UYGARLIK TARH DERS NOTLARI

(2012-2013 VZE KONULARI)

Yrd.Do.Dr. Zafer Durdu Mula/2013

Uygarlk ya da medeniyet kavram ok net olmayan birok anlam karlamak iin kullanlyor. Hatta uygarlk ile kltr kavram zaman zaman birbirinin yerine kullanlabiliyor. Bu nedenle ncelikle kavramlarn kkenine gitmek ve tanmlar netletirebilmek nemli bir balang olarak uygun bir admdr. ncelikle medeniyet szcnden daha eski olan kltr ile balayalm. Kltr Kltr kavramnn yakn kk Latince culturadr. Anlam da yetitirme veya bakma anlamlar tar. Yani bir srecin addr; bir eyin, zellikle ekinler ve hayvanlarn bakm. ngilizcedeki kullanm bu ekildedir. Benzer ekilde Franszcada da yetitirilen maddeyi anlatan bir biimi anlatr. Oysa Almancada Kultur uygarlam ya da kltr olmaya dair soyut bir anlamda ya da insann sekler gelime srecinin tanm olarak, 18. Yzyln Aydnlanmaclarnn civilizationu anlatmak iin kullandklar anlamda kullanlyordu (Williams, 2011: 105-108). Bu giriin gsterdii zere kavram zerinde kken olarak baz uzlalar olduu gibi farkl baklar da sz konusudur. Peki biz sosyal bilimciler kltr nasl tanmlyoruz? Kltr; kuaktan kuaa geirilen, ylm deneyimler ve insann rendii, yaratt ve yapt her eydir. Bu yaygn bir tanm iken bir baka tanm da yledir; Kltr, belirli bir toplumun yeleri tarafndan paylalan ve onlar tarafndan kendilerinden sonra gelenlere aktarlan bilginin, davranlarn, adet haline gelmi hareket modellerinin tamamdr. Kltrn temel zellikleri nelerdir? ncelikle kltr evrensel bir kavramdr. Btn toplumlarn bir kltr vardr ve bu anlamda kltr yerel ve blgesel zellikler gsterir ki bu anlamda tektir. Kltrn teklii derken anlalmas gereken ey iinde bulunduu topluma has zelliklere sahip olmasdr. Neticede btn toplumlarn kendilerine has teknolojileri, aile ve akrabalk sistemleri, yaam felsefeleri, dinleri, dilleri, sanatlar vardr. te aslnda

yeryzndeki btn toplumlarda bir yandan ortak olarak var olan tm bu kavramlar hibir toplumda birbirinin tamamen ayns deildir, sonsuz farkllklar gsterir. Kltrn bir dier zellii, belirli bir toplumda kalc hale gelmi olan birtakm elerin varl nedeniyle duraan olmasdr. rnei ahlak normlar, aile yaps, akrabalk ilikileri gibi. Ancak bir yandan da kltr dinamiktir yani deiir. Kltre ait bir dier zellik kltrn yaammz ve yaam biimini, duygu ve dncelerimizi belirlemesine karlk bizim bu durumu fark etmeyiimizdir. Her insan grubunun kendine has dn, duyu ve davran modeli vardr ve o toplumun yeleri doduklar zamandan beri bu modelleri, yaam kalplarn renmeye balar ve bunlar son derece doal olarak benimser ki sosyolojide buna sosyalizasyon diyoruz. te bir toplumda kuaklar boyu aktarlagelen davran, yaay, dn, inan biimleri belirli benzerlikle ierir ve bu ortaklklara kltr denir (Saran, 1993: 267-70). Uygarlk (civilization) Uygarlk artk genel olarak ulalm bir durumu ya da dzenli toplumsal yaam koulunu anlatmak zere kullanlyor. Civilization szcnden nce ngilizcede civilize (uygarla(tr)mak) grlr. Szck bu anlamda yurtta anlamna gelen civisten tremitir (Williams, 70). rnein Cemil Meri uygarlk iin; muhtevas, adan aa, lkeden lkeye, yazardan yazara deien kaypak ve karanlk kelime diyor. Bu anlamyla ve grnmyle uygarlk; zerafeti, medenilii tarif eder. Eski Yunan toplumunda police szc bu duruma karlk gelir. Aydnlanma a ile birlikte bu dnemim mitlerini, ilerleme inancn uygarlk yani civilization karlamaya balar. Bu ekliyle kavram 1756da Fransada domutur Merie gre. Bu dnemde kavram medeniletirme eylemi eklinde szlklere geiyor ve 19. Yzyln sonunda insanln ahlaka, fikirce ve toplumsal hayat bakmndan ilerlemesidir. Civilization kavram bizim szlmze Reit Paa tarafndan girer ve onun Paristen yollad (1834) resmi yazlarda medeniyet kelimesi ile karlanr. Daha sonra Cevdet paa da medeniyetin iki unsuru olduunu syler; beeri ihtiyalarn giderilmesi ve ahlak ve zeka bakmndan olgunlama (Meri, 1996: 81-85). Tm bu ifadelerin nda uygarlk dediimizde ne demek istiyoruz? Baz kiiler uygarl uygarlk yapan eylerin teknoloji olduunu dnm ve bunu lt almlardr. Ancak baz kiiler de uygarl aklarken toplumsal lt maddi olana tercih etmilerdir. Bu

yaklamdakiler ehirler, yurtta, toplum yaants gibi kavramlardan hareket etmilerdir (Lipson, 2000: 33-34). Kavram Batl z bilinci ifade etmek ya da ulusal bilinci anlatmak iin de kullanlmaktadr. Batl toplumlarn son iki ya da yz yl boyunca daha nceki toplumlardan ya da o gnk daha ilkel toplumlardan farkl olarak sahip olduuna inand eyleri anlatmak iin kullanlr. Batl toplumlar bu kavramla kendilerine ait zellikleri ve vndkleri eyleri ifade etmeye alrlar (Elias, 2002: 73). Uygarlk bir sreci ya da en azndan bir srecin sonucunu anlatr. Srekli hareket halinde bulunan, daima ileriye doru hareket eden eye iaret eder. Uygarlk kavram uluslar arasndaki farklar belirli bir lye kadar gz ard eder, btn insanlara ait olan ya da bu kavram kullanan kiilerin duygularna gre btn insanlara ait olmas gereken eyleri anlatr (Elias, 75). Bugnk anlamn kullanan kii olan Mirabeau kavram yle aklyor: Uygarlk, bir halkn geleneklerinde incelme, nezaket ve genel insan ilikilerinde karlkl anlayn yaygnlamas, rahat ve huzur araynn bunlarla ifade edilmesi ve bunlarn yazl olmayan yasa dzeyine ykselmesidir (Elias, 115). Civilise (uygarlam), sarayl insann bazen dar bazen geni anlamda kendi davran zelliklerini tanmlamak ve ayn zamanda kendi toplumsal zelliklerinin, kendi standartnn, daha basit ve toplumsal olarak daha aada yer alan insanlardan daha yksek olduunu anlatmak iin kulland kavramlardan birisidir. Civilisation kavramnn olumasndan ve yerlemesinden nce, politesse (anlayl, terbiyeli, nazik) ya da civilite (nezaket) gibi kavramlar, hemen hemen civilization ile ayn ileve sahiptir: Bunlar, Avrupa st tabakalarnn, basit ve ilkel olarak grdkleri dier tabakalara kar kendi bilinlerini ifade etmekte ve zgn davran biimlerini anlatmakta kullandklar kavramlardr. st tabakalar bylece kendilerini btn ilkel ve basit insanlardan farkl hissederler (Elias, 116). Tm bu ifadeler de gsteriyor ki uygarlk kavram deer yarglarndan bamsz bir durumu ifade etmek iin kullanlmamaktadr. Aslnda Bat toplumunun ve Batl toplumlarn soylu ya da aristokrat sarayllarnn kendileri gibi olmayan bat d toplumlardan kendilerini ayrt etmede kullandklar bir kavramdr uygarlk. Aydnlanmac dnya grnn getirdii Bat merkezlilik, gelimemi, ilkel ya da geri gibi tanmlamalarla dier toplum ve topluluklar tekiletirmitir. Kltr ve uygarlk kavramlar arasndaki kavramsal kargaa ve ayrm da yine bat dncesi ierisindeki bir tartmadr. Kltr, aslnda btn toplum ve topluluklarda olan,

batl, doulu, tarih ncesi ya da modern fark etmeden var olan insani retimleri anlatr. Bu anlamda evrensel bir kavramdr ve farkl toplumlar tabakalatrmaz, aa ya da yukar diye kategoriletirmez. Bu ynyle kltr her bir toplumun kendisine hastr, yksek bir kltrden bu anlamyla bahsedemeyiz. Ancak ve ancak modern toplumlarda buna benzer ayrmlamalar ve kavramsallatrmalar yer alr. te modern dnyay ilk kez kuran batl dnce, yaam, retim biiminin tm dnyay smrgeletirme srasnda karlat toplumlardan kendisini ayrt etmek iin, kendi stnlklerini ilan etmelerinin bir ihtiyac nedeniyle civilization kavram kullanlmaya balanmtr. Bylece kltr gibi binlerce farkl topluma gre yerel zellikler gsteren bir kavram yerine, Batnn dnya egemenlii gcn gsteren bir standartlar tarifesi ieren uygarlk icat edilmitir. Bu tarihten sonra teki toplumlarn, Bat d olann yapmas gereken ey de apaktr; Batya uymak, Bat gibi olmak ve nihai olarak Batya ulamak. Son iki yzyln bat d dnyas iin en geerli ilerleme, modernleme yolu budur. Uygarla Has Nitelikler Uygarlk kavramnn skntlar, ierdii deer yarglarndan bahsettik. Peki bu deer yarglarndan syrlmaya alarak uygarlklar ele almak istediimizde bir uygarln ayrt edici zellikleri nelerdir? Bir dier topluma ya da kltre aktarlabilir mi? Bu sorulara bakalm. Lipsona gre bir uygarln ayrt edici zellii, onun kabullenmi olduu deerlerdir. Bunlar yle eylerdir ki, uygarla anlam kazandrr; bunlar belli bir uygarln kucaklad insanolunun yaamn ve davranlarn biimlendirir. O halde onlar kendi deerlerinin yardmyla tanyacaz. Bu bakmdan, bir uygarlk tek bir kiiye benzer ve bunun neden byle olduunun yant, insan doasndadr. Bireyler olarak gndelik yaam ak iinde srekli deiik klarla yz yze geliriz. Yaplmas gereken bir ey vardr ve bizler birka farkl yolla bu ii yaparz. Ne zaman harekete gesek, o koullar altnda en iyi grneni tercih ederiz. Bu tercihler bizim nceliklerimizi gsterir, deerlerimizi ifade eder ve karakterimizi biimlendirir. Karakterin bireyle ilikisi neyse, uygarln insanlkla ilikisi de odur. nk uygarlk aslnda bir deerler seimidir. Bir uygarlk, her ne olursa olsun, setii deerler yoluyla kendisini tanmlar ve bu suretle dierlerine benzer veya dierlerinden farkllk gsterir (Lipson, 34-35).

