UDC 821.163.41.0904/14" 929 Strez D.

eqka Panxi PRIA O STREZU*

Rad prati razvoj i mene prie o Dobromiru Strezu, sestriu bugarskog cara Kalojovana, u itijnim delima tri znamenita stvaraoca srpskog sredweg veka: u delima Stefana Prvovenanog, Domentijana i Teodosija. Kroz Priu o Strezu, autorka sagledava individualne poetike koje se ogledaju u oblikovawu wegovog lika. Kqune rei: pria, itije, istorija, Stefan Prvovenani, Domentijan, Teodosije

Uvod Srpska kwievnost sredweg vijeka obilovala je proznim i poetskim anrovima, meutim, nije imala originalne samostalne pripovijetke. Samostalne su bile samo one koje su u nau kwievnost dospjele iz stranih kwievnosti, kao prevodi sa grkog, latinskog, italijanskog jezika, odnosno iz poznoantike, indijske ili starojevrejske kulture i tradicije. Takve su, recimo, pripovijetke O premudrom Akiru, Varlaam i Joasaf, Muke blaenoga Grozdija, Ezopov ivot, itd. Za razliku od ovih samostalnih pripovjedaka, kod srpskih autora pripovijetke su najee bile inkorporirane u vea djela, tipa itija. U zavisnosti od djela do djela, nekada je to bila prita1 u smislu parabole,2 ili alegorine poune prie, iza koje se krije hrianska pouka slino Hristovim priama o sijau, o mitaru i fariseju, ili ak i kratke izreke3 i anegdotske crtice esto skupqene u otanik4 odnosno paterik. U sutini anr prie ili povijesti karakterie naracija, vrlo ivo i matovito iznoewe nekog dogaaja, bilo istorijskog, legendarnog ili hagiografskog tipa, u kraem ili opirnijem obliku, pa su svi navedeni oblici, u stvari,
* Ovaj rad nagraen je 2005. godine prvom Brankovom nagradom Matice srpske. 1 ore Trifunovi, Azbunik srpskih sredwov. kw. pojmova, str. 289. 2 Gr. parabol0 stavqawe naporedo, uporeewe vidjeti M. Vujaklija, Leksikon stranih rei i izraza. 3 Dimitrije Bogdanovi, Istorija stare srpske kwievnosti, str. 7374. 4 ore Trifunovi, Azbunik srpskih sredwov. kw. pojmova, str. 224225.

46 samo anrovske varijacije. Na primjer, opirnije i narativno razraenije povijesti su nazivane skazanijem,5 romanom6 ili rumancem, kao u sluaju prilagoenog prevoda Trojanskog rata prema Ovidijevim Heroidama i Metamorfozama u glagoqskoj verziji Rumanac trojski, ili u hristijaniziranoj prii o Aleksandru Makedonskom, koja u sredwovijekovnim rukopisima ide pod anrovskim oznakama romana i povijesti o Aleksandru. U tim opirnijim anrovima inkorporirane su mawe pripovjedne cjeline koje pojedini pisci nazivaju priom ili udom, to upuuje na vezu ovog oblika sa fantastinim ili udesnim. Tako Stefan Prvovenani komponuje svoje itije svetog Simeona od kraih pripovjednih cjelina koje naziva udima. Zato ba udom? S obzirom na to da je srpska drava uvijek bila u sreditu presudnih istorijskih dogaaja, kako unutrawih previrawa tako prijeteih napada sa strane, razumqivo je da je srpskom narodu, prije svega, bilo potrebno ohrabrewe u vidu zatitnog djelovawa motiju domaih svetiteqa i uda koja su im pripisivana. S druge strane, u kriznim vremenima takvim kultovima svetiteqa objediwavan je srpski narod to je i na samog neprijateqa moralo djelovati obeshrabrujue. Istorijski Strez Jedna od najzaokruenijih pripovjednih cjelina u srpskoj originalnoj kwievnosti, obraena u vie biografskih djela, jeste epizoda o odmetniku Strezu. Ona je organski neodvojiv dio narativnih struktura Stefanovog, Domentijanovog i Teodosijevog itija, kao jo jedno od niza svetiteqskih, Savinih ili Simeonovih, uda, koje poiva na istorijskim iwenicama. Istorijski izvori pokazuju da je nakon smrti cara Kalojana (Kalojovana) pri opsadi Soluna oktobra 1207. godine, na bugarski prijesto doao wegov sestri Boril.7 Osim Borila, postojala su jo dva careva sestria: Aleksije Slav i Dobromir Strez, koje je on, kao pretendente na prijesto, progonio. Poto je Srbija bila iscrpqena tek zavrenim graanskim ratom, veliki upan Stefan Nemawi, kasnije prvi srpski kraq, uvidio je da se ne moe osloniti samo na vojne aktivnosti koje je bio preduzeo koristei smjenu na bugarskom tronu. Tako je bio prinuen da se oslawa na svoju diplomatsku vjetinu. U tom smislu pruio je pomo Dobromiru Strezu i sklonio ga na svoj dvor, a time je dijelom vratio
ore Trifunovi, Azbunik srpskih sredwov. kw. pojmova, str. 321322. Isto, str. 308. 7 Istorija srpskog naroda u est kwiga, kwiga prva str. 321322 i Stanoje Stanojevi, Istorija srpskog naroda, str. 118121.
5 6

