi kch sinh hc ngi ph n, ni m vic hnh thnh
bo thai, cng vi s chuyn ha Gii hn no b-Rubicon crbral, cho php
Ngi ch tc-Homo faber ra i. R rng, s pht trin nhanh chng ca no
b Ngi ch tc u tin c bn khng din ra qu trnh bo thai, m ng
hn l pht trin hot ng mang tnh dng c thi Ngi kho lo, nhm to
ra hnh thc cht lng cao hn, vi bc chuyn t vic sn xut dng c sang
sn xut cng c. Qu trnh bo thai ca tr, v li cng chnh qu trnh ny, qua
trung gian bi kch sinh hc ngi ph n, hin ra nh l tc ng nh hng sinh
hc trong s pht trin x hi ca cch i hai chn, ch to ra s thc y nhanh
qu trnh tin ha ca no b vn c xc nh cn bn bi hot ng lao ng
v ngn ng. Tuy nhin, hot ng mang tnh xc tc ny ca bin c sinh hc,
cng l s xc nh thun ty mang tnh lch s, khng gi vai tr no trong bnh
din hng u hay c tnh quyt nh no , trong ngha ny, hot ng xc
tc a li cho php bin chng l-gic, s pht trin hnh thc hin thc ha c
th trong lch s ca n, V iu ny l s thc khng ch i vi vic hnh thnh
no b con ngi m tng t i vi c x hi nguyn thy u tin.

T , Vic kin lp x hi loi ngi nguyn thy vi qui tc cng ng

ton din v n gii v ti sn th hin nh mt gii php cp tin v xc nh
ca mu thun c bn trong mi thi k thai nghn chng loi Ngi (Homo),
nh l mu thun gia tnh cht x hi ca lao ng t cc ngun ci ca n v
ch ngha c nhn ng vt tn ti dai dng trong cc quan h chim hu ang
ng tr di hnh thc chim ot k tha t T tin vn ngi. V bi mt gii
php nh vy ch c th can thip khi sc mnh ca dng c, c pht trin y
nh sn xut cng c, kt qu pht trin ca Ngi kho lo, hoch nh
nhng thnh t u tin i hi loi b ch ngha c nhn ng vt ca sc sn
xut cng c, ta c th nhn nh ton b vn ng ny m u cho lut php nn
tng ca mi x hi loi ngi: lut php v s tng ng cn thit gia lc
lng sn xut v quan h sn xut. Hin nhin, tnh bin chng s khai ny cho
php nhn nhn s h l tnh ngi, bi kch sinh hc ngi ph n, cn vic
non hay qu trnh bo thai ca tr ch ng vai tr tho g thc y tng lai x
hi. Vic thit lp quan h cng ng thc hin s gii phng u tin ca lao
ng sn xut, thc hin s chuyn ha quyt nh t sn xut dng c sang sn
xut cng c m Kt qu gi y nhm ngi cha v l nhng thnh t u
tin ca lc lng sn xut cng c, ra i trong lng by n ngi kho lo
ti tn thi k tin ha cui cng vn khng th so snh c ca n, v s pht
trin ny khng tng hp vi ch ngha c nhn ng vt. V th vo cui
thi k pht trin ca ngi kho lo, nhng ngi n ng cha v bt u s
dng thi gian rnh ri ca h o gt t m dng c ca mnh, nht l vi
chic ru nguyn thy, v nh vy h tr thnh nhng i din ca lc lng sn
xut cng c mi, cuc u tranh ca h chng li ch nhn mang ngha ca
mt cuc cch mng ch thc, bi v gi y cuc u tranh ny hng ti gii
phng lao ng sn xut khi lut l ng vt ca k mnh, bng vic xc lp
nhng quan h sn xut mi thc s mang tnh x hi. V ta thy, c khuyn
khch bi tnh hung mi c to ra bi bi kch sinh hc ngi ph n v vic
tr em non, tng t nh s tham gia ca nhng ngi n b b p bc, h
xc lp qui tc cng ng mi chin thng qui tc thng tr mang tnh ng vt
ca ch nhn. y chnh l truyn thuyt David h gc Goliath khi nm vo
n mt hn ph bin trong tn gio phng Ty.
