ore Borozan

Albanci u Jugoslaviji u Drugome svjetskom ratu

1. Okupacijom Kraljevine Jugoslavije u Aprilskom ratu 1941. te pripajanjem Metohije i veeg dijela Kosova, istonih podruja Crne Gore i zapadne Makedonije, etniki Albanci sa tih jugoslovenskih prostora nali su se u znatno povoljnijem politikom i socijalnom poloaju prema brojnom nealbanskom stanovnitvu. Naime, na osnovu Njemakoitalijanskog sporazuma u Beu od 22. aprila 1941. godine, prostor Albanije i Kosova podijeljen je u tri okupacione zone - bugarsku, italijansku i njemaku: bugarskoj okupacionoj zoni pripali su, sa znatno manjim brojem etnikih Albanaca u odnosu na preostale okupacione zone, Kaanik i Sirnika upa te dio Gornjeg Pomoravlja i Nerodimlja; centralni dio Kosova, Metohija i vei dio Prizrenske kotline, kao i Drenica te preostali dio Gornjeg Pomoravlja i Nerodimlja (a od aprila 1942. i Ibarski Kolain), zajedno sa pomenutim dijelovima Crne Gore i Makedonije, pripali su Italiji, odnosno bili prikljueni protektoratu Velika Albanija;1 njemakoj okupacionoj zoni pripali su sjeverni dio Kosova (Kosovska Mitrovica i Vuitrn) i Malo Kosovo (Podujevo),
1

Vie o tome u: F. ulinovi, Okupatorska podjela Jugoslavije, Beograd, 1970, 527-529, i . Borozan, Velika Albanija - porijeklo-ideje-praksa, Beograd, 1995, 298-301 i 307-315.

354

Albanci u Jugoslaviji

ukljueni u okupacionu upravu Srbije pod njemakom kontrolom, a u obliku Kosovskog okruga u kojem su faktiku civilnu vlast imali etniki Albanci. Procjenjuje se da je pred Aprilski rat u Kraljevini Jugoslaviji (preteno na pomenutim teritorijama) bilo oko 666.000 etnikih Albanaca. Teritorije Jugoslavije pripojene Albaniji administrativno su organizovane u etiri albanske prefekture: Debarsku prefekturu sainjavale su Debarska, Gostivarska, Kievska, Rostuka, Struka i Tetovska podprefektura (teritorija od 4070 km2 sa oko 260.000 stanovnika); Peka prefektura, sastavljena od Drenike, Plavsko-gusinjske, Roajske i Tutinske podprefekture, na teritoriji od 2310 km2 imala je oko 130.000 stanovnika; u sastavu Pritinske prefekture bile su Gnjilanska i Uroevaka pod-prefektura (teritorija od 2310 km2 sa oko 200.000 stanovnika); Prizrenska prefektura obuhvatala je Dragaku, akovaku, Orahovaku i Suvoreku podprefekturu (teritorija od 3090 km2 sa oko 230.000 stanovnika). Protektoratu Velika Albanija, prema navedenim podacima, prikljueno je 11.780 km2 jugoslovenske teritorije i oko 820.000 stanovnika. Kada se ovome dodaju dijelovi istone Crne Gore, pripojeni Skadarskoj prefekturi, moe se rei da je od Jugoslavije bila odvojena teritorija od oko 12.000 km2 sa oko milion stanovnika. Na osnovu Uredbe od 8. oktobra 1941. godine, stanovnici u navedenim prefekturama smatrani su albanskim dravljanima.2 Ve tokom Aprilskog rata iz Albanije su nahrupile kaake druine u Metohiju i prizrenski Podgor te zlodjelima zapo-

Up. . Borozan, n.d., 301.