Deerlerimiz, doal olarak ok eitlidir. Bunlar kafamzdaki evren fikri ve bunun ierisindeki yerimiz, gzellik ve irkinlik algmz, entelektel standartlarmz bizi dier insanlarla birletiren sosyal balarmz kapsar. Tmnn iinde ahlaki deerler en st sradadr. Bunun temel nedeni bizim sosyal varlklar oluumuzda yatar. Toplum iinde hepimiz belli kurallara, teamllere gre dier insanlara davranrz, yani standartlarmz belirleyen eyler bu kurallardr (Lipson, 35). Uygarlklar dierlerinden bu nedenle belli standartlatrmalara gre ele almak doru olmaz. Her bir medeniyetin temel deerlerinin ne olduuna hangi ahlaki temeller zerinde ina olduuna bakmak daha anlamldr. rnei Avrupa zaman alara ayrr; eski a, orta a, yeni a. Oysa her byk medeniyetin ayr bir eski a, orta a ya da yeni a vardr. Ayrca medeniyetler tek bir izgi dorultusunda gelimezler. Her medeniyet kendine has deerleri gerekletirerek insanln ortak hazinesini zenginletirirler. Bir medeniyet baka bir medeniyeti btn unsurlaryla benimseyemez. Medeniyetler yoldan aktarlabilir; Koloniletirme yoluyla. Fenikeleliler Kartacaya, Yunanllar Gney talyaya ve Sicilyaya, ngilizler Kuzey Amerikaya ve Avustralyaya kltrlerini byle yaymlardr. Alayarak. Tehlikelidir ve her zaman tutmaz. Faydalanma yoluyla. Bir kltr kendi deerlerini ina ederken baka bir kltrden malzeme alr. Genellikle bilim ve teknoloji ile bu olur. Kltrler doar, geliir ve lrler. Medeniyet bunun son aamasdr. Kltr binlerce yl yaayabilir. Medeniyetin mr daha ksadr. Baz yazarlar Cemil Meri gibi 6 yzyl amaz diyorlar. Merie gre k, her medeniyetin nne geilmez alnyazs. Bunun temel sebeplerinden biri u: her kltr, insanln byk deerlerinden bir ya da birkan gerekletirir. Yunan medeniyeti gzeli yaratr. Roma hukuku, Sami medeniyetinin katks din. in faydaly gerekletirir. Hint ise hayal ile tasavvufu ve Avrupa da ilim. Her deerin bir gelime snr vardr. Medeniyet bu snra varnca grevini tamamlam olur, lme mahkumdur artk. Medeniyetlerin k bir gnde olmaz uzun srer ve hemen farkedilmez (Meri, 108-110).

Uygarln Douu

lk uygarlklarn ortaya kn, bir toplumun ina etmeye balad kltrel tm maddi-manevi elerin belli bir birikmilii, belli bir aamas olarak ele aldmzda karmza yerleik hayata gemi insan kyor. Bu anlamda uygarln temel grnm zerinden ilerlemek salkl bir metod olarak grlyor. Bu grnm; Tarm devrimi, kent devrimi ve Yaz devrimidir. Uygarln kelime anlamndaki uy-mak, yani bir varla kar olmak, bir nesne ile denge salamak, yerlemek anlam bize nemli bir ipucu veriyor. Bu ipucu insanolunun yerleik, dzenli, belirli kurallar dahilinde bir arada var olmas bilgisini veriyor. Ayrca daha sonraki dnemleri de kapsayacak biimde Eski Yunan ve Romada civic ya da sivil kavram kentli anlamna gelir. Arapada da kentli ile bedevinin yani medeni ile bedevinin ayrm kent zerinden yaplr. Bu anlamda tarm renmek yerleik hayat balatr, kentli olma belirli bir rgtllk ve zerinde uzlalm kurallar getirir. Yaz da kent toplumuna geiin bir ihtiyacdr ve sonraki kuaklara maddi-manevi tm elerin aktarlmasn olaanst kolaylatrr. Peki ilk yerleik hayata geiin gstergeleri nelerdir? ve tm topluluklar ayn zamanlarda m tarma balam, yerleik hayata gemitir? Eer farkl zaman dilimleri varsa bu fark ortaya karan temel sebepler nelerdir? Tarm yaparak insann hayatn srdrebilmesinin bu kadar nemli olmasnn temel nedeni insanlarn doay kefetmelerinde yeni bir admn da habercisidir. Gordon Childen ifade ettii zere insan ekonomisini tmden deitiren ilk devrim, insan besin kaynana baat klmtr. nsann ekip bimeye, bitki yetitirmeye, semesini bilerek yenilebi lir ot, kk ve aalar gelitirmeye balamtr. Karlnda besin, barnak ve bakm salayarak baz hayvanlar evcilletirmeyi ve kendine balamay da baarmtrBugn bize de dek varan yce bir kltr birikimine en ok katkda bulunan uygarlklarda ekonominin temelinde buday ve arpa vardr (Childe, 2010: 54-55). nsann bitki ve hayvanlar evcilletirmesi daha fazla yiyecek retebilmesine, bu da nfus younluunun artmasnda etkili olmutur. Ayrca yerleik hayata geii daha da salamlatrm, mevsimsel yer deitirmelere bavurma zorunluluu da ortadan kalkmtr. Yerleik hayatn bir baka sonucu da yiyecek fazlasnn depolanmasna artlarn uygun olmasdr, nk insan depolad yiyecein yannda kalp onu korumayacaksa depolamann bir anlam kalmaz. Yerleik hayata geiin uygarlk tarihi asndan bir dier nemli sonucu da toplum iinde bir uzmanlar snfnn ortaya kdr. Var olan uzmanlar iki trldr; biri

krallar, dieri brokratlardr. Yiyecek bir kez depolanmaya balaynca biz sosyolojde buna art rn diyoruz- siyasal bir sekinler snf bakalarnn rettii yiyecein denetimini ele geirebilir, vergi alma hakkn elinde tutabilir, kendi karnn doyurma gereinden kurtulabilir ve btn zamann siyasal etkinliklere harcayabilir (Diamond, 2002: 98-99). Ksacas bitki ve hayvanlarn evcilletirilmesi daha ok yiyecek, bunun sonucunda da youn nfus anlamna geliyordu. Yiyecek fazlal yani art rn ve bu art rnn hayvanlarn ektii tatlarla nakledilmesi olana yerleik hayata geilmesinin ve siyasal olarak merkezilemi, toplumsal olarak katmanlam, ekonomik olarak karmak, teknolojik olarak yeniliki toplumlarn kurulmasnn n artyd. Bu nedenle bitki ve hayvanlarn evcilletirilmesi imparatorluklarn, okur-yazarln, elik silahlarn niin ilk nce Avrasyada gelitiini, teki ktalarda ya daha sonraya kaldn ya da hi gelimediini kesin biimde aklamaktadr (Diamond, 102-103). Peki acaba bu ilk evcilletirmelerin yapld yer neresi idi. Yerleik hayat, tarm, evcilletirilmi hayvanlarn dier yerlerden bamsz olarak balad yer M.. 8500-8000 dolaylarnda Gneybat Asyadr. Irak, ran, Suriye, Trkiye, Filistin, Hindistan gibi yerleimleri ieren bu corafya arkeolojik bulgularn da yardmyla tarm devriminin ve ilk yerleik hayatn mekanlar olarak kabul edilmektedir. Blgedeki ilk ifti topluluklar Bereketli Hilal ad verilen yeri iaret etmektedir (Suriye ile Frat-Dicle rmaklarnn arasndaki blge). Bereketli Hilalde henz yerleik hayata gemenin balamad dnemlerde acaba neden tketici olmaktan retici olmaya gemilerdir. Ayn iklim zelliklerine sahip baka corafyalar da olmasna ramen niin o blgelerde tarm balamad? Ya da niin M.. 8500 yllar tarm iin balang oldu da M.. 18.500 ya da 28 500de balamad? Yeryznn hangi blgesinde olursa olsun yiyecek retimine balayan ilk insanlar bilinli bir seim yapm olamazlar, nk daha nce iftilik diye bir ey grmemilerdi. Diamond tarma geile ilgili 4 ana neden olduunu sylyor; Birinci neden ona gre yaban yiyecek bulmann glemesidir. Doada hazr bulunan meyvelerin, hayvanlarn azalmas ya da hi kalmamas etkili olmutur. kinci bir neden, yaban av hayvanlarnn tkenmesinin avcl daha az dllendirici bir duruma getirmesi gibi, evcilletirilebilir yaban bitkilerin daha ok bulunur hale gelmesi de nemlidir.

nc neden insan topluluklarnn nfus younluundaki artla yiyecek retiminin ortaya k arasndaki iki ynl ilikidir. Acaba nfus art m insanlar yiyecek retimine zorlad? Yoksa yiyecek retimimi mi nfus artna yol at? Her ne olursa olsun yiyecek reticisi olan topluluklar nfuslarn arttrabilecek imkanlara daha fazla sahiplerdi ve bu saysal stnlk avc/toplayc olanlarn yerlerini almalarn ya da onlar yok etmelerini salad. Bu artlar altnda avc/toplayc olan topluluklar ya yerlerini yiyecek reticisi komularna brakmak ya da kendilerini yiyecek retimine geirerek varlklarn srdrmek gibi bir ikilemde kaldlar (Dimaond, 143-46). Kent Devrimi Neolitik devrim yani tarm devrimi uzun bir srecin doruk noktasdr. kinci bir devrim, kendi kendine yeterli kck kyleri yan endstri ve d ticaretle ek geim salayan, dzenli biimde devlet rgtne sahip kalabalk kentler durumuna getirmitir. Bahsettiimiz olaylar M.. 6000-3000 arasnda cereyan etmektedir. Bu noktada kent devrimini anlatabilmek tarihteki ilk uygarlk olarak kabul edilen Smerlerden ksaca bahsetmek zorundayz. Smerlerin yaad blge Dicle-Frat rmaklar arasndaki aa Mezopotamyadr. Smerler olarak kendilerini adlandran bir topluluk bahsettiimiz Mezepotamyaya dardan, dalk kuzey blgelerden gelirler ve ovaya yerleirler. Burada tapnaklarn (ziggurat) ina ederler. Gebelikten yerleik hayata geerler. M.. 5000 yllarnda olduu tahmin edilen bulgulara gre yenip, zerlerine kurulup hara biiminde dzenli bir art rn aldklar kylleri daha da denetleyerek, altrmlardr. Bu her ailenin kendi ilerini yrtt kk sulama tarm ilerinden farkl olarak, ii yalnzca byk apl giriimleri rgtleyecek kimseleri de gerektirir. Smerler bu yapda egemen snf olutururken, zamanla din adamlarna dnm sihircileri vardr. Byk sulama ilerini organize edenler de i yneticileri olmutur. Bylece alanlar, altranlar ve almay ynetenler olmak zere toplumsal farkllama ortaya kmtr (enel, 1996: 40). Smerliler yaadklar blgeyi yaanabilir klmak iin uzun abalar gstermilerdir. Tarlalar sulamak, bataklklar kurutmak iin kanallar kazmlardr. nsanlar ve hayvanlar sellerden korumak iin yksek setler yapmlardr. te bu ileri yapan iiler dorudan yedikleri besinleri retmiyorlard, onlar iin bakalar retiyor, bu iiler de yaamalar iin beslenmeleri gerektiinden art rn ile yayorlard. Bu birikim yaanlan evreyi daha

