BIOLOGIJA

Copyright 2010 cerebro

SADRAJ
1. BIOLOGIJA ZNANOST O IVOTU ............................................................................... 11 1.1. PLAN PISANJA ZNANSTVENOG DJELA IZ BIOLOGIJE...................................... 11 1.2. SAETAK ..................................................................................................................... 11 2. OSOBINE I ORGANIZACIJSKE RAZINE IVIH BIA .................................................. 12 2.1. RASPORED IVIH BIA U 5 CARSTAVA ............................................................... 12 2.2. RASPORED IVIH BIA U 3 CARSTVA ................................................................. 12 2.3. ZAJEDNIKE OSOBINE IVIH BIA ...................................................................... 12 2.4. SAETAK ..................................................................................................................... 13 3. KAKO SE STANICE ISTRAUJU MIKROSKOPOM...................................................... 14 3.1. IZUM I USAVRAVANJE MIKROSKOPA ............................................................... 14 3.2. GRAA SVJETLOSNOG MIKROSKOPA ................................................................. 14 3.3. SAETAK ..................................................................................................................... 14 4. POSTUPCI ISTRAIVANJA STANICE ............................................................................ 16 4.1. SAETAK ..................................................................................................................... 16 5. KEMIJSKA OSNO VA IVOG SVIJETA ........................................................................... 17 5.1. SVOJSTVA VODE ....................................................................................................... 17 5.2. SAETAK ..................................................................................................................... 17 5.3. UGLJIKOHIDRATI ...................................................................................................... 18 5.4. LIPIDI ............................................................................................................................ 18 5.5. BJELANEVINE .......................................................................................................... 19 5.6. NUKLEINSKE KISELINE ........................................................................................... 19 5.7. SAETAK ..................................................................................................................... 19 6. PODRIJETLO IVOTA NA ZEMLJI ................................................................................. 20 6.1. KEMIJSKA EVOLUCIJA............................................................................................. 20 6.2. ABIOTIKA SINTEZA MONOMERA ....................................................................... 20 6.3. SINTEZA POLIMERA PRIJE POJAVE IVOTA (ABIOTIKA SINTEZA) ........... 20 6.4. SAETAK ..................................................................................................................... 20 7. OSNOVE MOLEKULARNE BIOLOGIJE ......................................................................... 22 7.1. SAETAK ..................................................................................................................... 22 8. BIOLOKI SUBJEKTI BEZ STANINE ORGANIZACIJE ............................................. 23 8.1. SAETAK ..................................................................................................................... 23 9. PROKARIOTSKE STANICE USTROJ I RAZMNOAVANJE ..................................... 24 10. PROKARIOTSKE STANICE GENETIKA, FIZIOLOGIJA, ZNAENJE ................... 25 10.1. SAETAK ................................................................................................................... 25 11. EUKARIOTSKA STANICA.............................................................................................. 26 11.1. SAETAK ................................................................................................................... 27 12. BIOLOKE MEMBRANE (BIOMEMBRANE) ............................................................... 28 12.1. PASIVNI PRIJENOS .................................................................................................. 28 12.2. AKTIVAN PRIJENOS ................................................................................................ 28 12.3. SAETAK ................................................................................................................... 28 13. ORGANELI I STRUKTURE EUKARIOTSKIH STANICA ............................................ 30 13.1. JEZGRA ...................................................................................................................... 30 13.2. ENDOPLAZMATSKA MREICA (ER) .................................................................... 30 BIOLOGIJA 2

13.3. GOLGIJEVO TIJELO ................................................................................................. 30 13.4. LIZOSOMI .................................................................................................................. 30 13.5. MITOHONDRIJI......................................................................................................... 31 13.6. SAETAK ................................................................................................................... 31 14. ORGANELI I STRUKTURE BILJNIH STANICA........................................................... 32 14.1. KLOROPLASTI .......................................................................................................... 32 14.2. OSTALI TIPOVI PLASTIDA..................................................................................... 32 14.3. VAKUOLA.................................................................................................................. 32 14.4. STANINA STIJENKA ............................................................................................. 32 14.5. SAETAK ................................................................................................................... 33 15. STANINI M ETABOLIZAM IZMJENA TVARI I ENERGIJE ................................... 34 15.1. SAETAK .................................................................................................................. 34 16. DIOBA STANICE MITOZA .......................................................................................... 35 16.1. MITOZA ...................................................................................................................... 35 16.2. SAETAK ................................................................................................................... 36 17. MEJOZA ILI ZORIDBENA DIOBA................................................................................. 37 17.1. SAETAK ................................................................................................................... 37 18. RAZVITAK BILJNOG ORGANIZMA ............................................................................. 39 18.1. IVOTNI CIKLUS CVJETAE ................................................................................. 39 18.2. RAZVITAK BILJNOG EMBRIJA ILI KLICE .......................................................... 40 18.3. SAETAK ................................................................................................................... 40 19. BILJNA TKIVA ................................................................................................................. 41 19.1. TVORNA TKIVA ....................................................................................................... 41 19.2. TRAJNA TKIVA......................................................................................................... 41 19.3. SAETAK ................................................................................................................... 42 20. RAZVITAK IVOTINJSKOG ORGANIZMA ................................................................. 43 20.1. OPLODNJA................................................................................................................. 43 20.2. RAZVOJ JEDINKE..................................................................................................... 43 20.3. SAETAK ................................................................................................................... 44 21. IVOTINJSKA TKIVA ..................................................................................................... 45 21.1. POKROVNO (EPITELNO) TKIVO ........................................................................... 45 21.2. VEZIVNO TKIVO ...................................................................................................... 45 21.3. MIINO TKIVO ....................................................................................................... 45 21.4. IVANO TKIVO ...................................................................................................... 46 21.5. SAETAK ................................................................................................................... 46 1. BIOLOKA RAZNOLIKOST ............................................................................................. 48 1.1. SAETAK ..................................................................................................................... 48 2. PREGLED I EVO LUCIJA IVIH ORGANIZAMA ........................................................... 49 2.1. SAETAK ..................................................................................................................... 49 3. VIRUSI ................................................................................................................................. 50 3.1. OSOBINE VIRUSA ...................................................................................................... 50 3.2. PODJELA VIRUSA ...................................................................................................... 50 3.3. CIJEPLJENJE ILI VAKCINACIJA .............................................................................. 50 3.4. RETROVIRUSI ............................................................................................................. 50 3.5. SAETAK ..................................................................................................................... 51 BIOLOGIJA 3

4. BAKTERIJE ......................................................................................................................... 52 4.1. GRAA BAKTE RIJE ................................................................................................... 52 4.2. RAZMNOAVANJE .................................................................................................... 53 4.3. PREHRANA .................................................................................................................. 53 4.4. SAETAK ..................................................................................................................... 53 5. ZNAAJ BAKTERIJA ZA PRIRODU I OVJEKA .......................................................... 54 5.1. SAETAK ..................................................................................................................... 54 6. CIJANOBAKTERIJE ILI MODROZELENE ALGE .......................................................... 55 6.1. SAETAK ..................................................................................................................... 55 7. ZELENI I SVJETLEI BIAI .......................................................................................... 56 7.1. ZELENI BIAI ........................................................................................................... 56 7.2 SVJETLEI BIAI ...................................................................................................... 56 7.3. SAETAK ..................................................................................................................... 56 8. ALGE KREMENJAICE..................................................................................................... 57 8.1. SAETAK ..................................................................................................................... 57 9. ZELENE ALGE I PAROINE ............................................................................................ 58 9.1. SAETAK ..................................................................................................................... 58 10. SMEE ALGE I CRVENE ALGE .................................................................................... 59 10.1. SMEE ALGE ............................................................................................................ 59 10.2. CRVENE ALGE.......................................................................................................... 59 10.3. SAETAK ................................................................................................................... 59 10.4. ZNAAJKE PROTISTA ............................................................................................. 60 11. GLJIVE ............................................................................................................................... 61 11.2 ALGAICE................................................................................................................... 61 11.3. SAETAK ................................................................................................................... 61 12. MJEINARKE ................................................................................................................... 62 12.1. GLJIVICE .................................................................................................................... 62 12.2. MJEINARKE KOJE RAZVIJAJU PLODITA ....................................................... 62 12.3. RAZMNOAVANJE .................................................................................................. 62 12.4. SAETAK ................................................................................................................... 62 13. STAPARKE ..................................................................................................................... 63 13.1. RAZMNOAVANJE .................................................................................................. 63 13.2. SAETAK ................................................................................................................... 63 14. GLJIVE U SIMBIOZI ........................................................................................................ 64 14.1. SAETAK ................................................................................................................... 64 15. BILJKE ............................................................................................................................... 65 15.1. KLASIFIKACIJA BILJA ............................................................................................ 65 15.2. RAZVOJ BILJAKA .................................................................................................... 65 15.3. SAETAK ................................................................................................................... 65 16. BILJNA TKIVA BIOLOGIJA 1 ..................................................................................... 65 17. GRAA BILJKE ................................................................................................................ 66 17.1. STABLJIKA ................................................................................................................ 66 17.2. LIST ............................................................................................................................. 66 17.3. KORIJEN ..................................................................................................................... 66 17.4. SAETAK ................................................................................................................... 66 18. MAHOVINE....................................................................................................................... 68 BIOLOGIJA 4

18.1. RAZMNOAVANJE .................................................................................................. 68 18.2. NAIN IVOTA MAHOVINA .................................................................................. 68 18.3. SAETAK ................................................................................................................... 68 19. PAPRATNJA E................................................................................................................. 69 19.1. RAZMNOAVANJE .................................................................................................. 69 19.2. IVOTNI CIKLUS ...................................................................................................... 69 19.3. RAZNOLIKOST ......................................................................................................... 69 19.4. SAETAK ................................................................................................................... 70 20. SJEMENJAE.................................................................................................................... 71 20.1. IVOTNI CIKLUS...................................................................................................... 72 20.2. SAETAK ................................................................................................................... 72 21. GOLOSJEMENJAE ......................................................................................................... 73 21.1 IVOTNI CIKLUS....................................................................................................... 73 21.2. SAETAK ................................................................................................................... 73 22. RAZNOLIKOST GOLOSJEMENJAA ........................................................................... 74 22.1. SAETAK ................................................................................................................... 74 23. KRITOSJEMENJAE ....................................................................................................... 75 23.1. CVIJET ........................................................................................................................ 75 23.2. OPRAIVANJ E .......................................................................................................... 75 23.3. SAETAK ................................................................................................................... 76 24. IVOTNI CIKLUS KRITOSJEMENJAA ...................................................................... 77 24.1. PLOD ........................................................................................................................... 77 24.2. NAINI RASPROSTRANJIVANJA PLODOVA ...................................................... 78 24.3. SAETAK ................................................................................................................... 78 25. RAZNOLIKOST KRITOSJEMENJAA .......................................................................... 79 25.1. SAETAK ................................................................................................................... 79 26. VEGETACIJA ZEMLJE .................................................................................................... 80 26.1. NAJVANIJE BILJNE ZAJEDNICE U SREDNJOJ EUROPI ................................. 80 26.2. FLORNA CARSTVA ZEMLJE .................................................................................. 81 26.3. SAETAK ................................................................................................................... 81 27. BILJNI POKROV HRVATSKE ........................................................................................ 82 27.1. SAETAK ................................................................................................................... 82 1. PRAIVOTINJE (Protozoa) ................................................................................................ 83 1.1. SAETAK ..................................................................................................................... 83 2.SPUVE (Spongia) ............................................................................................................... 84 2.1. SAETAK ..................................................................................................................... 84 3. BESKOLUTIAVC I (Ameria) ............................................................................................ 85 3.1. PLONJACI .................................................................................................................. 85 3.2. SAETAK ..................................................................................................................... 85 3.3. ARNJACI .................................................................................................................... 85 3.4. SAETAK ..................................................................................................................... 86 3.5. OBLENJACI.................................................................................................................. 86 3.6. SAETAK ..................................................................................................................... 86 3.7. MEKUCI ..................................................................................................................... 86 3.8. SAETAK ..................................................................................................................... 87 BIOLOGIJA 5

4. MNOGOKOLUTIAVCI (Polymeria) ................................................................................ 88 4.1 KOLUTIAVCI ............................................................................................................. 88 4.2. SAETAK ..................................................................................................................... 88 4.3. LANKONOCI........................................................................................................... 88 4.3.1. KLJETARI PAUCI ............................................................................................... 89 4.3.2. KRGAI RAKOVI................................................................................................ 89 4.3.3. UZDUNJACI STONOGE I KUKCI ..................................................................... 89 4.4. SAETAK ..................................................................................................................... 90 5. MALOKOLUTIAVCI (Oligomeria) ................................................................................. 91 5.1. BODLJIKAI ................................................................................................................ 91 5.2. IROGLAVCI ............................................................................................................... 91 5.3. SAETAK ..................................................................................................................... 91 6. SVITKOVCI (Chordonia) .................................................................................................... 92 6.1. PLATANJACI I SVITKOVCI .................................................................................... 92 6.2. SAETAK ..................................................................................................................... 92 6.3. KRALJENJAC I........................................................................................................... 92 6.4. SAETAK ..................................................................................................................... 93 6.4.1. KRUNOUSTE I RIBE .......................................................................................... 93 6.4.2. SAETAK ............................................................................................................... 93 6.4.3. VODOZEMCI ......................................................................................................... 94 6.4.4. SAETAK ............................................................................................................... 94 6.4.5. GMAZOVI .............................................................................................................. 94 6.4.6. SAETAK ............................................................................................................... 95 6.4.7. PTICE ...................................................................................................................... 95 6.4.8. SAETAK ............................................................................................................... 95 6.4.9. SISAVCI.................................................................................................................. 95 6.4.10. SAETAK ............................................................................................................. 96 1. KEMIJSKI SASTAV TIJELA OVJEKA I ODRAVANJE HOMEOSTAZE ................ 98 2. KRVI................................................................................................................................... 100 2.1. KRVNA PLAZMA...................................................................................................... 100 2.2. ERITROCITI ............................................................................................................... 101 2.3. ANEMIJA ILI SLABOKRVNOST............................................................................. 101 2.4. LEUKOCITI ................................................................................................................ 101 2.5. TROMBOCITI ............................................................................................................ 102 2.6. STVARANJE KRVNIH STANICA (HEMATOPOEZA) .......................................... 102 2.7. KRV KAO LIJEK I BOLESTI KOJE SE PRENOSE KRVLJU ................................ 102 2.8. BOLESTI KOJE SE PRENOSE KRVLJU (AIDS, HEPATITIS) .............................. 103 2.9. LIMFA ......................................................................................................................... 103 2.10. KRV ........................................................................................................................... 104 2.11. SAETAK ................................................................................................................. 104 3. IMUNOLOKI SUSTAV .................................................................................................. 105 3.1. NESPECIFINA IMUNOST ...................................................................................... 105 3.2. SPECIFINA IMUNOST ........................................................................................... 105 3.2.1. HUMORALNA IMUNOST .................................................................................. 105 3.2.2. CELULARNA IMUNOST.................................................................................... 106 BIOLOGIJA 6

