Visoka kola za primijenjene i pravne nauke Prometej Banja Luka Knjaza Miloa 10a

Seminarski rad Finansijski Menad ment !"M# $ %#&!'(" )* V&'("*+)S!'

Mentor $ Pro, Lju-ia !odorovi.

Student$ /akovi0 *amir Br1inde2a$345617

Banja Luka april8 7019

S#*&:#(
S#*&:#(1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111117 ;V)*11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111119 11P)(#M )*&"/"+(" ' B'!+" K#&#K!"&'S!'K"1111111111111111111111111111111111111111111111111111111115 )snovni o-li0i <artija od vrijednosti su ak0ije8 o-vezni0e8 0erti,ikati8 -la=ajni>ki zapisi i komer0ijalni zapisi1 Pored ovi<8 na ,inansijskom tr itu se pojavljuju i dru=e <artije od vrijednosti kao to su$ mjeni0a8 >ek8 tovarni list8 skladini0a8 konosman ?teretni0a@8 -ankarska =aran0ija8 akreditiv i dr1 11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111A 71B#M("+# %#&!'(# )* V&'("*+)S!'1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111A 91B'!+' "L"M"+!' %#&!'(# )* V&'("*+)S!'1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111A 51V&S!" %#&!'(# )* V&'("*+)S!'11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111C 4.1 ) Hartije od vrijednosti prema sadraju inkorporisanog prava................................7 4.3 ) Hartije od vrijednosti prema ronosti.................................................................10 4.4 ) Hartije od vrijednosti prema sadraju ...............................................................11 4.5 ) Hartije od vrijednosti prema izdavaocu..............................................................12 4. ) Hartije od vrijednosti prema pri!odu...................................................................12 4.7) "ispozitivne i tradiciona#ne !artije od vrijednosti........................................................12 31%#&!'(" )* V&'("*+)S!' +# !&:'D!; +)VE#11111111111111111111111111111111111111111111111111111119 A1%#&!'(" )* V&'("*+)S!' +# !&:'D!; K#P'!#L#11111111111111111111111111111111111111111111111115 C1*"&'V#!' 'L' 'BV"*"+" %#&!'(" )* V&'("*+)S!'11111111111111111111111111111111111111111111111A 41!&F)V'+# %#&!'(#M# )* V&'("*+)S!'111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111C G1F#D"+(" P&#V# 'B %#&!'(" )* V&'("*+)S!'1111111111111111111111111111111111111111111111111111G B#KL(;H#K11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111170 L'!"&#!;&#1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111171

;V)*
Hartije od vrijednosti imaju veliki znaaj u svakom drutvu u kome je organizovano robno novano trite. U svijetu postoji stalna tendencija porasta znaaja hartija od vrijednosti iz razloga sve sloenijih odnosa zbog stalnog porasta vrijednosti koje se nalaze u robno novanoj funkciji. Hartije od vrijednosti su znaajni instrumenti optimalne mobilizacije slobodnih, raspoloivih novanih sredstava, i u tom smislu se koriste za ostvarivanje odreenih privrednih funkcija, na manje vie jednoobrazan nain u celom svetu. Hartijama od vrijednosti se zadovoljavaju potrebe privrede u pogledu uzajamnih pla anja bez dodatnih novih emisija novca koje mogu dovesti do inflacije ako nisu kontrolisane. !ne su instrumenti kojima se zadovoljavaju razne funkcije kredita jer su istovremeno i znaajni kreditni instrumenti, ali i instrumenti obezbjeenja u uzajamnim kreditnim odnosima. Hartije od vrijednosti " pisane isprave iji zakoniti imalac moe ostvariti neko subjektivno graansko pravo oznaeno na hartiji. #akoniti imalac hartije je lice koje je kao imalac prava oznaeno na samoj hartiji, odnosno na koje je hartija preneta, dok je obavezno lice izdavalac hartije. $od hartija od vrijednosti postoje dva prava " pravo na hartiji %pravo svojine ili pravo zaloge koje za svoj objekt ima hartiju kao tjelesnu pokretnu stvar& i pravo iz hartije %po svojoj pravnoj prirodi to je stvarno, obligaciono ili lansko pravo&.Hartije od vrijednosti mogu biti stvarno'pravne %sadre neko stvarno pravo na pokretne ili nepokretne stvari&, obligaciono'pravne %sadre neko obligaciono pravo, koje po pravilu glasi na sumu novca( to mogu biti) mjenica, obveznica, ek, kreditno pismo& i hartije s pravom ue a %sadre odreena lanska prava imaoca i pravo ue a u dobiti drutva( to je akcija&.*rema nainu kako se imalac hartije od vrijednosti legitimie pri ostvarenju prava iz hartije, i kako se prenose, hartije od vrijednosti mogu biti) hartije na donosioca%prenose se predajom( npr. " lutrijski loz&, hartije na ime %imalac je oznaen na samoj hartiji( npr. " obveznica& i hartije po naredbi %prvi imalac je oznaen na samoj hartiji( prenose se indosamentom, pismenom klauzulom koja se stavlja na poleinu hartije&.

Hartije od vrijednosti imaju izuzetno veliki znaaj u svakoj trinoj privredi. +oe se s punim pravom re i da se privreda ne bi mogla razviti do sadanjeg stepena da nije bilo raznovrsnih hartija od vrijednosti, i da je savremena trina ekonomija nezamisliva bez njih.