yaanabilir hale dntrmeyi de gerekli klyordu ki bylece kyler kentlemeye balyordu (Childe, 80-82). Tarm devrimi srasnda ok nemli bir gelime mlek yapmn renmekti. Daha nce kap kacak yaplm olsa da gdalarn saklanmas, su geirmeyecek denli dayankl aragerecin yapm nemlidir. Ayrca mlek yapm iin kimyasal deiimi de bilmek gerekmekteydi. Bu yntemin z stma yoluyla su molekllerinin karlmasdr. Kil paras slakken plastiktir, suyu ok gelirse dalr, kuruyunca un gibi olur. Ancak suyun buharlatrlmas gerekir mlek yaplrken ki bu da 600 derecelik bir sda olur. te bylece kil artk dayankl, su geirmez, bir yere arpmadka krlmaz hale gelir. Yani insann kimyasal bir ilemi bilinli olarak renmesi nemli bir ilk admdr (Childe, 70). te tarm devrimindeki mlek gibi tula da benzer bir etki yaratmtr. Daha dayankl barnaklar, tapnaklar kolektif bir biimde yaplabilmeye balamtr. Tulann bykl, ekli, lleri gibi tamamen belirlenebilen zellikleri uygulamal matematie de katk salamtr (Childe, 83). Tarm devriminden kent devrimine gei, tarmsal artnn topland, ilk tapnaklarn kyler, zamanla nfuslar artarak, iinde farkl snflardan insanlarn yaad kentlere dntler. Kent ve evresindeki kyler, kendi kendine yeterliliklerini yitirdiler ve birbirlerinin rnlerine muhta hale geldiler. Bylece kurulan ekonomik, toplumsal, askeri ve siyasal btnleme ve bamllk, tapnakla ve dinsel dncelerle salanan duygusal ve dnsel bir ballkla perinlendi. Tm bu artlar da tarihte ilk devleti, kent devleti biiminde ortaya kard (enel, 41). Kent devrimi ile srekli kendi kendine yeterli ekonominin sona ermesine vurgu yaptk. Kendine yetmeyen ekonominin varlna ynelik nemli kantlardan birisi de tarih ncesi mezarlarda ve kylerde giderek artan sayda ithal rnn bulunmasdr. thal rn nasl anlyoruz? O corafyada retilmeyen bir gdann orada bulunmas ya da o blgede olmayan bir ta, maden gibi materyallerin bulunmas ile anlyoruz. rnein Kzldeniz ve Akdenizden deniz hayvanlar kabuklar Msrda bulunmutur. Yine Msrda mezarlarda yeil malait ta, reine, lacivert ta gibi talar bulunmutur ki bunlar da farkl blgelerden (Arap yarmadas, Ege gibi) getirilmitir. Bunlar da gsteriyor ki kendine yeterli olmayan ekonomi dei -toku yani takas ekonomisini, ticaretin de douunu ortaya karmtr. Acaba bu ithal talar niin alnmtr? rnekleri Msrdan vermeye devam edelim. Yeil renk, gnein parlaklndan gzleri korur, tan iindeki bakr karbonat da scakta sineklerin tad gz mikroplarna

kar dezenfektan grevi yapard. Ancak Msrllara gre bu etkiler gizseldi. Malait tana bu nedenle gizsel gc ya da iindeki mana iin nem verirlerdi. Yani bir nevi ithal edilen rnlere bysel bir anlam yklenmi, nesne nasl biimlendirilirse sahibinin de o eye ya da o eyin gcne sahip olacana inanlrd. rnein boa biiminde ekil verildiinde onun gcne sahip olmak inanc gibi. te bylece muska yapma alkanl da o dnemlerde balamtr. Tan stne bir resim kaznmas bir by ve gizeme dnm, giz taa ilenmitir. Artk bu tabu olmutur ve kazl, oyulu ta artk mhrdr. Bir kabn st kille kapatlr ve stne mhr baslrsa iindeki madde bu mhrle korunmu olur. Mhr krlnca, tabu krlm olmakta ve by cezalar gerekmektedir. Tm bu olgular ve baz talara bysel gler atfetme, bu tr madenleri elde etmeyi de nemli bir uraa dntrmtr. Bu hem madenciliin gelimesine hem de takas ekonomisinin artmasna yol amtr. nsan madeni elde etmeyi, doadan karmay, onu ayrtrmay, eritmeyi, ekil vermeyi, dkm yapmay bu dinsel dnn ilk etkilerinin ileri aamalarnda deneyimleyerek renmitir (Childe, 84-87). Madenin ekil alabilen zellii bunu renebilen topluluklar iin bambaka bir aamay da getirmitir. Gnmzde bile dnyaya yn veren sava teknolojisi ve aygtlar ilk kent devrimi srasnda da kukusuz gcn toplamasnda nemli olmutur. Madenlere istedii gibi ekil verebilme bilgisine sahip olanlar ta ve tahta aletlere gre daha keskin, daha salam silahlar retebildiler. Bu da birok toplumun dierlerine stnlne, smrgeletirmesine, vergi alabilmesine, bu bilgiye sahip olmayanlarn kleletirilmesine varncaya dek uzanan sonular ortaya karmtr. Tm bahsettiklerimizden de grlebilecei gibi ikinci devrimin baarlabilmesi iin art rn, sermaye birikimi gereklidir. Peki acaba neden insanlar art rn retsin? Kukusuz bunun bir nedeni kurak mevsimler iin bir gvence olmasdr. Bir dier nedeni de kendine yeterli rn olmayan toplumlarn yeterli olanlar istila etmesi sonucu o toplumu daha fazla retmeye zorlamas, onlarn srtndan bir nevi geinme arzusudur. rnein, hayvan reticisi bir kabile, ifti bir toplumun topran kuatp alr; kylleri toprakta alma iin brakr, onlar baka dmanlardan korur, karlnda da iftlik rnlerinden pay alr. Kyl de bu nedenle kendi ailesinin geiminden daha fazlasn retmeye alr. Yeni efendileri iin rnn nemli bir ksmn ayrr. Bylece toprak aalar, toprak soylular da trer ki bunlar iftinin srtndan geinirler. Bu tr soylu snf bir oligari demektir. Bu gelimeler savalarn

ortaya kn ve savalarn ciddi bir ekonomik gerekesini de binlerce yl nce ortaya karmtr. Gnmzde de bu zellik bildiimiz gibi srmektedir. Sava gibi bir olgu yle bir sonucu da ortaya kard; insanlar da hayvanlar gibi evcilletirilebilirdi. Dman ldrmek yerine onu tutsak etmek kefedilmitir. Kle de hayat karlnda alyordu. Elbette kle edinmenin tek kayna savalar deildi, toplumun daha yoksul kesimleri boaz tokluuna varlkl kiilere hizmet edebilirlerdi (Childe, 97-99). Savalarn nedenleri btn alarda hakim zenginlik kaynaklar ile ilgilidir. lk kent devletleri de toprak ve su sorunlar nedeniyle savayorlard. Bu gelimeler askerlerin nemini arttrd. Savata, rahip kral, ordusunun bana bir komutan atyordu, sava bu komutan ynetiyordu. Savalarn sklamas askerleri daha gl kld ve sivil ilere de askerlerin karmalarna yol at, hatta zamanla ynetme eilimi gstermeye de baladlar. Bu gelimeler sonucu genellikle gizsel byleri bilen, sihir gc ile kendi meruluklarn salayan ve zamanla din adamlarna dnen ilk krallar ile askerlerin aras almaya balad. Bylece zamanla ynetimi askerler ele geirmi ve rahip kraln yerine asker kral gemitir. Ynetimin din adamlarnn elinden askerlere gemesi, toplumsal artnn denetiminin de askerlere gemesine yol amtr. retim aralarnn kamusal mlkiyet iin ynetildii dzen de bylece zel mlkiyet dzenine dnmtr. Yeni elde edilen topraklar artk tapnan denetimine braklmaz oldu. Ama askerler, dzenin srdrlmesinde dinin ikna gcnn nemini kavrayarak tapnaklarn eski mlklerine dokunmad. Din adamlar ynetimi ellerinden karsalar da egemen snfn savunuculuunu stlenme, dinsel meruluu kullanarak askerlere hizmet ilevini benimsemilerdir ya da bunu yapmaya zorunlu hale gelmilerdir (enel, 46). Uygarlk tarihinin serveni asndan Kent devrimi ikinci nemli eiktir. Gnmz dnyasn anlamak ve aklamak iin kritik bir nemi olduunu syleyebileceimiz bu devrimle zenginlik kaynann tarm d alanlara doru evrilmesinin ilk nveleri, toplumsal kurumlarn yerleik hale gelmesi, devlet kavramnn ortaya kmas, zel mlkiyet kavramnn daha ayrc hale gelmesi, art rnn ortaya kmas ve dorudan retmeyen snflarn ortaya kmas da kent devrimi dnemine rastlar. Kent devrimi ile kent devletleri ortaya km ve bu kent devletlerinden Atinada demokrasi kavram domutur. Kentler ticaretin merkezleri, eitim-bilim gibi uygarlkla ska ilikilendirilen olgularn da gelimesinde nc olmutur. Her ne kadar Avrupa Ortaanda kentler bir gerileme ya da tarma dn ekonomisi yaasalar da bugnn hakim uygarl olarak kendilerini tm dnyaya alternatifsizle tirecek