Trn c Tho i n kt lun v phn ny nh sau: Nh vy, ph hp
vi cch ni ca Engels, nu lao ng v ngn ng l hai kch thch t ch yu
m di nh hng ca chng no b kh dn dn chuyn ha thnh no b
ngi th cn mt cuc cch mng thc s sinh ra x hi loi ngi u tin,
kt thc s thai nghn ca n trong lng by n hy cn mang tnh ng vt
Ngi kho lo. Chnh cuc u tranh kin tr lu di m nhng ngi n ng
cha v, nhng ngi sng to cc phc tho cng c u tin vi s gip ca
nhng Ngi kho lo am m t do, kt liu qu kh mang tnh ng vt gi
ci khi loi b sc mnh chim ot ca ch nhn. Ta c th t cho cuc cch
mng ny ci tn: Cuc cch mng ch tc bi v n m ra con ng cho Ngi

ch tc. Bc tranh v phc cm Oedipe hin hnh ngy mt r rng hn qua

cc lin kt logic v nhn qu.
Tuy nhin, Trn c Tho khng dng li m tip tc dn gii Du
hiu ngi ph n eo sinh thc kh v ng ngha mang tnh cht Oedipe, l
gii vic cm k tnh dc, lin quan ti giai on bit dng la v phi gi la ca
nhn loi m v vn nay theo Freud, giai on Oedipe b trai tng ng vi
mt sinh thc kh c i, b phn sinh thc kh, c pht trin tr em c hai
gii tnh, v c c trng bng xc tn tin nh rng tt c mi sinh th ngi,
c n b ln n ng, u s hu mt b phn sinh dc nam. Freud lm trng
khp hon ton hai s hnh thnh tm thn ny trong thi gian: Giai on sinh
thc kh ny, ng ni, cng ng thi l giai on phc cm Oedipe 10. T y,
da trn ti liu ca Blanc, Abraham v Franck Bourdier, Trn c Tho l gii
tp tc kh khng khip nhng c th rt ph bin thi tin s: tp tc n tht
ngi. iu quan trng m ng rt ra y chnh l ng ngha mang tnh cht
Oedipe xut hin trong cng ng nguyn thy thi .
Trn c Tho vit : V th, khun theo bi kch x hi ny, ngn ng i
sng thc t a ti cc ng tc ngn ng mi, em li cho cc t cha, m,
v con, c nh hnh trong thi k trc , mt ni dung ng ngha tri
ngc. thi c s k, quan h ca ngi m thc t, hay nhng ngi
ph n cng tui y vi a con trai, c th l quan h nui nng v dy d, loi
tr mi quan h tnh dc, bi v nhng ngi m thc t u cht trc khi
con trai n tui trng thnh. V li, ngi Acheulen, du hiu sinh thc kh
m nhng ngi ph n eo trong khi thc hin cng vic ni tr, - trong s h
c c nhng ngi phi chm sc tr em, - trc tin, th tiu mi m ch tnh
dc c th xy ra trong quan h ny. Ci biu t ng tc phng chiu hnh nh
ngi m i vi a con, do , ch c th mang ngha l ngi v nui
t thin v eo sinh thc kh, ni cch khc c th coi l mt ngi n ng. V
chnh ngha ny c phc hot li tr em thi Moustrie. Nhng n tui
trng thnh, chng trai Nanderthale, khi mt i ngi m trc ca anh ta, nh l ngi m thc t v nhng ngi ph n cng tui nh b ta, - bt
buc phi quay tr li chun mc ny vi nhng ngi ph n cng th h anh
ta, m gi y anh ta phi coi h l m ca mnh, bi v nhng ngi ph n
ny u ci cha anh ta, v bn thn anh ta ch c th ci con gi ca h
mun hn. ng thi, cng tng t nh vy, vi sc mnh lut l c xa ca
cng ng n gii, anh ta t cho mnh c quyn ham mun nhng ngi ph
n y, kt qu dn n ni dung ng ngha nguyn thy ca m thnh ra
ngi v nui, t thin v eo sinh thc kh, gi y anh ta thm vo ngha
i lp m, i tng ca ham mun. Cng nh vy i vi du hiu cha
vn ch biu t ngha l cha dy d trong thi k trc , cng nh trong
tui th ca chng trai Nanderthale, th gi y c chng thm ngha i
lp cha, k tnh ch ca con trai. Hn na, mt s hnh thnh tng t tr nn

ri rc lm o ln mi cu trc ng ngha c t trc , bi v ch cng

ng trong x hi loi ngi u tin, ni chung, loi tr mi hnh thc th ch
i khng11.