11 P)(#M )*&"/"+(" ' B'!+" K#&#K!"&'S!'K"

*od hartijama od vrijednosti podrazumijeva se niz pismenih dokumenata ili isprava u kojima je inkorporisano odgovaraju e imovinsko pravo koje se moe koristiti samo pod uslovom zakonskog vlasnitva. Hartije od vrijednosti u uem smislu su investicioni instrumenti, odnosno one hartije od vrijednosti kod kojih postoji rizik ulaganja koji se kompenzuje potencijalnom zaradom. *od hartijama od vrijednosti se podrazumevaju pismene isprave koje sadre pismenu obavezu izdavaoca hartija od vrijednosti da e zakonitom imaocu hartija od vrijednosti ispuniti obavezu zabeleenu u toj ispravi. ,zdavalac hartija od vrijednosti ima, dakle, obavezu da izmiri samo onu obavezu na koju se pismeno obavezao. !d njega se ne moe zahtevati ispunjenje obaveze koju je dao usmeno, a koja nije sadrana u pismenoj ispravi. -vaka hartija od vrijednosti mora da poseduje odreena svojstva odnosno mora da ispuni tri uslova ) .. da je u pisanoj formi /. da je u toj ispravi sadrano neko graansko %naje e imovinsko& pravo 0. da je postojanje i ostvarenje imovinskog prava povezano sa postojanjem hartija od vrijednosti. $ao kljuni momenti identifikacije hartija od vrijednosti istiu se) prvo, formalnost pravnog posla( drugo, inkorporisanje odgovaraju eg imovinskog prava( tre e, jedinstvo inkorporisanog imovinskog prava i same hartije. .. Hartije od vrijednosti smatraju se formalnim pravnim poslom za koji je neophodno postojanje pismene isprave. !va karakteristika hartija od vrijednosti stoji u suprotnosti sa karakteristikama neformalnosti poslova u vezi sa robnim prometom. $ao posledica tretmana hartija od vrijednosti kao formalnog posla,
1

nacionalno zakonodavstvo

http)11finansijskoposlovanje.2ordpress.com1/3./13/1..1hartije'od'vrednosti1

propisuje opte obavezuju e odredbe koje treba da sadri hartija od vrijednosti. Uobiajeno je da zakon optije vanosti propie obavezne elemente hartija od vrijednosti i da prepusti posebnim zakonima propisivanje dopunskih elemenata. /. 4aelo inkorporacije oznaava vezanost prava iz hartija od vrijednosti sa sadrinom prava na koje se poziva hartija od vrijednosti. Hartija od vrijednosti je pismena isprava koja predstavlja naslov prava na odgovaraju e imovinsko pravo na koje ta isprava upu uje. *ravo iz hartije se dokazuje posedovanjem same hartije, pa se, sem u posebnim sluajevima, ne moe drugaije dokazati. 5rijednost same hartije beznaajna je bez vrijednosti pravnog sadraja na koji se odnosi. 6rugim rijeima, vrijednost hartije od vrijednosti je vezana za vrijednost tog sadraja, pa otuda i konstatacija da se vrijednost hartije od vrijednosti izjednauje sa vrijedno u onog na ta se pravo odnosi. Uobiajena je konstatacija da je vrijednost hartije od vrijednosti faktiki vrijednost hartije od vrijednosti. *ravo na hartiju je stvarno pravo na stvari. 4jen vlasnik %holder& ima pravo dranja, raspolaganja, pravo kupovanja i prodaje, pravo zalaganja, pravo da je pokloni. *ravo nad hartijom uslov je ostvarivanja prava sadranih u hartiji, jer je to pravo ono radi kojeg je hartija izdata. 7ez prezentacije hartije od vrijednosti ne moe se dokazivati pravo iz hartije, odnosno nema osnova da se od dunika trai isplata ili druga inidba koja je definisana karakterom hartije od vrijednosti ukoliko se ona ne moe prezentirati. *osedovanjem hartije od vrijednosti holder ostvaruje pravo na potraivanje koje je naznaeno u hartiji. 0. 8edinstvo prava na hartije i prava iz hartija od vrijednosti, odnosno njihova

neodvojivost jedno je od osnovnih pravila koje karakterie hartije od vrijednosti. $o poseduje hartije od vrijednosti, taj poseduje i jedno i drugo pravo. *renos hartija od vrijednosti znai prenos oba prava. -ubjekt koji prenese hartiju od vrijednosti drugom subjektu prenosi i hartiju i imovinsko pravo, odnosno pravo potraivanja. -ubjekt na koga je hartija prenesena postaje vlasnik same hartije i imovinskog prava na koje se ona odnosi.

*rema zakonu, hartije od vrijednosti mogu emitovati %izdavati& savezne drave, republike lanice, pokrajine, gradovi, optine, preduze a, banke i druge finansijske institucije, organizacije za osiguranje i druga pravna lica %emitenti&. -trano pravno lice moe emitovati hartije od vrijednosti pod uslovima uzajamnosti, na nain i pod uslovima utvrdjenim zakonom o hartijama od vrijednosti. Hartija od vrijednosti glasi na novi dinar. ,zuzetno, obveznica, blagajniki zapis, dravni zapis i certifikat o depozitu mogu glasiti na stranu valutu. Hartiju od vrijednosti koja glasi na stranu valutu emitent moe prodavati samo na stranom tritu. Hartija od vrijednosti koja glasi na stranu valutu moe se kupovati i prodavati na sekundarnom tritu za nove dinare. !snovni oblici hartija od vrijednosti su akcije, obveznice, certifikati, blagajniki zapisi i komercijalni zapisi. *ored ovih, na finansijskom tritu se pojavljuju i druge hartije od vrijednosti kao to su) mjenica, ek, tovarni list, skladinica, konosman %teretnica&, bankarska garancija, akreditiv i dr.