kadar gl hale gelen bat medeniyeti Avrupadaki kentlerdeki ekonomik, siyasal, dnsel ve toplumsal krlmalarla ortaya kmtr. Hesap, Yaz Devrimi ve Matematik Kent devrimi ile tapnaktaki rahiplerin ileri karmaklat, kapsam artt, kullanlan malzeme ve gerekli hizmetler de oald. Artk belleklerine gvenemez hale gelen rahipler aldklar ve dattklar maln miktarn bir biimde kaydetmek zorunda kaldlar. Bu, l kullanmn getirdi; ilkin en elverili aralar tahl iin sepet, bira iin testi, kuma iin parakullanldysa da sonra bunlarn birbirleriyle karlatrlabilmesi iin belli bir standardn olmas gerekti. Bylece zamanla bir l birlii de farkl kentler arasndaki ticaret ile saland. Arlk ls ve terazi kullanm olduka nemlidir nk zellikle madenlerin birbiri ile dengelenerek llmesi gerekir ki bu tartarak olur. llerin standartlatrlmasndan nce de nesnelerin saysn kayda gemek de olduka nemliydi. Bu kayt ilemi nceleri bir ubuun zerine atlan entiklerle, ardndan bir kil parasna yaplyordu. Zamanla byk saylar gstermek iin daha karmak iaretler kullanlmaya baland. Kayd tutulan nesneni unutulmas olaslna kar, say sembolnn yanna ne olduunu gsteren bir resim ya da sembol ekleniyordu. Bu semboller zamanla nesnelerin yansra eylemleri de kapsar hale geldi ve ivi yazs da bu sembollerden esinlenerek ortaya kt (Bernal, 129-130). Yaznn icad, ortaya k, gelitirilmesi insann yeryzndeki serveni ve uygarln yaylmas asndan son derece nemlidir. Yaznn gelitirilmesi insanlarn konuma olmadan iletiim kurabilmesine olanak tand. Liderler artk emirlerini uzun mesafelere kadar duyurabiliyor, habercinin belleine gvenmek zorunda kalmyorlard. Nesneleri, olaylar ve dnceleri kaydedip yllar sonra kesin bir biimde anmsayabileceklerdi. O zamana dek biriken eyler artk gelecek nesillere de aktarlacakt. Tarih artk yaz ile balamt. Yaznn icad, toplumlarn daha eitli ve farkllam, daha gelimi bir yapya doru ynlenmesine yol at. Bu da hukuk, ticaret, ynetim, gda imalat, retim, eitim ve edebiyat gibi, toplumun eitli yaplar ve kurumlar iin anlam tayordu (Reader Digest, 2008: 16). lk uygarlk ve tarihin balad yer eklinde tanmlamalarla karlaan Smerler yazy da ilk kullanan uygarlktr. Smerde kent devletinin geliimi, din adamlarnn tanr adna (tapnaklarn elinde tuttuu topraklar ya da bunlardan elde edilen gelirler) ileri dzenlemesini de beraberinde getirmitir. Tapnan gelirleri, hazinesi zamanla ok artm ve bu hazinenin

ynetimi, kontrol bu ile uraan grevliye yepyeni grevler de yklemitir. Bu grevler yazl kaytlara da baklnca yle aklanm; eitli armaan ve kurbanlarn ve bunlarn bir kaydn tutmak gerekli olmutur. Aksi takdirde Tanr durup dururken hesap sorabilir. Smerin Erek kentinde bulunan ilk tapnaktan anlaldna gre, bu yrede yaayan toplum, kentsel dzeyde gelimi, varln tanrya adam, bu varlklar da rahipler tarafndan ynetilmitir (Childe, 107). En eski yaz sistemi olarak bulgulanan Smer iviyazsdr. Bu yaz icat edilmeden nce Bereketli Hilalin baz kylerinde iftilikle uraan insanlar yzlerce yldr koyunlarn saysnn hesabn tutmak gibi amalarla kilden yaplma, eitli basit biimlerde sikkeler kullanyorlard. lk yaznn kullanm alan snrl olduu iin kapal bir sistemi vard, bu nedenle herkes yaz bilmez, yazy renemezdi. Yazclar, rgtlenmi, srekli kamu hizmeti gren devlet memurlardr. Yazdklar, baka memurlar ve stleri tarafndan ve en sonunda, dnyasal bir tanr olan byk efendilerince de okunup anlalabilmelidir. Msrda da Smer yazsna yakn bir zamanda yaz ortaya kar. Tahmini olarak M.. 3000-2950 verilmektedir. Genel olarak uzlalan kan, yaznn ilk ortaya kt toplumlar kentsel ekonominin varln, art rn gstermektedir. Smer, Msr, nds gibi yerlerde bu bulgular yer alr. Yaznn bulunuu gerekten insan geliiminde nemli bir aamay simgeler. Yaznn gerek nemi, insan bilgisinin aktarlmasnda yepyeni bir devrim yaratmasdr. Yaz araclyla insan, deneylerini, deneyimlerini lmszletirebilir, ok uzaktaki kiilere, henz domam yeni kuaklara aktarabilir. lk yazlar bugnk gibi yayn arac olarak deil ynetimin pratik gerekleri iin bulunmutur (Childe, 134-35). lk Smer ve Msr yazlar, dnceleri anlatamayacak kadar kaba saba iaretlerdi. Tam 2000 yl sren basitletirme srecinden sonra bile, ivi yazsnda 600 ila 1000 arasnda harf vard. Okur-yazar olmak iin ncelikle bu saysz iaretleri ezberlemek, kurallar bellemek gerekliydi. Bu koullar altnda yaz ok g bir ura ve uzmanlk ist eyen, uzun raklk sreci gerektiren bir sanatt. Dou tarihinde, yazclar olduka snrl bir snft, hibir zaman bir kast olamad. Okula giri, soylulukla ilgili deildi, bu ura; sahibine yksek konum ve ilerleme, g ve varlk getirme umudu salard. Bu zellikleri ile yazclar yukar snfa aittir ve saygn bir uradr (Childe, 135-36). Uygarln ivme kazanmasnda tarm, kentsel yaam ve yaz birbirini tamamlayan olgulardr. Uygarln daha sonraki dnemlerinde ortaya kan birok faktrn de geliimi bu hattan ilerlemektedir. rnein kent devletlerinin ve ekonomilerinin bir sonucu olarak yalnzca

yaz ortaya kmad. Ayn zamanda bir sre sonra hesap tutmak iin rakamlarn, hesaplamann yani matematiin de ortaya kmas gereklemitir. Bu kukusuz lme ihtiyac ile ilgilidir. Bir uzunluun, arln, geniliin lm birok pratiklik salar. Standartlatrabilmeyi, hesab kolay tutmay salar. Byk yaplarn inaatnda matematik bilgisi, lme becerisi gerekir. Bu aslnda insanln somut dnceden soyutlama yapabilecek duruma doru insanln da gidebilmesinin bir sonucudur. Bylece bilim dediimiz temel urann da ilk nveleri bu peisra gelen bir dizi gelime ile olgunlam, gnmze dek devam eden bir birikimsel sre balamtr. lk Uygarlklarn Baarlar lk uygarlklar bir btn olarak ele alndnda tekniklerde ve dncede byk bir ilerlemeyi salayp, bunu srdrdler. Bugn hayatmzn byk blmnde, o dnemde gelitirilen ve aradan geen 5000 yl iinde hemen hi deimeyen eyalar evremizi sarm durumdadr. Bugn kullandmz masa ve sandalyeler Msrl ilk marangozlarn tahta doramacl gibi g bir iin stesinden gelmelerinden bu yana hi deimemitir. Oturma yerleri hasr rgl, pene ayakl koltuklar aa yukar M.. 2500den beri bilinmektedir. Halen, duvarlar ve tavan tatan ve tuladan yaplm ve zeri svanm odalarda yayoruz. Ayn trden kaplardan yemek yiyoruz; ayn trden kumalardan yaplm elbiseleri giyiyoruz. Hatta sosyal kurumlarmzda bile olaanst bir deiim gzlenmiyor. Tpk ilk uygarlklar gibi bizim de tccarlarmz, yarglarmz ve askerlerimiz var. Dier bir deyile hala ilk kentlerle birlikte ortaya kan snfl toplumlarda yayoruz (Bernal, 144-145). Uygarlk ve Sava lk kent ekonomisinin dengesiz g kayna savan rgtl zorudur. Yerel tarm nfusunun gzle grlr smr snrlarn amak iin kentin alannn geniletilmesi gerekiyordu. Bu bir yere kadar barl ilerliyordu ancak snrl bir alan iinde ayn politikay izleyen farkl kentlerin olmas atmalara ve yeni bir kurum olarak savan ortaya kmasna da yol at. Szcn gerek anlamyla sava, aslnda uygarln bir rndr. Kentler ortaya ktktan sonra daha nceki avclk ve obanlk dnemlerindeki atmalardan ok farkl yeni durumlar ve rgtlenme biimleri ortaya kt. Ordular artk ar silahlarla donatlabiliyor ve elde edilen fazla rnle beslenebiliyorlard. Kent ynetimlerini denetimlerinde tutan st snflarn savalardan byk ekonomik karlar vard. Servetleri dorudan smrebildikleri alann geniliine balyd.

Savalar, ordular kurulmasn ve bu ordulara komuta edilmesini yaamsal bir zorunluluk haline getirdi. Bylece ynetimin ve devletin niteliini de deitirdi. Devlet bakannn grevi, tarm ve bayndrlk ilerinin ynetilmesi olmaktan kp sava nderliine dnt. Savalar yaygnlatka kent, savunma surlar ve glendirilmi kalesi ile kyden ayrlmaya balaynca ordularn ihtiyalar teknik gelimelerin ynn de etkiledi. Yeni yeni ortaya kmaya balayan bilim de bu tarafa yneldi. Silah yapmndaki teknik ilerleme srekli devam etti. Ayrca savalar nedeniyle yollar ve kanallarn yapm gibi iler de gereksinim haline geldi (Bernal, 146-147). Uygarln Yayl Uygarlk; saban, tekerlek ve metal orak gibi ilk ortaya kt yer dnda da kullanlabilecek daha gelikin teknikler salamt. Bu bakmdan eitli yollarla yaylma eilimine sahipti. Kanlarla g etmek bu yollardan birisiydi. Kent arazisi oalan nfusu barndramaz hale gelince, kyller srleri ve arabalaryla birlikte yerleim bakmndan elverili olmayan daha vahi fakat daha geni krlara g ettiler. Bylece ky toplulular Avrupann, Asyann ve Afrikann ve muhtemelen Amerikann ekime elverili topraklarna yayldlar. Uygarln bir baka yaylma yolu ise, kentlerdeki en macerac kimseler olan tccarlarn, zellikle de madencilerin yerlemek iin deil de bata deerli talar, maden cevherleri ve altn olmak zere deerli yerel rnleri toplamak amacyla uygarl evreleyen vahi topraklarn yolunu tutmalaryd. Tccarlar dei-toku srasnda kent rnlerini vermek zorunda olduklarndan hem uygarln gereklerinin gereklerini yerine getiriyor hem de uygarln retken yntemlerinin yaylmasna hizmet ediyorlard. Ayrca bu tccarlar, yerel nfusla kanlmaz olarak zaman zaman anlamazla dyor ve kendilerini korumak iin ana yurtlarndaki ynetimleri yardma aryorlard. Bu durum uygarln yaylmasndaki nc yolu; gnmzde emperyalizmle ilikilendirdiimiz siyasi ve askeri mdahaleler yolunu oluturdu. Antik Msr ve Mezopotamya kaytlarnda altn dalarna, fildii blgelerine ve inci adalarna yaplan cezalandrma ya da yama amal seferler yer almaktadr (Bernal, 149-150). Bat Uygarl ve Kkenleri Belli bal uygarlkla arasnda Bat, trnn tek rneidir. Bat uygarl, balca drt gelenein karmndan domu bir melezdir; bunlar, Yunan, Roma, Yahudi ve Hristiyan