phn th nm, Trn c Tho l gii Biu tng thin hon v phc cm
Oedipe n tnh, lin quan n hin tng thin hon, tp tc ct bao qui u.
Hin nhin, nghi l ct bao qui u ch tn ti nhiu dn tc di danh ngha
tn d, v nghi l ny c bin minh mt cch ch quan trong cc iu kin ca
n t nhng nguyn nhn rt khc bit. Nhng nu ta xem xt nghi l ny
ngi c, ni n vn ang cn kh gn gi vi ci ngun, ta c th nhn thy
nhng ngi c ny u thc ht sc r rng ngha thc khi thc hnh nghi
l ct bao qui u. Tng t, ngi Arunta, m Strahlow chng kin, gii thch l
do ca tc l ny theo kiu sau y:
1. Th thut au n ny bt nhng ngi tr tui, cho ti lc y khng c
bt c thi quen tun phc no, phi phc tng quyn uy ca nhng ngi cao
nin. Gi y nhng ngi tr tui phi tun th ngoan ngon knaribatana
kankueritjika vi tin nhn. L do nh vy c ch ra trong truyn thuyt v cp
Ngi Chim ct, Lakabara v Linjalenga, cc cp ny nn n nhng ngi n
ng tun nghim nht th tc l, v bo trc cho h v a con trai m h coi
thng vic thc hin nghi l ct bao qui u, a con y s tr thnh mt
erintja, n s git cht nhng ngi n ng trong b lc ca h v s n tht h.
2. Nghi l ct bao qui u phi to ra mt ro cn i vi mi thi qu ca
m thanh nin dy th12.
Ta thy rng ngha ca vic thin hon, nh cch m nhng ngi
Australiens gii thch, nm ch lm cho m n ng tr tui dy th hiu rng
chng phi ngoan ngon tun th mi iu vi ngi cao nin, v c bit, t
chi mi ham mun tho mn tnh dc cho ti khi gn n tui trung nin. Do ,
nghi l l mt du hiu. V nu ta gii thch du hiu ny t mt biu t ca n,
ta c th d dng nhn ra n l hnh thc thin hon: n cp ht sc chnh xc
s thin hon c gim nh, nh ta c th c thuyt phc khi c nhng
miu t chi tit m Spencer v Gillen a ra. V li, trong cc truyn thuyt
Alchringa lin quan n nghi l ny, ta cng tm thy chnh xc cc cnh
nghi l ct bao qui u mong i c thay th bng thin hon thc s13.