3.3. IMUNIZACIJA I VRSTE IMUNOLOKIH REAKCIJA .......................................... 106 3.4. BOLESTI I POREMEAJI IMUNOLOKOG SUSTAVA ....................................... 106 3.5. SAETAK ................................................................................................................... 107 4. SRCE I KRVOI LNI SUSTAV......................................................................................... 108 4.1. BOLESTI I POREMEAJI SRCA I KRVOILNOG SUSTAVA ............................ 108 4.2. SAETAK ................................................................................................................... 108 5. DINI SUSTA V ................................................................................................................. 110 5.1. BOLESTI I POREMEAJU DINOG SUSTAVA .................................................... 111 5.2. SAETAK ................................................................................................................... 111 6. PROBAVNI SUSTAV ....................................................................................................... 112 6.1. JETRA ......................................................................................................................... 113 6.2. GUTERAA ............................................................................................................. 114 6.3 BOLESTI ...................................................................................................................... 114 6.4. HRANA ....................................................................................................................... 115 6.5. SAETAK ................................................................................................................... 117 7. ENERGIJA I REGULACIJA TJELESNE TEMPERATURE ........................................... 118 7.1. KOA .......................................................................................................................... 119 7.2. SAETAK ................................................................................................................... 119 8. MOKRANI SUSTAV ...................................................................................................... 120 8.1. BOLESTI ..................................................................................................................... 120 8.2. SAETAK ................................................................................................................... 120 9. SUSTAV ORGANA ZA KRETANJE ............................................................................... 121 9.1. BOLESTI ..................................................................................................................... 121 9.2. SAETAK ................................................................................................................... 122 10. SUSTAV LIJEZDA S UNUTARNJIM IZLUIVANJEM ........................................... 123 10.1. HIPOFIZA ................................................................................................................. 123 10.2. BOLESTI ................................................................................................................... 125 10.3. SAETAK ................................................................................................................. 125 11. SUSTAV SPOLNIH ORGANA ....................................................................................... 127 11.1. MUKI SPOLNI SUSTAV ....................................................................................... 127 11.2. ENSKI SPOLNI SUSTAV ...................................................................................... 128 11.3. OPLODNJA I TRUDNOA ..................................................................................... 129 11.4. PLANIRANJE OBITELJI ......................................................................................... 130 11.5. BOLESTI ................................................................................................................... 130 11.6. SAETAK ................................................................................................................. 130 12. IVANI SUSTAV ......................................................................................................... 132 12.1. ORGANIZACIJA IVANOG SUSTAVA ............................................................. 133 12.2. ULOGE POJEDINIH DIJELOVA IVANOG SUSTAVA ................................... 134 12.3. OSJETILA ................................................................................................................. 135 12.3.1. OKO .................................................................................................................... 135 12.3.2. UHO .................................................................................................................... 135 12.3.3 OKUS ................................................................................................................... 136 12.3.4. MIRIS .................................................................................................................. 136 12.4. BOLESTI ................................................................................................................... 136 12.5. SAETAK ................................................................................................................. 136 13. PROMET VODE U BILJKAMA ..................................................................................... 138 BIOLOGIJA 7

13.1. GOSPODARENJE BILJKE VODOM ...................................................................... 138 13.2. PUI .......................................................................................................................... 139 13.3. SAETAK ................................................................................................................. 139 14. TEMELJNI METABOLIKI PROCESI U BILJKAMA ................................................ 140 14.1. ANAEROBNO STANINO DISANJE .................................................................... 140 14.2. AEROBNO STANINO DISANJE .......................................................................... 140 14.3. AUTOTROFNI ORGANIZMI .................................................................................. 141 14.4. REAKCIJE FOTOSINTEZE ..................................................................................... 142 14.5. INTENZITET FOTOSINTEZE I TRANSPORT ASIMILATA ............................... 144 14.6. SAETAk .................................................................................................................. 144 15. ISHRANA BILJAKA ....................................................................................................... 146 15.1. SPECIFINI OBLICI ISHRANE BILJA ................................................................. 147 15.2. SAETAK ................................................................................................................. 147 16. RAZVOJNI PROCESI ..................................................................................................... 149 16.1. RAST I RAZVITAK BILJNOG ORGANIZMA ...................................................... 149 16.2. BILJNI HORMONI ................................................................................................... 150 16.3. DJELOVANJE OKOLINIH IMBENIKA ............................................................ 150 16.4. SAETAK ................................................................................................................. 150 17. FIZIOLOGIJA GIBANJA ................................................................................................ 152 17.1. SAETAK ................................................................................................................. 153 1. GENETIKA ........................................................................................................................ 155 1.1. MOLEKULARNA OSNOVA NASLJEIVANJA .................................................... 155 1.2. SINTEZA PROTEINA ................................................................................................ 155 1.3. REGULACIJA AKTIVNOSTI GENA ....................................................................... 156 1.4. ZAKONI NASLJEIVANJA ..................................................................................... 156 1.5. SPOLNI KROMOSOMI I SPOLNO NASLJEIVANJE .......................................... 157 1.6. VEZANI GENI ............................................................................................................ 157 1.7. MUTACIJE GENA I KROMOSOMA........................................................................ 157 1.8. GENETIKA OVJEKA .............................................................................................. 158 1.9. TUMOR ....................................................................................................................... 158 1.10. KLONIRANJE .......................................................................................................... 158 1.11. GENETIKO INENJERSTVO .............................................................................. 159 1.12. CITOPLAZMATSKO NASLJEIVANJE ............................................................... 159 1.13. GENI U POPULACIJI .............................................................................................. 159 1.14. OVJEK I GENETIKA ............................................................................................ 159 2. EVOLUCIJA ...................................................................................................................... 160 2.1. NASTANAK SVEMIRA ............................................................................................ 160 2.2. SAETAK ................................................................................................................... 160 2.3. PROMJENJIVOST IVOG SVIJETA ........................................................................ 160 2.4. CHARLES DARWIN I TEORIJA EVOLUCIJE........................................................ 161 2.5. DOKAZI ZA EVOLUCIJU......................................................................................... 161 2.6. GEOLOKA DOBA I RAZVOJ IVOG SVIJETA ................................................... 161 2.7. SAETAK ................................................................................................................... 162 2.8. TIPOVI I POGLAVITE SNAGE EVOLUCIJE.......................................................... 162 2.9. PODRIJETLO I RAZVOJ OVJEKA ........................................................................ 162 BIOLOGIJA 8

3. EKOLOGIJA ...................................................................................................................... 163 3.1. EKOLOKI IMBENICI ........................................................................................... 163 3.1.1. ABIOTIKI IMBENICI ..................................................................................... 163 3.1.2. BIOTIKI IMBENICI ........................................................................................ 163 3.2. TEMELJNA SVOJSTVA BIOCENOZA I EKOSUSTAVA...................................... 163 3.2.1. SASTAV, RASPORED I PROMJENE BIOCENOZA I EKOSUSTAVA .......... 163 3.2.2. ODNOSI PREHRANE U BIOCENOZI ............................................................... 164 3.3. ORGANSKA PROIZVODNJA EKOSUSTAVA ....................................................... 164 3.4. ONEIENJE ........................................................................................................... 164 3.5. ZATITA PRIRODE ................................................................................................... 164

BIOLOGIJA

BIOLOGIJA 1

BIOLOGIJA

10

1. BIOLOGIJA ZNANOST O IVOTU

BIOLOGIJA gr. bios = ivot, logos = govor, rije znanost o ivim biima i ivotnim procesima

1.1. PLAN PISANJA ZNANSTVENOG DJELA IZ BIOLOGIJE

NASLOV naslov djela treba biti kratak i jasan. Nakon naslova dolazi ime autora i adresa ustanove u kojoj je rad izraen UVOD autor izlae znanstveni problem, do tada poznate rezultate koji su osnova poduzetnog istraivanja, polaznu hipotezu i cilj vlastita rada MATERIJAL I METODE autor precizno opisuje materijal i metode rada tako da drugi znanstvenici mogu ponoviti opisane pokuse REZULTATI rezultati pokusa trebaju biti opisani razumljivo i pregledno, a obino su jo dopunjeni grafikim prikazima, tablicama i fotografijama. Numeriki istraeni rezultati redovito se i statistiki provjeravaju RASPRAVA u tom dijelu rada autor istie znaenje dobivenih rezultata, usporeuje ih s rezultatima ostalih autora koji istrauju sline probleme i razmatra koliko su u skladu s hipotezom ili odstupaju od nje. Na osnovi dobivenih rezultata predlae smjernice buduih istraivanja ZAKLJUAK na kraju se kratko i jasno navode zakljuci doneseni na osnovu provedenog istraivanja ZAHVALA u kratkom dijelu autor zahvaljuje svima koji su mu pomogli u izvedbi rada ili su novano potpomogli istraivanje POPIS LITERATURE navode se svi spomenuti radovi, abecednim redom autora, ovako: ime autora, naslov rada, naslov znanstvenog lanka, broj volumena, godina izdanja, stranice koje rad obuhvaa

1.2. SAETAK
Biologija je znanost o ivim biima i ivotnim pojavama, a zajedno s fizikom, kemijom i geologijom ubraja se u prirodne znanosti Bioloka otkria i njihova primjena u medicini, poljodjelstvu, umarstvu, industriji i biotehnologiji utjeu na ivote svih ljudi. Svakako je stoga potrebno razumijevanje osnovnih biolokih naela Svi znanstvenici, pa tako i biolozi, primjenjuju znanstvene metode rada. Postavljaju pitanja i pretpostavljaju odgovore. Pretpostavke (hipoteze) provjeravaju pokusima i opaanjima u prirodi. Pretpostavke koje su mnogi potvrdili jesu teorije, a vrlo vrste teorije koje se beziznimno potvruju jesu znanstveni zakoni Rezultate svih istraivanja znanstvenici objavljuju u znanstvenim asopisima i na znanstvenim skupovima. Svoja iskustva i zamisli izmjenjuju takoer osobnim susretima, kao i raunalnom mreom i elektronikom potom

BIOLOGIJA

11

2. OSOBINE I ORGANIZACIJSKE RAZINE IVIH BIA

Carl Linne 18.st., vedski prirodoslovac dvoimeno nazivlje ili binarna nomenklatura svakoj biljci i ivotinji dao je dva latinska imena prvo ime oznauje rod i pie se velikim poetnim slovom, a drugo oznauje vrstu organizama i pie se malim poetnim slovom Linne osniva taksonomije (gr. taxis = red, raspored, nomos = zakon) ili sistematike , grane biologije koja se bavi imenovanjem i razvrstavanjem (klasifikacijom) razliitih ivih bia VRSTA skupina organizama koji imaju mnogo zajednikih osobina i mogu se meusobno razmnoavati i dati plodne potomke Vrste s nekim zajednikim osobinama zdruene su u istom rodu, srodni rodovi zdruuju se u porodice, porodice u redove, a redovi u razrede i koljena. Koljena se zd ruuju u carstva CARSTVO KOLJENO RAZRED RED PORODICA ROD VRSTA

2.1. RASPORED IVIH BIA U 5 CARSTAVA

PROKARIOTI (MONERA) prokariotski jednostanini organizmi (bakterije, cijanobakterije) PROTOKTISTI (PROTISTI) eukariotski jednostanini i viestanini organizmi jednostavne grae (praivotinje, alge) GLJIVE heterotrofni organizmi koji apsorbiraju organsku hranu IVOTINJE heterotrofni organizmi koji se hrane drugim ivotinjama BILJKE autotrofni organizmi koji fotosintetiziraju (pretvaraju anorganske molekule u organske pomou Suneve energije)

2.2. RASPORED IVIH BIA U 3 CARSTVA

ARCHEA (arhebakterije ili prabakterije) EUBACTERIA (prave bakterije) EUCARYA (carstvo eukariotskih organizama u koje pripadaju gljive, biljke i ivotinje) Sva iva bia graena su od stanica osnovna graevna i djelatna (funkcionalna) jedinica ivih bia Stanina teorija sva iva bia su izgraena od stanica bioloki zakon

2.3. ZAJEDNIKE OSOBINE IVIH BIA

ORGANIZIRANOST ureenost i ustroj na svim razinama ivota. Sve strukture i procesi meusobno su povezani i regulirani IZMJENA TVARI ILI METABOLIZAM izmjena tvari i energije s okoliem, sve kemijske reakcije u organizmu koje odravaju usklaenu strukturu i organizaciju ivota POKRETLJIVOST vlastitim snagama organizam pokree sebe ili svoje dijelove PODRALJIVOST organizam prepoznaje svoj okoli i reagira na njega RAZMNOAVANJE organizmi stvaraju potomke sline sebi RAZVITAK I RAST slijed promjena koje vode sve veoj sloenosti organizma NASLJEIVANJE jedinice nasljeivanja su geni dijelovi DNA koji sadre nasljednu uputu o razvitku, ustroju i funkciji potomaka

BIOLOGIJA

12

EVOLUCIJA ILI RAZVOJ zajednika evolucija ujedinjuje sav ivi svijet na Zemlji. Raznolikost vrsta rezultat je stupnjevitih promjena i prirodne selekcije PRILAGODBA specifine strukture i ponaanje koje omoguuju sigurnije preivljavanje u nekom okoliu ATOMI povezuju se u MOLEKULE (MAKROMOLEKULE bjelanevine ili nukleinske kiseline) molekule ivota jednostanini i viestanini organizmi mnotvo stanica koje su povezane prema slinim ulogama TKIVA tkiva izgrauju ORGANE koji ine ORGANIZAM ivotna cjelina iznad organizma je POPULACIJA skupina organizama ili jedinki neke vrste koje ive na nekom stanitu i meusobno se rasplouju razliite populacije koje ive na istom podruju ine IVOTNE ili BIOLOKE ZAJEDNICE najvii i najsloeniji stupanj u organizaciji ivog svijeta jest EKOSUSTAV koji ine ivotne zajednice i njihov okoli sva iva bia i svi ekosustavi ine BIOSFERU Na viem organizacijskom stupnju pojavljuju se nova svojstva. ivot je osobitost koja proizlazi iz meudjelovanja molekula, a ono je u skladu s fizikalnim i kemijskim zakonitostima. ANORGANSKE TVARI atomi molekule ORGANSKE TVARI makromolekule molekularne nakupine IVI SUSTAV organeli stanice tkiva organi organski sustavi organizam

2.4. SAETAK
Svako bie pripada nekoj vrsti i nosi struno latinsko ime. Vrste sa zajednik im osobinama zdruene su u rod, rodovi u porodice, pa redove, razrede, koljena i carstva Veinom se prihvaa razdioba u pet carstava: prokariota (monera), protista (protoktista), biljke, gljive i ivotinje Sva iva bia izgraena su od stanice. Stanica je osnovna graevna i djelatna (funkcionalna) jedinica ivoga bia ivi svijet istraujemo u razliitim razinama od molekularne preko stanine do razine tkiva i organa te cijelog organizma ili populacije, ivotnih zajednica, ekosustava i cijele biosfere iva bia imaju mnoge zajednike osobine, evo najznaajnijih: organiziranost, izmjena tvari (metabolizam), pokretljivost, podraljivost, razmnoavanje, razvitak i rast, nasljeivanje, evolucija (razvoj) i prilagodba

BIOLOGIJA

13

3. KAKO SE STANICE ISTRAUJU MIKROSKOPOM

Oko mlaih osoba moe razluiti sitne strukture ako su udaljene barem 0,08 0,1 mm. ivotinjske stanice velike su u prosjeku 10 20 m, a biljne 80 200 m (0,08 0,2 mm), veliina bakterijskih stanica iznosi najee 1 10 m. M. Schleidenu (1838.) i T. Schwannu (1839.) stanina teorija stanica je osnovna graevna i djelatna jedinica svakog ivog organizma

3.1. IZUM I USAVRAVANJE MIKROSKOPA

13. stoljee ljudi su znali brusiti lee 16. stoljee nizozemski optiar Z. Janssen postavio dvije lee na odreenu meusobnu udaljenost i tako dobio znatnije poveanje 17. stoljee A. van Leeuwenhook jedna lea poveanje 300 puta Kepler plan izgradnje sloenog mikroskopa (objektiv i okular) Robert Hooke pluto graa kao peline sae 18. stoljee nita zanimljivo 19. stoljee Carl Zeiss nema napretka u izgradnji mikroskopa dok se teorijsko razumijevanje optikih sustava ne pobolja Ernst Abbe unaprijedio mikroskop, mo razluivanja 0,5 mm 20. stoljee suvremeni mikroskop

3.2. GRAA SVJETLOSNOG MIKROSKOPA

Dva sustava lea objektiv koji daje uveanu i realnu (stvarnu) sliku predmeta i objektiva koji tu sliku jo povea. Ukupno poveanje jednako je umnoku poveanja objektiva i okulara Mikroskopi imaju stalak koji je na vrstom podnoju. Iznad njega je zrcalo kojim se usmjerava snop svjetlosti. Iznad stolia je kondenzator (sustav lea koji slui boljem osvjetljavanju predmeta). Jaina osvjetljenja usklauje se pomou iris -zaslona (nalazi se ispod kondenzatora). U posebnom nosau (revolveru) privreni su objektivi. to je objektiv jai njegova je frontalna lea blie preparatu. Na kraju tubusa nalazi se okular. Veliki vijak slui za grubo, a mali za fino izotravanje slike. Poveanje je omjer veliine slike i predmeta, a mo razluivanja je sposobnost mikroskopa da dvije bliske toke prikae razdvojeno. Svjetlosni mikroskop razluuje pojedinosti u stanici koje su manje od valne duljine vidljive svjetlosti (0,4 0,8 m). Ostalo se istrauje elektronskim mikroskopom (preparat ne smije biti deblji do 100 nm)