ore Borozan

355

ele proces progona naseljenika.3 One su, zapravo, inile udarnu pesnicu italijansko-albanske obavjetajne slube (SIM) koja je od 1928. do 1941. iz Albanije pripremala kosovsku politiku emigraciju za sprovoenje iredentistikih pretenzija prema Kosovu i Metohiji. Kaake teroristike organizacije, organizovane od strane Albanske ambasade u Beogradu, Albanskog konzulata u Skoplju te obavjetajnih punktova po Kosovu i Metohiji, kao i od strane rukovodstva organizacija Besa u Jugoslaviji i Crna ruka (Dora e zeze) u Albaniji te Kosovskog komiteta, prenose talas progona na Drenicu, Gornje Pomoravlje, Ibarski Kolain, Kosovo i Nerodimlje, usmjeren prije svega na izgon naseljenika. ovinistiki nastrojeni Albanci sa Kosova te iz Metohije i drugih podruja unutar protektorata pridruili su se kaakim druinama i u ostvarenju velikoalbanske ideje pomau izgon Crnogoraca i Srba, stvarajui time uslove da etniki oiste naznaene prostore. 2. U takvim uslovima ve od aprila, potom tokom maja i juna, masa naseljenika bjei preko Drenice ka Kosovu i sklanja se u jo neugroena naseljenika srpska sela i Pritinu, a odatle nastavlja bjeati na srpsko upravno podruje. Iz Metohije odlaze Crnogorci, naseljenici, preko Deana, akovice i Pei ka akoru da bi se sklonili na teritoriju Crne Gore. U Prizrenu se biljee i prva ubistva (pet Srba) te
Na Kosovu i Metohiji se od 1919. do 1941. u svojstvu zemljoradnika, a na osnovu mjera i politike agrarne reforme, naselilo 13.538 porodica (meu njima ponajvie iz Crne Gore - 6513, Srbije - 3671 te Bosne i Hercegovine / BiH - 1943, uz takozvane autokoloniste - 545 porodica). Meu naseljenicima je, prema statistici iz 1939. godine, evidentirano 59.294 lica.
3

356

Albanci u Jugoslaviji

pljake nepokretne i pokretne imovine i nasilno istjerivanje iz domova. Prigrabljene posjede zaposjedaju Albanci sa dotinih podruja. Tako nastalu praksu uspostavljena je vlast odmah sankcionisala. Talas nasilja, pljake i progona u akovakom srezu, poslije ubistva 200 lica, natjerao je izbjegliku masu iz akovakog ka Istokom i Pekom srezu. Gotovo itava Metohija bila je u plamenu. U samoodbrani domova i pri povlaenju poginulo je vie od 400 Crnogoraca i Srba iz Istokog i Pekog sreza. Samo su dva metohijska sela Dobrua kod Istoka i Vitomirica kod Pei - uspjela da se u tom prvome talasu odbrane uprkos estim napadima, pljakama i paljevinama kua i imanja na periferiji.4 Tokom aprila i maja 1941. Pe je puna dobjeglica koje se zbijaju po dvoritu i konacima Peke patrijarije te nespaljenim dijelovima Dobrue, Goradevca i Vitomirice. Dio dobjeglog stanovnitva (oko 400 osoba) zadrao se u urakovcu.5 Nadanja izbjeglica u Pei i okolini da e se poslije prestanka bezvlaa, u kome je stradalo 15 Crnogoraca i Srba, vratiti na svoja zgarita, bila su uzaludna jer su 31. maja 1941. oko 5000 albanskih demonstranata, kao razularena gomila, upali u grad i demonstrirajui zasuli Crnogorce i Srbe kamenicama te ih tako batinali da su etiri lica ubijena, a veliki broj povrijeen. Zbog tih nereda intervenisali su italijanski karabinjeri i razoruali arbanaku policiju koja je

Up. Arhiv Vojno-istorijskog instituta (AVII), Beograd, Nedieva arhiva (NDA), 41-1-67-72 te 40-1-86 i 40-1-124, te S. D. Miloevi, Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941-1945, Beograd, 51. 5 Up. AVII, Beograd, NDA, 40-1-102.

ore Borozan

357

umjesto sprijeavanja podsticala demonstrante na nasilja prema izbjeglicama.6 Iako nema pouzdanih podataka o broju izbjeglica koje su od aprila do poetka jula 1941. izbjegle u Crnu Goru, rauna se da se oko 75 posto vratilo u raniji zaviaj. Na osnovu izjave visokog italijanskog komesara za Crnu Goru od 26. jula 1941. sa Kosova i iz Metohije izbjeglo je u Crnu Goru 5000 crnogorskih naseljenika.7 Ustanak u Crnoj Gori italijanske okupacione vlasti na Kosovu i u Metohiji koriste da prikupe iz crnogorskih i srpskih sela sve preostale mukarce sposobne za borbu i smjeste ih u logor organizovan u prostorijama Peke patrijarije. Poslije jednomjesenog zadravanja taj logor je rasputen, a za to vrijeme sva starosjedilaka sela u okolini Istoka i Pei bila su preputena samovolji albanskog stanovnitva koje je vrilo nemilosrdnu pljaku imanja, ljetine i stoke.8 Izbjeglice koje su se zadrale u Dobrui, urakovcu, Pei, Vitomirici i drugima starosjedilakim selima odvoene su na prisilan rad podizanja puteva kroz Albaniju, a tokom jeseni i zime 1941. bile su angaovane i na odravanju puta akor - Pe.