47 uslugu samom caru Kalojanu, koji mu je bio pruio utoite za vrijeme sukoba sa Vukanom. Zahvaqujui Stefanu, Strez se uvrstio u Proseku, gradu u dolini Vardara, zajedno sa grupom bugarske vlastele. Srpski veliki upan je Streza, makar u poetku, smatrao prijateqem i ukazivao mu brojne poasti. Meutim, wihovi izrazito prijateqski odnosi prvo su preli u saveznike, a ubrzo u izrazito neprijateqske, jer je nepouzdani Strez ve 1209. godine preao na Borilovu stranu. Godine 1212. ili 1214, Stefan je bio izloen ponovnom ratu, to mu je svakako teko palo. I daqe oslabqen pokuao je odloiti napad pregovorima, poslavi Strezu svoga brata, tada arhimandrita Savu. Naalost, pregovori nisu bili uspjeni, jer je Strez namjeravao da proiri svoju oblast zajedno sa Borilom i Henrikom Flandrijskim. Sava se bez zadravawa povukao iz wegovog logora, a Strez je jo iste noi ubijen od strane zavjerenika. Paralela izmeu Stefanovog i Domentijanovog Streza itav ovaj dogaaj prikazan je u itijima kako bi se glorifikovali Stefan Nemawa i sin mu Rastko kao branioci otaastva, i time stvorio kult srpskih svetiteqa i utvrdila dinastija Nemawia kao svetorodna. Prvi je o ovom dogaaju pisao Stefan Prvovenani, poslije, po ugledu na wega, i svetogorski monasi Domentijan i Teodosije. Za razliku od Stefana, koji u samom naslovu glave posveene pomenutoj prii pripisuje udo sv. Simeonu, Domentijan Strezovu iznenadnu smrt ubraja u Savina udotvorewa. Stefan Prvovenani govori o Dobromiru Strezu na dinamian, u izvesnoj meri dramatian nain, to je i razumqivo, jer govori o linom doivqaju: Primih ga kao dragog sina, othranih i sauvah nepovreena od najezde pogibli i od ubistva wegova."8 On detaqno opisuje kako su strasno traili Streza wegovi sunarodnici da bi ga liili ivota. To nam ujedno govori kako se ovjekova eqa za vlau od iskona ne mijewa i uvijek dovodi do sunovrata. Stefan mudro i diplomatski ne navodi pravi razlog zbog koga je titio Streza, ve, pozivajui se na Boga i sv. Simeona, kae: A ja, zadrav ga svojim rukama, sa svom silom mojom, koju imam od Gospoda Boga mojega i blagoslova Preasnoga, seajui se blagodati i nauke wegove da pruam ruku onome koji lei i zastupam uvreena, i da uvedem onoga koji nema krova, potrudih se, i oteh ih, i predadoh mu pola carstva bugarskog."9
8 9

Stefan Prvovenani, itije sv. Simeona, str. 105. Isto.