3.3. SAETAK
Poto je u 17. stoljeu izumljen mikroskop zapoela su opaanja i istraivanja stanica Biolozi M. Schleiden i T. Schwann spoznali su u 19. stoljeu da su sva iva bia graena od stanica oni su osnivai stanine teorije Svjetlosni mikroskop je optika sprava iji se optiki dijelovi sastoje od: objektiva i okulara, zrcala i kondenzatora. Objektiv daje uveanu i realnu sliku predmeta koju okular jo poveava. Ukupno poveanje mikroskopa jednako je umnoku poveanja okulara i objektiva. Mo razluivanja mikroskopa je sposobnost razluivanja sitnih pojedinosti. Svjetlosnim mikroskopom ne moemo razluiti strukture ije su dimenzije manje od valne duljine svjetlosti, odnosno 0,5 m BIOLOGIJA 14

U elektronskom mikroskopu snop elektrona zamjenjuje svjetlosne zrake, a elektrino i magnetsko polje djeluje poput lea. Zbog velike brzine elektroni imaju krae valne duljine, pa je mo razluivanja bolja

BIOLOGIJA

15

4. POSTUPCI ISTRAIVANJA STANICE

Stanino frakcioniranje rastavljanje stanice na sastavne dijelove postupak izdvajanja pojedinih staninih organela ili jo manjih dijelova stanice u zasebne homogene frakcije da bi se poblie upoznala njihov fizioloka uloga i biokemijski sastav centrifuga ureaj kojim se organeli razdvajaju na osnovi razlika u brzini njihova taloenja Kultura stanica postupak kojim stanicama mnogostaninog organizma omoguujemo rast i dijeljenje u odgovarajuoj hranidbenoj podlozi (hranilitu) izvan samog organizma; biljne stanice su totipotentne iz jedne stanice se moe obnoviti cijela biljka U staninoj biologiji esto se primjenjuju radionuklidi (radioizotopi) izotopi elemenata koji imaju nestabilne jezgre pa se one raspadaju uz pojavu ionizirajueg zraenj a

4.1. SAETAK
Stanino frakcioniranje je postupak izdvajanja pojedinih staninih organela ili struktura u iste frakcije radi lakeg istraivanja njihove zadae i biokemijskog sastava. Stranice se iskidaju, a dobivena kaa sadri izmijeane stanine orga nele. Oni se meusobno razdvajaju centrifugiranjem. Najvei i najtei organeli (stanine jezgre) istaloe se pri niem broju okretaja, a sitniji (plastidi, mitohondriji, lizosomi) tek pri veim brzinama okreta, tj. pri jaim centrifugalnim silama Kultura stanica je postupak kojim stanicama mnogostaninih organizama (biljnih i ivotinjskih) omoguujemo rast i dijeljenje u odgovarajuoj hranidbenoj podlozi izvan organizma. Postupak omoguuje istraivanja stanica, a ima primjenu i u poljodjelstvu, biotehnologiji i medicini U stanici se moe pratiti kretanje molekula i njihove promjene u kemijskim relacijama tako da se molekule obiljee radioaktivnim izotopima, koji emitira radioaktivno zraenje

BIOLOGIJA

16

5. KEMIJSKA OSNOVA IVOG SVIJETA

Kemijski elementi koji izgrauju iva bia su biogeni elementi. Najzastupljeniji su vodik, ugljik, duik, kisik. Slijede fosfor, sumpor, kalcij, magnezij, kalij, natrij i eljezo. Najvaniji element je ugljik s iznimnim svojstvima ivot je nastao u vodi i ovisi o njoj. Ovisno o vrsti organizma na vodu otpada 65 99 % njegove mase. Ono to ostaje je suha tvar

5.1. SVOJSTVA VODE

Molekule vode i vodikova veza u molekuli vode jezgra kisika jae privlai elektrone nego jezgra vodika. Zbog vee gustoe elektrona oko jezgre kisika taj dio molekule vode nabijen je negativno, a na strani vodika pozitivno. Molekula vode ima svojstvo elektrinog dipola. Zbog nejednolike raspodjele naboja molekule se udruuju jer pozitivan kraj jedne molekule privlai negativan kraj druge molekule. Takve slabe veze meu molekulama nazivaju se vodikove veze. Fizika svojstva vode vodikove veze uzrokom su kohezijskih sila koje dre vodu na okupu. Vodikovim vezama voda se lako priljubljuje uz druge tvari adhezija. Adhezija i kohezija zajedno uzrokuju kapilarnost kretanje vode u uskom prostoru suprotno smjeru djelovanja gravitacijske sile. Na granici sa zrakom molekule vode se pravilno orijentiraju pa se ini da je voda prevuena tankom nevidljivom opnom. To je zato to kohezija ne djeluje jednoliko na molekule vode koje su na povrini, njih privlae molekule vode koje su ispod njih, dok iznad njih nema drugih molekula koje bi ih privlaile povrinska napetost Znaenje vode u reguliranju topline voda ima visoku specifinu toplinu (koliina topline potrebna da masi od 1g povisi temperaturu za 1C) ublaene su nagle i velike promjene temperature na Zemlji; isparavanje vode kidanje vodikovih veza; pri niim temperaturama molekule vode se sporije gibaju stoga su vodikove veze izmeu molek ula stabilnije i pravilnije organizirane. Pri temperaturi vioj od 4C voda se ponaa kao i druge tekuine, grijanjem se iri, a hlaenjem saimlje. Pri nioj temperaturi voda prelazi u kruto stanje i pri tome se iri (anomalija vode) led pliva na vodi Voda kao otapalo tekuina koja otapa druge molekule pa nastaje otopina bezbojna, bistra tekuina bez okusa i mirisa. Tvari koje privlae vodu su hidrofilne, nepolarne molekule odbijaju vodu (hidrofobne) Disocijacija vode, kiseline i baze molekule vode mogu se raspadati na ione H+ i OH- disocijacija vode. U istoj vodi koncentracije H+ i OH- iona su jednake, iznose za svaki ion 10-7 mola po litri. pH je negativan logaritam koncentracije vodikovih iona, pH = -log H+ mol/L. Otopljene tvari koje povisuju koncentraciju H+ iona su kiseline, a baze je sniavaju. pH krvi je 7,4, u citoplazmi 7, eluci 1,5.

5.2. SAETAK
Kemijske elemente koji izgrauju ivi svijet nazivamo biogenim elementima, a meu njima su najobilnije zastupljeni vodik (H), ugljik (C), duik (N) i kisik (O). Veliki dio mase (65 99%) svakog ivog organizma ini voda. Molekule vode imaju svojstvo elektrinog dipola, meusobno se privlae vodikovim vezama. Te su veze uzrok kohezijskih i adhezijskih sila kao i kapilarnom podizanju vode. Voda je izvrsno otapalo. Tvari koje privlae vodu su hidrofilne, a one koje je odbijaju su hidrofobne. Molekule vode mogu se raspadati na BIOLOGIJA 17

ione H+ i OH-. Otopljene tvari koje povisuju koncentraciju H+ iona su kiseline, a one koje je sniavaju su baze. Svi organski spojevi sadre ugljik. Molekule koje ne sadre vie od tridesetak atoma ugljika i ija je relativna molekularna masa u rasponu od 100 do 100 malene su organske molekule. Male organske molekule otopljene u staninoj tekuini ugrauju se u vee molekule ili su meuproizvodi kemijskih reakcija. Organske molekule koje izgrauju ivi svijet naziva mo biomolekulama: ugljikohidrati, lipidi, bjelanevine (proteini) i nukleinske kiseline. Makromolekule su polimeri izgraeni od manjih podjedinica ili monomera.

5.3. UGLJIKOHIDRATI
Monosaharidi (jednostavni eeri), oligosaharidi (di-, tri-, tetra- , itd) i polisaharidi (viestruke eere). Ugljikohidrati su najzastupljeniji organski spojevi na zemlji MONOSAHARIDI jednostavni eeri tri ugljikova atoma (minimalno), 5 (pentoza) i 6 (heksoza) glukoza je osnovna hranidbena molekula stanice nastaje fotosintezom u zelenoj biljci univerzalno stanino gorivo. Glukoza, fruktoza i galaktora C 6 H12 O6 razliita svojstva proizlaze iz razliitog prostornog rasporeda a toma u molekuli OLIGOSAHARIDI nastaju spajanjem dviju molekula jednostavnog eera glukoza + fruktoza = saharoza saharoza je prijenosni oblik eera u biljkama POLISAHARIDI nastaju povezivanjem mnotva jednostavnih eera. krob slui kao zaliha hrane u biljaka, celuloza (odjea) ovce i krave probavljaju celulozu, ovjek ne, glikogen pohranjen je u miiima i jetri, a slui kao primarna zaliha energije za neposrednu uporabu, hitin izgrauje tjelesni pokrov kukaca i rakova, nalazi se u staninoj stjenci gljiva

5.4. LIPIDI
Netopljivi su u vodi, imaju dobru topljivost u organskim otapalima. Imaju tri glavne bioloke uloge: uskladitenje energije, izgradnja biolokih membrana, prijenos signala meu stanicama MASTI I ULJA trigliceridi, esteri trovalentnog alkohola glicerola i tri molekule viih masnih kiselina. Na jednom kraju imaju kiselinsku skupinu COOH, a na drugom metilnu CH3 . U mastima dolaze zasiene masne kiseline, a u uljima nezasiene. Masne kiseline su hranidbene molekule. Njihovom razgradnjom oslobaa se dva puta vie korisne energije nego razgradnjom jednake mase glukoze FOSFOLIPIDI graevne jedinice biomembrana. Vrlo tanke opne koje obavijaju sve stanice. U fosfolipidima su samo dvije molekule masnih kiselina vezane za glicerol, a za treu OH skupinu glicerola vee se fosfatna skupina. Jedan kraj je elektrino nabijen pa privlai vodu. Drugi kraj molekule (gdje su masne kiseline) nije nabijen pa odbija vodu. Takve molekule koje su na jednom kraju hidrofilne, a na drugom hidrofobne nazivamo amfipatskim molekulama. STEROIDI kolesterol nalazi se u membranama ivotinjskih stanica, u ivanim tkivima i u krvnoj plazmi. Vaan je kao ishodina molekula u sintezi hormona, signalnih i regulatornih molekula

BIOLOGIJA

18

5.5. BJELANEVINE
Graevne jedinice bjelanevina (proteina) su aminokiseline. Sadre karboksilnu COOH i amino NH3 skupinu. Povezuju se peptidnim vezama koje se uspostavljaju izmeu karboksilne i amino skupine. Postoji dvadesetak aminokiselina koje nalazimo u svim organizmima. Neke uloge proteina jesu izgrauju stanice i izvanstaninu tvar, kao enzimi usklauju i ubrzavaju kemijske reakcije, upravljaju djelovanjem gena, prenose informacije, djeluju poput molekularnih znakova (signala), omoguuju obranu organizma protiv zaraze. Kolagen izgrauje vezivno tkivo i hrskavicu, keratin kosu i nokte, amilaza iz sline razgrauje krob, pepsin u elucu proteine, laktozu iz majinog mlijeka razgrauje laktaza Enzimi su molekule koje ubrzavaju kemijske reakcije biokatalizator. Tvar na koju enzim djeluje naziva se supstrat aktivno mjesto

5.6. NUKLEINSKE KISELINE

Jedinice nasljea geni. Geni imaju svoju materijalnu osnovu, graeni su od atoma, a njihovo ustrojstvo je ureeno fizikalnim i kemijskim zakonitostima. Adenozin trifosfat (ATP) sadri kemijske veze bogate energijom. Kidanjem takvih veza oslobaa se energija, a ta slobodna energija pokree druge kemijske reakcije. DEOKSIRIBONUKLEINSKA KISELINA (DNA) sastoji se od dva dugaka lanca. Svaki lanac sastoji se od mnotva nukleotida, pa se jo zove polinukleotidni lanac. Nukleotid je graen od eera deoksiriboze, fosfata i duinih baza. Purinske baze su graene od dva prstena, gvanin i adenin, a pirimidinske od jednog, timin i citozin. Dva polinukleotidna lanca su meusobno vezana vodikovim vezama. Adenin s timinom tvori dvije vodikove veze, a gvanin s citozinom tri RIBONUKLEINSKA KISELINA (RNA) jedan lanac, umjesto timina ima uracil. Tri tipa: glasnika (mRNA), prijenosna (tRNA) i ribosomska (rRNA)

5.7. SAETAK
etiri osnovne skupine organskih molekula su ugljikohidrati, lipidi, bjelanevine i nukleinske kiseline. Velike organske molekule, polimeri, nastaju povezivanjem manjih podjedinica, monomera Ugljikohidrati su graeni od ugljika, vodika i kisika (CH2 O), a dijelimo ih na monosaharide, oligosaharide i polisaharide Lipidi su masti, ulja, fosfolipidi i steroidi molekule koje pohranjuju energiju, izgrauju biomembrane i prenose signale meu stanicama. Fosfolipidi se spontano organiziraju u dvosloj, koji ini osnovnu strukturu svih staninih membrana Bjelanevine su polimeri (makromolekule) izgraeni od aminokiselina. Izgrauju stanice i izvanstanine tvari, kao enzimi ubrzavaju kemijske reakcije u stanici, upravljaju djelovanjem gena, imaju ulogu molekularnih signala, vani su u obrani organizma od zaraze Nukleinske kiselina (DNA i RNA) su polimeri izgraeni od nukleotida, koji se sastoji od eera, duine baze i fosfata. Duine baze su purinske gvanin i adenin, te pirimidinske citozin i timin. U RNA umjesto timina dolazi uracil. DNA je tvar od koje su izgraeni geni, a ribonukleinske kiseline omoguuju da se nasljedna uputa ostvari sintezom proteina Nukleotid koji se sastoji od riboze, adenina i tri fosfata je ATP (adenozintrifosfat) molekula koja pohranjuje i prenosi kemijsku energiju koja pokree ivotne procese BIOLOGIJA 19

6. PODRIJETLO IVOTA NA ZEMLJI

Charles Darwin (podrijetlo vrsta) je zaetnik ideje o evoluciji ivih organizama zakljuio je na osnovi svojih opaanja da su se sloeni organizmi razvili od jednostavnih. Do sada najstariji nalazi ostataka ivota su stromatoliti, stari oko 3,5 milijardi godina, okamenjene cijanobakterije. Veina biloga smatra da se ivot na zemlji razvio iz neive materije koja se organizirala u molekularne nakupine.

6.1. KEMIJSKA EVOLUCIJA

Mnogi znanstvenici smatraju da su tijekom kemijske evolucije nastali svi preduvjeti za pojavu prvih stanica i za daljnju bioloku evoluciju. Za kemijsku evoluciju kljuni su sljedei dogaaji: abiotika (nebiotika) sinteza malih organskih spojeva monomera, tj. graevnih blokova za sloenije molekule povezivanje monomerskih jedinica u polimere poput nukleinskih kiselina i proteina spajanje abiotiki nastalih molekula u kapljiaste nakupine protobionte izvor nasljeivanja (genetike informacije)

6.2. ABIOTIKA SINTEZA MONOMERA

Aleksandar Oparin pretpostavio je 1938.g. da su prve organske molekule nastale od plinova u primitivnoj Zemljinoj atmosferi. Eksperiment koji je Stanley Miller 1953.g. proveo podrao je Oparinovu pretpostavku. Smjesu vodene pare, metana, amonijaka i vodika izloio je elektrinim izbojima i djelovanju UV- zraka. Nakon nekoliko dana otkrio je u svom ureaju male organske molekule, meu kojima je bilo aminokiselina i nukleotida.