71 B#M("+# %#&!'(# )* V&'("*+)S!'

9ko je hartija od vrijednosti ote ena, na zahtjev imaoca, emitent je moe zameniti novom hartijom od vrijednosti, pod uslovom da prethodno o tome obavesti nadleni savezni organ. 9ko je hartija od vrijednosti koja glasi na ime unitena ili nestala, emitent je moe zamijeniti pod uslovom da je javno oglaena nevae om i da o tome obavijesti nadleni organ.

91 B'!+' "L"M"+!' %#&!'(# )* V&'("*+)S!'

7itni elementi hartije od vrijednosti su) .. oznaka vrste hartije od vrijednosti, /. oznaka klase i serijski broj, 0. naziv, sjedite i adresa emitenta hartije od vrijednostii( emitenata kod $omisije, :. nominalna vrijednost,
6

njegova oznaka u registru

;. oznaka da hartija od vrijednosti glasi na donosioca ili na ime, <. podaci o kupcu hartije od vrijednosti na ime i to) naziv i sjedite pravnog lica ili ime i prezime i jedinstveni matini broj graanina ili broj rauna vlasnika hartije od vrijednosti kod =entralnog registra za strano fiziko lice, >. obaveze emitenta i prava i obaveze vlasnika hartije od vrijednosti i nain njihovog ostvarivanja, ?. mjesto i datum emisije hartije od vrijednosti, @. imena lica ovla enih za zastupanje emitenta, .3. drugi element odreeni propisima $omisije. !blik hartije od vrijednosti odreuje emitent odlukom o emitovanju hartija od vrijednosti. Hartije od vrijednosti jedne klase emituju se u istom obliku.

51 V&S!" %#&!'(# )* V&'("*+)S!'

Aokom razvoja ekonomije razvijale su se hartije od vrijednosti, usavravale se kao instrumenti za regulisanje odnosa izmeu privrednih subjekata i doprinosile efikasnosti odvijanja prometa. Ae hartije od vrijednosti se mogu dijeliti po mnogim kriterijima. 4.1 ) Hartije od vrijednosti prema sadraju inkorporisanog prava *riroda prava inkorporisanog u hartije od vrijednosti nije u svim hartijama istovjetna. *rema blioj pravnoj prirodi tog prava, sve hartije od vrijednosti se dijele na) prvo, stvarnopravne( drugo, obligacionopravne( tre e, hartije sa pravom ue a./ .. -tvarnopravne hartije od vrijednosti sadre neko stvarno pravo) pravo svojine ili pravo zaloge. 7lie razgranienje ovih hartija mogu e je na osnovu vrste tog prava, odnosno u pitanju mogu biti prava na nepokretnosti %hipotekarno pismo& ili prava na pokretne stvari %konosman ili skladinica, prenosivi tovarni list&. Hartija od vrijednosti ove vrste reprezentuje robu. 4jihov prenos podrazumijeva prenos robe od jednog subjekta %koji otuuje hartiju od vrijednosti& ka drugom subjektu %koji prima hartiju od vrijednosti&. Aime se, drugim reima, ostvaruje prenos hartija od
2

9ntonijevi dr #, *rivredno *ravo,7eograd, .@?@. str.:;<,:;>.

vrijednosti i prenos odgovaraju eg stvarnog prava istovremeno. -a predajom hartija od vrijednosti ovde je preneseno potraivanje, pri emu roba u momentu predaje hartije fiziki ostaje tamo gde jeste. 4ovi imalac hartije stie pravo svojine nad robom, odnosno pravo disponovanja. #ato se ove hartije od vrijednosti esto nazivaju dispozicionim. /. !bligacionopravne hartije od vrijednosti su one hartije koje u sebi inkorporiu obligaciona prava, odnosno potraivanja od dunika. !va potraivanja su uglavnom izraena u novcu, ali mogu biti izraena i u drugim inidbama. U ove hartije ubrajaju se) mjenica, ek, obveznica, komercijalni zapis, blagajniki zapis, certifikat, kreditno pismo. Uslov za realizaciju obligacije je prezentiranje hartije od vrijednosti duniku. 0. Hartije od vrijednosti sa pravom ue a su, faktiki, korporativne hartije koje imaocu daju pravo da uestvuje u nekom pravnom licu. Be je o akcijama %deonicama& kod akcionarskih %deonikih& drutava i komanditnih drutava na akcije. ,malac ovih hartija stie pravo lanstva kod odreenon pravnog lica, pravo ubiranja prihoda od svog finansijskog plasmana u to lice, kao i pravo da uestvuje u raspodeli steajne mase u sluaju da pravno lice u kome ima ulog padne u steaj. !ve hartije od vrijednosti se nazivaju linopravnim hartijama, ili korporativnim hartijama od vrijednosti.0

4.2 ) Hartije prema nosiocu prava iz hartije od vrijednosti

*rema nainu na koji je na hartiji od vrijednosti oznaen vlasnik, odnosno titular prava hartije od vrijednosti, sve hartije od vrijednosti se dijele na) prvo, hartije od vrijednosti na ime( drugo, hartije od vrijednosti po naredbi( tre e, hartije od vrijednosti na donosioca. Hartije od vrijednosti na ime su specijalna kategorija hartija kod kojih se u samoj hartiji oznaava ime fizikog ili pravnog lica koje je titular prava, odnosno povjerilac. !ve hartije se ponekad oznaavaju kao Crekta hartijeD, ili direktne hartije ime se ukazuje na
3

=ari dr -, 7ankarski poslovi i hartije od vrednosti, str.>?, 7eograd, .@?.