Up. isto, 40-1-97, te V. Dedijer - A. Mileti, Proterivanje Srba sa ognjita 1941-1944, Beograd, 1989, 668-669. 7 Up. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu (NOR) Jugoslavije, tom XIII, knj. 1, Beograd, dok. 93. Poslije trinaestojulskog ustanka u Crnoj Gori prekinut je dolazak izbeglica u tom pravcu, a od onih do tada dobjeglih italijanske su okupacione vlasti jedan dio smjestile u izbjeglike logore u Baru i Podgorici. 8 Up. AVII, Beograd, NDA, 44-8-77, te V. Dedijer - A. Mileti, n.d., 670672, i . Borozan, n.d., 296.
6

358

Albanci u Jugoslaviji

3. Tokom Aprilskog rata i neposredno poslije podruja Gornjeg Pomoravlja i Kosova, za razliku od Metohije, nisu bila izloena frontalnim napadima arbanakih pljakaa i kaakih druina. Meutim, tokom jeseni napadi na naseljenika i starosjedilaka sela su sve uestalija, tako da se i ovdje izbjeglika masa sklanja u gradske centre: Gnjilane, Lipljan, Pritinu i Uroevac. Daljem procesu nasilnog raseljavanja sa pomenutog prostora od poetka 1942. prethodila su paljenja ljetine, pljake stoke i stalne pohare, otmice i silovanja djevojaka i ena, ucjene i uestala ubistva na imanjima i putevima. Jedna od prisilnih mjera koja je naseljenike i starosjedioce Crnogorce i Srbe - primoravala na iseljavanje bila je obaveza da daju agama i begovima, u vidu haka, etvrtinu ukupnih prihoda od ljetine. U uslovima potpune nesigurnosti rada na imanjima gdje su stalno napadani i ubijani, naroito u zaseocima i rubnim prostorima sela, naseljenici su bjeali, ostavljajui kue i imovinu.9 Stalnim nonim napadima arbanakog baibozuka, organizovanog za razaranje naseljenikih kua, stvarani su nepodnoljivi uslovi ivljenja: pljakanje pokustva i poljoprivrednih alata, preoravanje placeva, ruenje grobalja, sjea vonjaka i zatrpavanje bunara, dakle, zatiranje svih naseljenikih prostora.10 Tokom 1942. naseljenika sela Gornjeg Pomoravlja i Nerodimlja uspijevala su koliko toliko da organizuju samoodbranu. Meutim, 1943. godine, zbog stalnih oruanih napada, naseljenici iz tih sela sklanjaju se u prostorima centralnog dijela Kosova i ka Uroevcu. Nekoliko homo9

10

Up. AVII, Beograd, NDA, 40-1-66 i 48-8-69. Up. isto, k. 43, br. 304-310.

ore Borozan

359

genih srpskih starosjedjelakih sela u tim dijelovima zemlje prihvatili su prognanike iz Drenice i Metohije. Srbi mjetani u selima Kosova podnosili su gotovo ista zlodjela kao i naseljenici, iako su, bar u poetku, bili znatno manje na udaru, jer su ih age i begovi smatrali ifijama. Sve do kapitulacije Italije proces se nasilnog odstranjivanja crnogorskog i srpskog stanovnitva, prvenstveno naseljenika, ostvarivao intenzitetom koji se s vremena na vrijeme pojaavao i stiavao. Zatvori u Gnjilanama, Pei, Pritini, Prizrenu, Uroevcu i drugima mjestima irom Kosova i Metohije stalno su punjeni politikim prestupnicima i licima za koje se smatralo da pripadaju narodnooslobodilakom pokretu (NOP). Iz tih zatvora, u kojima su mnogi stradali, transportovani su posebni kontingenti za koncentracione logore u Albaniji (Porto Romano kod Draa, Preza kod Tirane i Puka kod Skadra), dijelom i u Italiji (talijanski logori na Siciliji).11 Za svo vrijeme italijanske okupacije, od 7. aprila 1939. do 8. septembra 1943. godine, veina albanske i kosovske nacionalistike politike elite davala je prednost njemakom modelu Albanije kao nacionalne drave. Tokom rata, na toj osnovi, trajala su stalna idejna i politika previranja izmeu italijanskih i njemakih civilnih i vojnih vlasti, utiui na raslojavanje unutar albanskog nacionalistikog pokreta: komunisti, monarhisti i nacionalisti. S tim u vezi instruktor Centralnog komiteta (CK) Komunistike partije Jugoslavije (KPJ) pri CK Komunistike partije Albanije Miladin Popovi u izvjetaju krajem decembra 1941. napominje da "meu nacionalistima postoje razna strujanja: engleska, njemaka, italijanska, republikanska, zogistika i nacionalistika". Kao
11

Up. V. Dedijer - A. Mileti, n.d., 289-292, 511-513 i 780-784.