6.3. SINTEZA POLIMERA PRIJE POJAVE IVOTA (ABIOTIKA SINTEZA)

Polimeri su lanci koji nastaju povezivanjem slinih graenih jedinica monomera. U dananje vrijeme to se dogaa pomou enzima. Osobine ivoga sustava pojavljuju se kao rezultat meudjelovanja molekula na viem organizacijskom stupnju ive tvari. Nak upljanjem molekula koje su sintetizirane nastaju mikroskopski mjehurii protobionti. Za ivot svake stanice kljune su dvije uloge: jedna je genetika koja omoguuje prijenos nasljedne upute na novu generaciju stanica, a druga je metabolika i osigurava tvari i energiju za ivo t stanice. Neki molekularni biolozi smatraju da je RNA bila prva u procesu nastanka ivota. U prilog njihovoj hipotezi govore nalazi o tome da molekula RNA ima dvojaka svojstva, sadri genetiku informaciju, a djeluje kao i enzim. Protiv te hipoteze govori injenica da ta molekula teko moe nastati bez specifinih enzima, tj. proteina i da dananje molekule RNA nemaju sposobnost samoumnoavanja.

6.4. SAETAK
Veina biologa prihvaa znanstveno utemeljenu pretpostavku da se ivot razvio na Zemlji iz neive tvari koja se postupno organizirala u sloenije strukture s novim svojstvima. Neki smatraju da su odreeni oblici ivota doli na Zemlju iz svemira

BIOLOGIJA

20

Tijekom kemijske evolucije nastali su preduvjeti za pojavu prvih stanica i za daljnju bioloku evoluciju. Millerov pokus potvruje pretpostavku o mogunosti abiotike sinteze malih organskih molekula u uvjetima koji su vladali na Zemlji prije 3,5 4 milijarde godina Povezivanjem malih molekula nastale su vee koje su se meusobno spontano povezivale zbog svojih fizikalno- kemijskih svojstava. Tako su nastali mikroskopski mjehurii ija je unutranjost bila razliita od okolia (protobionti) Za pojavu ivota bilo je odluujue i to to su neki polimeri imali sposobnost samoumnoavanja te su bili pretea nasljedne tvari

BIOLOGIJA

21

7. OSNOVE MOLEKULARNE BIOLOGIJE

Na temelju rezultata pokusa s bakterijom Streptococcus pneumoniae skupina amerikih znanstvenika koju je predvodio O.T.Avery objavila je 1944.g. otkrie da je DNA molekula naslijea. Nekoliko godina kasnije nainjen je pokus s bakterijom Escherichia coli i njezinim virusom, ustanovljeno je da prilikom zaraivanja bakterije virusom u njezinu stanicu ulazi samo virusna DNA, a proteinski omota virusa ostaje na povrini bakterijske stjenke. Zaraena bakterijska stanica se raspada kako bi se iz njezine unutranjosti oslobodio veliki broj novih virusnih estica. Pokusi s biljnim stanicama dokazali su da su jedino RNA-virusi iznimka njihova nasljedna tvar je molekula RNA. James Watson i Francis Crick replikacija molekule DNA. Molekula DNA replicira se na nain da se lanci razdvoje djelovanjem enzima DNA- polimeraza, nakon ega svaki lanac slui kao kalup za sintezu novog lanca. Obje novonastale molekule sadre jedan stari i jedan novi lanac te su genetiki potpuno identine. Sinteza proteina odvija se pod djelovanjem mRNA. Ona je prijepis originalne genetike upute pohranjene u DNA koja se nalazi u jezgri. Zato se proces sinteze proteina naziva transkripcija ili prepisivanje. Prepisivanje se vri djelovanjem enzima RNA-polimeraza. Transkripcija nije precizna kao replikacija, a osim toga molekula RNA se ne popravlja jer je to kratkoivua molekula. Sinteza proteina se odvija na ribosomima, sitnim tjelecima koja se nalaze slobodna u citoplazmi ili su vezana za membrane endoplazmatskog retikuluma. Promjer ribosoma iznosi 20-30 nm, te se mogu vidjeti iskljuivo elektronskim mikroskopom. Ribosomsko tjelece izgraeno je od nekoliko molekula rRNA i veeg broja proteinskih molekula. Kako se ita genetika uputa prepisana s molekula DNA na molekulu mRNA. Trebalo je odgonetnuti genetiki ifru ili kod. Tu uskae tRNA. To je mala molekula ribosomske kiseline koja na jednom kraju moe vezati sebi specifinu aminokiselinu dok se na drugom kraju nalazi specifina trojka nukleotida (antikodon) koja se svojim specifinim dui nim bazama sparuje s komplementarnom trojkom nukleotida, kodonom na molekuli mRNA. Proces povezivanja aminokiselina u proteine naziva se translacija ili prevoenje.

7.1. SAETAK
Proteini su vane graevne molekule ivih bia i enzimi koji upravljaju svim ivim procesima. Njihova je funkcija odreena strukturom (graom i oblikom) molekule, a nju par odreuje sastav i redoslijed aminokiselina u proteinskoj molekuli. Uputa za sintezu proteina zadana je u molekuli DNA redoslijedom njezinih nukleotida. Replikacijom molekule DNA taj se redoslijed vjerno prenosi na potomstvo. Genetika uputa prepisuje se s molekule DNA na glasniku molekulu RNA te se odatle ita pri sintezi proteina na ribosomu. Uputu o redoslijedu aminokiselina itaju prijenosne molekule RNA koje dopremaju odgovarajue aminokiseline do ribosoma te ih ukljuuju u rastui proteinski lanac. Specifina trojka nukleotida odreuje svaku pojedinu aminokiselinu. Genetska ifra (koju poznajemo u cijelosti) univerzalna je za sav ivi svijet.

BIOLOGIJA

22

8. BIOLOKI SUBJEKTI BEZ STANINE ORGANIZACIJE

Virologija znanost o virusima, lat. virus = otrov, Martinus Beijerinck, ipak otkrivaem virusa se smatra Dmitrij Ivanovski. Virusi su submikroskopski stanini paraziti (elektronski mikroskop). Veliinu virusa mjerimo u nanometrima. Nemaju stanini ustroj pa se po tome razlikuju od organizama. To su sloene makromolekule sastavljene od nukleinske kiselina (DNA ili RNA) i proteinskog omotaa. Neki virusi imaju i dodatnu vanjsku ovojnicu sastavljenu od proteina, lipida i ugljikohidrata s ije povrine stre izbojci. Oni su na granici ivog i neivog svijeta. Oni su neiva organska tvar sve dok se ne nau u specifinoj domainskoj stanici. Ne mogu se uzgajati na umjetnim hranjivim podlogama. Imaju svojstvo kristalizacije. Tek nakon ulaska u specifinu domainsku stanicu oituje se jedina osobina ive tvari kojom se odlikuju virusi, a to je razmnoavanje. To dovodi do bolesti. Virusi su najvjerojatnije posljedica, a ne ishodite evolucije. 1892.g. otkriven prvi virus 1898.g. otkriven prvi ivotinjski virus virus slinavke i apa 1902.g. otkriven prvi virus ovjeka virus ute groznice 1911.g. virusi mogu uzrokovati tumore Nobelova nagrada 1915.g. otkriven bakterijski virus 1935.g. TMV dobiven u istom stanju, otkrivena mogunost njegova kristaliziranja Nobelova nagrada 1937.g. otkriven sastav virusa (TMV) protein i nukleinska kiselina Nobelova nagrada 1939.g. virus (TMV) prvi puta vien elektronskim mikroskopom Nobelova nagrada 1952.g. DNA je genetiki materijal bakterijskog virusa i odgovorna je za infektivnost Nobelova nagrada 1956.g. RNA je genetiki materijal virusa TMV i odgovorna je za infektivnost 1970.g. u nekih RNA-virusa otkriven je enzim koji prepisuje RNA u DNA (u suprotnom smjeru od onog za koji se smatralo da je jedini mogu) kasnije je dokazano da to nije iznimka, takav se proces odvija i u stanicama mnogih ivih bia Nobelova nagrada Viroidi molekule ribosomskih kiselina bez proteinskog omotaa koje se mogu razmnoavati u biljnim stanicama Satelitne RNA gole ribonukleinske kiseline koje uzrokuju bolesti Prioni malene proteinske molekule koje ne sadre nukleinsku kiselinu

8.1. SAETAK
Virusi su stanini paraziti koje opaamo jedino elektronskim mikroskopom. Nemaju staninu grau, nego su ustrojeni kao makromolekule sastavljene od nukleinske kiseline (DNA ili RNA) i proteinskog omotaa. Nukleinska kiselina nosi genetiku informaciju za sintezu novih virusnih estica. Sloenije graeni virusi imaju i vanjsku ovojnicu sloenog kemijskog sastava. Virusi se mogu razmnoavati samo u ivoj stanici, u protivnom imaju svojstva neive tvari. Znaajni su kao uzronici bolesti biljaka, ivotinja i ovjeka te kao modeli za istraivanje u molekularnoj biologiji. Danas poznajemo i uzronike bolesti manje od virusa. To su i viroidi, satelitne RNA i prioni.

BIOLOGIJA

23

9. PROKARIOTSKE STANICE USTROJ I RAZMNOAVANJE

Sve stanice dijele se u dva osnovna tipa: prokariotske i eukariotske stanice. Prokariotske stanice (protociti) su mnogo manji i jednostavniji nego eukariotske stanice (eucita). Veliina im je od 0,2 10 m, nemaju organele. Nemaju oblikovanu staninu jezgru. Prokarioti su uvijek jednostanini organizmi te pripadaju carstvu monera. Eukarioti mogu biti jednostanini ili viestanini organizmi, a razvrstava ih se u etiri preostala razreda. Carstvo monera ine bakterije, prokariotski organizmi koji se jako razliku po nekim osnovnim ivotnim osobinama. Stanina membrana je vanjska granica stanice, preko nje se prenosi podraaj i transportiraju tvari. Graena je kao dvosloj fosfolipidnih molekula u koji su uklopljene i molekule bjelanevina. Staninu membranu izvana obavija stanina stjenka. To je vrsta povrinska struktura koja titi stanicu od rasprsnua u hipotoninom okoliu. Osnovna graevna tvar bakterijske stjenke je peptidoglikan ili murein, velika i sloena molekula koja se sastoji od dugakih polisaharidnih lanaca popreno povezanih, tj. umreenih kratkim peptidnim lancima. Neke bakterije izluuju oko stanine stjenke sluzavu tvar eernog ili bjelanevinastog karaktera tvorei kapsulu ili ahuru. Taj sluzavi omota ima zatitnu ulogu. S povrine nekih bakterija stre nitaste tvorevine: bievi i pili. Bievi slue bakterijama za pokretanje. Pili su krai i tanji od bieva, a bakterijama omoguuju prianjanje na stanice domainskog organizma. Spolni pili omoguuju prihvaanje dviju bakterijskih stanica prilikom izmjene genetikog materijala (konjugacija). Voda ima najvei udio u sastavu citoplazme bakterijske stanice (oko 80%). Citoplazma sadri bjelanevine (enzime), ugljikohidrate i lipide, mnotvo spojeva male molekularne ma se i anorganske ione. Vee strukture u stanici su DNA i brojni ribosomi i razliite priuvne tvari. Genetika uputa bakterije sadrana je u prstenastoj molekuli DNA koja ini Nukleoid strukturu koja ulogom odgovara pravoj jezgri eukariotske stanice. Nukleoid nije obavijen jezgrinom ovojnicom. U citoplazmi se jo ponekad nalaze i plazmidi, prstenaste molekule DNA, ali mnogo manje pa sadre manje gena. Razmnoavaju se dvostrukom diobom, kad se stanica jednostavno podijeli na dva dijela.

BIOLOGIJA

24

10. PROKARIOTSKE STANICE GENETIKA, FIZIOLOGIJA, ZNAENJE

U bakterija ne postoji spolni oblik razmnoavanja. Izmjena gena je mogua, ali se dogaa na vrlo razliite naine. KONJUGACIJA proces kad jedna stanica preda drugoj dio svog genetikog materijala zahvaljujui genu koji se nalazi u njegovo plazmidu. Konjugacija je najee ograniena na prijenos plazmida TRANSFORMACIJA nakon raspada bakterijske stanice komadi njezine DNA moe ui iz okolia u drugu bakterijsku stanicu i ugraditi se u njezin kromosom. TRANSDUKCIJA prijenos bakterijskih gena virusima. Neke se bakterije odlikuju sposobnou stvaranja endospora koje slue iskljuivo za preivljavanje bakterije u nepovoljnim uvjetima. Autotrofne bakterije same sintetiziraju organske spojeve. Energiju za svoje sinteze dobivaju iz dva naina. Fotoautotrofi koriste svjetlosnu energiju za proces fotosinteze. Fotosintezom nastaje kisik i eer Kemoautotrofi sintetiziraju svoje organske spojeve koristei se energijom koja se oslobaa pri kemijskim reakcijama u kojima kisik reagira s razliitim anorganskim spojevima. Heterotrofne bakterije koriste gotove organske spojeve. Veina heterotrofnih bakterija su saprofiti. Oni svojim enzimima razgrauju sloene organske molekule mrtvih organizama ili njihovih dijelova, a potom sintetiziraju sloene spojeve. Parazitske bakterije ive na tetu domaina te uzimaju hranu iz njegovih stanica ili tjelesnih tekuina. Neke bakterije ive u simbiozi pa iz se naziva simbiontima. Aerobnim disanjem (uz utroak kisika) potpuno se razgrauje molekula glukoze pa se oslobaa sva energija pohranjena u njoj. Neke vrste bakterija mogu provoditi procese vrenja ili fermentacije. Istraivanjem bakterija bavi se bakteriologija koja se esti poistovjeuje s mikrobiologijom.

10.1. SAETAK
Bakterije se odlikuju prokariotskom organizacijom stanica. Prokariotska stanica jednostavnije je graena od eukariotske jer nema pravu jezgru ni stanine organele. Bakterijske stanice imaju stjenku, a neke su jo obavijene i kapsulom te mogu imati nitaste tvorevine, bieve koji im slue za pokretanje. Razmnoavaju se dvostrukom diobom. Iako u bakterija ne postoji spolni nain razmnoavanja, izmjena gena je mogua na nekoliko naina. Neke bakterije preivljavanju nepovoljne uvjete u obliku endospora. Prehranjuju se na vrlo razliite naine pa meu autotrofnim bakterijama razlikujemo fotoautotrofe i kemoautotrofe, a meu heterotrofnim saprofite, parazite i simbionte. Parazitske bakterije uzrokuju bolesti, najee zbog izluivanja otrovni tvari u domainski organizam.