Phc cm Oedipe. Freud ni, l hin tng c xc nh bng di
truyn, v l hin tng cn phi vt qua, ph hp vi vic lp trnh lc bt u
giai on pht trin d nh m n phi tip ni. Khi nim lp trnh d
nh c th c hiu theo hai ngha: hoc vic lp trnh ch l s ko di trong
hnh thc nht thi mt cu trc m ta c th gi l tin nghim, l s i lp
c gii quyt, hon ton chung gia Ham mun v Lut l, i vi Oedipe, s
i lp c gii quyt bng phc cm thin hon ha thn thnh chc nng cm
on ca lut l v c m bo thi hnh. Hoc, tri li, vic lp trnh gin qui

tnh bin chng lch s ca h thng tin ha lun trong s pht trin c th, theo
kiu mi mt c th mi tnh trng ca n, ch c gi tr tng i v c th,
b iu kin ha theo lch s, v khng phi l ph bin hay tuyt i. Tc l, nu
phc cm thin hon c chc nng thc ti ha bn thn cu trc phi thi th tr
em ngy nay, n ch phi kt thc nhng ham mun vi m hay ch em n, bi v
nhng ham mun ny l nhng ci duy nht b cm trong x hi chng ta. Ni
cch khc, v nguyn tc, khng c g ngn cn a b trai chuyn i sng tnh
cm ca n ra ngoi gia nh n, bi v, tui th nm, cc quan h ca n bnh
thng vt ra ngoi khun kh cht hp ca gia nh. Nhng kinh nghim
ch ra rng a b hon ton khng phi th. a b trai khng mang n cho
bn gi ca n nhng hng khi tnh dc, n nh ch cc ham mun dc tnh y
mt cch n gin v thun khit. Thc t ca thi k tim n ch ra rng phc
cm thin hon khng ng vai tr cu trc ha cc quan h tnh dc trn bnh
din ngi i vi n. S cu trc ha ny c thc hin t tui dy th bng
vic phn ng vi cc qui tc x hi tn ti, v nu nh o nh v s thin
hon li xut hin khi , th s thin hon ny ch mang danh ngha l tn d ca
thi Tin s u th, v ch ng vai tr hon ton ph tr14.
Nh vy cc lun im m Trn c Tho bn ti y, mt mt va m
rng cch hiu ca Freud, mt khc va gn vi thc tin tin ha ca nhn loi,
cho php chng ta nhn nhn ng n cc hin tng c miu t trong vn
hc hay cc tp tc c th hin trong cc nghi l dn gian ca nhiu dn tc.
Cho d di gc tn d hay di gc biu tng th hnh thc thin hon
cng gn vi c trng quyn lc mt thi ca ch lo quyn, m ng cho
hn nhn a th trong cng ng nguyn thy, dn n kiu phc cm Oedipe
th hai, phc cm Oedipe ca cc b gi. Freud ch r: Trong khi phc cm
Oedipe ca b trai thm hi di hiu qu phc cm thin hon, th phc cm
Odipe ca b gi li tr thnh kh th v c dn dt bi phc cm thin hon.
Trong iu kin thng tr ca n ng cao nin, hin nhin khng c vn h
thp tui hn nhn cho n ng tr trung. Nhng ngi cha nhanh chng
khai thc tnh hnh ny xc lp ch a th c li cho h, nh kiu chng ta
vn gp cc b lc th dn chu c th k XIX. Ni ngn gn, cc bc Tin
nhn ci thiu n tui cp k d tha vi danh ngha k tht (thip), v kt
qu trong cc gia nh a th ny, ni ngi chng v b v c u tui cha ch
hay m ca b hai, th b hai c th d dng tr nn ghen tung vi m ca b
ta bn cnh ngi chng chung ca h, ngi chng danh ngha ca b hai trong
v th ngi cha.
Bi vy, phc cm Oedipe c cu thnh. Tuy nhin, do cc iu kin
tng t ca vic cu thnh ny, m phc cm Oedipe khng c s d di ca
ngi nam tin nhim. Trong thc t, ta thy tnh yu ca ngi ph n tr i
vi v chng gi khng khi ngun t ham mun tnh dc, m n gin nm
trong uy tn ang ta ho quang ca nhng ngi Cao tui, nhng ngi nm gi
quyn lc. S knh ch gia con gi v m ginh s u i ca ngi

cha c c s thun ty mang tnh x hi, do , ni chung khng th a n

cc hu qu bi t,- hn na li cng khng phi l vn ngi m ngn cm
mi tha mn tnh dc ca con gi, nh cch ngi cha nanderthalien
lm i vi con trai ng ta. Phc cm Oedipe, do , rt t pht trin ti y, v
chnh xc hn l nhng g m chng ti tm ra qua vic phc dng s pht
trin c th: Phc cm Oedipe ca ngi con gi, Freud ni, him khi vt khi
vic thay th ngi m v v th ph n i vi ngi cha15.