360

Albanci u Jugoslaviji

posebnu apostrofira iredentistiku struju koju predstavlja Kosovski komitet ije je rukovodstvo iz Tirane poslano u Kosovsku Mitrovicu i Pritinu da "poslodavce iz Rima i Berlina" stalno podsjea na teritorijalno preureenje Albanije u granicama nekadanjih turskih vilajeta.12 Vladu efketa Vrlacija, nesposobnu da udovolji zahtjevima italijanske okupacione uprave, od decembra 1941. zamijenila je vlada Mustafe Kruje, kojemu je 19. februara 1942. bilo doputeno da pod krovom Kraljevske akademije u Rimu izrazi zahvalnost Hitleru i Musoliniju to nalaze razumijevanja za Albance i Albaniju u novom evropskom poretku i stvaraju uslove za etniku Albaniju u naznaenim okvirima.13 Uticaj ove marionetske vlade na albansko stanovnitvo u italijanskoj okupacionoj zoni bio je tako snaan da se veina priklonila rerpesivnom dranju prema crnogorskom, jevrejskom, srpskom i drugom nealbanskom stanovnitvu. Kao posledica takvog stanja uslijedili su pojaani pogromi, teror i ubistva te egzodus naseljenika i starosjedioca.14 U izvjetajima Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju konstatuje se:
Okupator je u poslednje vrijeme preuzeo masovnu internaciju slovenskog elementa i sve vea ovinistika mrnja hvata maha u gotovo svim slojevima iptarskog stanovnitva.15

Naspram snane i vrlo uticajne propagande dobro plaenih emisara Mustafe Kruje, apeli, direktive i proglasi Oblasnog komiteta nijesu imali nikakvog uspjeha. Na parolu "Bratstvo
Prema: Dokumenti centralnih organa KPJ. NOR i revolucija 1941-1945, knj. 2, Beograd, dok. 83, str. 304. 13 Vie o tome u: . Borozan, n.d., 316-321. 14 Up. Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda, tom I, knj. 19, Beograd, 1969, dok. 10, str. 59 i 61. 15 Isto, dok. br. 11, str. 68.
12

ore Borozan

361

i jedinstvo naroda Kosova i Metohije", organizatori antislovenske kampanje odgovarali su upozorenjem: "Nai komunisti iptari prodadoe Kosovo Srbima."16 Posjeta Mustafe Kruje Kosovu i Metohiji krajem juna 1942. i, tim povodom, dana naredba da sve Srbe starosjedioce proglase naseljenicima, znaila je i njihovo protjerivanje u Srbiju ili upuivanje u koncentracione logore. Poruka, okupljenim Albancima na zboru u Pritini:
Znajte da smo Kosovo izvojevali zahvaljujui naem ujedinjenju sa faistikom Italijom, preko krune zajednikog kralja i krvlju vojnika Osovine, te da emo i dalje moi da ga odrimo uz njihovu pomo,

znaila je, pak, poziv na jo jai teror, pljake i ubistva crnogorskog i srpskog stanovnitva ne samo u italijanskoj nego i u bugarskoj i njemakoj okupacionoj zoni. Neprekidnim upadima, praenima masakrima u selima (Dobrotin, Grbole, Pojatite, Pomezatin, Popadi, Retkocer, timlje, Ugljare, Vrelo itd.), odravano je stanje stalnih zbjegova u gradove (Pe, Pritina, Prizren i Uroevac), odakle su se po planu organizovali razni oblici deportacije. 4. Stradanja i progoni naseljenika i Srba mjetana u njemakoj okupacionoj zoni Kosovskomitrovakog okruga u sastavu upravnog podruja Srbije nijesu prestala za sve vrijeme okupacije. Na teren tog okruga u vrijeme italijanske invazije stiglo je 60 Albanaca iz Albanije, uglavnom lanova Kosovskog komiteta, u svojstvu kulturnih i politikih emisara za prikljuenje tog podruja Velikoj Albaniji. Povezani
16

Isto, dok. br. 19, str. 112.