BIOLOGIJA

25

11. EUKARIOTSKA STANICA

Eukariotske stanice (euciti) su 10 do 100 i vie puta vee nego prokariotske stanice. Imaju pravu jezgru i stanine organele. Jezgra je obavijena ovojnicom i u njoj se nalazi DNA koja je u jezgri zajedno s proteinima organizirana u kromosome. Cijela unutranjost eukariotske stanice je membranama pregraena u odjeljke koji imaju specifinu funkciju i zovemo ih stanini organeli. Citoplazma oznaava samo polutekui sadraj u koju su uronjeni svi ostali organeli. ORGANEL ILI STRUKTURA stanina stjenka plazmatska membrana jezgra jezgrica ribosomi endoplazmatski retikulum golgijevo tijelo vakuole i mjehurii lizosomi mitohondriji kloroplast i ostali plastidi s tanini kostur trepetljike i bievi centrioli OPIS celulozna vlakna dvosloj fosfolipida, proteini, eer jezgrina ovojnica, kromatin, jezgrice dio jezgre, RNA, protein estica, dvije podjedinice, proteini i RNA membranske vree i kanali naslage membranskih vreica membranom omeeno podruje membranski mjehurii s enzimima vanjska i unutarnja membrana, matriks, DNA, ribosomi vanjska i unutarnja membrana, tilakoidi, DNA, ribosomi, mikroskopske cjevice i vlakna obavijene plazmatskom membranom mikroskopske cjevice ine tjelece poput valjka ULOGA potpora i zatita probirna pregrada, prolaz molekula, komunikacija stanice s okoliem pohranjuje nasljednu tvar, u njoj se prepisuje genetika poruka s DNA na RNA oblikovanje ribosoma iz rRNA i proteina sinteza proteina sinteza i modifikacija proteina, transport tvari, sinteza steroida i membranskih dijelova vezanje eera za proteine, pakiranje i raspodjela molekula pohranjivanje molekula, reguliranje pritiska na staninu stjenku stanina probava stanino disanje fotosinteza, sinteza lipida, boje cvjetova i plodova oblik stanice, pokretanje njezinih dijelova pokretanje stanice ili tekuine izvan stanice organizacija diobenog vretena, bazalna tijela na osnovi trepetljika i bieva

BIOLOGIJA

26

Glavne razlike biljne i ivotinjske stanice su: Biljna stanica sadri plastide skupinu organela kojoj pripada i kloroplast organeli u kojima se zbiva fotosinteza i zahvaljujui kojima su biljke autotrofni organizmi Biljna stanica ima staninu stjenku izgraenu od celuloznih vlakana uronjenih u matriks ugljikohidrata i proteina. Stjenka titi stanicu i daje joj vrstou Samo u biljnim stanicama postoje velike vakuole koje uvruju stanicu, pohranjuju rezervne, otpadne ili otrovne tvari i omoguuju brz produni rast biljke

11.1. SAETAK
Eukariotske stanice vee su i sloenije od prokariotskih. Njihova unutranjost je membranama pregraena u organele. Svaki organel ima odreenu bioloku zadau. Biljne i ivotinjske stanice imaju mnogo zajednikog u svojoj organizaciji, ali postoje i razlike meu njima. Kljuna razlika je u tome to biljne stanice imaju plastide i staninu stjenku. Odrasle biljne stanice sadre velike vakuole, a s njihovim poveanjem stanice mogu brzo poveati svoj volumen. ini se da je razvojni prijelaz iz prokariotske stanice u eukariotsku bio skokovi i da su pretee eukariotskih stanica, bar neke organele (plastiti, mitohondriji) preuzele kao ve posve izgraene gotove strukture.

BIOLOGIJA

27

12. BIOLOKE MEMBRANE (BIOMEMBRANE)

Membrane omeuju organele, one ralanjuju stanicu na prostore koji obavljaju posebne funkcije, preko membrana ide sva izmjena tvari i energije izmeu stanice i njezinog okolia, bez njih se ne bi mogle obavljati mnoge metabolike funkcije. One su sjedite enzima i signalnih molekula, koje omoguuju skladno funkcioniranje stanica u mnogostaninom organizmu. Ona je granica izmeu ivog i neivog svijeta. Danas je prihvaen model tekueg mozaika koji su 1972.g. na osnovi svi do tada poznatih injenica zamislili S.J.Singer i G.L.Nicolson. Prema njihovom modelu membranski lipidi ine dvosloj, a proteini su u njega uronjeni (integrali proteini) ili se nalaze na samom rubu membrane (periferni proteini). Osim lipida i proteina stanina membrana sadri ugljikohidrate koji su kovalentno vezani za proteine ili lipide i to s vanjske strane membrane. Sve membrane ne sadre ugljikohidrate. Lipidi su preteno odgovorni za grau membrane, proteini za njezino djelovanje (funkciju), a ugljikohidrati za oznaavanje i prepoznavanje stanica. Sve bioloke membrane podudaraju se planom grae, a razlikuju se, ovisno o funkciji, sastavom bjelanevina, lipida i ugljikohidrata. Stanina membrana neke tvari lako proputa, neke tee, a neke uope ne proputa. Membrana je probirno (selektivno) propusna. Prolaenje tvari moe biti aktivno ili pasivno. Pasivno je kad se dogaa samo od sebe, a aktivno kad je potrebno uloiti energiju.

12.1. PASIVNI PRIJENOS

DIFUZIJA gibanje molekula od mjesta vee koncentracije na mjesto manje koncentracije sve dok se ne postigne ravnomjerna raspodjela OSMOZA difuzija vode kroz probirno-propusnu membranu, tlak koji pri tome nastaje je osmotski tlak, hipertonina je otopina vee koncentracija u odnosu na otopinu manje koncentracije, hipotonina je otopina manje koncentracije u odnosno na otopinu vee koncentracije, otopine iste koncentracije su izotonine OLAKANA DIFUZIJA prolazak tvari kroz membranu uz pomo posebnog prenositelja (bjelanevine) probirno- selektivna jer prenositelj proputa samo odreeni tip molekule

12.2. AKTIVAN PRIJENOS

prijenos koji nije mogu bez rada i energije (ATP ) natrij-kalij crpka u staninoj membrani ENDOCITOZA nema prolaska kroz membranu, nego stanica jednostavno obuhvati tvar i unese je u sebe, s energetskog gledita to je aktivan prijenos, sup rotan je egzocitoza

12.3. SAETAK
Sve su stanice obavijene plazmatskom ili staninom membranom, unutranjost eukariotske stanice proeta je membranama koje obavijaju razliite organele Membrane su vrlo tanke (oko 8 nm) i nisu vidljive svjetlosnim mikroskopom. Sve biomembrane imaju isti plan grae, a najbolje ga predouje model tekueg mozaika. U membrani lipidi ine dvosloj, a proteini su u njega uronjeni ili se nalaze na periferiji. Ugljikohidrati su vezani za lipide ili proteine s vanjske strane plazmatske membrane Prolaz tvari kroz membranu moe biti pasivan ili a ktivan. Pasivan je onaj prijenos koji se zbiva spontano, a aktivan onaj koji nije mogu bez rada za koji je potrebna energija

BIOLOGIJA

28

Voda prolazi kroz membranu osmozom, sitne molekule (ugljikov dioksid, kisik i sl.) difundiraju kroz membranu, a neke manje molekule (glukoza, aminokiseline) prolaze olakanom difuzijom putem prenositelja u membrani. Prijenos iona od mjesta njihove nie koncentracije prema mjestu vie koncentracije je aktivan prijenos i za nj je potrebna energija Bitno drugaiji nain unoenja tvari u stanicu je endocitoza. Tu nema prolaska kroz membranu, ve se plazmatska membrana uvrne i tako obuhvati sadraj za unoenje, koji ostaje i u stanici je obavijen membranom

BIOLOGIJA

29

13. ORGANELI I STRUKTURE EUKARIOTSKIH STANICA

Veina biologa pod pojmom staninog organela podrazumijeva dio stanice koji je obavijen jednom ili s dvije membrane (ovojnice) i koji ima posebnu ulogu u stanici. Ribosomi se u pravom smislu ne smatraju organelima jer nisu obavijeni ovojnicom.

13.1. JEZGRA
Relativno ju je lako uoiti, ima najvei promjer (oko 5 m). Obino su okruglog ili ovalnog oblika, u ivotinjskoj stanici najee je u samom sreditu stanice, a u biljnim zbog vakuola moe biti potisnuta prema kraju. Eritrociti u sisavaca u zrelom stadiju nemaju jezgru. Stanice bez jezgre ne mogu se dijeliti. U jezgri se nalazi nasljedna uputa. Molekule DNA su zajedno s proteinima u jezgri organizirane u kromosome. Broj kromosoma je stalan i karakteristian za vrstu. Nakon diobe saeta struktura kromosoma se razlabavi i oni se pretvore u kromatin dugake tanke niti koje pojedinano ne moemo razluiti mikroskopom. Naziv kromatin nosi jer se kao i kromosom dobro boji karminom i slinim bojama. U jezgri se najee uoavaju dvije jezgrice. Jezgrice su podruja jezgre u kojima se nalaze geni za sintezu ribosomske RNA. Jezgra je obavijena jezgrinom ovojnicom koja se sastoji od dvije membrane, unutarnje i vanjske. Membrane su meusobno udaljene 20 40 nm, a izmeu njih je meumembranski prostor. Jezgrina ovojnica ima brojne otvore ili pore.

13.2. ENDOPLAZMATSKA MREICA (ER)

Sustav spljotenih memebranskih vreica i kanala koji se prua kroz citoplazmu. Razlikujemo dva tipa: zrnat (hrapav) i gladak. Povrina zrnate ER je prekrivena zrncima, odnosno ribosomima estice koje se sastoje od proteina i ribosomske RNA. Imaju vanu ulogu u sintezi proteina. Glatka ER nema ribosoma na povrini. Enzimi koji su uklopljeni u membrane ER kataliziraju sintezu nekih ugljikohidrata i lipida. Tu se sintetiziraju steroidni hormoni (hormoni nadbubrene lijezde, spolni hormoni).

13.3. GOLGIJEVO TIJELO

Sastoji se od plosnatih membrana omeenih upljinama ili Golgijevih cisterni. Cisterne su naslagane jedna iznad druge, njihov promjer je oko 1 m, a broj im se obino kree od 3 do 8. Na rubovima su proirenja i od njih se odvajaju Golgijevi mjehurii. U golgijevom tijelu bjelanevine i lipidi se rasporeuju u mjehurie za izluivanje ili u posebne mjehurie s enzimima lizosome. U biljnim stanicama Golgijevo tijelo sudjeluje u oblikovanju stanine stijenke tijekom diobenog vretena.

13.4. LIZOSOMI
Neki Golgijevi mjehurii koji sadre probavne enzime i omoguuju da se razgrade razne molekule ili mikroorganizmi koji u nj dospiju. U citoplazmi je pH 7, a u probavnom mjehuriu 5. Zahvaljujui kiseloj sredini enzimi bre djeluju.

BIOLOGIJA

30

13.5. MITOHONDRIJI
Mitohondriji su organeli eukariotskih stanica koje moemo vidjeti svjetlonim mikroskopom. Obavijeni su ovojnicom koju ine vanjska i unutarnja membrana (vanjska pripada citoplazmi, a unutarnja mitohondriju). Polutekui sadraj u unutranjosti je matriks (matinica). Unutarnja membrana je naborana, a nabori (grebeni ili christae) ulaze duboko u matriks ime se znatno poveava povrina membrane. U matinici se nalazi prstanesta molekula DNA, ribosomi i mnogi enzimi.

13.6. SAETAK
1. stanini organeli su dio eukariostake stanice koji ima posebnu zadau, a obavijen je jednom ili s dvije membane (ovojnice). 2. Jezgra je organel u kojem je pohranjena njasljedna tvar stanice. Obavijena je ovojnicom koja ima pore, a asastoji se od dviju membrana: vanjske i unutarnje. U jezgri su molekule DNA zajedno s proteinima organizirane u kromosome. Jasno se uoavaju tijekom diobe stanice, a u stanicama koje se ne dijele poprimaju oblik tankih niti koje ine kromatin. 3. Endoplazmatska mreica je sustav spljotenih membranskih vrea i kanala koji se pruaju kroz stanicu, a povezane su s jezgrinom ovojnicom. Razlikujemo zrnatu (hrapavu) (rER) i glatku endoplazmatsku mreicu (sER). Na povrini zrnate ER nalaze se ribosomi i tu se sintetiziraju proteini. Glatka ER ima ulogu u sintezi hormona i u preradi otrovnih kemijskih spojeva. 4. Golgijevo tijelo sastoji se od plosnatih membranom omeenih upljina (cisterni), od kojih se na rubovima odvajaju membranom omeeni mjehurii. Proteini koji iz ER dolaze u Golgijevo tijelo tu se ugruuju i kemijski dorauju. 5. Lizosomi su membranski mjehurii koji se odvajaju od Golgijevog tijela, a sadre enzime za staninu probavu. 6. Mitohondriji su vidljivi dvjetlonim mikroskopom kao vrlo sitna tapiasta tjeleca, a elektonskim se uoava njihova ultrastruktura, na kojoj se razlikuje vanjska i unutarnja memebrana, koje ine ovojnicu. U unutranjojsti je matrinica (matriks) s ribosomia i molekulom DNA; koja je kruna oiout one u prokariotskoj stanici.

BIOLOGIJA

31

14. ORGANELI I STRUKTURE BILJNIH STANICA

Kloroplasti, zajedno s proplastidima, kromoplastima, leukoplastima i etioplastima pripadaju iroj skupini biljnih organela koje nazivamo plastidima.

14.1. KLOROPLASTI
Kloroplasti su zelena okrugla ili ovalna tjeleca promjera 4 8 m. Obavijeni su ovojnicom koja ima dvije membrane: vanjsku koja pripada citoplazmi i unutarnju koja pripada kloroplastu. U kloroplastu je i trei membranski sustav zvan tilakoidi. Tilakoidne membrane imaju oblik spljotenih membranskih vreica. Na nekim mjestima ine naslage grana. Osnovna tvar u kojoj se nalaze tilakoidi naziva se stroma. U stromi se nalaze ribosomi i nekoliko prostenastih molekula DNA koje sadre gene za sintezu bjelanevina u kloroplastu. U tilakoidnim membranama se dogaa pretvorba svjetlosti i CO 2 i O2 i eer.

14.2. OSTALI TIPOVI PLASTIDA

PROPLASTIDI tijekom razvitka mlade biljke plastiti se ravijaju iz proplastida iskohini oblik plastida iz kojeg se mogu razviti svi ostali plastidi. Nalaze se u embrionskim stanicama kao plastidni zameci. Obavijeni su ovojnicom (dvije membrane) LEUKOPLASTI plastidi koji ne sadre bojila, a dolaze preteito u spreminim tkivima, kao to su sjemenke, gomolji i korijen. U njima se eer pretvara u krob i slui kao zaliha hrane. ETIOPLASTI razvijaju se iz proplastida u biljaka koje rastu u mraku. Sadre vrlo pravilnu strukturu u kojoj se nalaze molekule iz kojih e se djelovanjem svjetlosti razviti kloroplasti.

14.3. VAKUOLA
Mjehurii omeeni membranom. Mogu ispunjavati i do 95 % staninog volumena. Obavijena je membranom, a njezin glavni sadraj je vodena otopina razliitih tvari: eera, proteina, iona, bojila i dr. Vakuola daje biljci vrstou i omoguuje nevjerojatno brzo poveanje staninog volumena i produni rast biljke.

14.4. STANINA STIJENKA

Stijenka titi stanicu, daje joj oblik i vrstou te sprijeava nekontrolirano ulaenje vode osmozom. To je razlog zbog kojeg se biljna stanica, za razliku od ivotinjske, ne razsprsne u hipotoninoj otopini. U pravilu je stijenka graena od celuloznih vlakana uronjenih u matrinicu drugaijih polisaharida i proteina.

BIOLOGIJA

32

14.5. SAETAK
1. Plastidi su organeli biljnih stanica. Njihov tipini predstavnik je kloroplast. Ostali tipovi plastida su proplastidi, kromoplasti, leukoplasti i etioplasti. 2. Kloroplasti se na svjetlosnomikroskopskoj slici opaaju kao zelena okrugla ili ovalna tjeleca, a elektronskim otkrivamo njihovu strukturu. Ovojnicu plastida ine vanja i unutarnja membrana. Tilakoidne mambrane se pruaju kroz stromu kloroplasta. Te membrane sadre zeleno bojiloklorofil te niz enzima i pomonih molekula koje omoguuju pretvorbu Suneve energije u kemijsku energiju pohranjenu u molekulama eera. 3. Proplastidi se nalaze u embrionalnim stanicama (onima koje se dijele i jo nisu preuzele ulogu u nekom biljnom tkivu). Iz proplastida se razvijaju svi ostali tipovi plastida. Kromoplasti su plastiti koji daju boje cvjetovima i plodovima. Leukoplasti su bezbojni plastiti koji pohranjuju rezervne tvari, npr. krob. Etioplasti su tip plastida koji dolazi u stanicama onih dijelova biljke koji su u tami. 4. Vakuola zauzima velik dio volumena razvijene biljne stanice. Sadri vodenu otopinu razliitih tvari. S poveanjem vakuole poveava se volumen biljne stanice, a takoer raste i pritisak na staninu stijenku to biljci daje vrstou. 5. Osim membrane, biljne stanice imaju i staninu stijenku. Ona titi stanicu, te joj daje oblik i vrstou. Glavni sastojak stijenke je polisaharid celuloza.