Kt lun m Trn c Tho rt ra y l: thi c hu k, s
tin ha mang tnh sinh hc-x hi hon tt dn dn nhng ch cho lch
s mang tnh x hi. Kt qu phc cm Oedipe ph n, c to ra trong thi
c hu k, c th c coi nh l hnh thi kho c-tm thn hc (archopsychique) cui cng phc dng li theo ci c t trc, do lut l ca s
trng thnh thi tin s u th. Cc hnh thi tip theo ca ngn ng v thc
m chng ta c th gi l tm thn hc c (palopsychique) khng cn ph
thuc vo tin ha mang tnh sinh hc-x hi, m ang nhng bc i u tin
ca lch s mang tnh x hi, v v th n t bo tn, khng phi trong k c sinh
vt hc da trn nn tng tn d cc vng khu bin chng pht sinh loi trong
lp trnh trng thnh ca tr em, m l trong k c mang tnh x hi da trn cc
t liu lch s. Do , nhng hnh thi ny phi c phc dng cn bn bng
gio dc, s gio dc trung gian ha vic cu thnh tm thn lun mi
(nopsychisme)16.
Phn cui cng ca Nghin cu th ba c tiu T Oedipe nanderthal
n Oedipe u th . y Trn c Tho nhn mnh: Chng ti ch ra rng
tt c mi hnh thi tm thn gn lin vi phc cm Oedipe, tip ni lin tc theo
trt t tin xc nh t tui th ba ti tui th su ca tr em, m ta c th gi tn
hnh thi Oedipe trong hp th ca chng, chng hn o nh ngi ph n eo
sinh thc kh, Oedipe nam tnh, phc cm thin hon v Oedipe n tnh, chng
khng phi l ci g khc m u l nhng hnh thc ng ngha c sn sinh ra
t ci ngun Tin s ca nhn loi bng vn ng mang tnh vt cht ca ci biu
t ni-lm c khun theo bin chng php sinh hc-x hi ca qu trnh pht
sinh loi. V cng nh tt c mi thi i ny u c c trng bng tin ha
gia tng ca no b, hp th cc hnh thc biu t ny c bao gp trong cu
trc v no, c chuyn vo kho lu tr di truyn. Do , theo cch hnh thi
Oedipe t pht trin, cc thnh t b vt qua ca n ri b sn chi x hi, v
chnh n cng bin mt hon ton trong hin thc lch s khi thit lp ch
ngoi hn, bi v, mi thnh t biu t c bao gp vo cc cu trc hon ton
khc, vn tip tc sng, chng hn vic ct bao qui u, cc hnh thc Oedipe
c gi li bng di truyn, chuyn qua trng thi ln, trm tch ha trong i
sng tr th, v tri dy ty c hi tui trng thnh trong gic m ca ngi
bnh thng cng nh trong cc o gic v m nh ca ngi suy nhc thn
kinh17.

Lun im ny ca tc gi Trn c Tho hon tt bc tranh v lch s

tin ha ca nhn loi i t tin ha sinh hc-x hi sang lch s mang tnh x
hi, chuyn t t nhin sang vn ha, hon tt qu trnh pht trin t vn thnh
ngi, t loi linh trng sang loi ngi-loi sinh vt c c trng pht trin
hon thin nht.