48 Razlog koji je Stefan naveo izgleda isto hrianski, nadahnut vrlinom i svetou Simeonovog blagoslova. Pri tome Prvovenani uzvisuje Simeona i, naizgled naivno, pa ipak veoma svjesno, pomiwe svoju silu, kao da eli rei da ni on nije vladar sa kojim se lako izlazi na kraj. Veliki upan je, kako kae, sve uradio radi Jevaneqa svetoga kojim i pribavi sve ovo",10 ime opravdava svoje mjesto na Nemawinom prijestolu do kojeg nije doao potovawem principa primogeniture. Citatima iz Biblije i analogijama sa biblijskim vladarima koji su nasqeivali prijesto iako nisu bili prvoroeni, Stefan na posredan nain potvruje svoju vladarsku legitimnost, pokazujui time ujedno i politiku umjenost i zavidno kwievno obrazovawe. Domentijan daje neke druge dimenzije ovoj epizodi. Za razliku od Prvovenanog, koji govori u prvom licu i svjedoi, Domentijan se kree u sferi refleksija i sukob dvojice smrtnika uzdie na gotovo opti plan borbe dobra i zla. Za wega nije bitno ko je Strez po porijeklu i ko je on uopte. Dovoqno mu je to to je na upanovu veliku qubav i za sva dobra, koja stvori prema wemu",11 uzvratio odmetnitvom, pri emu je zgazio zapovest Boiju i jevaneqsko bratotvorewe."12 im je istupio protiv saprestolnika sv. Simeona",13 Domentijan ga je stavio na avoqu stranu. Kao to se i avo uznio do Boga i istupio od anela, po istom nainu, i taj avoqi sin podie borbu na otaatvo Svetoga, poto je sabrao tutu i tmu svakih naroda, na pogubqewe otaastva wegova."14 Dovoewem Streza u istu ravan sa avolom, Domentijan uznosi Simeona do istih apostolskih visina do kojih ga je uzdigao i Stefan. Uz oca i sin je ispravan, blagosloven i po boijem nahoewu, a analogno tome i narod ija su oni metafora nasuprot wima stoje antiteza Strez i wegove pristalice, oslikani istim avoqim, bogoodmetnikim bojama. Prvovenani koristi topose uniavawa, nazivajui se grenim i nedostojnim, a Domentijan ide korak daqe idealizujui wegov lik, savren u pobonosti, stilizovanom molitvom za izbavqewe: O Gospode Isuse Hriste, Sine Boiji, Ti si sila moja i krepost otaastvu mome, i Ti vidi moju bedu i zavist avoqu, koju ima protiv mene neprijateq moj. Da Ti, silo moja i pomonie moj, izbavitequ moj, stvori po svojoj voqi, to hoe Tvoja neizmerna milost."15 Stefan apostrofira Isusa sa tekim uzvikom oaja i potrebe za izbavqewem, nazivajui ga krepou i snagom svoje otaxbine,
10 11 12 13 14 15

Isto. Domentijan, itije sv. Save, Stara srpska kw. u 24 kwige str. 171. Isto. Isto, str. 173. Isto. Isto.