neposrednu obavezu izdavaoca prema navedenom pravnom,odnosno fizikom licu da ispuni obavezu koju je prema njemu definisao. !ve hartije pruaju neke prednosti izdavaocu,odnosno duniku. #a njega je povjerilac jasno odreena linost, odnosno linost iji su mu atributi dobro poznati. 5lasnik hartije od vrijednosti na ime ne prenosi pravo iz hartije prenosom same hartije. Uz to, prenos potraivanja na novog povjerioca se ovde ne moe odvijati po slobodnoj volji postoje eg povjerioca. *renos se moe obaviti ali je skopan sa nizom formalnosti, to podrazumeva upisivanje prenosa na odgovaraju e mjesto u samoj ispravi, zatim u

odgovaraju em registru, i zakljuivanje ugovora. #bog ovih formalnosti prenosivost hartija do vrijednosti na ime je veoma ograniena, pa je ograniavanje i ogranienost njihove cirkulacije jedna do kljunih karakteristika. *renos hartija od vrijednosti na ime obavlja se putem ugovora o cesiji potraivanja. !vim prenosom novi povjerilac %cesionar& preuzima prava koja su pripadala ranijem povjeriocu, koji je preneo svoje pravo %cedent&, dok dunik %cesus& ostaje isti. =edent, odnosno raniji povjerilac odgovara cesionaru, odnosno novom povjeriocu za ispunjenje obaveze od strane cesusa, odnosno dunika, jedino ukoliko je na sebe preuzeo garantovanje ispunjenja te obaveze. Hartije od vrijednosti po naredbi se karakteriu po tome to je povjerilac lice koje je imenovano u samoj hartiji, ali to moe biti i drugo lice koje u hartiji imenuje imenovano lice. Einidba se ovde izvrava prema licu koje je imenovano u hartiji, odnosno prema licu koje to lice odredi. !ve hartije imaju klauzulu koja odreuje lice kao povjerioca i dodatnu klauzulu Cpo naredbiD. ,zdavalac ovakve hartije od vrijednosti je obavezan na inidbu prema licu koje je navedeno u hartiji, ili prema licu koje to lice navede. U ovu kategoriju hartija od vrijednosti spadaju) mjenica, ek, skladinica. *renos hartija od vrijednosti po naredbi obavlja se putem indosamenta ranijeg povjerioca na novog. Baniji povjerilac postaje novom poveriocu solidarni dunik %sem u sluaju kada takvu obavezu iskljui klauzolom u hartiji od vrednosti Cbez moje dalje obavezeD&. 4ovi povjerilac postaje samostalni poverilac kome dunik ne moe isticati prigovore iz subjektivnog odnosa sa ranijim poveriocem.
4

http)11222.kno2ledge'banks.org1poslovnoFpravoF.3FnfpsF/FsviF3/1lekcije1lekcija0<.htm

Hartije od vrednosti po naredbi imaju prilinu cirkulacionu sposobnost, pa je njihova upotreba u poslovnom prometu veoma izraena, a kako postoji i veoma visok stepen sigurnosti u pravnom prometu, to je njihova upotreba i znaajna. Hartije od vrijednosti na donosioca su hartije kod kojih nije oznaeno ime povjerioca, odnosno vlasnika isprave, te se legalnim vlasnikom smatra svako lice koje je prezentira. C6onosilacD je ovde oznaka za posednika hartije od vrijednosti koji se ima smatrati zakonitim bez ikakvog posebnog dokazivanja. smatraju ovkvom hartijom po osnovu zakona. ; *renosom ovih hartija ostvaruje se istovremeni prenos prava inkorporisanog u hartiji. 4ajznaajnija prednost hartija od vrijednosti na donosioca je u injenici da imaju maksimalnu cirkulaciju. #a njihov prenos od jednog do drugog povjerioca nisu potrebne ba nikakve formalnosti. 4ovi povjerilac se nigde ne upisuje u registre, fiziki posjed hartije podrazumeva prava na realizaciju potraivanja koja su inkorporisana u hartiji. !va prednost ukazuje i na nedostatak, kao njenu drugu karakteristiku. 4aime, u sluaju da se izgubi hartija od vrijednosti, njen vlasnik skoro da nema naina da dokae svoje vlasnitvo, jer se posednik i prezentator hartije od vrijednosti smatra njenim vlasnikom. 6rugim reima, gubitak hartije od vrijednosti znai gubitak svih u hartiji inkorporisanih prava, a vlasnitvo se dokazuje iskljuivo prezentacijom. ,zdavalac hartije nije ovla en da ispituje nein na koji je lice koje prezentira hartiju od vrijednosti steklo hartiju. #a njega je vlasnik onaj ko prezentira hartiju. +eutim izdavalac je duan da postupa savesno, te da u sluaju kada posumnja da je donosilac stekao hartiju od vrijednosti na nezakonit nain obavezno odbije izvrenje u hartiji navedene obaveze. Ukoliko tako ne postupi, izdavalac snosi odgovornost za posledice. 4.3 ) Hartije od vrijednosti prema ronosti *rema ronosti sve hartije od vrijednosti se dele na) prvo, oroene hartije od vrijednosti( drugo, hartije od vrijednosti prema vienju( tre e, hartije od vrednosti bez roka. !vakve hartije od vrijednosti nose uobiajenu klauzulu Cplativo donosiocuDali ima nekih isprava kao naprimjer ek koje se

Elan ;. stav 0. #akona o eku predvida da ek bez oznaenja lica kome se ima platiti %korisnik, remitent& vredi kao ek na donosioca.