ng ch r: Khi gii thch phc cm Oedipe bng vn ng thun ty
mang tnh c th ca cc xung nng tr em trn cc i tng nguyn thy
ca n, nh b m n, ch ngha Freud thit lp cu trc ph qut v s pht
trin nhn loi m trong thc t, y ch l mt khi u c iu kin ha mang
tnh lch s v c lu chuyn bng di truyn. Cng nh vy ch ngha Freud
to cho s bt thng ny mt vai tr trung tm, v lm cho n tng hp thnh
kiu bin minh nghch l, t ra l trn bnh din c th, bi v s loi b ca n ch
c thc hin bng hnh ng tn bo ca lut l trn p thun ty. Kt qu dn
ti s tng tin bt ng, vic ghen tung qui g ca a b Oedipe ni ln
vi phm cch ca mt nguyn mu ph qut v s ham mun ca nhn loi,
n vnh cu ha quan nim t sn v cc quan h nhn tnh. Ngi ta c
th mun ni rng phc cm Oedipe, vi tt c mi c im tiu cc ca n, xc
nh ng thi giai on chuyn ha ca pht trin nh l giai on vt tri v,
tip , b vt qua mt cch c hiu lc. Ni cch khc, nhn cch con ngi
c to thnh, nu ta mun, nh mt Oedipe b cm on. Trong thc t, ta
bit rt r rng hnh thi u tin ca nhn cch, c c trng bng vic s
dng i t nhn xng ngi th nht xy ra vo khong tui th ba, l hon
ton chnh xc vi chnh thi im xut hin phc cm Oedipe. V dn n kt
qu lng phn kh quen thuc trong quan h vi ngi cha. Mt mt, a tr
Oedipe, trong chng mc, nhn nhn cha n nh mt ch th cn phi loi b,
nhng mt khc, trong vn ng theo , ln u tin, n t nng mnh ln s
thc c nhn v ci ti ca n, n ly cha n lm m hnh t ng nht vi m
hnh y18.
Trn c Tho tip tc trnh by m rng quan im ca mnh, lin quan
n vic minh gii v chnh xc ha ng thi cng ch ra nhng sai lc trong cc
quan nim ca Freud, vn trn lp trng duy vt ch ngha: y, chng ti
phn nh s tip din v pht trin ca quan h Oedipe, nh l s ng nht
ha vi bn cht du hin ca ngi cha, ngi khng mang ngha ca s th
ch bn cnh ngi m. Do , hnh thi nhn cch khng h chuyn qua t
phc cm Oedipe, sau , t s cm on ca n. Trong thc t, n cp n
hai con ng song song, tng phn hon ton vi nhau, v theo con ng
th nht ngay trc con ng th hai: mt mt, l con ng ng nht ha
s du hin v khng mang tnh i ch vi c cha v m, bt u vi s xut
hin quan h khch th khong tui th hai v c pht trin to thnh hnh
thc u tin ca nhn cch vo tui th ba; mt khc, con ng mang tnh

Oedipe ca dc vng ghen tung, ch xut hin tui th ba. T tui th ba, a
tr cng lc i trn hai con ng. Nhng hin nhin, con ng th nht l con
ng duy nht c mt tng lai hin thc v tng t thc hin mt cch hiu
qu vic chuyn ha thnh ngi. Con ng th hai ngay t u ch l mt
s lch hng v l mt ng ct, vnh vin ng li cng vi phc cm thin
hon, ci buc phc cm Oedipe tr thnh tn ti ngm n ca v thc. V
thc l mt kiu ph qut ca ngn ng trm tch ha v cc giai on b
vt qua trong s pht trin ca nhn loi. T quan im ny, ta c th ni rng
v thc nng thc (hu thc) v chun b cng vic cho thc. Nhng v
thc trong ni dung mang tnh Oedipe ca n, ni cch khc l v thc kiu
Freud, khng th gi vai tr ny: bi v n ch l phn cn b ca mt ngn ng
b vn xon t ci ngun, v l ci, mt ln b loi b ra khi thc, tip tc
quay o m qung trn chnh n trong cu trc qui thai ca n, ch ti xut
hin khi c c hi di cc dng ngy trang ma qui ca gic m hay nhiu lon
thn kinh19. Phc cm Oedipe, do , khng nm bt c cp no ca ci
ngun ci ti ca a tr: ngay t u n i lp vi cu trc ht sc su sc ca
tn ti c th, v m ra con ng nhiu lon thn kinh vn ph hy ci ti ny.