362

Albanci u Jugoslaviji

sa grupom istomiljenika sa tog podruja, koje je predvodio Ferat beg Draga, nazivan Henlajnom etnikih Albanaca sa Kosova, oni u julu 1941. u Kosovskoj Mitrovici formiraju Nacionalni savez Arbanasa (Lidhja poppulore Shqiptare) i proteiraju irenje Albanije u pravcu Nia i Novog Pazara te dijelova Crne Gore i Makedonije, neobuhvaenih granicama protektorata. Nacionalni savez Arbanasa izdao je proglas kojim nareuje svim naseljenicima da napuste svoja sela, a tek formiranu Arbanaku andarmeriju sa 800 ljudi, pod komandom Bajazita Boljetinija, koristi za otvorene napade na sela: kupi oruje i vri pretrese, prijeti i zavodi torturu, ime su bili stvoreni uslovi za egzodus naseljenika i starosjedilaca. Nakon donoenja Uredbe o ustrojstvu Srpske dravne strae od 6. februara 1942. Arbanaka je andarmerija preimenovana u Srpsku dravnu strau sastavljenu od Arbanasa i sa zanemarnim brojem Srba. Naseljenicima i Srbima mjetanima oduzimana je zemlja dobijena agrarnom reformom i stavljano do znanja da e teritorija ovog okruga uskoro biti prikljuena Velikoj Albaniji. Tokom 1941. zabiljeeno je 68 napada na srpska sela sa masovnim nasiljem i ubistvima, paljevinama i pljakama, otimanjem pokustva, poljoprivrednih alata i stoke. Spaljeno je 856 kua naseljenika i Srba mjetana iz okoline Kosovske Mitrovice i Vuitrna koji su potraili spas bjeei ka Jablanici, Kraljevu, Kosanici i Rakoj. U neto povoljnijim uslovima s proljea 1942. na svoja imanja vratio se manji broj Srba mjetana, dok naseljenicima povratak nije bio dozvoljen. Ovim progonima i stradanjem stanovnitva bio je zahvaen Ibarski Kolain prostor u dolini Ibra od Kosovske Mitrovice do Ribaria gdje je u 51 selu ivjelo vie od 10.000 Srba mjetana. Kako je ovaj prostor od aprila 1942. bio prikljuen njema-

ore Borozan

363

koj okupacionoj zoni, gdje je mjesno srpsko stanovnitvo odbilo da izvri obavezu davanja etvrtine prihoda sa zemlje agama i begovima, stanovnitvo je i zbog toga bilo izloeno svim oblicima progona, terora i zlostavljanja, poput onih u Drenici i Metohiji. Napadnuti iz vie pravaca 22. i 24. septembra 1941. godine od strane neregularnih arbanakih snaga" i podrunih muslimana, stanovnici sela Ibarskog Kolaina i pored organizovanog otpora bili su prisiljeni da potrae spas bjeei na planinu Rogoznu i na prostor Rake. U ovom napadu ubijeno je oko 150 lica, spaljena su 22 sela, a izbjeglo je vie od 8000 Srba.17 Povratnike, koji su se s proljea 1942. vratili na svoja ognjita, njemake okupacione vlasti aprila 1942. prikljuuju Velikoj Albaniji, predajui time Dreniki srez sa tamonjim Srbima italijanskoj okupacionoj upravi. Tokom itave 1942. i 1943. godine srpska sela u Ibarskom Kolainu stalno su izloena napadima albanskih teroristikih grupa. Iako nema preciznih podataka o broju raseljenih Crnogoraca i Srba sa Kosova i Metohije u unutranjost Srbije, oni sadrani u informacijama Komesarijata za izbjeglice i preseljenike u Beogradu s poetka 1942. pokazuju da je u prostoru Rake sa okolinom bilo oko 40.000 Srba izbjeglica, u okolini Kurumlije (Kosanice) i Lebana (Jablanice) po 10.000, tako da ukupna brojka iznosi 60.000 izbjeglica.18
Up. D. Jovanovi, Stradanje Ibarskog Kolaina, Lider, Pritina, 20. oktobar 1991, 33-35. 18 Up. S. Avramov, Genocid u Jugoslaviji u svetlosti meunarodnog prava, Beograd, 1992, 134-135. Precizniji podaci o broju izbjeglica u predjelu Rake iz aprila 1942. pokazuju da se na tom prostoru zadralo 27.600 izbjeglica, i to: sa teritorije Kosovskog okruga 22.900, sa italijanskog okupacionog podruja 4200, a sa bugarskog 500 lica, to ukupno ini da je iz Kosovskog okruga izbjeglo oko 6000 naseljenika (up. AVII, Beograd, NDA, 40-1-13 i 43-14-1-4).
17