10

.& !roene hartije od vrijednosti imaju preciziran rok u kojem se mora izvriti obaveza %inidba& koja je u njoj sadrana. *ovjerilac se obra a duniku o definisanom roku, kada je dunik obavezan da izvri svoju obavezu. U ovakvim hartijama se navodi ili fiksirani dan na koji dospeva izvrenje obaveze %npr. *latiti .;. maja /33>.&, ili se navodi protok vremena od dana izdavanja hartije %npr. platiti godinu dana od dana izdavanja hartije&. 4eke hartije od vrijednosti imaju rok u kojem se obaveza izvrava u cjelosti i definitivno. ,ma takvih hartija od vrijednosti kod kojih se obaveza postepeno, na rate, izvrava, s tim da postoji rok za definitivno izvrenje obaveze.

/& Hartije od vrijednosti po vienju %a vista, zahtjev.

na prvi zahtjev& obavezuju dunika da

povjeriocu izvri obavezu iz hartije u momentu kada se ovaj pojavi i prezentira svoj

0& Hartije bez roka, ili bez odreenog roka, odnosno sa neodreenim rokom su hartije kod kojih ne postoji utvren rok za izvrenje obaveze iz hartije. ,ma hartija od vrijednosti koje permanentno daju prinose, kojima su definisani rokovi za ubiranje prinosa, ali kod kojih nije definisan rok za isplatu glavnog duga, odnosno nominalne vrijednosti hartije od vrijednosti. 4.4 ) Hartije od vrijednosti prema sadraju -ve hartije od vrijednosti prema sadrini prava na koja se odnose mogu se podijeliti na robne i novane hartije od vrijednosti. .. Bobne hartije od vrijednosti se odnose na robni sadraj. Be je o skladinici,

konosmanu, zalonici i dr. !ve hartije se esto nazivaju realnim ili stvarnim. /. 4ovane hartije od vrijednosti imaju za predmet novane vrijednosti. !vde spadaju) mjenica, ek i dr.

11

4.5 ) Hartije od vrijednosti prema izdavaocu *rema tome ko je izdavalac %emitent& hartija od vrijednosti sve hartije od vrijednosti se mogu podijeliti na) prvo, javnopravne hartije od vrijednosti i, drugo, privatne hartije od vrijednosti. .. 8avnopravne hartije od vrijednosti izdaje drava i njeni organi. Aaj posao moe obavljati centralna drava %federacija&, federalne jedinice i komunalne ili optinske zajednice. /. *rivatne hartije od vrijednosti izdaju preduze a ili druga pravna lica. 4.6) Hartije od vrijednosti prema prihodu -ve hartije od vrijednosti, na osnovu toga kakav prihod daju, mogu se podeliti na) hartije bez prihoda, hartije sa fiksnim prihodom i hartije sa promenljivim prihodom. *ostoje hartije od vrijednosti koje ne donose nikakav prihod. Be je o hartijama ija je funkcija omogu enje prometa, odnosno prenosa sredstava izmeu subjekata u platnom prometu. Aakvi su) ek, skladinica, konosman. Hartije od vrijednosti sa fiksnim prihodom su takve hartije kod kojih je ustanovljeno pla anje prihoda periodino. Bije je, recimo, o obveznicama i prioritetnim deonicama %akcijama& koje daju fiksni prihod. Hartije od vrijednosti sa promenljivim prihodom su obine korporacijske hartije %akcije& koje predstavljaju imovinski instrument. 5eliina prihoda se ovde dovodi u vezu sa profitabilno u koju preduze e ostvaruje. U ovom sluaju veliina prihoda koji se dodeli na jedinicu uloenih sredstava %po jednoj akciji& varira iz godine u godinu, zavisnosti od uspjenosti poslovanja korporacije. 4.7) ispozitivne i tradiciona!ne hartije od vrijednosti *rema tome da li se hartijama od vrijednosti trai predaja stvari ili zahteva dispozicija stvarima, hartije se dijele na tradicionalne i dispozitivne. sve u

12

.. Aradicionalne hartije podrazumevaju radnju predaje stvari, predajom stvari.

to znai realni transfer

objekata trabine iz poseda dunika u posed povjerioca. *otraivanje je realizovano

/. 6ispozitivne hartije od vrijednosti podrazumevaju prenos hartija od vrijednosti i sa njom prava da se disponuje sa predmetom. Aakve su hartije) konosman i skladinica. *rema duini roka dospe a od dana emitovanja, hartije od vrednosti se dijele na dugorone i kratkorone. .. 6ugorone hartije od vrijednosti su hartije od vrednosti iji je rok dospe a dui od godinu dana od dana emitovanja. /. $ratkorone hartije od vrijednosti su hartije od vrijednosti iji je rok dospje a kra i od godinu dana od dana emitovanja.

31 %#&!'(" )* V&'("*+)S!' +# !&:'D!; +)VE#

Hartije od vrijednosti na tritu novca su najlikvidnije hartije od vrijednosti sa rokom dospje a do jedne godine sa niskim ili nikakvim rizikom. !ne se smatraju najbliim supstitutom novca i esto se koriste kao mjesto za kratkorono investiranje trenutno raspoloivih sredstava. 4jihov je prinos, po pravilu, vrlo blizak ili jednak stopi inflacije tako da njihovom kupovinom investitori uglavnom samo odravaju realnu vrednost svog kapitala. 4aje e se prodaju kao diskontne hartije od vrijednosti kod kojih je kamata sadrana u nominalnoj vrijednosti koja se ispla uje o roku dospje a. Kratkoro>ne dr avne o-vezni0e slue za kratkorono finansiranje privremenih budetskih deficita ili za refinansiranje ranije izdatih dravnih obveznica. ,maju i u vidu njhovu sigurnost sa obzirom da se na strani emitenta nalazi dravna blagajna, za investitore su vrlo atraktivni finansijski instrumenti. *epozitni 0eri,ikati su potvrde o depozitu koje izdaju poslovne banke. *o svojoj sutini su slini oroenoj tednji. 5rlo su likvidni i s obzirom da su depoziti poslovnih banaka osigurani,
13