N l ngn ng b tha ha, t ng li mt cch nhanh chng t s bt lc ca
n, lp i lp li v tn trong ng ct dm dc cc gic m v c mng, m
nh v o gic. Vic quay v thi tin s u th ca nhn loi cho php soi sng
bn cht bnh l ny v v cn bn cch ni huyn hoc mang tnh cht Oedipe:
ngn ng l dm lon v tr thnh mc cm Oedipe ngn ng hc20..
Nh vy, vi gn mt trm trang sch Trn c Tho minh xc mt
cch y thuyt phc v phc cm Oedipe - lun im quan trng trong phn tm
hc Freud, ch ra ci ngun pht sinh v pht trin ca phc cm ny. ng khng
ph nhn phc cm Oedipe, nhng cng khng y n i ti cc oan nh
A.Green hay ca chnh Freud. ng nhn nhn vn mt cch khch quan, bnh
tnh, tho g ln lt cc nt tht trong mn che b n ca hin tng tm l-tm
thn ny, a n ra trc nh sng ca ch ngha duy vt lch s. Nghin cu th
ba ny ca ng l mt b khuyt quan trng cho phn tm hc, mang li cho n
tnh khoa hc thc s v cn thit, bi l, cc kt lun ca Freud ch da vo cc
quan st v nghin cu cc trng hp bnh l. Vic nghin cu ny ng vai tr
pht hin, nhng nng ln thnh mt h thng gii th khoa hc th vic nghin
cu ca Freud cha t ti kt qu m mn bi tc gi-nh nghin cu ny thiu
i cch nhn duy vt bin chng lch s, mc d nhng g m Freud mang li
cng lm si ng c mt th k v chc chn hiu qu ca n cng cha dng
li.
Cng tng t nh vy, vic nghin cu phc cm Oedipe th hin trong
vn hc cc thi i, ng nhin cng khng phi ri vo kt lun kiu Robert
Marthe coi tiu thuyt ch l th loi mang tnh Oedipe t cun ny sang cun
khc. Vn hc trong chc th hin v ti hin cuc i v s phn con ngi
hin thc x hi con ngi mc ph qut phn nh li nhng du mc

quan trng trong tin trnh pht trin ca nhn loi, trong c hnh thi
Oedipe, trong s phc hi tr li tr em, phi ng u vi mt tnh hung
mi. Trn thc t, tr em trong mt gia nh c nhng vic phi lm vi b m
thc ca n ch khng phi n gin vi nhng b m c tnh x hi nh
Oedipe nanderthale. Do , chnh l vi b m thc ca n, nhng ngi m
a tr p dng cc ngha b vn xon to thnh t ci ngun v cha v m
mang tnh x hi thi Moustrie, ng nhin l ci vn cn a bi ha cc
m hng chn thng tinh thn ca chng. Tng t, theo ngha c in, a
tr tr thnh Oedipe mt cch nghch l. V chnh trong hnh thc qui n ny
m s vn tro ng ngha v cm xc tha hng t Ngi nanderthale (Homo
nanderthalentis) s tr v m nh cc gic m ca Ngi Thng thi (Homo
sapiens), v khi c an ci vo cc bin tu quanh co ca cuc u tranh gia
cc giai tng trong nhng nn vn minh u tin, n che giu mu thun hin
thc di nhng nhn vt huyn thoi m nh, m nhn vt ni ting c s
dng li trong bi kch Hi Lp, s y cc c im au lng x rut nht ny n
cc im21.