364

Albanci u Jugoslaviji

Upornim osporavanjem pomenute uredbe, albanski prvaci Mitrovakog okruga uvjeravali su njemakog krajskomandanta o neophodnosti pomoi Vermahta u stvaranju Albanije u etnikim granicama. Mada su neke ideje i planovi Franca Nojhauzena o umanjenju teritorije Srbije za raun takve Albanije odgovarali rukovodstvu Albanskog narodnog saveza, takve namjere ovog specijalnog opunomoenika iz Uprave za privredno ratovanje ipak su znaile samo taktiziranje u suzbijanju prepoznatljivog nastojanja Italije da koristei ovo albansko nezadovoljstvo pomakne granicu sa odreene demarkacione linije od 22. aprila 1941. godine.19 5. U uslovima njemake reokupacione uprave nad protektoratom Velika Albanija od polovine septembra 1943. odnos prema albanskim masama ni u emu se nije promijenio, osim to je novi okupator posebno naglaavao ulogu oslobodioca. Za politiko raslojavanje nacionalista, razvrstanih u Albanski narodni savez, Balli kombetar i Legalitet, od posebnog znaaja bilo je formiranje Druge Prizrenske lige na skuptini u Prizrenu (od 17. do 19. septembra 1943. godine) i njeno djelovanje u skladu sa ciljevima Albanske lige iz 1878. godine.20 Skuptina je proklamovala ujedinjenje Kosova i Metohije te Debra, Gusinja, Plava, Struge, Ulcinja i Tuzija sa Albanijom te izrazila elju da joj se prikljui i Kosovskomitravaki okrug.

19 20

Up. . Borozan, n.d., 336-337. Up. T. Zaimi, Lidhje e II e Prizrenit, Bruksel, 1965, 34-39, i . Borozan, n.d., 360-361.

ore Borozan

365

Svaki pokuaj otpora ili ubistva albanskog policajca koristi se za masovni ovinistiki obraun sa Crnogorcima i Srbima. Tako su na ulicama Uroevca i u susjednom selu Nikodimu polovinom septembra 1943. ubijena 43 Crnogorca i Srbina.21 U Pei i okolnim selima tokom septembra i novembra 1943. ubijeno je, pak, 130 Crnogoraca i Srba, a u selu Brestoviku Albanci su 13. oktobra iste godine strijeljali 19 lica.22 Sredinom oktobra 1943. kod sela Rakoa ubijeno je jo 63 osoba. Formiranjem tzv. Kosovskog puka (Regiment Kosova) u Kosovskoj Mitrovici novembra 1943. godine, kojega su inili oko 800 Arbanasa, stvoreni su uslovi za masovna stradanja. Taj puk je krenuo iz Kosovske Mitrovice 3. decembra i u maru ka Pei otrovao u logoru u urakovcu 34 ovjeka, a prilikom pretresa crnogorskih i srpskih kua u Pei izmeu 5. i 7. decembra 1943. ta je kaznena ekspedicija ostavila za sobom 69 leeva ubijenih oko grada i u susjednim selima.23 Na svaki pokuaj otpora odgovaralo se represalijama. U selima oko Istoka, po Kosovu i Gronjem Pomoravlju te u Podrimlju sve ei su sluajevi ubijanja Srba mjetana. U napadima izmeu 9. septembra i 31. decembra 1943. ubijeno je 21 lice u selima Ibarskog Kolaina. Napadai su tokom ovog napada pljakali imovinu, spalili 35 sela i zarobili vie lica te natjerali u izbjeglitvo vie od 8000 stanovnika.24 Prikupljeni u izbjeglikim centrima po Kosovu, naseljenici su bili prinueni da trae pasoe za
Up. B. Boovi - M. Vavi, Surova vremena na Kosovu i Metohiji, Beograd, 1991, 382 i 393. 22 Up. V. Dedijer - A. Mileti, n.d., 547 i 792-795. 23 Up. AVII, Beograd, NDA, 40-4-69, te V. Dedijer - A. Mileti, n.d., 399, i . Borozan, n.d., 353. 24 Up. B. Boovi - M. Vavi, n.d., 388-389.
21