gelenekleridir. Szn ettiimiz drtl, kendi iinde ikierli gruplar oluturur. Roma ile Yunan arasnda zel iliki, Hristiyanlk ile Musevilik arasnda da baka bir biimde grlr. Bat uygarlnn aprak tarihi, Akdenizin dousunda bir adada balar. Girit Adasnda, Minoslular arasnda ortaya kan bir kltrdr bu. Mezopotamya ve Msrdan etkilenmi olmasna ramen, onlardan belirli ve nemli alardan farkldr. Bat uygarlnn farklarn anlayabilmek iin eye deinmek gerekir; birincisi denizin etkisidir. Adada yaadklarndan Minoslular zorunlu olarak denizciydiler. Efsanevi liderleri Minos denizlere hkmeden bir donanma kurmu. Ege adalarnda yaygn bir ticaret a iin btn artlar da mevcut bir konumda ve gtedir Minoslular. Burada ticaret ve deniz yoluyla uzak limanlara ykn gtrp yepyeni fikirlerle dnen denizcilere dayanan bir uygarln tohumlar atlmtr. Minos yerleim alanlarndaki ikinci bir incelik ya da dier uygarlklara gre yokluklardan birisi de muazzam tapnaklarn, uzmanlam gl rahipler snfnn olmamasdr. Minosdaki hkmdarlar ayn anda hem rahiplik hem de krallk grevini yapm ve kk kutsal mekanlarda dini ayinlerini idare etmilerdir. Yaamlarn tarma olduu kadar denize dayal olarak srdren bir toplum iin yeryz, bereket tanras biimine brnerek sayg grmtr. Minoslular farkl klan nc zellik, yadsnamaz biimde olumludur. Bu daha ok tinsel olan snrlarn iine girer. Sevinli, neeli, taze ve zgr ruhlu sanat, kendi devirlerindekilerden farkl olarak, cokulu duygular uyandrr. Bu zellikleri ile insan, bat uygarlnn kaynandaki, birbirinin tersi iki konudan biri olan, bu dnyal varolu zerinde odaklaan gr sezinleyebilir. Bu yeryz temelli varolu dncesi Yunan ana karasnda balam, Helen deerleri denilen deerlerle gnmze dek ulamtr. Helenlerin en byk deerleri akl ve hayal gcdr. Helenleri birbiriyle ilikili iki soru megul ediyordu. Alglara sunulan saysz eitlilikteki fenomenlerin altnda yatan, gerek olmasna ramen belki de grnmez olan bir birlik var mdr? Bu deiimler ve akmlar dnyasnda deimeyen, sabit ve kalc olan bir eyler mevcut mudur? te Bat dncesinin temelinde yer alan zgr akl dncesi Yunanda bu sorularla filozoflarn zihninde ekillenmeye balad. Koullar Yunanda filozoflar iin olumluydu, nk Msr ve Mezopotamya gibi olumsuz nedenler yoktu. Kendi mitolojileriyle elien varsaymlar yasaklayacak kadar gl herhangi bir rahipler hiyerarisi de mevcut deildi. Meydan okumann tehlikeli olaca kutsal metinler veya resmi yetkililerce onaylanm dogmalar da

yoktu. Yunanllar canl bir merakla dolu ve sorular soran insanlard. stn olan yetenekleri mantk yani logostur (Lipson, 65-69). Bat dncesi iinde Yunan mantk ve akldr. Bu erevede Yunan site (kent) devletleri nemli bir yere sahiptir. Polis devletinde nemli olan birey deil yurtta olmakt. Ancak herkes yurtta deildi ve Yunan snf savalar polis devletini zorluyordu. Polisleri birletirecek olan bir ey acaba var myd? Eer varsa bu neydi? Stoac dnrler, yaratc bir zm buldular. Polis yerine kozmopolis kavramn ortaya attlar. Tm insanlk birdir; bizler evrensel bir btnn paralaryz. Bu evreni kaplayan ilke logos, mantktr. Mantn yasas insan varlnn da yasasdr ve herkes iin de ayndr. Bu ncllerin mantndan devrim yaratan sonular kt. Klelik, mantk yasalarna aykryd. Ne Platon ne de Sokrates bu dzeye ykselmiti. Stoaclar neden nemli? nk 300 yl boyunca Romal liderleri eitmilerdir. Romallar bir imparatorluk ina ettiler, fakat Romay ykan yine kendi imparatorluklar oldu. Bununla beraber, 6 yzyl batda ve 1000 yl daha douda yaamaya devam eden, amz Avrupasnda etkileri devam eden bir sistem kurdular. Romallarn uzun sreli baarlarnn srr neydi? Romann gc pragmaclkt. Son derece pratik yaklamlaryla, ie yarayan yntemleri aratrdlar. Baarl olan ilkeleri kurumsallatrp yerletirdiler. Bylece kendi hukuk ilkelerini yarattlar. Tarada kurulan koloniler Romallatrma merkezleri oldular. Zamanla da her zgr erkek Roma vatanda haline getirildi. Romallar tarihte iz brakan toplumlar arasnda en az fikir yrtenlerdir. Dehalar tmevarmsald. lkelerini deneyimlerden kardlar, ilediler ve grevlerini daima deneylere dayal olarak yrttler. Parlak mhendisler, mimarlar ve inaatlar olarak Kollozyumu diktiler, metropolise su salamann yolunu bulup, bir imparatorluu batan baa yol alaryla rebildiler. Ancak fen, matematikle uramadlar. te bu nedenle Yunanllara ihtiyalar vard. Bu birbirinin ztt olan iki uygarl birletirdi: Hem Yunand hem de Romallarn bal olduu deerler, bu dnyaya aitti. Onlarn evreni yalnzca dnya merkezli deil, ayn zamanda insan merkezliydi (Lipson, 73-75). Bat uygarlnn bir yn Yunan-Roma iken oluumunda dier nemli unsur Musevilik ve Hristiyanlktr. Bat uygarlna Musevi-Hristiyan katks, egemen olan bir ekirdek kavram etrafnda dner: Evreni, her eyi yaratan tek bir Yce varlk olduuna inanmak. Tm g bu Varlk veya Tanrya aittir. O halde insan yaam ilahi iradeye ve son

yarglama gnne tabidir. Tanrnn emirlerine uyarak yaarsak dllendirilmeyi, aksi takdirde cezalandrlmay beklemeliyiz. Yunan-Roma dncesinin yeryz merkezliliinin tersine Yahudi-Hristiyan

dncesi insan ve insanst arasndaki ilikiyi tersine dndrd. Yunann eletiri, Romann pragmatizmi yerine Tanrnn yaratt bir dzene gei anlay yaygnlat. Tanr, baba olarak tasavvur edildi. Baz nemli kiiler bir peygamber, Mesih veya Tanrnn oluTanrnn kendisine bildirdiklerini tekrarlyordu. Dinleyicilerin ise bunu inanla inanla kabul etmesi isteniyordu. Bylece bat uygarl byk bir blnmeye doru ilerliyordu. Bu blnme, kaynan insani mi? Yoksa Tanrsal m olduu noktasnda dmleniyordu. Uygarlktaki her byk akm, gelecee ait hayali bir gr ile balar ve ondan sonra da bir grup idareci tarafndan iletilir. Bunlar rgtleme yetenei olan kiilerdir. lgilendikleri ey gtr ve bunu salamak iin kurumlar olutururlar. Sonra da grn aslna ait deerleri budamaya balar, daraltrlar. sann retisinin bana gelen de budur. sadan sonra Havariler Hristiyanl yayd ve kiliseler ina edildi. Bu kurumsallamadan sonra br dnya arlkl bir inan, bu dnyaya ait beceriyle bozuldu. Daha sonra MS 312de Romann resmi dini haline geldi ve kilise ile dnyevi gler ibirlii, ortaklk eder oldu. Zamanla Romann k kiliseyi daha da glendirdi. Ha, herkesi bir araya toplayan bir sembol haline geldi. 1000 yl boyunca Batda Rnesansa kadar Hristiyan ideolojisi hakim oldu. Bu 1000 yllk sre zarfnda Bat Avrupa, Yunan mirasnn alclarna balad bamsz, eletirel aratrma ruhundan uzaklat, mahrum kald. Katolik inancn dndaki her ey bastrld, yasakland, yok edildi. te 1000 yllk bu uzun srete bat ilk ortaya kndaki akl, mantk, eletiri ve pragmatizmden uzaklat ve kurumsallam bir yapnn kilisenin egemenliinde kat bir yapya dnt. Tam da bu noktadan balayarak baz din adamlarnn dinde reform abalar Avrupada dnmde bir balang oldu. Dier bir dnm kayna da Yunan-Romadan beri grnmeyen bir kurum, niversite idi. Platoncu dnceden Aristocu dnceye dn balad ve mantk, empirizm nivetsitelerde 13. Yzyldan itibaren hakim olmaya, dinsel olann yannda laik alanlarda da eitim veriyordu. 15.16. yzyllarda bu yeni renimin meyveleri olgunlat. Rnesans ve Reform ile Avrupann ana ilham kayna yeniden Hristiyanlktan Yunanistana Kudsten Atinaya gemitir. Bu uygarln artk dant bilge, sa deil, Sokrates olmutur. Son be yzyldr bat tekrar eski, dnyal, yer yz merkezli kklerine dnerek dnya egemenliine giden yolu at.

Uygarlklarn Ykselii ve Gerilemesi Zamanla bir uygarla ne olur? Nasl geliir? Birtakm evreler mi geirir, eer yleyse belli bir yol izler mi? Btn uygarlklar ayn veya aa yukar benzer bir dzende mi deiir? Geride kalm 5000 yllk srece bakarak, elimizdeki bilgileri btnletirecek ya da balantlar salayacak herhangi bir model ya da belki bir ahenk bulabilir miyiz? Tarihte belirli bir dzenin var olup olmad tartmas, zgr irade ile kadercilik arasnda ok eskilere dayanan ve tam anlamyla akademik olan daha geni bir anlam tar. Eer belirli bir motif kefedilirse, gelecekle ilgili birtakm tahminler yapmamz kolaylaacaktr. Btn bu amalar ve uralar kukusuz pratik yararlar salayacaktr. Peki madem byle bir aba var acaba bir uygarlk nasl deiip geliir? lerlemesine ya da gerilemesine neler sebep olur? Gemite uygarlklarn izlemi olduu yollardan alnacak dersler varsa gnmz koullaryla hangi bakmlardan ilgilidir. Tarihte, bir takm temel nedenler araynn hem vlesi hem de tehlikeli yanlar vardr. Ancak bu konu zerinde dnen, yazan kiiler de mevcuttur. bn Haldun, G. Vico, Spengler, Toynbee bunlara rnek kiilerdir. Bu konuyla ilgili yazanlar eit mecaz kullanrlar. lk iki mecaz kullanm biyolojik ve jeofiziksel aklamalar olarak adlandrlabilir. Biyolojik bak as, uygarl bir organizma olarak yorumlar, sonra da varsaylan yaam evresini izlemeye balar. Jeofiziksel aklama ise Yerkrenin yapt hareketleri inceler, takip eder. Her iki anlay da ayn yanl ierir. kisi de deiimin nceden belirlenmi bir ynde olmasnn kanlmaz olduunu ve ayn sray izleyerek ayn evrelere gre ilerlediini ima eder. Bundan dolay doumu, byme, olgunlama, yalanma ve lmn izlemesi gerekir. Biyolojik ve jeofiziksel baklar, uygarln zaman iindeki geliimi zerinde odaklanmlardr. Bununla beraber, baz tartmalarda geometriden de yararlanlr, bylece zaman iinde deiimler ekillerle gsterilir. En gzde olanlar daire, sarmal ve doru olmutur. Dairesel kuramlar Antik Yunanda byk oranda grlr. Pek ou, tarihsel akn, bir tekerlein hareketi gibi, balad noktaya dndne inanmtr (Lipson, 91-93). Tarih, zgn olaylarn, istisnalarn, tersine dnmelerin, devamllktaki kopukluklarn, ansn ve beklenmeyenlerin uzun bir listesidir. Tarihin deiken verilerini, bilinen kategoriler altnda eksiksiz olarak toplayabilmek imkanszdr. Uygarlklar mutlaka ardk evrelere gre gelimez; ya da nceden belirlenmi bir son ile yok olmaz. Hepsi, tek ve ayn manta veya