smatraju se sigurnim finansijskim instrumentom. 6epoziti su oroeni i ne smiju se podizati do ugovorenog datuma. U -96 depozitni cetifikati izdaju se sa rokovima naplate do est godina. 9ko je rok oroenja manji govorimo o =6' u na tritu novca. =6' i nominalne vrednosti preko .33.333 G nazivaju se d am-o i nisu osigurani od strane H6,=' a. Umesto klasinih ugovorenih stopa, =6' i mogu imati i prinose vezane sa performanse akcija tj. nekog berzanskog indeksa. Bankarski ak0epti ili samo akcepti su najstarije hartije od vrijednosti na tritu novca. Ao su pisane obligacije o isplati pozamljenih sredstava koje zajmoprimac izdaje banci a ona garantuje isplatu ostalim investitorima. -utina bankarskog akcepta je u tome to banka moe da povue svoj kapital i pre roka dospje a prostom prodajom akcepta na sekundarnom tritu. Aako banka moe da kreditira odreeni posao svoga komitenta i bez trajnog angaovanja svojih sredstava. $rajni imaoc o roku dospe a ima pravo na potraivanje u odnosu na emitenta akcepta. Eesto se koriste kao instrument meunarodnoj trgovini. Komer0ijalni zapisi su kratkorone obligacije koje izdaju, po pravilu visoko bonitetne korporacije. !ni nisu garantovani zalogom ve kreditnim rejtingom emitenta. Federalni ,ondovi predstavljaju obavezne rezerve poslovnih banaka na raunu centralne banke koje se mogu kupiti ili prodati izmeu banaka. 7anke sa vikom obaveznih rezervi pozajmljuju federalne fondove bankama sa manjkom obaveznih rezervi. Bok zajma je naje e samo jedan dan ili tokom vikenda. ;=ovori o rekupovini esto vae samo za preko no.i ali mogu vaiti i za 03. i vie dana kada se zovu terminski. 7anka ili brokersko " dilerska ku a, radi prevazilaenja kratkoronog deficita u novcu, prodaje hartije od vrijednosti, koje slue kao zalog, uz obavezu njihove ponovne kupovine po neto vioj cijeni u tano ugovoreno vrijeme.

A1 %#&!'(" )* V&'("*+)S!' +# !&:'D!; K#P'!#L#

Hartije od vrijednosti na tritu kapitala imaju rok dospje a dui od godinu dana. U njih se ubraja kako dugovni tako i vlasniki instrumenti, dakle sve vrste dugoronih obveznica i akcija.

14

Srednjoro>ne i du=oro>ne dr avne o-vezni0e su likvidne dugovne hartije od vrijednosti ijim se imaocima polugodinje pla aju kamatni kuponi. Bok dospje a srednjoronih dravnih obveznica je, po pravilu, izmeu .. do >. godina, a dugoronih dravnih obveznica izmeu >. do 03. godina. 4eke dugorone dravne obveznice mogu biti opozive pre roka njihovog dospje a.< )-vezni0e lokalni< dr avni< or=ana izdaju federalne jedinice, okruzi, regioni, gradovi, optine i njihovi organi i javna preduze a. $amatni prihodi po osnovu ovih obveznica iskljueni su iz osnovice za federalni porez na prihod. !bveznice lokalnih dravnih organa mogu biti opte, kada ih izdaju vladini organi koji generiu poreske prihode, ograniene, kada ih izdaju organi koji su ogranieni u ubiranju prihoda iz kojih treba da plate svoje dugovanje i osiguranje, koje su zbog svog nieg kreditnog rejtinga osigurane od strane posebnih osiguravaju ih agencija. Korporativne o-vezni0e izdaju preduze a i predstavljaju likvidne ugovore sa obavezom isplate ugovorene kamate i glavnice, o roku dospe a, svakome ko ih poseduje. Bokovi dospje a se kre u do ;. godina za kratkorone, ;' .3. godina za srednjorone i do /3. godina i vie za dugorone korporativne obveznice. +ogu biti osigurane, hipotekom ili zalogom i neosigurane. +ogu biti sa kuponima i bez njih. -a ue em ili bez ue a u profitu preduze a. -vakako, korporativne obveznice su jedni od najznaajnih finansijskih instrumenata. %ipotekarne zalo ni0e izdaju vladine, ili od strane vlade sponzorisane, hipotekarne agencije koje otkupljuju hipoteke od banaka i emituju hipotekarne zalonice koje se, uz garanciju agencija, aktivno prome u na sekundarnom tritu. #bog garancija federalnih agencija, ove hartije od vrednosti uivaju visoki kreditni rejting, poput dravnih obveznica. *ostoje i hiptekarne zalonice koje garantuju privatne osiguravaju e agencije ali je njihov broj i njihova popularnost jo uvek manja. )-i>ne ak0ije predstavljaju ue e u vlasnitvu preduze a. !ne vlasnicima obezbjeuju glasaka prava na skuptini akcionara i ue e u likvidacionoj masi posle namirenja obaveza preduze a prema povjeriocima. 6ividende se akcionarima mogu isplatiti tek po namirenju ostalih obaveza iz teku ih prihoda preduze a. 6ividende mogu biti u novcu, akcijama ili naturi. 9kcije se mogu dijeliti u razliitim proporcijama sa ciljem da njihova vrijednost bude popularnog iznosa radi

*rof. 6r Iuri #., J$rivredno pravni ugovori i !artije od vrijednosti%, 7anja Kuka, /33@