49 to ga prikazuje kao pravog hrianina, koji ne vjeruje u silu i ratovawe. On jeste molio za pomo, ali nije definisao kakvu vrstu pomoi eli, odnosno nije traio Strezovu smrt. Poznat po svom stilu pletenija sloves, koje se ne mora odnositi samo na rijei ve, konkretno ovdje, i na sam anr, Domentijan plete svoj vijenac od neuvelog cvijea ukraavajui itije lirskim elementima, poput ove molitve, koji se doimaju kao are na Simonidinim i Katelininim haqinama u Danilovom zborniku. Povremenim ponavqawem prisvojnih zamjenica moj", svoj" i veim prisustvom zatvorenih vokala, Domentijan je postigao ritam i zvuk Stefanovog oaja. Direktnim obraawem i nizawem zapeta naglasio je hitnost potrebe za spasewem. Domentijan ovom molitvom oigledno priprema tlo" za iznenadno ubistvo, kako bi kod itaoca probudio ubjeewe da je svaki in, pa i ovakav, ispravan i opravdan u ciqu odbrane bogoizabranika. Uvjerqivo opravdawe postignuto je biblijskim analogijama sa starozavjetnim svetiteqima i prorocima, poput sv. Ilije, koji su ubijawem kawavali qude zbog wihovih grijehova, jer je starozavjetni Bog gwevan i okrutan, dok je za Novi zavjet karakteristino isticawe veliine pratawa i boije milosti. Zavretak epizode o Dobromiru Strezu u mnogo emu se razlikuje kod Domentijana i Stefana. Stefan svjedoi da Strez i pored Savinih dobrih i medotonih uewa"16 osta nesalomqiv i od zlobe ne izmeni razuma svojega i ne poslua zapovedi i uewa wegova jednako se drei svoje zle namere";17 i odmah opisuje Strezovu smrt. Po wemu je lino sv. Simeon (uz pomo boiju) proboo Dobromira pomaui i uvajui otoastvo svoje".18 Stefanov pogled na ubijenog Streza, je opet hrianski. On kae: I bi najednom nag, oboren i nepotreban. Ovom reenicom autor nas vraa Kwizi postawa, Adamovom i Evinom grijehu. Adam je po Evinom odnosno avoqem nagovoru jeo zabraweno voe da bi postao besmrtan kao Bog, a srozao se do nagosti i stida, svijesti o vlastitoj nevanosti. Strez je, za razliku od Adama, koji je zaboravio na svoga Tvorca, zaboravio na onoga koji ga je Boga radi podigao."20 Adam je kawen progonstvom i mukotrpnim ivotom, a Strez, vjerovatno, paklenim mukama. Prvovenani svoju priu o Strezu zavrava biblijskom reenicom: Sudbe pravedne su u rukama Gospodwim, i pravda wihova ivi na veke, i pobeda je nad svima sablaznima koja ine bezakonici."21 Stefan time definitivno svoga oca, a sa wim i sebe, uvr16 17 18 19 20 21

Stefan Prvovenani, itije sv. Simeona, str. 106. Isto. Isto, str. 106107. Isto, str. 107. Stefan Prvovenani, itije sv. Simeona, str. 106. Isto, str. 107.