366

Albanci u Jugoslaviji

iseljavanje koje su lako dobijali, tako da je od oktobra 1943. do kraja aprila 1944. godine, sa manjim prekidima, vren transport izbjeglica. Naime, tek kada je 11. aprila 1944. iz Beograda upuen telegram centrali Rajha u Berlinu u kojemu se napominje da treba sve Srbe sa Kosova raseliti, ali je "Srbija ve puna i nije sigurna da e ih moi primiti", te da o tom postupku mora brinuti Biro za rad Velikog Rajha, njemaki opunomoenik za jugoistok Herman (Hermann) Nojbaher zatraio je 25. aprila 1944. od njemakog konzula u Tirani podatke o iseljavanju Srba i kada je saznao da se prijavilo za iseljenje jo 30.000 lica upozorio je albansku vladu da obustavi anarhiju jer Njemaka ne moe vie tolerisati tako masovno iseljavanje. U svojim je memoarima zapisao da je savjetovao tu vladu "da uini kraj proganjanju Srba."25 itelji izbjeglikih sela sa dobijenim pasoima za iseljenje oekivali su transport na eljeznikim stanicama u Lipljanu, Kosovu Polju, Obiliu, Pei i Uroevcu nekad i po vie mjeseci, pritom stalno maltretirani i pljakani. Poslednji takav transport od 22 vagona sa 75 porodica i 420 lica stigao je 5. avgusta 1944. iz Uroevca u Kosovsku Mitrovicu, gdje je zadran zbog presijecanja ibarske eljeznike pruge tokom borbi NOP-a sa njemakim snagama. Transport je, nakon popravljanja pruge, stigao u Ravni Gaj kod Knia 21. avgusta 1944. godine, odakle su poslije zadravanja izbjeglice razmjetene po Srbiji.26 Procjenjuje se da je od ukupne mase naseljenika na Kosovu i Metohiji ostalo njih oko 20.000.
H. Neubacher, Sonderauftrag Sudost 1940-1945, Gttingen, 1956, odn. Specijalna misija na Jugoistoku 1940 1945. Izvjetaj leteeg diplomate, prevod, u: Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u naroda Jugoslavije, tom XII, knj. 1, Beograd, dok 125, str. 108-109. 26 Up. S. D. Miloevi, n.d., 56.
25

ore Borozan

367

6. Poslije oktobra i novembra 1944. godine, kada se grupa njemakih armija E povlaila preko Makedonije, Kosova i Ibarskom dolinom ka Sandaku i BiH, kojoj su kao pobona pomo sluili vojno organizovani i mobilisani Albanci (njih vie od 10.000) od strane Komiteta Druge prizrenske lige, sav prostor na kojemu je tokom rata funkcionisala albanska vlast, a naroito naseljeniki krajevi, bio je pretvoren u zgarite i pusto. Snage jugoslovenskog NOP-a ule su i oslobodile tokom novembra 1944. godine Podujevo (4.), akovicu (9.), Gnjilane (16.), Pe i Uroevac (17.), Prizren (18.), Pritinu (19.), Vuitrn (20.), Kosovsku Mitrovicu (22.) i Zvean (23. novembra 1944. godine). Prvaci Druge prizrenske lige, predvoeni Daferom Devom, povukli su se sa njemakim snagama, a vulnetarske formacije pritajeno su se sklonile u svoja matina sela. Dalje organizovanje otpora preuzeli su preostali djelovi rukovodstva Albanskog narodnog saveza i Kosovskog komiteta, ostaci divizije Skenderbeg i Kosovskog puka. Napadom na osloboeni Uroevac 2. decembra i zauzimanjem Gnjilana 23. decembra 1944. nagovijestili su pobunu irokih razmjera i ona je otpoela 23. januara 1945. u Drenici, bajgorskoj alji i Trsteniku, selu u predjelu planine iavice.27 Angaovanjem snaga Jugoslovenske narodne armije (oko 50.000 boraca) slomljen je otpor pobunjenika i sprijeena secesija Kosova i Metohije od Jugoslavije. Zavoenje vojne uprave 8. februara 1945. godine, prve u tek osloboenom dijelu zemlje, pokazalo je da Albanci ni drugu Jugoslaviju ne smatraju svojom dravom i da su spremni boriti se pro27

Vie o tome u: . Borozan, Secesionistika pobuna na Kosovu i Metohiji 1944-1945, Istorija XX veka, Beograd, 1995, 62-75

368

Albanci u Jugoslaviji

tiv nje u svakoj pogodnoj prilici. Na kraju ove sumorne ratne hronike ini se potrebnim podsjetiti da je Odluka 1945. bila prva faktika pobjeda albanskog nacionalistikoovinistikog pokreta.