BIOLOGIJA

33

15. STANINI METABOLIZAM IZMJENA TVARI I ENERGIJE

Stanini metabolizam je izmjena tvari i energije. Kemijske reakcije u kojima se energija oslobaa energetski su povoljne i mogu biti izvor energije za reakcije kojima je energija potreba, tj. energetski nepovoljne. Energija je pohranjena u ATP (adenozintrifosfatu) koji se sastoji od adenozina (adenina i riboze) i fosfata. FOTOSINTEZA proces kojim zelene biljke i alge proizvode organske molekule iz anorganskih. Energija potjee od Sunca. Pretvorba se dogaa u kloroplastima. Tijekom fotosinteze oslobaa se kisik i eer. Potpunom oksidacijom eera dobiva se 38 ATP po molekuli glukoze. GLIKOLIZA postupak razlaganja glukoze u dvije manje molekule pirogroane kiseline. Glikoliza je anaeroban proces jer se zbiva bez prisustva kisika. VRENJE anaeroban put dobivanja energije. Tijekom vrenja razgrauje se kisik, ali proizvodi koji nastaju nisu anorganske nego organske molekule. Glikoliza i vrenje omoguuju stanici da doe do energije i onda kada nema kisika ili ga nema dovoljno. STANINO DISANJE metaboliki put tijekom kojeg se molekula hrane (gluk oza) oksidira i razlae sve do anorganskih spojeva ugljikovog dioksida i vode,a pri tome se oslobaa energija. Aerobnim disanjem pirogroana kiselina razlae se sve do CO 2 i H2 O uz oslobaanje 36 molekula ATP-a. Aerobno disanje zbiva se u mitohondrijima, a sastoji se od dva dijela. Prvi dio je (Krebsov ciklus) koji se dogaa u matriksu gdje se nastavlja i zavrava razgradnja glukoze koja je bila zapoela glikolizom. Nakon toga slijedi lanac reakcija ili dini lanac u kojem se elektroni prenose s vie energetske razine na niu.

15.1. SAETAK
1. U prirodi se spontano dogaaju samo oni procesi tijekom kojih se smanjuje koliina slobodne ili korisne energije. ivot je rezultat niza meusobno povezanih i usklaenih kemijskih reakcija koje se zbivaju u stanici. Sve te reakcije nazivamo staninim metabolizmom. 2. Energija koja se oslobaa u nekim kemijskim reakcijama pohranjuje se u molekuli adenozin- trifosfata (ATP), a ta zaliha kemijske energije pokree druge kemijske reakcije i procese o kojima ovisi ivot stanice. 3. Fotosinteza, stanino disanje, glikoliza i vrenje metaboliki su putovi koji su izvor energije za ivotne procese.

BIOLOGIJA

34

16. DIOBA STANICE MITOZA

ovjek zapoinje svoj ivot kao oploena jajna stanica (zigota). Prije stanine diobe nasljedna se tvar udvostrui, a tijekom diobe se pravilno rasporedi na stanice - keri tako da obje dobiju sve kromosome koje je sadravala i stanica-majka. Kromatin i kromosom je praktiki jedno te isto. Kromosom je tapiasta struktura koja nastaje tijekom stanine diobe iz kromatina . Ako se stanica je dijeli u jezgri je kromatin, a ako se dijeli zove se kromosom. Broj kromosoma je stana i karakteristian za svaki vrstu ivih bia. Kromosomi su prijenosni oblici kromatina. Prije stanine diobe koliina DNA (kromosoma) se udvostrui te nastaju dvije kopije. Te molekule izgrauju kromatide kromosoma. Obje kromatide kromosoma nose jednake gene stoga ih nazivamo sestrinskim kromatidama. Nasljedna uputa je zapisana u genima. Kemijska tvar koja izgrauje gene je DNA. Gen je dio molekule DNA koji sadri uputu za sintezu proteina.

16.1. MITOZA
Mitoza je dioba stanine jezgre tijekom koje se udvostruena nasljedna tvar pravilno razdijeli na stanice- keri. Nakon diobe jezgre slijedi dioba citoplazme, odnosno stanice. 1. PROFAZA kromosomi se pojavljuju kao tanke niti kromatina koje p ostaju sve deblje i krae. Svaki kromosom se sastoji od dvije sestrinske kromatide. Sa suprotnih polova stanice zrakasto se ire bjelanevinaste niti koje oblikuju diobeno vreteno. One slue privrivanju i odvajanju sestrinskih kromatida. Tijekom profaze razgrauje se jezgrina ovojnica. 2. METAFAZA kromosomi doseu najvei stupanj saimanja i sestrinske kromatide (svaka sadri jednu molekulu DNA) se jasno uoavaju. Na mjestu privrsnice ili centromere kromatide su spojene. Kromosomi se nalaze u ekvatorijalnoj ravnini diobenog vretena. 3. ANAFAZA sestrinske kromatide se razdvajaju. Niti diobenog vretena povlae kromatide prema suprotnim polovima diobenog vretena. Kad se razdvoje, svaka kromatida postaje nov samostalni kromosom. 4. TELOFAZA oko svake skupine kromosoma oblikuje se jezgrina ovojnica. Kromosomi se izduuju i postaju sve tanji te poprimaju oblik kromatina. Jezgrice se ponovno pojavljuju. Mitoza je samo kratak odsjeak u ivotu stanice. Razdoblje izmeu dviju jezgrinih dioba jest interfaza. Dijeli se na tri faze: 1. G1 FAZA tijekom koje se u stanici sintetiziraju bjelanevine. Volumen stanice se povea, ona raste 2. S FAZA tijekom koje se udvostruuje DNA 3. G2 FAZA u kojoj se stanica priprema za diobu.

BIOLOGIJA

35

16.2. SAETAK
1. Stanica moe nastati samo diobom iz stanice, a ne sastavljanjem njezinih sastavnih dijelova. Prije diobe nasljedna tvar stanice se udvostruuje. 2. DNA zajedno s bjelanevinama izgrauje kromatin, a tijekom mitoze iz kromatina se oblikuje kromosom. Oni prenose gene na nove narataje stanica. 3. Mitoza je dioba stanine jezgre tijekom koje se udvostruena nasljedna tvar pravilno rasporeuje u jezgre stanice- keri. Mitozu dijelimo na faze: profaza, metafaza, anafaza i telofaza. 4. Izmeu dviju uzastopnih mitoza stanice se u interfazi i upravo tada se udvostruuje nasljedna tvar stanice. Stanice koje se vie uope ne dijele su u takozvanoj G0 fazi.

BIOLOGIJA

36

17. MEJOZA ILI ZORIDBENA DIOBA

Oploena jajna stanica u sebi ujedinjuje dvije kromosomske garniture: oinsku i majinsku. Stanica koja ima dvostruku kromosomsku garnituru jesi diploidna (2n). spolne stanice stoga moraju sadravati haploidnu garnituru kromosoma (n). Do smanjenja (redukcije) broja kromosoma dolazi tijekom mejoze. Mejoza je jo bitna zbog dobivanja novih kombinacija gena. U diploidnoj stanici svaki oinski kromosom ima svoj par, homologni kromosom iz majinske skupine kromosoma. Homologni kromosomi jednake su veliine i izgledom, a na njima se nalaze geni koji odreuju iste osobine, no ti geni ne moraju biti identini. Varijante istog gena zovemo aleli. U sjemenicima se razvijaju muke spolne stanice spermiji, a u jajnicima enske spolne stanice, jajna stanica. Gamete (spolne stanice) su haploidne, a ivotinjski organizam je diploidan. U biljaka postoji izmjena haploidne i diploidne generacije. Zigota i biljka koja se iz nje razvije su diploidna generacija, i naziva se sporofit. U praniku se mejozom stvaraju mikrospore (peludna zrnca), a u tuku makrospore. Spore su haploidne i iz njih se mitozom razvija gametofit koji da je gamete. Mejoza se sastoji od dviju uzastopnih dioba: prve i druge mejotike diobe. Obje diobe se dijele na 4 faze, pa imamo ukupno 8 faza. U mejozi I. homologni kromosomi se sparuju itavom duinom i nastaju bivalenti. Dok su spareni i blizu jedan drugome, njihove kromatide se na nekim mjestima prekinu. Nakon prekida kromatida jednog homologa prespoji se na kromatidu njegovog para. Tako homolozi meusobno izmijene dijelove svojih kromatida. Taj postupak se naziva crossing-over. Mjesto prekrienja naziva se hijazma. Homolozi se razdvajaju i od svakog homolognog para ostaje samo po jedan kromosom i time se broj kromosoma smanjio na pola u novonastaloj stanici. Druga faza je ista kao mitoza.

17.1. SAETAK
1. Oploena jajna stanica sadri oinsku i majinsku garnituru kromosoma, ona je diploidna. U diploidnoj stanici svaki kromosom ima svoj par koji mu je jednak veliinom i izgledom i koji nosi gene za iste osobine. Takvi parovi se nazivaju homolozima ili homolognim kromosomima. 2. Mejozom nastaju u ivotinja haploidne gamete: spermij i jajna stanica. U biljaka cvjetaa mejozom nastaju haploidne spore (mikrospora i makrospora). Iz njih se razvija haploidan gametofit, u kojem se razvija jajna stanica i spermalne stanice. 3. Gamete i haploidne spore nastaju mejozom. To je dioba u kojoj se broj kromosoma smanjuje na polovicu. U mejozi se sparuju homologni kromosomi i pri tome meusobno izmjenjuju dijelove svojih kromatida, tj. izmjenjuju svoje gene (crossingover). Za razliku od proizvoda mitoze, proizvodi mejoze genetiki su razliiti. Stapanjem gameta nastaju potomci koji se razlikuju i od roditelja i meusobno.

BIOLOGIJA

37

FAZA

profaza metafaza anafaza telofaza

profaza metafaza anafaza telofaza

DOGAAJ MEJOZA I. udvostrueni kromosomi se sparuju, kromatide homologa izmjenjuju svoje dijelove (crossing- over), kromosomi se skrauju, jezgrina ovojnica razgrauje parovi homolognih kromosoma (bivalent) smjetaju se u ekvatorijalnu ravnicu diobenog vretena po jedan kromosom od svakog homolognog para putuje na suprotni pol diobenog vretena (broj kromosoma se reducira) oblikuju se dvije jezgre s polovinim brojem kromosoma (kromosomi imaju po dvije kromatide) tijekom mejoze I. iz diploidne stanice nastale su dvije genetiki razliite haploidne stanice MEJOZA II. kromosomi se skrauju, u svakoj stanici nastaje diobeno vreteno kromosomi (svaki ima dvije kromatide) postavljaju se u sredinju ravninu diobenog vretena kromatide se razdvajaju i putuju na suprotne polove diobenog vretena kromosomi se razmotavaju i oblikuju jezgrine ovojnice mejozom II. razdvojile su se kromatide u kojima su izmijeani majini i oevi dijelovi, nastaju etiri genetiki razliite stanice

BIOLOGIJA

38

18. RAZVITAK BILJNOG ORGANIZMA

U ekolokom sustavu biljke su proizvoai. ivot biljaka osobit je po izmjeni haploidne i diploidne generacije. Haploidna generacija proizvodi gamete pa ima naziv gametofit. Stapanjem muke i enske gamete nastaje zigota. Oba se razvija u sporofit koji je diploidan i mejozom stvara haploidne spore. Spore se razvijaju u generaciju koja proizvodi gamete. Tipian dvospolan cvijet kritosjemenjaa sastoji se od etiriju osnovnih dijelova: 1. Lapova koji su zeleni 2. Latica koje su ivih boja (lapovi i latice zajedno ine ocvjee cvijeta) 3. Pranika (razvoj mikrospore, peludna zrnca) 4. Tuka (razvoj megaspore, embrionske vreice)

18.1. IVOTNI CIKLUS CVJETAE

Haploidna generacija (gametofit) je skrivena u cvijetu, a hranu i energiju prima od bilje, tj. sporofita. Pranik je muki dio cvijeta. U njemu se razvijaju mikrospore. Sastoji se od pranike niti (filamenta) i pranice (antene). Pranica ima dvije polutke, od kojih svaka ima dvije peludnice. U peludnicama je mnotvo diploidnih stanica. Iz svake diploidne stanice mejozom nastaje etiri haploidne mikrospore. Iz mikrospora se mitozom razvija muki gametofit (haploidna generacija). Nakon prve mitoze nastaju dvije jezgre, tj. stanice: vegetativna i generativna. Tek je tada peludno zrno spremno za opraivanje. Tuak je enski dio cvijeta, a sastoji se od plodnice, vrata u njuke, u plodnicu su sjemeni zameci. U sjemenom zametku je diploidna stanica koja se dijeli mejozom, pa nastaju etiri haploidne stanice. Tri propadaju, a jedna preivjela je megaspora, koja se mitozom ra zvija u enski gametofit (haploidna generacija). Megaspora isprva sadri jednu haploidnu jezgru, koja prolazi kroz tri mitoze, pa nastaje osam jezgara. Po tri jezgre se nau na suprotnim krajevima stanice, a dvije u sreditu. Jedna od triju jezgara je jezgra jajne stanice. Dvije sredinje jezgre spajaju se u diploidnu sekundarnu jezgru. Preostale jezgre ne sudjeluju u oplodnji. Megaspore (embrionalna vrea) sa svojim osam jezgri je enski gametofit. Kad jajna stanica u plodnici tuka sazrije, otvara se cvjetni pup, a ljepljiva njuka tuka spremna je za prihvaanje peludnih zrnaca, tj. opraivanje. Peludno zrnce ima vegetativnu i generativnu stanicu. Vegetativna se razvije u cjevastu peludnu mjeinicu koja prodire kroz vrat tuka u plodnicu. Tijekom klijanja peludnog zrnca generativna stanica se podijeli u dvije spermalne stanice koje se nalaze u peludnoj mjeinici. Jedna spermalna stanica oplodi jajnu stanicu pa nastaje diploidna zigota iz koje se razvije klica (embrio). Druga spermalna stanica stopi se s sekundarnom jezgrom megaspore. Pa nastaje triploidna stanica (u svakoj jezgri ujedinjuje kromosome iz triju haploidnih jezgara). Iz te stanice se razvija hranidbeno stanije endosperm.

BIOLOGIJA

39

18.2. RAZVITAK BILJNOG EMBRIJA ILI KLICE

Oplodnja u cvjetnjaa potie etiri istodobna procesa: 1. Razvitak endosperma koji hrani klicu 2. Razvitak klice okruena endospermom zigota se podijeli u dvije stanice. Jedna se razvije u klicu, a druga diobom stvara stanije koje uvruje klicu i prenosi hranu do nje (suspenzor). 3. Razvitak sjemenke razvijena sjemenka sastoji se od klice, hranidbenog stanija (endosperma) i sjemene lupine. Zaliha hrane moe biti krob, eer, aminokis eline, proteini ili ulja. 4. Oblikovanje ploda oko sjemenke iz sjemenog zametka razvija se sjemenka, a plodnice tuka plod.

18.3. SAETAK
1. U ivotu biljaka izmjenjuju se haploidna i diploidna generacija. Haploidna generacija proizvodi gamete, pa se zove gametofit. Stapanjem muke i enske gamete nastaje diploidna zigota, iz koje se razvija sporofit. On je diploidan, a mejozom proizvodi haploidne spore. 2. Osnovni dijelovi cvijeta su: lapovi, latice, pranici i tuak. Pranik je muki dio cvijeta u kojem se razvijaju mikrospore (peludna zrnca). Tuak je enski dio cvijeta, a u njegovoj plodnici nalaze se sjemeni zametci u kojima se razvija megaspora (embrionska vrea). 3. Iz mikrospora se mitozom razvija muki sporofit. Nakon prve mitoze nastaju dvije jezgre, tj. stanice, vegetativna i generativna. Kad peludno zrnce padne na njuku tuka razvija se mikrogametofit i to tako to se vegetativna stanica razvija u peludnu mjeinicu, a generativna se dijeli u dvije spermalne stanice. 4. Megagametofit se razvija iz megaspore time to se njezina haploidna jezgra podijeli tri puta uzastopce. Tako nastaje osam jezgara, odnosno stanica od kojih je samo jedna jajna. 5. Klica ili embrio nastaje stapanjem jedne od dviju spermalnih stanica s jajnom stanicom. Druga spermalna stanica stapa se sa sekundarnom jezgrom i tako nastaje stanije endosperm.