Cch l gii ca Trn c Tho v phc cm Oedipe, do , to ra mt
cch tip cn khoa c chiu su, cho php tng minh cc hin tng c bit m
vn hc phn nh, lm ni bt hnh trnh i t bng ti ra nh sng ca
nhn loi, ch ra qu trnh i t ci con n ci ngi, ti hin con ng y
mu v nc mt m nhn loi tri qua, qua trn trng hn con ngi,
trn trng hn qu trnh con ngi vt ln bn ng ca n t hon thin
mnh, xng ng mang tm vc ch nhn th gii. Cch l gii ca ng cng
ch ra nhng ng gp ca Freud v cc nh khoa hc khc, ng thi, mt mt
ng va tip thu nhng thnh tu ca nhng ngi i trc, mt khc cng ch ra
nhng khim khuyt m khng phi ch gin n tip nhn mt chiu. Chng ta
cng thy r thm vai tr dn ng ch li ca cc lun im m Engels hay
Lnine a ra m Trn c Tho da vo trin khai nghin cu. y cng
l bi hc quan trng v phng php lun nghin cu, c bit l i vi lnh
vc khoa hc x hi v nhn vn.
Nhn li mt cng trnh lin quan ti mt vn hc ba v phc tp,
chng ta cng cm phc ng, con ngi dng cm mt mnh n chic trong mt
lnh vc ang cn xa l v cha c quan tm nhiu chng ta, bng n lc
v nng lc tr tu ca mnh a li nhng kin gii y sc thuyt phc, km
theo nhng minh chng khoa hc, gip chng ta hiu su hn, nm vng hn v
phn tm hc, v v thc, v th gii tm l-tm thn vn ang c nghin cu
nhiu nc. Cng trnh ca ng l mt ng gp mang tnh cht Vit Nam,
mang c th Vit Nam khng nh Vit Nam cho lnh vc khoa hc y hp
dn v cun ht ny ./.
Ti liu tham kho:

1.
Tran Duc Thao: Recherches sur lorigine du langage et de la
conscience. ditions sociales, Paris,1973. Cc trch dn lin quan n quan im
ca tc gi Trn c Tho trong bi vit ca chng ti u c ly trc tip t
bn ting Php v do chng ti chuyn dch sang ting Vit.
2.
Dn theo Li hu bt ca nh nghin cu Vasile Dem. Zamfirescu
trong cun Driek Van Der Sternen: Phn tm hc vn hc: Oedipe vua (De
Lotgevallen van Koning Oedipus). Bn ting Rumani. Ngi dch sang ting
Rumani: Georgeta Mitrea. Editura Trei. Bucureti, 1996. Trang 139.
3.
Marthe Robert: Romanul nceputurilor i nceputurile romanului.
Bn ting Rumani. Ngi dch sang ting Rumani: Paula Voicu-Dohotaru.
Editura Univers, Bucureti, 1983, trang 86.
4.
Trn c Tho: Sch dn, trang 248
5.
Albert Jaquart: Con ngi v gen (Les hommes et leurs genes). Bn
dch ting Vit ca Nguyn Ngc Thun. Nh xut bn Tri Thc. H Ni, 2010,
trang 3.
6.
Vasile Dem. Zamfirescu: Li hu bt. Sch trn, trang 138.
7.
Trn c Tho: Sch dn, trang 253 v cc trang tip theo.
8.
Trn c Tho: Sch dn, trang 258 v cc trang tip theo
9.
Trn c Tho: Sch dn, trang 263
10.
Trn c Tho: Sch dn, trang 296
11.
Trn c Tho: Sch dn, trang 302
12.
Trn c Tho: Sch dn, trang 307
13.
Trn c Tho: Sch dn, trang 308
14.
Trn c Tho: Sch dn, trang 309
15.
Trn c Tho: Sch dn, trang 314-315
16.
Trn c Tho: Sch dn, trang 316
17.
Trn c Tho: Sch dn, trang 329
18.
Trn c Tho: Sch dn, trang 336
19.
Trn c Tho: Sch dn, trang 337
20.
Trn c Tho: Sch dn, trang 340
21.
Trn c Tho: Sch dn, trang 330