50 tava meu pravednike, dok Streza, a indirektno i sve one koji napadaju Simeonovo otaastvo, svrstava meu grenike, bezakonike. Domentijan, za razliku od Stefana, koji veoma malo spomiwe Savu, istie Savinu vanost u razvoju, a pogotovo okonawu ovog dogaaja. Domentijanov Sava, uvidjevi da je Strez obuzet avolom u tolikoj mjeri da ne moe odustati od svoje namjere, vapi Bogu s molitvom da preko svetoga ugodnika Simeona", presudi i miicom sile rastoi gorde misli srdaca wihovih"22 (onih koji su zajedno sa Strezom krenuli na Srbiju). Prije Savinog obraawa Bogu, jeromonah ga poredi sa Mojsijem, upozoravajui da e Isus podrati svoga ugodnika. Kao to vidimo, Savina molitva je druga molitva samo u ovoj epizodi, ali se razlikuje od Stefanove. Razlikuju se, prije svega, po obimu: Stefanova se sastoji od tek nekoliko redaka, istina vrlo ekspresivnih gotovo da ujemo drhtawe u upanovom glasu, dok je Savina sadrajnija. Stefan govori svojim rijeima, a Sava, sroen sa vjerom i Bogom, govori jezikom Davidovih psalama. Dok se wegov brat obraa Bogu kao linom zatitniku, Sava doziva stranog i divnog, i neizrecivog para Izraiqevog",23 da pomogne sada i wemu kako bi wihovi neprijateqi spoznali snagu i postojawe Tvorca. Naravno, Domentijan prejudicira ishod, nazivajui Savu svetim i prepodobnim. Kod Prvovenanog nema veliawa Save, jer je on tada samo jeromonah u diplomatskoj misiji, niti isticawa bilo kakvih svetakih svojstava, osim wegove retorike umjenosti sladosti rei". Domentijanovog Streza ubio je aneo Boiji nevidqivim kopqem";24 slino je u Letopisu popa Dukqanina, gdje je Vladimirovog krvnika, cara Vladislava, takoe ubio aneo Boiji. Ali, Strez ne umire odmah. Poivio je dovoqno da shvati ko ga je i zbog ega ubio, pa je poslao po Savu da bi wemu pred smrt ispovijedio svoje grijehe. Teodosije Hilandar u odnosu na prethodnike Pored Stefana Prvovenanog i Domentijana, o udu sa Dobromirom Strezom pisao je i monah Teodosije Hilandarac. Kod wega epizoda o Strezu dobija zaokruenost zasebne prie. Iako se slui Domentijanovim djelom kao izvorom, Teodosije se razlikuje od wega po drugaijem stilu i drugaijoj koncepciji epizode unutar cjelokupnog itija. U Teodosijevom djelu o Savi nema numerisanih glava, a izdvojena su samo tri naslova, od kojih jedan glasi: O naprasnoj smrti Strezovoj. Uoqivo je da wegov naslov ne sadri pojam uda,
22 23 24

Domentijan, itije sv. Save, Stara srpska kw. u 24 kwige, str. 177. Isto, str. 175. Isto, str. 179.

51 na kome je teite kod wegovih prethodnika. Za razliku od Domentijana, koji poiwe Strezovim porijeklom, Teodosije pri pomenu ubistva koje se dogodilo molitvom svetoga",25 opravdava Savu govorei: Ali, niti je sveti za ovo kriv, niti sam ja to ovo pripovedam zazoran."26 Time Teodosije razumno ostavqa mogunost da itaoci sami donesu zakquke o Strezovoj smrti, za razliku od Domentijana, koji tvrdi da je to djelo anela boijeg. Teodosije ne poredi direktno Savu sa Mojsijem, Ilijom ili Jenisejem, ve navoewem wihovih djela govori da sve to sam Bog radi kroz proroke i svetiwe, pa tako i kroz Savu. On to i kae: Boje je, dakle, sve to biva preko svetih, bez wega se ni delo ni re ne svrava".27 Za razliku od Stefana, a pogotovo od Domentijana, koji Streza predstavqa kao avoqeg sina, Teodosije ga posmatra prvenstveno kao ovjeka, istiui i neke wegove vrline: Bee veoma slavan zbog hrabrosti, pa su mu utoliko vie zavideli"28 Teodosije je prvi istakao taj stav. On insistira na tome da Strez nije nastradao samo zbog pogaene zakletve o bratimqewu sa velikim upanom, ve i zbog svoje okrutne prirode ubijao je nevine qude, boiju eqad kao sam to je, i veseqe wegovo smrt bee oveja".29 Bez metaforinosti i domentijanovske kienosti, direktno izraavajui svoj stav, Teodosije Streza naziva prostonarodno juncem", osuujui wegovu praznoglavost i svijest pomraenu silom i preobiqem, onim to sve qude baca na stranputicu. Da se jednostavnim stilom i obinim rijeima moe izraziti snano osjeawe, zabrinutost i povrijeenost, unienost i vjera u Tvorca, govori i Stefanova molitva. Sa samo malo drugaijim rasporedom rijei u nekim reenicama, bez rime i domentijanovskih dubokoumnih sloenica, dobrim odabirom svakodnevnih pojmova, Teodosije je postigao tano onaj ton ispovijedawa koji je pristajao wegovom blagoastivom" Stefanu. Na takav nain oslikao je i Savu, koji je, po wemu, sam otiao do odmetnika nadajui se da e ga toplim hrianskim govorom o qubavi urazumiti, to ga najboqe oslikava kao pastira povjerenog mu stada. I sam Strez mu se poklonio pavi na zemqu".30 Iako je Teodosijev Sava molio Boga da uini odmazdu nad Strezom, on ipak sa mnogim ridawem oplaka wegovo pokajawe".31 Istovremeno potiten zbog wegove smrti i obradovan zbog ispuwewa molitve, Sava je pouio sve naelne vojvode"32 kako treba da se ponaaju zajedno sa svojim vojnicima. Kroz wega i sam pisac poruuje
25 26 27 28 29 30 31 32