15

ve e likvidnosti na tritu. ,maoci obinih akcija, po pravilu, imaju pravo pree kupovine dodatnih emisija. Pre,eren0ijalne ak0ije su uslovno govore i, neto izmeu obveznica i obinih akcija. ,maju prednost u odnosu na obine akcije u isplati dividendi i namirivanju iz likvidacione mase preduze a. +anje su rizine od obinih akcija ali njihovi imaoci, ako redovno primaju dogovorene dividende, po pravilu, nemaju pravo glasa na skuptinama akcionara. *rinosi preferencijalnih akcija su gotovo uvek unapred fiksirani i kada preduze e dobro posluje, manji od prinosa obinih akcija. 5e ina sadri klauzulu kumulativnosti, to znai da se eventualne neispla ene dividende ne gube, ve se kumulirano nadoknauju u nekom budu em periodu. +ogu imati i klauzulu opoziva tj. otkupa preferencijalnih akcija od strane preduze a uz pla anje tzv. otkupne premije njihovim imaocima. *referencijalne akcije mogu biti participativne i fleksibilne. *rve obezbeuju, pored ugovorene dividende, i ue e u dividendama na raspolaganju obinim akcijama. 6ruge imaju ugovorene fleksibilne dividende vezane za neku repernu veliinu poput neke kamatne stope na dravne obveznice. Bamjenjive ili konverti-ilne <artije od vrijednosti su, po pravilu, obveznice i preferencijalne akcije koje mogu biti konvertovane u obine akcije pod odrenim uslovima. 8ednom kovertovane ne mogu se konvertovati nazad, a moe biti preciziran i period u kome se konverzija moe obaviti. *o pravilu, kovnertibilne hartije od vrijednosti su opozive. -ama konverzija se moe posmatrati i kao emisija obinih akcija radi opoziva obveznica ili preferencijalnih akcija. $onvertibilne hartije od vrijednosti imaju dve mogu e vrijednosti, i to vrijednost preferencijalnih akcija ili obveznica i vrijednost obinih akcija u koje mogu biti konvertovane. Aime one investitorima pruaju zatitu od pada vrijednosti obinih akcija prostim odustajanjem od konverzije, ime investitori zadraavaju cijenu svojih konvertibilnih obveznica ili preferencijalnih akcija.

C1 *"&'V#!' 'L' 'BV"*"+" %#&!'(" )* V&'("*+)S!'

6erivati ili izvedene hartije od vrednosti grade svoju vrijednost iz aktiva na osnovu kojih su izvedene. Ao su, zapravo, likvidni ugovori ija vrijednost direktno zavisi od vrijednosti aktive koja je njihov predmet. ,zvedene hartije od vrijednosti mogu biti kratkorone, sa rokom dospje a manjim od godinu dana i dugorone sa rokom dospje a preko jedne godine. 6akle, iako mogu, po ronosti, biti
16

hartije od vrijednosti i na tritu novca i na tritu kapitala, zbog njihove homogenosti. ! derivatima i njihovom uticaju na performansu investicionih kompanija. )p0ije su ugovori u kojima njihov izdavalac prima na sebe obavezu da kupcu opcije proda " tzv. kupovna ili kol opcija " ili od njega kupi " tzv. prodajna " odreenu aktivu po utvrenoj cijeni u utvrenom roku ukoliko kupac opcije izrazi elju da to uini. 9lternativo, izdavalac opcije kupcu moe u gotovini izdati namirenje razlike u cijeni ugovorene aktive. !pcije se sve vie koriste i kao instrumenti stimulisanja korporativnih menadera. Varanti predstavljaju vrstu opcionog ugovora. 5rlo su slini kol akcijskim opcijama koje kupcima omogu uju da odreeni broj akcija nekog preduze a kupe po utvrenoj cijeni u okviru odreenog roka. Fju>ersi predstavljaju ugovor u kome se kupac i prodavac obavezuju da izvre promet odreene aktive, po utvrenoj cijeni u utvrenom periodu u budu nosti. 6erivatne hartije od vrijednosti igraju znaajnu ulogu u kontrolisanju rizika, tzv. hendingu, portfolia, kao znaajnom dijelu upravljanja investicijama u hartijama od vrijednosti.

41 !&F)V'+# %#&!'(#M# )* V&'("*+)S!'

Argovinom hartijama od vrijednosti, u smislu zakona o hartijama od vrijednosti, smatra se prodaja, odnosno kupovina hartija od vrijednosti izmeu emitenta i kupca neposredno ili preko posrednika %u daljem tekstu) primarno trite& i svaka naredna kupovina i prodaja hartija od vrijednosti izmeu imaoca i kupca hartije od vrijednosti, neposredno ili preko posrednika %u daljem tekstu) sekundarno trite&. $upovina i prodaja se obavlja na organizovanom finansijskom tritu, poznatom kao berza, koja radi po principu aukcija %slobodne javne ponude i potranje, odnosno javnog nadmetanja u pogledu prihvatanja cijene odreenih hartija od vrijednosti&. !snovni cilj efektne berze je da izvri koncentrisanje ponude i tranje na jednom mjestu radi utvrivanja dnevne trine vrijednosti %berzanskog kursa& pojedinih hartija od vrijednosti, kao to su akcije i obveznice. 7erzanski poslovi mogu biti promptni i terminski.