baz deimez byme ve bozulma yasalarna uymaz. Bunlarn var olduunu hayal etmek bir serabn ardnda komaktr. Toplumlarn tarihinde sistematik bir dzenlilii aa karma arzusu soylu zihinlerin son hastaldr. Btn bunlar aklmzda tutarak uygarln ykseli ve gerileme sorununu inceleyelim. Hangi artlar altnda ykselir? Gerilemede hangi koullar rol oynar? Farkl uygarlklarda grlen etkenler benzer mi, yoksa farkl mdr? Eer bir motif, dzen, simetri ve belirgin bir desen demekse byle bir ey bulunamaz. Uygarln izledii yol ini klar, bazen ok uzun olabilen durgunluk dnemleri, yaratc zekann doruklar, derin korkular ve kendine gelip iyileme sreleri ile donanmtr. Gereklik, gemi dnldnde, belirgin bir biimden yoksundur; ileriye bakldnda ise, muhtemelen ilerinden herhangi birinin seilebilecei bir seenekler yelpazesi sunar. Bunun tek bir aklamas vardr: hibir ey nceden belirlenmemitir. nsann yeryzndeki yapp etmeleri, kurduu dzen deiebilir, dnebilir, standartlatrlamaz, gidecei yn kesin bir biimde ngremeyiz. rnein belli bal uygarlklar arasnda slam benzersiz zelliklere sahiptir. Bunlardan birincisi, bu uygarln temellerinin, yaamndaki nemli olaylar kuku gtrmeyen tek bir insan tarafndan atlm olmasdr. kincisi, ayn kiinin (Hz. Muhammed) retisi, daha kendisi hayattayken yeterince taraftar kazanm ve ld zaman da kendi blgesinde siyasal ve toplumsal bir g oluturabilmitir. ncs, sonraki iki yzyl ierisinde hem Douda hem de Batda benzersiz bir hzla, gittii her yere siyasal ve askeri gcn de gtrecek ok geni bir alana yaylm olmasdr. Eer bir uygarlk kendi deerleri demekse, yani o uygarla has olan birtakm eler, kalplar, nitelikler ise o zaman da bu deerler insandan insana, kltre aktarlabilir. Tantldklar zamanda ve yerde yaratc bir canllk oluur ve etkisi merkezinden evresine doru yaylr. Uygarln Ykseli ya da Gerilemesinin Nedenleri Nelerdir? Bir uygarln ortaya kmas, gelimesi ve gerilemesinin nedenleri nelerdir? rnein bn Haldunu biraz inceleyelim. bn Haldunun tand dnya Kuzey Afrika ve Ortadou idi. Onun yazd tek uygarlk slam uygarlyd. bn Haldun, Hz. Muhammedin lmnden sonraki 7 yzyllk srede Araplarn ve Arap olmayan Mslmanlarn geirdii deiimin izini srd. Tarihin grevinden bn Haldun yle sz eder; O, imdiki zamanla gemiteki

koullar arasndaki benzerlikleri ve farklklar karlatrmaldr. Belirli durumlarda grlen benzerliklerin, dierlerinde ise farkllklarn nedenlerini bilmelidir. bn Haldun, edindii tarih bilgisini kendi ann dnyasnda yapt gzlemlerle glendirdi. Bunlardan kard sonuca gre, insanlar ve onlar yneten hanedanlar normalde, nfuz ve zenginliin gittike artt dnemlerden geer, sonra da bunu bir k devresi izler. Haldun bir hanedann srecini nesilde (120 yl) tamamlandna karar vermitir. Ayn ekilde, ykseliten de giden emberde be devre bulmutur. Bu neden olur? Ona gre bunun nedeni, etkin toplumsal rgtlenmedir (asabiye/dayanma-ait olma duygusu). Bu duygunun gl ya da zayf oluuna gre, bir toplum ykselir veya geriler. Halduna gre hem Arap hem de Arap olmayan Mslmanlar iin birletirici ba, asabiyeyi salayan g dindir (Lipson, 103-104). Uygarlklarn geliimlerinin izledii yol, zamana ve yere gre ylesine nemli lde eitlilikler gsterir ki, bu durumda verilerde deimez bir motif aramak bizi yanl yerlere gtrebilir. Uygarln olaylar, dzensiz bir sra ve dzensiz aralklarla birbirini izleyen bir dizi deiimi aa karr. lerlemeler zamanla azalan bir yaratc g seli tarafndan toplumun eitli kesimlerinde oluturulur. Bunu izleyen ya bir durgunluk dnemi, baz durumlarda 1000 yl kadar srebilir. kinci durumda istilalar da grlebilir. nk snr tesindekiler frsat kollamaktadr. Peki bir uygarlkta deiimler nasl ve hangi biimde olur. Lipsona gre herbir uygarla dair ipular kendi deerlerinde yatar, nk ona harekete geme gc ve temel gerekeler veren bunlardr. Bu birinci noktadr. kinci noktay, hepimizin bildii insan doasnn eilimleri oluturur. Bizler belli bir durumla baa kmak iin uygun bir ey, baz ilkeler veya denendii zaman yeterince i grecek baz yntemler buluruz. Uygulama baarl olunca da ayn eyi yapmaya devam ederiz. Bunu defalarca tekrarlarz, ta ki faydalar kusurlara dnnceye kadar. Bir ynde fazla ileri gideriz; bunu bir tepki izler; bylece ters ynde ilerlemeye balarz ve yine arya kaarz. Bu gerekten de tarihte rnekleri bol olan genel bir eilmdir. Antik Yunan rneinde ne olduuna bakalm. Yunanllarn toplumsal sisteminin merkezi ve bu nedenle de uygarlk grlerinde en nemli rol oynayan polisidi (Kent Devleti). Onu destekleyip ycelten ilke neydi? Bu ilke, tamamen bamsz olmak anlamnda zerkliktir. Bu ilke ile her polisin kendi kaynak ve olanaklarna gre gelimesinin yolunu at. Farkl birey kategorileri iin (siyasi srgnler, tccarlar, sofistler) hareket zgrlne de olanak tand. yi tarafndan bakldnda, bu zgrlkt. Zamanla, yararl bir ilkenin

zerklik- arya gtrlmesi bunu dengeledi. erideki hizip kavgalar ve halkn yiyecek talebiyle ilgili basks, saysz blnmelere ve kolonilerin kurulmasna yol at. O andan itibaren Akdeniz evresinde birok siteler (polis) kuruldu. Sonu, arya varan bir dzensizlik (anari) oldu. Hepsini birden dzene sokarak ve ilikilerine salkl bir yn verecek hibir st kurum kurulamad. Daha gl olan devletler yaylmaclk ile dzen kurmaya alt ancak bu yalnzca kar imparatorluklar kurulmasna neden oldu ve egemenlik mcadeleleri hepsinin gsz dmesine neden olacak savalara yol at. Ortak bir denetimin olmamas sonucu ortaya kan karklk dardan dayatlan bir mutlak dzenle son buldu (Lipson, 110-111). Bir baka rnek olarak Hindistan ele alalm. Hint uygarlnn gerek ifadesi Hinduculuk olduundan, M.S. 12. Yzyldan beri en gneydekiler hari, Hindularn kendi kaderlerini ynetmekten yoksun olduklarn belirtmek gerekir. Farkl yerlerde Mslmanlar, Avrupallar Hindistan egemenlii altna aldlar. O halde bu medeniyetin yabanclarn igalinden nceki haline bakmak gerek, yani M.S. 12. Yzyldan nceki 2000 yla baklmaldr. Bu srete Hinduculuk nemli baarlar elde etti, peki bu nasl oldu? Hindistan farkl yapan en nemli zelliklerden ilki br dnyalldr, ikincisi ise kast sistemidir. br dnyalln etkisi, insani ncelikleri buradaki varolutan alp bundan sonraki, varsaylan bir varolua aktarmaktr. Bu deerleri dnya zerindeki toplumsal dzenlemeler asndan, edilgenlii tevik eder. Hinduculuk toplumsal iyiletirme ve yenilik iin bir atlama tahtas salamad. Ayrca kast sisteminin dourduu sonular da vard. Toplumsal dzen bylesine yksek oranda blmlere ayrlp tabakalandnda ve dondurulduunda canlln dzenli yenilenmeleri nasl gerekleebilirdi ki? Hindistan kendi deerlerinin kurban olmutur (Lipson, 116-117). Roma mparatorluu Sonras Uygarln Serveni Roma imparatorluunun yklmasndan sonraki dnemde genelde 3. Ve 9. Yzyl aras dnem uygarln tmyle yok olmu olduu dnemler gibi ele alnmaktadr. Oysa aslnda tm olup biten, antik dnyann en ge ve yapay olarak uygarlam ksmlarnda ngiltere, Fransa, spanya, Fas ve Kuzey talyada- kle sahibi patrisyenlerle tarallardan oluan zengin bir snfn egemenlii altndaki sistemin kerek yerini zamanla ok daha geni tabanl fakat istikrarsz bir feodal dzenin almasdr. Bu srada, Roma mparatorluunun geri kalan ksmnda skenderiye, Antakya ve Konstantinopolis gibi byk kentler hasar grmeden ayakta kalmay baardlar. Romann snrlarnn ok tesinde, skenderin aknlaryla birlikte Helenistik etki altna giren Pers,