Teodosije, Isto. Isto. Isto, str. Isto, str. Teodosije, Isto, str. Isto.

itije sv. Save, str. 177.

178. 179. itije sv. Save, str. 182. 184.

52 da qudi moraju wegovati hrianske vrline poput smjernosti, milosra, potovawa boga, bili oni vojnici ili ne, jer se nita od naih sramnih i tajnih dela od wegovih svevideih oiju nee sakriti".33 Ovim se Teodosije dri svojih poetnih izjava da je itije namijenio za pouku naem posledwem lewivom rodu, tj. omladini. Individualna poetika Kraqa Stefana Prvovenanog i Domentijana i teorijski, prema Bogdanovievoj periodizaciji stare srpske kwievnosti,34 moemo svrstati na jednu stranu, a Teodosija na drugu. Tanije, prva dva pisca svrstana su u drugi period stare srpske kwievnosti pod nazivom: Na putevima samostalnog stvarawa (13. vek), dok je trei pisac stavqen u prelazni period: U znaku Svete Gore (13001389), ije su karakteristike na tematskom planu svjetovnost, a na stilskom narativnost. Kako su ovi autori stvarali u razliitim istorijskim trenucima, razumqive su i razlike u strukturi i obojenosti samog anra, pri emu, naravno, treba imati u vidu wihove i line karakteristike, odnosno individualne poetike i stil ovih pisaca. U tom pogledu indikativan je i ovaj krai primjer o Dobromiru Strezu. Stefan Prvovenani, kao vladar i nasqednik Nemawine drave, insistira na vlastitom doivqaju Strezovog odmetnitva. On pri tom ne istie politike razloge za wegovu zatitu: akcenat je na hrianskim vrlinama i Nemawinom zavjetu kao vladarskoj zvijezdi vodiqi. Kao i itavo itije, i ova epizoda je ispriana isto svjetovnim stilom, protkanim vladarskim dostojanstvom, naznaenim analogijama sa biblijskim kraqem Davidom. Moe se rei da je sasvim autobiografska, jer Stefan govori u prvom licu o istorijski vjerodostojnom dogaaju. Kod wega, kako kae Kaanin, nema izraene emotivnosti, jer je kao vladar nije mogao ili nije htio sebi dozvoliti. Jedna od rijetkih emotivno obojenih izjava jeste ona kad kae: Bilo je to u one dane kada sam iveo i drao ga u qubavi svojoj"35 Potvrda o wegovoj bogatoj duhovnosti mogu da budu i funkcionalni biblijski citati, kojima je na drugaiji nain, analogno, tumaio aktuelne istorijske i politike dogaaje. estim citatima Davidovih psalama i Solomonovih mudrosti u karakterizaciji Streza i oznaavawu svog odnosa prema wemu, Prvovenani se poistovjeivao sa starozavjetnim carevima, opravdavajui tako svoju vladarsku otrinu, dravniku vrstinu, pa i osvetoqubivost.
33 34 35

Isto, str. 185. Dimitrije Bogdanovi, Istorija stare srpske kwievnosti, str. 111112. Stefan Prvovenani, itije sv. Simeona, str. 105.