Nacionalnog komiteta Jugoslavije o nevraanju naseljenika koji su tokom rata napustili Kosovo i Metohiju od 6. marta

Nema dovoljno pouzdanih podataka na osnovu kojih se moe precizno utvrditi broj naseljenika i Srba mjetana koji su od 1941. do 1944. napustili Kosovo i Metohiju. Stoga to je jedan broj izbjeglica iz Kosovskog okruga, ukljuujui Ibarski Kolain i Malo Kosovo, bio u prilici da se vie puta privremeno vraa na imanja, njihov izbjegliki status teko je utvrditi. Procjene se uglavnom kreu da se tokom ratnog perioda, pod raznim uslovima, iselilo i raselilo izmeu 40.000 do 100.000 lica. Meutim, ako se zna da ukupna brojka naseljenika nije prelazila 65.000 lica i da se na taj broj moe dodati oko 5000 raznih inovnika, prosvjetnih radnika, andarma i drugih lica angaovanih u administraciji, to ukupni zbir ne bi mogao prei vie od 70.000 naseljenika. ini se da bi preciznije bilo rei da je tokom ratnih godina sa Kosova i Metohije odstranjeno najmanje 50.000 naseljenika i oko 20.000 Srba mjetana.28 Tokom godina okupacije poginulo je i nestalo u raznim okolnostima neto vie od 11.000 Crnogoraca i Srba sa Kosova i Metohije. Na naputena naseljenika imanja i u kue tokom godina okupacije useljavale su se albanske porodice iz blie i dalje okoline, a zatim i iz Albanije.29 Procjenjuje se da je tokom ratnih godina iz Albanije i drugih prostora na Kosovo i Me28

Up. B. Boovi - M. Vavi, n.d., 398-399, S. Avramov, n.d., 219, i S. D. Miloevi, n.d., 56. 29 Up. AVII, Beograd, NDA, 43a-301.

ore Borozan

369

tohiju doseljeno vie od 70.000 Albanaca. Taj se broj ne moe smatrati pouzdanim pa ni konanim zbog nepoznavanja albanskih arhivskih fondova grae nedostupnih istraivaima iz Jugoslavije.

Zusammenfassung
Der Gebrauch und der Mirauch der albanischen ethnichen Population in Jugoslawien im Laufe der Jahre der italienischen und deutschen Okkupation im Zweiten Weltkrieg hat entblot und bis zum Paroxyzmus die Antagonismen zwischen den Albanesen auf einer und den Serben und den Montenegrinern auf anderer Seite gefuhrt. Das Unakzeptieren des jugoslawischen Staates und das Nichtversohnung mit den Minderheitsrechten hat die Albanesen zu einem "fremden Korper" im politischen Organismus des Staates gemacht, der, im Eintracht mit den Prinzipien proklamirenden mit dem Versajer Frieden und der Satzung der Gesellschaft der Volker aus den Jahren 1919-1920, ein "Staat der Versohnung", der Einheit und der Gemeinsamkeit zu sein strebte. Seit der Zeit faschistisch-nazistischer Revision der nazistischer Revsion der Landkarte Europas und der Welt, die mit dem Munchner Einverstandnis aus dem Jahre 1938 beginnt, existiert der Separatismus der Albanesen im Konigreich Jugoslawien, der von den italienischen und deutschen politischen Kreisen protegiert wurde. Mit der Okkupation Jugoslawiens vom April 1941 und mit dem , mit den Okkupationsregierungen, gemachten Zustand wurden die Albaner in Jugoslawien, besonders diese, die sich im Inneren der "Grenzen" des italienischalbanischen Protektorates Groe Albanien befanden, die Stobfaust des albanischen Nationalismus und Chauvinismus und die Akteuren des Terrors, der Gewalttatigkeit, der Morde, des Raubs des Vermogens und der Vertreibung der Ansiedler, der Serben und Montenegriner und der Ureinwohner. Die tragische Bilanz von diesem Exodus mit dem Ziel der "Verteidigung von Kosovo" und des Schaffens "ethnischer Albanien" machten uber 11.000 Opfer, um 50.000 gewaltsam ausgewanderten Ansiedler und 20.000 Uhreinwohner, und dem gegenuber uber 70.000 Einwanderer aus Albanien und anderen Gebieten, womit das demographische und ethnische Bild des jugoslawischen Territoriums wesentlich geandert wurde, das vom April 1941 bis zum Ende November 1944 in der Anordnung des faschistischen Protektorates Groe Albanien war.