Hindistan ve Orta Asyay da kapsayan tm bir blgede uygarlk, ge klasik kltrn kat ekonomik, teknik, sanatsal ve bilimsel snrlamalarndan kurtularak serpilip gelimeye devam etti (Bernal, 245). 3.-9. Yzyl aras dnemde her kltr kendi yolunu izlediyse de, bu dnemde zellikle de ticaret sayesinde eskiye gre birbirleriyle ok daha fazla iliki iindeydiler. Lks eyalarla snrl olmasna karn geni bir pazarn bulunmas, zellikle dokumaclk, mlekilik ve metal iilii alanlarnda imalat tekniklerinin gelimesine yol at. Dokuma tezgah, sulama mekanizmas, mekanik ve denizcilik alanndaki bulularn ou Douda bu dnemde ortaya kt (Bernal, 246). Feodalizme Gei Dou imparatorluunda kentler srekli var olmasna karn, yeni dzenin ekonomisi her yerde esas olarak kra dayalyd; ekonomik birim, alnp satlabilen klelerden ok ar yklerine karlk kendilerine verilen birtakm haklarla sonsuza dek topraa balanm serflerin alt yurtluklar, villalar ya da malikanelerdi. Bu yurtluklar Dou imparatorluunda ounlukla eski kent pltokrasisinin (zenginlerin ynetimi) torunlarnca ya da Almanlar ve Araplar tarafndan igal edilen topraklardaki barbar kabile eflerince mlk edinildi. Kr ekonomisi, hem mlk sahiplerinin ounun nceden kentlerde yaad dou blgelerinde hem de ulam olanaklarnn yetersizlii nedeniyle yurtluklarndaki malikanelerinde yaadklar Batda esas olarak feodaldi (Bernal, 248). Feodal kelimesinin ilk kullanmnda her eyden nce temel hareket noktas merkezi bir devlet kavramnn olmamas gelir. Bu toplumda kk iktidarlarn belirledii bir kamu otoritesi olmakla birlikte feodalite devletin gszletii, bireylerin korunmasnda devletin etkin olamad bir dneme tekabl etmektedir. Feodal toplumu belirleyen ey bamllk ilikileridir.1 Avrupada Bat Roma mparatorluunun yklndan sonra ortaya kan merkezi g yokluunun bir sonucu olarak feodalite ortaya kmtr. Bu dnemde Avrupa kk krallklara blnm, her blgenin banda yneticiye sadakatle bal soylulardan gelen bir kont yer almtr. Gl, nfuzlu ailelerden gelen bu insanlar, komutan, yarg ve ynetici olarak imparatorun kararlarn uygulamakla grevliydiler.2 Feodal Avrupann en nemli zellii topran tek yaama ve zenginlik kayna olmasdr. Tanabilir zenginlikler

1 2

Bloch, Marc, Feodal Toplum, (Dou Bat Yaynlar, ev: M. Ali Klbay 4. bask, Ankara, 2005), s. 576 -578. Aaoullar, M.Ali, Kker L., mparatorluktan Tanr Devletine, (mge Kitabevi, 2. Bask, Ankara, 1996), s. 154-155.

ekonomik hayatta hibir rol oynamad gibi her trl toplumsal varolu, toprak mlkiyeti ya da topra tasarruf temeli zerinde oturmaktayd. Feodal sistem ile Avrupa tamamen krsal bir medeniyete geri dnm, bu dnemde ticaret ve kentler ortadan kalkm, tacirler de almsatm yapabilme imkanlar ortadan kalkt iin yok olmutur. Feodal dnemde herkesin kendi topranda yaad, hi kimsenin dardan yiyecek satn almad, talebin yok olduu bir durum sz konusudur. Bu yap nedeniyle feodal dnemde tam bir kapal mlk ekonomisi yaanmtr.3 Feodal Avrupa toplumunda snftan bahsedilebilir; dua edenler, savaanlar ve alanlar. alanlar snf en geni snft ve kilise snfyla askeri snf beslemek iin almaktaydlar. Bu alma elbette ki tarmsal bir alma idi ve iftlik arazilerinde yaplmaktayd. iftlikler malikane (manor) denilen blgelere blnmt ve her malikane arazisinin bir beyi vard. Ekilebilir arazinin te biri beye aitti ve demesne adyla anlrd; geriye kalan toprak, toprakta alan kiraclara aitti. Kyller kle olmamakla birlikte serfti. Latince kle anlamna gelen servustan gelen bu kelime klelie yakn zellikleri nedeniyle uygun bir kullanm olmutur. Serfin birtakm haklar olmakla birlikte (malikane beyi keyfi olarak serfin ailesini paralayamaz, serf topraktan ayr satlamaz) yerine getirmesi gereken angaryalar mevcuttu.4 Serfler hukuksal olarak snrlandrlm bir hareketlilik hakkna sahiptir. Topra ilemekle birlikte topran mlkiyetine sahip deillerdir. Tarmsal mlkiyet, kyllerden siyasal-hukuksal zor kullanma yoluyla artk elde eden bir feodal beyler snfnn kontrol altndayd. Bu dzende ekonomik smr siyasal otorite ile hukuk dzeyinde birleiyordu. Kyl (serf) kendi lordunun yarglamasna tabi olup feodal toplum her anlamda hiyerarik zellikli bir toplumdur; kyl lorda baldr, lord da kendinden stn bir soyluya valye salama mecburiyetindedir. Yerel otorite konumunda olan soylular da krallara baldr.5 ou durumda kyller, koloniler, serfler, reayalar, topraklar ve tarm aletlerinin mlkiyetini ellerinde bulunduruyorlard. Ne var ki rnlerinin ya da i glerinin bir blmn rant, vergi ya da bey hakk biiminde efendilerine vermek zorundaydlar. Topraktan yararlanma ls Batda bir geim ekonomisine dnt; fakat teknik dzey Demir Devrine oranla biraz daha yksekti. Douda her zaman ticaret iin belli bir rn

Pirenne, Henri, Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (letiim Yay. ev: U. Kocabaolu, 3. Bask, stanbul, 2009), ss. 15-17. 4 Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, (Bilim Yaynlar, ev: M. Belge, stanbul, 1974), 9-13. 5 Aaoullar, M.Ali, Kker L., a.g.e., 1996, ss.157 -158.

fazlas kalyordu. Feodalizme gei kukusuz birdenbire olmad, birka yzyl srd (Bernal, 248). Feodal toplumdaki temel insan ilikileri, devlet-toplum ilikileri erevesinde belirlenmekten ok insan-insan bamllna dayanmaktadr. Bloch da feodal toplumdaki karakteristik insan ilikisinin, bir astn en yaknndaki efe balanmas olduunu belirtmektedir. Bylece kurulan balar, belirlenmesi mmkn olmayan bir ekilde dallanp budaklanp, basamak basamak en kkleri en byklere balamaktaydlar.6 Bu bamllk ilikileri temelinde biimlenen feodal Avrupann ekonomik ve siyasal yaps kentlerin ortaya kmas, ticaretin canlanmas, ticaretle zenginleen burjuva snfnn ortaya kmas gibi bir dizi olay ile deierek kapitalizme giden yol alm, feodal ilikilerin her tr krlm, ortadan kaldrlmtr. Feodalizmin ykl sreci ile ilgili kukusuz birok faktrden bahsetmek mmkndr. Dobbun ifade ettii zere feodalizmin ayrt edici zellii kullanm iin retim sistemi olmasdr. Topluluun gereksinimleri bilinmekte ve retim bu gereksinimleri karlamak iin planlanmakta ve rgtlenmektedir. Sistemin dnm ticaret ile ilgilidir. Eski dzenden yeni dzene geiisin nedensel aamalar malikane ekonomisiyle d dnya arasndaki deiim alannda bulabiliriz. Doal ekonomi (geimlik ekonomi) ile deiim ekonomisi (ticaret) birbirleri ile karamayacak iki ekonomik dzendir ve ikincisinin varlnn, birincisinin zlmesi iin yeterli olduu genelde iddia edilmektedir. Dobba gre egemen snflar gelir iin gitgide daha fazlasna ihtiya duydu ve feodal sistem de bu arta ok msait deildi ve sistemin knde bu kriz byk nemdeydi. Ek gelir iin duyulan byk gereksinim retici stnde byk bir baskya yol am ve en sonunda da sistemi besleyen igcnn tkenmesine ya da fiilen ortadan kalkmas ile sonulanmtr. Yani bu anlamda feodalizmin yklmasnn temel nedeni igcnn ar smrlmesidir. Serfler, lordlarn malikanelerinden kitlesel halde ayrlmlard. Kalanlar ise sistemin eski temel zerinde srdrlmesini salamak iin sayca ok azdlar ve yorgun dmlerdi. Ticaretin gelimesinden daha da fazla ite bu gelimeler feodal emen snf i hizmetlerinin hafifletilmesi, malikane topraklarnn kirac iftilere verilmesi gibi- sonuta krsal kesimdeki retim ilikilerinin dnmne yol aan zmleri benimsemeye zorlamtr (Sweezy, 1984: 34-37). Malikane sisteminin verimsiz hale gelmesi daha rasyonel bir iblm ve uzmanlama sisteminin ortaya koyduu kartlkla ortaya kt. mal mallar bir araya getirilerek malikane
6

Bloch, a.g.e., 2005, s. 579.

satn alnabiliyor, bylece alm-satm basks da artyordu. Deiim deerinin younlamas reticilerin tutumlarnda da deiime yol amtr. Artk kolaylkla yok olabilecek bir yn mal toplamak yerine para ya da paraya evrilebilecek tanabilir servetler edinmek olanakl hale gelmitir. Servet sahiplii ksa srede kendi bana bir ama olup kar ve tm bu sistem iindeki bireyleri de psikolojik olarak etkiler. Feodal sistemin dnmne neden olan bir dier etken de feodal ynetici snfn zevklerindeki gelimelerdir. Ticaret, yayld her ynde beraberinde getirdii tketim maddelerine kar bir istek yaratt. Son olarak feodal tarzn dnmnde kentlerin ortaya k, krsal kesimin hizmetli nfusunda zgr ve iyi bir yaant beklentisine yol at. Bu da topraktan kan ortaya kmasnn temel nedenlerindendir. (Sweezy, 43-45). Burjuvazinin Douu Ortaa Avrupasnda gvenlik sorunu birincil nemde idi. Bu nedenle snacak yerlerin kurulmas da gecikmedi. Bat Avrupada salam atolar ya da dier ad ile bourg/burglar genellikle zerinde geitler olan bir hendekle evrilmi toprak ya da ta surlardan oluuyordu. evredeki kyller bunlar ina etmek ve bakmakla mkelleftiler. Burglarn iinde valye garnizonu bulunuyor, lord da yksek bir kulede ikamet ediyordu. Katedral ya da kilise yeleri dinsel grevleri yerine getiriyordu. Burada ekonomi ve ihtiyalar iftliklerde alan kyllerin yani serflerin demekle ykml olduu tarmsal ya da hayvansal gdalarla salanyordu. Bylece ortaan feodal yaps ile elien bir durum da aslnda yoktu. Tm bunlara ramen ticaretin canlan bunlarn niteliini deitirdi. 10. Yzyln ikinci yarsndan itibaren tacirlerin gezginci yaamlar, kar karya olduklar risklere (yamaclk) kar burglarn desteini aramalarna yol at. Buralar yaz bir mola yeri, kt havalarda ise k geirme yeri olarak grev yapyordu. te konum asndan en uygun yerlerde bulunan burglar tacirlerin ve ticari eyann konaklama ve gei yerleri oldular. Kentlerin ve burglarn ticaretin artna bal olarak saylar giderek artan ve zor durumda kalan bu yeni gelenlere ayrabilecei mekan yetmez oldu. Bu yeni gelen ticcarlar bir sre sonra surlarn dnda yerlemeye, eski burgun yannda yeni bir burg yapmaya zorlandlar. Bylelikle dinsel kentler ve feodal kaleler yaknnda, sakinlerinin i kentteki dier insanlarn yaamyla tam bir ztlk tekil eden bir hayata kendilerini adadklar ticari toplanma yerleri ortaya kt. 10. Ve 11. Yzyllarda bu tr yerleim yerleri portus kelimesi ile karlanyordu ve buralarda yaayanlar kendilerini poorters ya da portmen diye