53 Za razliku od kraqa Stefana, jeromonaha Domentijana vie zaokupqaju religijska i moralna razmiqawa, tako da u svom opirnom itiju ostavqa mnogo prostora za opis uda, meu wima i ovog sa Dobromirom Strezom. Uz svaku nit koja prati radwu mnogo je Domentijanovih duhovnih razmiqawa, zakquaka, pa i insistirawa na potovawu odreenih vjerskih i moralnih naela koja ne iznosi direktno, ve ih implicitno naznaava, za razliku od Teodosija. Tako i u ovoj epizodi on pokazuje svoju iskquivost u prikazivawu svetorodne dinastije Nemawia (Sava, Stefan, Simeon) i wenih protivnika tehnikom bijelo crno ili aneosko avoqe. Iako je opisani dogaaj o odmetniku prikazan dinaminije od drugih itijinih dijelova, i on je sasvim proet mawim lirskim anrovima kao to su molitve, biblijski citati, poreewa, saete mudrosti i hrianski stavovi. Iz sveukupne muziki stilizovane retorske emotivnosti wegovih reenica osjea se jaka i nepokolebqiva qubav prema Savi, Simeonu i Stefanu: on ih proslavqa gotovo kao sv. Trojicu u skladu s etikecijom ponaawa i etikecijom podobne rijei. Teodosije Hilandarac zapoeo je svoju priu o Strezu karakteristinom rijeju bejae,36 toposom bajki, to upuuje na wegov prisniji odnos prema usmenoj narodnoj tradiciji. Prikazao je Streza prvenstveno kao oveka, pripisujui mu, osim odmetnitva, i smrtni grijeh ubijawa qudi. Time je naglasio relaciju zloin kazna, kojoj je pomenuta epizoda samo literarno-ulna ilustracija. Kod Teodosija se prvi put u staroj srpskoj kwievnosti javqa funkcionalniji prostorni scenski okvir. Okrutnu i nequdsku Strezovu linost, Teodosije doarava ambijentom, opisom stijene u Proseku, sa koje je Strez bacao u bezdan qude sa zlim komentarom: Pazi da ne okvasi kouh!"37 Sam pojam stijena u simbolinoj je vezi sa Strezovim otvrdlim srcem. On se pretvorio u grabqivca orla koji se uzdigao na taj meuprostor zaboravivi na Tvorca. I opet kao u bajkama, prebivajui na takvom mjestu, koje, niti je na nebu, niti na zemqi, Strez se poistovjeuje sa zmajevima i slinim mitskim biima kao simbolima zla. Iako je graena sredstvima bajke, itava slika ima realan istorijski prizvuk. Za razliku od Domentijana, Teodosije posjeduje onu prirodnu emotivnost koja nije proizvod retorike i prisustva posebnih podanrova. On pripovijeda blisku i qudsku priu, i to naznaava pojmovima ispriau i pria. Kao i kod dvojice prethodnika, i kod Teodosija priawe ima karakter onih biblijskih parabola o bludnom sinu, o sijau, i slinih, pa se wegova pria u tom smislu i okonava: razgovor sa Strezom nije dao rezultata sjeme je palo na neplodno tlo. Preneseno na Teodosija: we36 37

Teodosije, itije sv. Save, str. 177. Teodosije, itije sv. Save, str. 179.