BIOLOGIJA

40

19. BILJNA TKIVA

Skupina istovrsnih stanica koje u organizmu zajedniki obavljaju istu ulogu naziva se tkivo ili stanije. Biljni organizam grade dvije skupine tkiva: tvorna tkiva i trajna tkiva.

19.1. TVORNA TKIVA

Tvorna tkiva sastoje se od embrionalnih stanica koje imaju sposobnost diobe. Te se stanice odlikuju tankom stjenkom, velikom jezgrom, imaju mnogo citoplazme, a nemaju vakuola. Njihovim diobama nastaju trajne stanice koje se vie ne dijele. Tvorna tkiva zapoinju djelovati jo u klici gdje uzrokuju rast klicina p upoljka i klicina korijena. S razvitkom biljke i s njezinim rastom dospijevaju na vrh stabljike tvorei vegetacijski vrak stabljike, odnosno na vrh korijena tvorei vegetacijski vrak korijena. Vegetacijsku vrkovi slue rastu stabljike u visinu i korijena u dubinu. Bona tvorna tkiva koja se razvijaju naknadno omoguuju rast stabljike i korijena u debljinu. Unutar ila nastaje glavno bono tvorno tkivo, koje se nazivan ilni kambij. Budui da su na presjeku stabljike ile poredane u krug, njihovi kambiji zajedno tvore kambijski prsten. Diobama stanica u kambijskom prstenu nastaje prema sreditu stabljike ksilem ili drvo, dio ile koji slui za provoenje vode s mineralnim tvarima, a diobama prema povrini stabljike nastaje floem ili liko, dio ile koji slui za provoenje asimilata. Godovi naizmjence rasporeeni svjetliji i tamniji krugovi. Svjetliji dio je proljetni prirast, a tamniji nastaje u jesen.

19.2. TRAJNA TKIVA

Izgrauju ih stanice koje vie nemaju sposobnost diobe. U trajna tkiva ubrajamo: osnovno tkivo (parenhim), pokrovno (kono), provodno (ilno), potporno (mehaniki) i ljezdano tkivo. OSNOVNO TKIVO izgraeno je od ivih parenhimskih stanica izmeu kojih su redovito vei ili manji meustanini prostori (intercelulari). U listovima se nalaze izduene parenhimske stanice bogate kloroplastima. Te stanice tvore asimilacijski parenhim, u kojem se odvija fotosinteza. Osnovno tk ivo ima i potpornu ulogu te slui za prozraivanje (spuvasti parenhim) i spremanje hrane POKROVNO TKIVO prekriva povrinu svih biljnih organa: stabljike, listova i korijena. titi biljku od gubitka vode, prekomjernog zagrijavanja, niskih temperatura i mehanikih oteenja. Pokrovno tkivo na povrini mladih listova zove se epiderma, a na povrini mladog korijena rizoderma. Pokrovno tkivo na povrini viegodinje stabljike i viegodinjeg korijena zove se kora. Vanjska stjenka epidermskih stanica prekrivena je kutikulom, slojem masne tvari kutina i voskom. Izmjena plinova i izluivanje vodene pare odvija se kroz otvore pui ili stome. To su otvori koji vode do meustaninog prostora u parenhimu, a smjeteni su izmeu dviju naroito graenih stanica, tzv. zapornica. Zapornice su jedine stanice u epidermi koje sadre kloroplaste. U sastavu epiderme nalaze se i dlake izduene stanice cjevasta oblika. PROVODNO TKIVO ine biljne ile iji su dijelovi ksilem i floem. Glavni elementi ksilema su traheje i traheide. Traheje su mrtve cijevi nastale otapanjem poprenih stjenki u uzdunim nizovima stanica. Njihov je protoplast uginuo jer su zdruene stjenke odrvenjele i zadebljane ugradnjom lignina. Traheide su produene stanice koje BIOLOGIJA 41

se svojim uiljenim krajevima utiskuju jedne izmeu drugih. I njihova stjenka je odrvenjela pa su i one mrtve stanice koje su poprimile funkciju cijevi. Traheje i traheide provode vodu i mineralne tvari od korijena do svih dijelova biljke. Glavninu floemskog dijela ila ine sitaste cijevi. One su nastale od uzdunih nizova stanica, ali su za razliku od traheja ive. Asimilati, organske tvari nastale fo tosintezom u stanicama listova, kolaju sitastim cijevima do svih dijelova biljke gdje se iskoritavaju kao izvor energije ili se pohranjuju kao spremine tvari. POTPORNO TKIVO osigurava vrstou biljnog tijela, obuhvaa dva tipa: kolenhim i sklerenhim. Kolenhim je potporno tkivo izgraeno od ivih stanica ija je celulozna stjenka jako mala, ali nejednoliko zadebljala te moe obavljati mehaniku funkciju u peteljkama i mladim listovima, dakle u biljnim dijelovima koji jo rastu. Sklerenhim je potporno tkivo izgraeno od mrtvih stanica ije su stjenke zadebljane i odrvenjele. Sklerenhimske stanice jednakih dimenzija u svim smjerovima nazivamo sklereide. Sklerenhimska vlakanca su vrlo produene stanice koje nalazimo u sastavu ilnih ovoja. LJEZDANO TKIVO stvaraju i izluuju sekrete i ekskrete (tvari koje nastaju kao krajnji proizvod mijene tvari, tj. otpadne tvari). Hidatode su lijezde kojima biljka izluuje vodu u obliku kapljica, i to najee kroz tzv. pui vodenice koje nalazimo na rubu listova. Nektarij su lijezde koje se nalaze u cvjetovima. Izluuju nektar, sladak sok koji mami kukce, pa imaju vanu ulogu u opraivanju. Biljni ekskreti su eterina ulja, smole i kauuk. Eterina ulja izluuju ljezdane dlake (rumarin, metvica) i unutranje uljne lijezde (kora plodova limuna i narane). Smolne cijevi tzv. smolenice imaju etinjae, npr. bor, smreka i jela. Probavne lijezde izluuju probavne sokove e enzimima ra razgradnju bjelanevina

19.3. SAETAK
Biljna tkiva u osnovi dijelimo na tvorna i trajna. Tvorna tkiva sastoje se od embrionskih stanica. Njihovom diobom u vegetacijskom vrku stabljike i korijena biljka raste u duinu. Diobom stanica kambija biljka raste u debljinu. Trajna tkiva izgraena su od stanica koje se vie ne dijele. Preteiti dio biljnog organizma ini osnovno tkivo (parenhim) koje moe imati razliite funkcije. Ostala trajna tkiva su pokrovno, provodno, potporno i ljezdano.

BIOLOGIJA

42

20. RAZVITAK IVOTINJSKOG ORGANIZMA

Razvitak spermija naziva se spermatogeneza, a razvitak jajne stanice oogeneza. U ivotinja spermiji nastaju u mukim spolnim lijezdama, sjemenicima (testisima). U njima su savijene mnoge uplje cjevice (sjemeni kanalii) u ijoj unutranjosti mejozom nastaju spermiji. Iz diploidnih stanica (spermatocita) na kraju mejoze nastaju po etiri haploidne stanice. One zatim sazrijevaju u spermije. Sadraj jezgre spermija postaje gust, neaktivan i prikladan za prijenos do jajne stanice. Golgijev aparat spermija proizvodi mjehuri (akrosom) ispunjen enzimima. Spermij ima bi pomou kojeg se moe pokretati. Za pokretanje bia koristi ATP koji nastaje u mitohondrijima u biu. Jajne stanice razvijaju se u jajnicima (ovarijima). Jajna stanica omeena je plazmatskom membranom izvan koje se jo nalaze zatitni omotai, pa stanica zajedno s omotaem ini jaje. Tako nastale oocite zapoinju se dijeliti mejozom, ali se dioba zaustavi u ranim stadijima (mejoza I.). U ene taj zastoj mejoze traje do puberteta. Nakon toga svakog mjeseca sazrijeva po jedna jajna stanica. Za razliku od spermatogeneze, gdje se sva etiri proizvoda mejoze razvijaju u zrele spermije, u oogenezi se razvija samo jedna jajna stanica, a preostale tri polocite propadaju. Jajna stanica prenosi novom organizmu polovicu nasljedne upute, a uz to osigurava: 1. Hranjive tvari za poetni razvoj embrija 2. Upravljake molekule koje mogu ukljuiti ili iskljuiti gene iz njihove djelatnosti 3. Zatitne omotae 4. Zapreku prodora veeg broja spermija u jajnu stanicu

20.1. OPLODNJA
Oplodnja je spajanje kromosoma majinske i oeve gamete, odnosno spajanje spermija i jajne stanice. Oplodnja moe biti vanjska i unutarnja. Jajna stanica je nepokretna, pa spermij mora doplivati do nje. Od milijuna isputenih spermija samo neki naiu na ja jnu stanicu. Spermij koji doe do jajne stanice prodire kroz zatitne ovojnice jajne stanice i njezinu membranu. To prodiranje omoguuju enzimi koji se oslobaaju iz akrosoma spermija. Poto je u jajnu stanicu uao prvi spermij, ona primijeni polaritet i onemogui daljnji ulaz ostalih spermija.

20.2. RAZVOJ JEDINKE

Zigota, oploena jajna stanica, dijeli se mitozama. Te brze diobe nazivaju se brazdanje. Iz jedne velike stanice nastaje mnotvo sitnih, koje ine kuglastu nakupinu koja se zove morula. Kada se u nakupini stanice oblikuje upljina nastaje blastula. Tijekom brazdanja zametak ne raste. Preraspodjelom stanica blastule i njihovim uvlaenjem u unutranjost, ine nastaje udubina (blastopor) razvija se troslojna gastrula. Oblikovanje tkiva i organa naziva se organogeneza. Gastrula ima tri zametna listia: ektoderm, mezoderm i endoderm. Iz zametnih listia razvit e se tkiva i organi novog bia.

BIOLOGIJA

43

ZAMETNI LISTI ektoderm mezoderm endoderm

ORGAN ODRASLE JEDINKE epiderma (koa, kosa, lijezde), ivani sustav i osjetila kostur, miii, krvoilni sustav za izluivanje, spolne lijezde, epitel probavnih organa i dinih putova crijeva i epitelni dio unutarnjih organa (jetra, guteraa, plua)

20.3. SAETAK
1. ivotinjski organizam poinje svoj ivot u trenutku oplodnje. Iz jedne jajne stanice, zigote, razvija se sloeno bie poput ivotinje ili ovjeka. 2. Spolne rasplodne stanice u haploidne jer njihovu nastanku prethodi redukcijska dioba stanica ili mejoza. Proizvodi mejoze genetiki su razliiti. 3. Spermiji nastaju u mukim spolnim lijezdama, tj. sjemenicima (testisima), a jajne stanice u jajnicima (ovarijima). Oplodnjom se ujedinjuju jezgre majinske i oinske gamete i potie razvitak nove jedinke. 4. Iz zigote, mitotskim diobama nastaje kuglasta nakupina stanica koja nadalje prolazi kroz razvojni stadij blastule i gastrule. Iz zaletnih listia gastrule (ektoderm, mezoderm, endoderm) razvijaju se tkiva i organi. Tijekom razvitka embrija pojedine stanice postaju meusobno razliite, one preuzimaju razliite funkcije. Sline stanice tvore tkiva. 5. Starenje i smrt su procesi kojima su podloni svi mnogostanini organizmi.

BIOLOGIJA

44

21. IVOTINJSKA TKIVA

Grana biologije koja se bavi tkivima je histologija, a patologija istrauje promjene na tkivima uzrokovane starenjem i bolestima. U ivotinjama razlikujemo etiri osnovna tipa tkiva: pokrovno (epitelno), vezivno (konektivno), miino (muskularno) i ivano (nervno) tkivo).

21.1. POKROVNO (EPITELNO) TKIVO

Pokriva povrinu tijela te omeuje tjelesne upljine. Osnovna osobina je tijesna meusobna povezanost stanica. Epitelne stanice u gornjim dinim putovima imaju vrlo fine trepetljike koje tite plua od mikroorganizama. Unutranjost crijeva obavija epitel ije stanice imaju vrlo sitna prstolika izboenja kojima se poveava povrine stanine membrane, a preko nje te stanice apsorbiraju molekule probavljene hrane.

21.2. VEZIVNO TKIVO

Osnovna uloga je povezivanje i podupiranje drugih tkiva. Stanice su razdvojene izvanstaninom tvari koju same izluuju. Ta tvar moe biti savitljiva (hrskavica), kruta (kost) ili tekua (krvna plazma, limfa). RAHLO VEZIVNO TKIVO povezuje epitel s tkivima koja on prekriva. Stanice tog tkiva, fibroblasti, uronjene su u izvanstaninu tvar u kojoj prevladavaju kolagena te elastina i mreasta vlakna. Kolagen je protein koji se sintetizira u fibroblastima. Masno tkivo je takoer oblik rahlog vezivnog tkiva. Svaka masna stanica sadri masnu kapljicu koja moe ispuniti cijelu stanicu. Osim to pohranjuje zalihe mast to tkivo ini toplinsku izolaciju te tako titi unutarnje organe. VLAKNATO VEZIVNO TKIVO kolagen ini vlakna, povezana u snopove, to daje savitljivost i vrstou tkiva tetiva (povezuje miie i kosti) i ligamenata (povezuje kosti). Hrskavica je vrsto, ali savitljivo vezivno tkivo u kojem su kolagena vlakna uklopljena u osnovnu tvar izgraenu od proteina za koje su vezani eeri. Kosti izgrauju kostur, a graene su od vezivnog tkiva ija je izvanstanina tvar mineralizirana. Stanice tog tkiva izluuju kolagen i kalcijev fosfat, koji se skrutne tvorei hidroksiapatit. Krv je vezivno tkivo ije su stanice u tekuoj plazmi, prema tome izvanstanina tvar je tekua.

21.3. MIINO TKIVO

Stanice miinog tkiva su dugake i mogu se istezati. U tim vlaknima nalaze se brojna mikroskopska vlakna proteinske naravi (miozin i aktin najznaajniji su proteini u tim stanicama). 1. POPRENO - PRUGASTI MIII odgovorni su za voljne pokrete ovjeka. 2. SRANI MII izgrauje stezljivu sranu stjenku. Njegovo stezanje nije pod kontrolom nae volje. 3. GLATKI MIII nemaju prugastu strukturu,a njihovo stezanje ne moe se kontrolirati voljom. U sisavaca se nalaze u stjenkama krvnih ila i crijeva te u nekim unutarnjim organima.

BIOLOGIJA

45

21.4. IVANO TKIVO

ivano tkivo sadri ivane stanice ili neurone, izgrauje mozak i lenu modinu te periferne ivce i genitalije. Na ivanoj stanici razlikujemo tri dijela: dendrite (kraa razgranata vlakna koja provode ivane impulse u stanicu), tijelo stanice (sadri veinu citoplazme i staninu jezgru) i akson (due ivano vlakno koje odvodi ivane impulse). Zadaa ivanih stanica je primanje podraaja iz okolia i provoenje signala do lene modine. Osim ivanih stanica postoje i glia- stanice koje ne provode signale ve su potpora i zatita ivanim stanicama.

21.5. SAETAK
1. Stanice sline strukture i funkcije zdruene su meusobno u tkivima. U ivotinjskom organizmu razlikujemo etiri osnovne vrste tkiva: pokrovno, vezivno, miino i ivano. 2. Pokrovno tkivo prekriva tjelesne povrine i unutarnje upljine. Stanice tog tkiva meusobno su vrsto povezane. Neke epitelne stanice specijalizirane su kao stanice za izluivanje (ljezdane stanice). 3. Osnovna uloga vezivnog tkiva je povezivanje i podupiranje drugih tkiva. Razlikujemo rahlo i vlaknasto (hrskavica, kosti) vezivno tkivo. Kr je vezivno tkivo stanice kojega su uronjene u tekuu izvanstaninu tvar. 4. Miino tkivo izgrauje stanice koje sadre snopove proteinskih molekula (aktin, miozin). Razlikujemo tri tipa miinih tkiva: popreno- prugasto, glatko i srano. 5. ivano tkivo sastoji se od ivanih stanica (neurona) i glia - stanica. ivana stanica ima tri dijela: dendrite (dovode impulse u stanicu), tijelo (sadri veinu citoplazme), akson (vlakno koje odvodi impulse).