adlandryorlard. Ki bu kelime bourgeois ile e anlamlyd. te bu yaayanlar ilk burjuvalard (Pirenne, 53-54). Domakta olan kentlerin zanaatkar ve tacirleriyle, iinden ktklar tarmsal toplum arasndaki en temel fark, birincilerin hayat tarznn artk toprakla olan ilikilerine gre belirlenmemesiydi. Bu adan kelimenin her anlamnda bir yerinden yurdundan edilenler snf oluturuyorlard. Ticaret ve endstri artk bamsz meslekler haline gelmeye balamt. Aklmza bu noktada u soru taklabilir, insanlarn normal durumunun serflik olduu, hemen hemen tamamnn krsal bir ortamda olduunu gz nnde bulundurursak zgr tccar ve zanaatkar nasl aklayacaz? Balangta topraksz insanlar sylemek gerekir. Yine feodal iftliklerin ktlk ve sava zamanlarnda zellikle herkesi besleyememektedir ki bu durumda topran terk edip geri dnmeyenler de vardr. Endstri kentlerde toplandka giderek daha byk bir ihracat ticaretini

besleyebiliyordu. Bylece tacirlerin says ve ilerinin nemi ve karlar da dzenli bir ekilde artyordu. Bu merkezlerde byk servetlerin vakfedilmesi de ortak bir olguydu. Gemite toprak sahiplerinin manastrlara bol bol toprak armaan etmeleri gibi imdi de tacirler blge kiliseleri, hastaneler, yoksullar evi yaptryorlard. Dnyevi tutkular daha baskn olan teki yeni zenginler burjuvazinin doal olarak ncleriydiler ve zamanla da bir sosyal snf haline gelmeye baladlar. Burjuvazi ve Kentsel Hukuk Burjuvazinin ihtiya ve eilimleri bat avrupann geleneksel rgtlenmesiyle ylesine badamazd ki, derhal iddetli bir muhalefet yaratt. Bu eilim ve ihtiyalar, maddi olarak byk mlk sahiplerinin, manevi adan ise, ticarete kar olan nefreti gemlenemeyen kilisenin fikir ve karlarna ters dyordu. Burjuvazi ise aslnda tek bir ey istiyordu bu ilk dnemde; gnein altnda bir yer. Talepleri iindeki temel ihtiya kiisel zgrlkt. zgrlk olmakszn i yapmak, mal satmak imkanszd. zgrl istemeleri felsefi bir balama yaslanmyordu, sadece yararl olduu iin isteniyordu. Yeni bir hayat aramak iin kente gelip yerleen kylnn, kendini gvence iinde hissetmesi, kat malikanelere zorla geri gtrlmekten korkmamas zorunluydu. 12. Yzyl boyunca ayaklanmalarla bu haklar elde edildi. Elde edilen zgrlk imtiyazna kent surlar iinde 1 yl 1 gn oturanlar sahip oldu. te o zamanlardan beri kent denilen yer ile zgrlk zdelemitir.

Burjuvazinin ihtiyalar elbette bunlarla snrl deildi. Geleneksel hukuk dar, biimsel usllerden oluan, ceza tayinini tanrya brakan yntemleri ve buna gre kararlar veren yarglar burjuvann yaam koullarna ters idi. te bu nedenlerle aslnda bir ticaret yasas gelitirildi. Buna gre tacirler anlamazlklar kavrayabilmek ve bunlar derhal sonulandrabilmek iin ehliyete sahip, kendi aralarnda hakemler semek konusunda anlatlar. Bylece kentlerde burjuvazinin kendi ihtiyalarn gidericek mahkemeler kurulmaya baland ve bamsz yarg hakkna sahip adacklar oluturuldu. Bu yargsal eitlie ynetsel zerklik elik etti. En acil ihtiya yeni kurulan kentlerde savunmayd, mallarn gvende olmas, yamadan uzak olmas nemliydi. Bylece kale duvarlarnn yapm, kentler tarafndan stlenilen ilk bayndrlk ii oldu. Kentin gvenlii iin savunma birlikleri kuruldu ve bunun devamllnn salanmas gerekliydi. Bu da para demekti ve zm olarak da bu para kent ahalisinden toplanmaya baland. Her bireyin deyecei pay gelirine gre hesaplanyordu ve bu byk bir bulutu. Bylece vergi kamusal bir nitelie tekrar kavutu ve kentin btn ihtiyalar iin dzenli olarak toplanmaya, bunlarn dzenlenmesini yrtecek meclislerin kurulmasna da neden oldu. 11. Yzylda bu yaplar kurulmaya ve ilemeye balamt. Bu yapsal deiiklikler zamanla kentlerin kiliseye kar isyan etmesine, kendi zerklii iin mcadeleye yol at. Bylelikle kentler ama isyan yoluyla ama bar biimlerde kendi beledi anayasalarn elde ettiler. Bylece bir burg snrlar iine giren kii artk o kentin yasalarna, zgrlne sahip oluyordu ve bu ortaa dnyasnda dier tm yerlerde yaayanlardan farkl olmak demekti (Pirenne, 62-68). Burjuvazinin Zihniyet Yaps Avrupada domakta olan burjuvazi aslnda dnyay fethetmek zere sessiz sedasz yola kan insanlardr. Acaba nu insanlarn kafa yaps nasldr, tccar zihniyetinin en nemli ilk rneinden ksaca bahsedelim: a. Floransallar: dier kentler savarken (Venedik, Ceneviz) Floransa ticaret yapmaktadr. Floransallar mallarn bulabildikleri yabanc gemilere yklyor, tehlike zamanlarnda riske girmiyor. Kara zerinden daha ok yolculuk ve ticaret yapyorlar. Baarlarnda para, anlamalar ve ticari yetenek yapmaktayd. Para zerinden ticaret yapmak, bankaclk nde gelen zellikleriydi. XIV. Yzyl ile XV. Yzylda floransalalr bu zellikleri ile burjuvazinin ilk rnek kafa yapsnn doduu yerdir.

b. skoyallar: ticaret yapma biimleri asndan skoyallar da Floransallar gibidir. skoyallarn yaptklar ey bir i ticarete benziyordu. Dallar ve Londrallar arasnda ya mal dei tokuunu gerekletiren araclar konumundaydlar ya da balklarn, kmrlerini ya da yn kumalarn rlanda, Hollanda, Norve, Fransaya ihra ederek karlnda bu lkelerden buday, un, tereya vs. ithal ediyorlard. Ancak inanlmaz bir servet edinme arzusuyla yanp tutuuyorlard. Bu da XVII. Yzyln sonunda onlarn hem kendi lkelerinde hem de yabanc lkelerde byk baarlara imza atmalarn salamtr. c. Yahudiler: Yahudilerin ilerindeki ticaret ak ylesine derindir ki Roma imparatorluunun egemenlii altnda bulunan topraklar zerinde yaplan savalar, adam ldrme ve cinayetlerden zengin olma amacyla yararlanmaya almakta olduklarna dair bilgiler mevcuttur. Yahudilerin baarlar para, szleme ve yetenek ile ilgilidir. Kurduklar btn irketler ticari bir zihniyetin yaylmasna hizmet etmitir (Sombart, 2008: 106-112). Sombarta gre kentte oturan herkes ve karmza ilk kan tccar ya da zanaat kar burjuva deildir. O burjuva grnme sahip gruplar arasnda yetimi ve onlarn arasndan km zel bir tiptir. Baka bir deyile burjuva Sombarta gre toplumsal bir snfn temsilcisi olmaktan ziyade bir insan tipidir. Yine sombarta gre temel kural udur; oullarm harcamalarnzn asla gelirlerinizden fazla olmamas gerektiini hi unutmayn. Bu kural burjuva ve kapitalist ekonominin temelini oluturmaktadr. Tasarruf zihniyeti hibir d zorlamaya gerek kalmadan, zgrce, kiinin kendi arzu ve iradesiyle yerlemelidir. te varlkl insanlarn artk para harcamaktan kanmaya baladklar burjuvazi dnya gryle birlikte balamtr. htiyatan doan zorunlu bir tasarruf deil, bir erdem olarak alglanan tasarruftur. Tutumlu ev sahibi burjuvalam zengin insanlarn ulamak istedii bir ideale dnmtr (Sombart, 114-117). Sombartn burjuva kitabnda Kusursuz Tccar adl bir kitaptan bahsediliyor. Bu kitaba gre tccarn mutluluu ve zenginlii u koullara baldr: 1. Eksiksiz bir mesleki bilgi birikimine sahip olmak, 2. lerini dzenli bir ekilde yrtmek, 3. Gayretli olmak, 4. Evinde tasarruf yapmak, 5. Meslektalaryla dayanma iinde olmak ( Sombart, 126). Kusursuz bir i adam olmak demek yalnzca aile iinde iyi bir ekonomik dz en oluturmak deil ayn zamanda d dnyaya kar belli bir tavr taknmak demektir. ncelikle i ahlak denince akla drstlk gelir. Drst bir tccar demek kendisine gvenilen,

mterilerine hizmet veren, verdii szleri yerine getiren kii demektir. K apitalist zihniyetin temel unsurlarndan biri de bedeli para olarak hesaplanan retim aralarnn satna alnmas, el emeinin kiralanmas ile ilgili szleme ve anlamalardr. Mutlaka para nemli bir l birimidir, olmazsa olmazdr. Bu nedenle kapitalist ilikilerin en bandan beri hesap kitap ileri vazgeilmez bir aratr (Sombart, 133-135). Burjuvann ahlaki zelliklerini ele alrken Sombart ncelikle yararclk ilkesini ele alyor. Ona gre kapitalist erdemler ve kapitalist ekonomi kurallarnn byk blm yararclk zerine oturmaktadr. Erdemli olmak, kanaatkar olmak sahip olunmas gereken zellikler olarak ifade edilmektedir. Yararclk ilkesine elik edecek nemli bir ara da akldr. Sana neyin yararl olduunu renmenin yolu aklnn sesini dinlemektir burjuvazi iin (Sombart, 226-227).