54 govo priawe (djelo u cjelini i pria o Strezu kao epizoda) bilo je plodonosno, o emu svjedoe i brojni prepisi wegovog itija sauvani do danas. Zakquak Budui da se srpska kwievnost sredweg vijeka razvijala pod uticajem vizantijske kwievnosti, za wu je vanije bilo naelo anra od autorskog naela. Meutim, kada imamo u vidu pisce poput Stefana Prvovenanog, Domentijana i Teodosija, kao i druge (Danila , Camblaka, Konstantina Filozofa), jasno nam je da autorska individualnost daje presudan prizvuk i boju djelu. Ista tema prikazana je na tri sasvim razliita naina, sa razliitih aspekata i uvjerewa, a ipak ne moemo rei da je bilo koji nain boqi od druga dva, jer je svaki karakteristian i dobar po sebi. Iako su pisali razliito u razliitim istorijskim razdobqima, pod drugaijim utiscima i uvjerewima, Prvovenani, Domentijan i Teodosije predstavqaju velikane srpske istorije, kulture i umjetnosti, kao grupa i svaki ponaosob. S wihovim djelima naa sredwovijekovna kwievnost staje u red s onovremenim svjetskim kwievnostima. Vaan wen strukturni i estetski dio jesu i originalne ratnike prie. Kaanin je za priu o bici kod Velbuda, srediwoj temi itija Stefana Deanskog Danilovog nastavqaa, rekao da je jedna od najqepih ratnikih pria u svjetskoj kwievnosti". Woj je prethodila pria o Strezu, iji smo anrovski razvoj pokuali sagledati u itijnim djelima tri naa pisca 13. vijeka.
IZVORI 1. Domentijan, itija sv. Save i sv. Simeona, Stara srpska kwievnost u 24 kwige, SKZ, Beograd 1988. 2. Teodosije, itija, Stara srpska kwievnost u 24 kwige, SKZ, Beograd 1988. 3. Stefan Prvovenani, itije sv. Simeona, Dragoqub Pavlovi, Stara srpska kwievnost (predgovor), SKZ Matica srpska, Novi Sad 1970.

LITERATURA 1. Branko Leti, Pria i priawe u staroj srpskoj kwievnosti, Nauni sastanak slavista u Vukove dane 31/2, Beograd 2004. 2. Branko Leti, Proimawe anrova u staroj srpskoj kwievnosti, Nauni sastanak slavista u Vukove dane 33/2, Beograd 2003. 3. Dragoqub Pavlovi, Stara srpska kwievnost (predgovor), SKZ Matica srpska, Novi Sad 1970. 4. Dimitrije Bogdanovi, Istorija stare srpske kwievnosti, SKZ, Beograd 1980. 5. ore Trifunovi, Azbunik srpskih sredwovekovnih kwievnih pojmova, Nolit, Beograd 1990.

55
6. Milan Kaanin, Srpska kwievnost u sredwem veku, Prosveta, Beograd 1975. 7. Milan Vujaklija, Leksikon stranih rei i izraza, Peto, dopuweno i redigovano izdawe, Prosveta, Beograd 2002. 8. Stanoje Stanojevi, Istorija srpskog naroda, Fototipsko izdawe iz 1926. godine, Beograd 1993. 9. Radmila Marinkovi, Svetorodna gospoda srpska, Drutvo za srpski jezik i kwievnost Srbije, Beograd 1988. 10. Istorija srpskog naroda u 6 kwiga, kwiga prva, SKZ, Beograd 1994.

elka Pandi RASSKAZ O STREZE Rezyme Avtor v rabote nablydaet za razvitiem i fazami rasskaza o Streze v itih treh vdayihs pisatele serbskogo HH vv. Za kratkim anrovm opredeleniem sleduet kompleksnoe rassmotrenie literaturno transpozicii istoriesko sudb Dobromira Streza, plemnnika bolgarskogo car Kalaioanna. Posle smerti Kalaioanna on, budui nahods pod presledovaniem kak pretendent na prestol, nael ubeie pri dvore Stefana Nemania, posleduyego serbskogo korol Stefana Pervovenannogo, a vskore potom vstupil v konflikt so svoim zaitnikom. V rabote provodits parallel medu formirovaniem literaturnogo obraza Streza v proizvedenih Stefana Pervovenannogo i Domentiana. Zatem rasskaz Feodosi o Streze sravnivaets s predestvuyim i, v konce vopros o tom, kak otraayts individualne potiki v formirovanii obraza Streza.