17

*romptni poslovi se likvidiraju odmah %sutradan po zakljuku&. -pecifinost terminskih poslova je u tome sto se temelje na vremenskom razmaku izmeu zakljuka i izvrenja posla.
>

*rodaju hartija od vrijednosti na primarnom tritu emitent moe obavljati neposredno ili preko berzanskih posrednika. -trana pravna lica mogu kupovati i prodavati hartije od vrijednosti koje glase na stranu valutu samo preko berzanskih posrednika. Hartijama od vrijednosti moe se trgovati pod slede im uslovima) .. 6a su emitovane u skladu sa zakonom o hartijama od vrijednosti( /. 6a emitent ima pozitivno miljenje u ovla enog revizora o njegovom poslovanju( 0. 6a protiv emitenta nije pokrenut postupak sanacije, steaja ili likvidacije. Lmitent ijim se hartijama od vrijednosti trguje duan je da do isteka roka za ostvarivanje prava i obaveza koje proistiu iz hartije od vrijednosti najmanje jedanput godinje obavetava imaoce hartija od vrijednosti o rezultatima svog poslovanja. Lmitent je duan da u roku od osam dana od isteka roka za predaju godinjeg obrauna dostavi nadlenom saveznom organu osnovne bilansne pokazatelje za prethodnu godinu. Argovina hartijama od vrijednosti moe biti) .. Motovinska " prenos hartija od vrijednosti sa prodavaoca na kupca %indosamentom ili prostom predajom&( /. *olugotovinska " deponovanje hartija od vrijednosti na depo'raun i obrnuto( 0. 7ezgotovinska " prenoenje hartije od vrijednosti sa poslodavca na kupca, zaduivanjem njihovih depo'rauna, odnosno prenoenje sa depo'rauna davaoca zaloge na depo'reun primaoca zaloge. 7ezgotovinska trgovina hartijama od vrednosti ostvaruje se izdavanjem naloga o zaduenju jednog rauna i naloga o odobrenju drugog rauna kojima se hartije od vrijednosti prenose pri prodaji, odnosno zalaganju. 4a depo'raunu banka evidentira priliv i odliv deponovanih hartija od vrijednosti. #a svaku promenu na depo'raunu banka je duna da izda izvod sa naznaenjem salda i preda ga
7

9ndrijani , ,. J*oslovanje na robnim berzamaC, Lkonomski fakultet, #agreb, .@@: 1

18

vlasniku rauna na nain utvren ugovorom. !snov za promenu stanja salda na depo'raunu jeste nalog vlasnika rauna.

G1 F#D"+(" P&#V# 'B %#&!'(" )* V&'("*+)S!'

Hartije od vrijednosti imaju svoj ivotni ciklus) nastaju, oznaavaju i uspostavljanje odgovaraju eg obligacionog odnosa( cirkuliu i mijenjaju svojeg vlasnika %holdera&( gase se, ime prestaju sve obligacione obaveze. 4a taj nain hartije od vrijednosti, na njima svojstven nain, opisuju ivot odgovaraju eg odnosa izmeu privrednih subjekata, u kome se zasnivaju prava i obaveze, prenose i time izvravaju dinamiku privrednih kretanja, i gase oznaavaju i umirenje tih odnosa. Maenje prava iz hartije od vrijednosti u normalnim okolnostima nastaje izvrenjem obaveze koja je vezana za hartiju od vrijednosti. Bije je o ispunjenju obaveze u vidu) isplate novanih suma i predaje stvari %izdavanje robe kod konosmana i skladinice&. Uz ovo osnovi za gaenje prava iz hartije od vrijednosti mogu biti) zastarivanje, kompenzacija, inovacija i ponitenje. oprotaj duga, konfuzija,

19

B#KL(;H#K
Uporedo sa uspostavljanjem trine ekonomije, liberalizacijom trita i razvojem trita kapitala hartije od vrijednosti e sve vie dobijati na znaaju. U prilog tome ide i injenica da je sve ve i broj preduze a organizovan kao akcionarska drutva. - druge strane graani ve sad mogu da se odlue u poslovno investiranje kupuju i akcije i uestvovati u njihovoj trgovini. -hodno svemu ovome same hartije od vrijednosti, a i trite istih u naoj zemlji e dobijati sve vie na znaaju, to se zemlja bude pribliavala Luropskoj Uniji. -avjet velikog amerikog finansijera 7ernara 7arua %7ernar 7aruch& koji moe biti dragocjen, a posebno za one koji od trgovine hartijama od vrijednosti oekuju brzu i veliku zaradu) &ko ste spremni da se odreknete svega osta#og ' da (iste proui#i cije#i istorijat i pozadinu tri)ta i sve g#avne kompanije ije su akcije na #istingu* tako pa#jivo kao )to student medicine prouava anatomiju ' ako moete da uradite sve to i* pored toga* imate do(re ivce kao ve#iki kockar* )esto u#o poput vidovnjaka i !ra(rost #ava ' imate ma#e )anse.

20

L'!"&#!;&#
Eari. dr S8 "ankarski pos!ovi i hartije od vrednosti8 +au>na Knji=a8 +ovi Sad8 700C1 #ntonijevi. dr B8 #rivredno #ravo8)r=aniza0ija udru eno= rada i poslovi prometa Beo=rad8 1G4G1 #ndrijani.8 '1 #os!ovanje na ro$nim $erzama8 "konomski ,akultet8 Ba=re-8 1GG51 Pro,1 *r /uri. B18 #rivredno pravni ugovori i hartije od vrijednosti%8 Banja Luka8 700G 'vanovi. B1 &inancijski menadment8 Sveu>ilite u &ije0i8 &ijeka8 1GG5 Luki.8 &18Hartije od vrednosti ' metodo!oski aspekti%8 'zdava>ko preduze.e Beo=rad8 Beo=rad8 1GG31

'+!"&+"! III1Iikipedia10om =1Cpluspo1IIIJu10om6K<artije III1se0rs1=ov1-a

21

III1knoIled=eK-anks1or= <ttp$66,inansijskoposlovanje1Iordpress10om670176076116<artijeKodKvrednosti6 H#S)P'S'

11 'nstitutional 'nvestor 71 "uromoneJ 91 Pro,it

22