BIOLOGIJA

46

BIOLOGIJA 2

BIOLOGIJA

47

1. BIOLOKA RAZNOLIKOST
Raznolikost se moe promatrati na razini gena, vrsta i ekosustava. Pod vrstom najee podrazumijevamo sline i meusobno srodne jedinke s istim brojem kromosoma, koje meusobnim razmnoavanjem daju plodne potomke. Postoje nie sistematske jedinice od vrste, a to su podvrste, varijeteti i forme. Ukoliko je odlike neke vrste stvorio ovjek, odabirui samo one karakteristike koje njemu pogoduju, takve emo organizme poblie odrediti sluei se sljedeim sistematskim jedinicama: kultivari, sorte, klonovi i linije.

1.1. SAETAK
Bioloka raznolikost je blago Zemlje i valja je uvati, a moemo je promatrati na razini gena, vrste i ekosustava. Do sada je opisano 1,5 milijun vrsta. Sistematika je bioloka disciplina koja prouava raznolikost klasificirajui ivi svijet po sistematskim jedinicama. Dvoimeno nazivlje je nain imenovanja koje je u 18.st. uveo Carl Linne. Prva rije imenuje rod, a druga opisuje vrstu. Osim internacionalne nomenklature, Linne stvara i sistematiku biljaka koja se kasnije iri na cijeli ivi svijet. Osnovna sistemska jedinica je vrsta, dok su vie sistemske jedinice rod, porodica, red, razred, carst vo i nadcarstvo.

BIOLOGIJA

48

2. PREGLED I EVOLUCIJA IVIH ORGANIZAMA

ivi svijet dijeli se na dva nadcarstva: prokariote i eukariote. U ta dva nadcarstva nalazi se pet carstava: monera, gljive, protisti, biljke i ivotinje. PROKARIOTI 1. Monera:

Arhebakterije Eubakterije Modrozelene alge Praivotinje Zeleni i svijetlei biai Alge kremenjaice Zelene alge i paroine Smee alge Crvene alge Sluznjae Algaice Mjeinarke Staparke Mahovine Papratnjae Sjemenjae

EUKARIOTI 2. Protisti:

3. Gljive:

4. Biljke:

5. ivotinje Vrste nisu stalne i nepromjenjive, one se jedna iz druge razvijaju i mijenjaju. Mehanizmi kojima se to ostvaruje su: 1. Mutacija promjena gena 2. Spolni nain razmnoavanja nove kombinacije gena 3. Prirodni odabir izumiranje i razvoj vrsta 4. Izolacija 5. Vrijeme Paleontologija znanost o izumrlim organizmima Endosimbiotska teorija (simbiogeneza) neke aerobne baterije i neke fotosintetske bakterije (cijano- bakterije) su ule u simbiozu s prokariotskom stanicom. Iz njih su se razvile biljne, odnosno ivotinjske stanice.

2.1. SAETAK
Monere su prokariotski organizmi, dok u eukariote ubrajamo protiste, gljive, biljke i ivotinje. Virusi su estice ive tvari koje nisu organizmi. Vrste nisu stalne i nepromjenjive. Priroda odabire k oja e vrsta opstati u okoliu, a koja ne. Linneov sistem je umjetan, a Darwinom prirodan jer ne svrstava bia samo po obliku, ve i po srodnosti. Paleontologija je znanost o izumrlim ivotinjama. BIOLOGIJA 49

3. VIRUSI
Virus otrov ivotinjskom podrijetla (Louis Pasteur) cjepivo protiv bjesnoe

3.1. OSOBINE VIRUSA

1. 2. 3. 4. 5. 6. Nemaju staninu grau ni metabolizam Posjeduju samo jedan tip nukleinske kiseline Ne mogu se uzgajati na umjetnim hranjivim podlogama Obavezni su paraziti, mogu se umnoavati samo u ivoj stanici Umnoavaju se koristei stanini metabolizam domadara U velikom broju virusa nastalih brzim umnoavanjem dolazi do veeg broja mutacija, te nastaju novi podtipovi virusa.

Veliina virusa iznosi 10 300 nm. Virusna je nukleinska kiselina obavijena zatitnom ovojnicom bjelanevinastog sastava kapsidom, koja je graena od podjedinica kapsomera. Potpuno izgraena zarazna virusna estica zove se virion. Elementarne virusne estice u stanici domadara sakupljaju se u vee tvorbe razliitog oblika, a koje se nazivaju virusne uklopine (virusni kristal). Vidljive su samo elektronskim mikroskopom, a mo gu biti smjetene u jezgri ili citoplazmi napadnute stanice.

3.2. PODJELA VIRUSA

1. Bakterijski virusi bakteriofagi graeni su od jedne nukleinske kiseline koju obavija bjelanevinasta ovojnica. Tijelo faga najee ima glavu i rep. 2. Biljni virusi VMD, mozaina bolest duhana 3. Animalni virusi gripa, herpes, djeja paraliza, bjesnoa, upala modanih ovojnica, AIDS, ebola

3.3. CIJEPLJENJE ILI VAKCINACIJA

Zaraena stanica se bori protiv virusa izluivanjem tvari koju nazivamo interferon. Cijepljene se zasniva na unoenju promijenjenog uzronika bolesti u organizam u malim koliinama ime se potie tvorba protutijela. Di difterija, Te tetanus, Per hipavac, Polio djeja paraliza, Mo ospice, Pa zaunjaci, Ru rubeola, BCG tuberkuloza, Ana anatoksin, PPD proieni proteinski derivat

3.4. RETROVIRUSI
Skupini RNA virusa pripadaju retrovirusi. Njihova se genetika uputa nalazi u RNA, a pomou enzima obratne (reverzne) transkripcije se prevodi u DNA. HIV ljudski virus nedostatka imunosti, uzrokuje AIDS (SIDA) sindrom steene imunodeficijencije. Postoje jo i viroide (samo nukleinska kiselina) i prioni (samo bjelanevine).

BIOLOGIJA

50

3.5. SAETAK
Virologija je znanost koja se bavi prouavanjem virusa. Virusi su zarazne estice graene samo od jedne nukleinske kiseline (RNA ili DNA) i bjelanevinastog omotaa. Nemaju staninu grau pa za svoje umnoavanje koriste ivi organizam. Izvan ivog organizma mogu se koncentrirati u kristalnom obliku. Domadari virusa mogu biti bakterije, biljke, ivotinje i ovjek. Viruse koji ive na bakterijama nazivamo bakteriofagi. Posebnu skupinu virusa ine retrovirusi koji imaju sposobnost da svoju molekulu RNA pomou vlastito g enzima prevedu u DNA. Virusi nukleinskom kiselinom prisiljavaju domadara da ih sintetizira. Najpoznatiji retrovirus je HIV, uzronik side ili AIDS - a. Postoje jo manje zarazne estice od virusa, a to su viroidi i prioni. Viroidi su graeni samo od jedne nukleinske kiseline, a prioni samo od bjelanevina.

BIOLOGIJA

51

4. BAKTERIJE
Nadcarstvo: prokarioti (Procaryota), carstvo: monera (Monera) Nemaju jezgrinu ovojnicu ve je genetiki materijal u neposrednom doticaju s citoplazmom. To su jednostanini organizmi, jednostavne grae, male veliine, brzog rasta i razmnoavanja, nalazimo ih u gotovo svakom okoliu, razmnoavaju se nespolno (diobom) ili spolno (konjugacijom), nisu ovisne o staninim dijelovima drugih organizama, mogu se uzgajati na umjetnim hranjivim podlogama. Prosjena duina bakterijske stanice je 1 m, a promjer 0,5 m. Dijelimo ih na kuglaste (koki), tapiaste (bacili) i spiralne (spirili, vibrionti i spirohete).

4.1. GRAA BAKTERIJE

Genetiki materijal nukleoid. Ima staninu stjenku, staninu membranu, citoplazmu dok se kod nekih bakterija nalazi jo i bi, mezosom, ahura, citoplazmatska zrnca ( granule) i izrataji koji slue za prihvaanje za stanice. Na osnovi Gramovog bojenja dijelimo ih na gram-negativne (stjenka sadri svega 10% peptidoglikana) i gram-pozitivne (80% peptidoglikana). U nepovoljnim uvjetima stvaraju spore. GRAA polisaharidi ULOGA zatita daje stalan oblik bakteriji, na temelju koliine peptidoglikana razlikujemo gram-pozitivne i gramnegativne bakterije regulira protok tvari u bakterijsku stanicu, sudjeluje u sintezi kapsule enzimski aktivno mjesto pri sintezi stanine stjenke, sudjeluje u diobi, ee u gram-pozitivnih bakterija tvari citoplazme slue bakteriji za biosintezu i kao izvor energije sadri gensku uputu za diobu bakterije odreuje otpornost bakterije prema antibioticima slue za sintezu bjelanevina priuvna tvar koja se nalazi samo u starijih bakterija aktivno pokretanje, izostali su u nepokretnih bakterija Slue razmnoavanju 52

kapsula (ahura)

s tanina stjenka

peptidoglikan (murein)

s tanina membrana (plazmalema)

bjelanevine, ugljikohidrati, lipidi

mezosom

uvrnue stanine membrane voda, bjelanevine, peptidi, purini, pirimidi, nukleotidi i ugljikohidrati gusto sklupana molekula DNA kruna molekula DNA RNA i bjelanevine glikogen, lipidi, polifosfati bjelanevina flagelin bjelanevina

citoplazma nukleoid (bakterijski kromosom) plazmid ribosomi 70S citoplazmatska zrnca (granule) bievi (flagele) izdanci (fimbrije) BIOLOGIJA

4.2. RAZMNOAVANJE
Binarna dioba jednostavna dioba, genetiki jednake Konjugacija spolni nain, izmjena gena

Aerobne bakterije trebaju velike koliine kisika za svoj opstanak, do energije dolaze aerobnim disanjem. Anaerobne ne mogu ivjeti u prisustvu kisika pa do energije dolaze procesima vrenja. Fakultativno anaerobne mogu ivjeti u uvjetima bez kisika i s kisikom.

4.3. PREHRANA
Autotrofne iz anorganski spojeva sintetiziraju organske, nisu uzronici bolesti o Fotosintetske fotosinteza, bakterioklorofil, ne oslobaaju kisik o Kemosintetske oksidacija razliitih anorganskih spojeva (metana, sumporovodika, nitrita) Heterotrofne ovise o organskim tvarima iz okolia o Saprofitske razgrauju uginule organizme, uzrokuju razliita vrenja (octeno, maslako, mlijeno-kiselo) o Parazitske ive u biljka,a ivotinjama i ovjeku, izazivaju bolesti

4.4. SAETAK
Bakterije pripadaju prokariotskom carstvu Monera. Razlikujemo nekoliko osnovnih oblika bakterijskih stanica (kuglaste, tapiaste, spiralne i vibrioni). DNA bakterije je u direktnom kontaktu s citoplazmom. Razmnoavaju se binarnom diobom i konjugacijom. U nepovoljnim uvjetima stvaraju spore. Razlikujemo autotrofne (fotosintetske i kemosintetske) i heterotrofne (saprofitske i parazitske) bakterije. ATP dobivaju disanjem i vrenjem.

BIOLOGIJA

53

5. ZNAAJ BAKTERIJA ZA PRIRODU I OVJEKA

Razgrauju uginule organizme, razgrauju organske tvari (mineralizacija) Uzrokuju vrenja: mlijeno-kiselo, octeno Uzrokuju bolesti: bedrenica (antraks, crni ir), botulizam, salmonela, tuberkuloza, upala mokranih putova, kvarenje zubi antibiotici, cijepljenje Mikrobakteriologija grana mikrobiologije koja prouava bakterije Hranjive podloge mogu biti tekue, polutekue ili vrste. Sterilizacija je postupak kojim se svi mikroorganizmi u nekom materijalu ubijaju ili iz njega uklanjaju (toplina, filtriranje, zraenje, ultrazvuk) Pasterizacija temperature nie od 100C (prehrambena industrija) Antibiogram mikrobioloka metoda koja se zasniva na ispitivanju utjecaja niza antibiotika na ispitivanu bakteriju (24h, 37C)

5.1. SAETAK
Bakterije imaju veliki znaaj u kruenju tvari u prirodi. Razgrauju organske tvari uginulih organizama do anorganskih spojeva koje koriste zelene biljke. Nitrificirajue bakterije doprinose poveanju koliine nitrata u tlu, koje onda koriste zelene biljke. Duikove bakterije obogauju tlo duikom, tzv. zelenom gnojidbom. Bakterije uzrokuju razliita vrenja te se primjenjuju u mlijenoj industriji i industriji za proizvodnju octene kiseline. Mnoge su bakterije uzronici bolesti. Bakterije imaju veliko znaenje u proizvodnji antibiotika. Znanstvena disciplina koja istrauje bakterije, gljivice i druge mikroskopski sitne organizme naziva se mikrobiologija. U svrhu istraivanja bakterija moemo ih uzgajati na hranjivim podlogama koje mogu biti tekue, polutekue ili krute.

BIOLOGIJA

54

6. CIJANOBAKTERIJE ILI MODROZELENE ALGE

Za razliku od bakterija, fotosintezom oslobaaju kisik. Nemaju pokretnih oblika stanica. Razmnoavaju se nespolno diobom i fragmentacijom niti. Veliina im je 0,5 60 m, najvei su prokariotski organizmi. Vegetativno tijelo im je graeno od jedne stanice ili kolonije stanica. Pojedinane su stanice okrugle ili cilindrine, rodovi krokokus, nostok, anabena, dok su kolonijalni oblici nitasti, oscilatorija. Imaju vrlo primitivnu organizaciju grae. Stanina stjenka, membrana, citoplazma, ribosome, priuvna zrnca i nukleoid. Nemaju plastide, Golgijevo tijelo, endoplazmatski retikulum i oblikovanu jezgru. U nitastih se oblika nalaze specijalizirane stanice heterociste ija je uloga vezanje duika. Neke modrozelene alge tvore spore akinete. GRAA stanina stjenka kromatoplazma (obojeni periferni dio citoplazme) granini sloj izmeu kromatoplazme i citoplazme sadri nukleoid centroplazma ribosomi (bezbojni dio 70S citoplazme) zrnca priuvnih tvari heterociste murein, pektin, glikoprotein sadri pigmente u tilakoidima, klorofil a, ksantofil, karotenoid i fikobilin (fikocijan i fikoeritrin) plinske vakuole graen od dna kao u bakterija RNA i bjelanevine cijanoficejski krob (u cijanoficejskim zrncima), proteini sadre glikolipide i fikobiline ULOGA zatita, pektin bubri u sluzavi ili gelasti ovoj fotosinteza prisutne su samo u nekih vrsta, a reguliraju plutanje na odreenom nivou u vodi genetska uputa za diobu genetska uputa za sintezu bjelanevina priuvna tvar kod nitastih oblika za vezanje duika

Osim zelenog pigmenta klorofila, mogu sadravat jo i karotenoide (naranasto -crven), ksantofile (uti), fikobiline (fikocijan, modar, fikoeritin, crven). Boja steljke ovisi os sastavu i koliini pigmenta te o valnoj duljini svjetlosti kojoj je alga osvijetljena (kromatska adaptacija). Tijekom fotosinteze nastaje kisik i poseban oblik kroba, tzv. cijanoficejski krob slian glikogenu. Razmnoavaju se nespolno, obinom diobom i fragmentacijom niti (dijelovima). iroko su rasprostranjene (kozmopoliti). Cvjetanje, stvaranje sedrenih barijera, simbioza, vezanje duika, simbioza s liajevima, pioniri vegetacije.

6.1. SAETAK
Modrozelene alge pripadaju skupini prokariotskih organizama, Monera. Za razliku od bakterija, iskljuivo su fotosintetski organizmi koji oslobaaju kisik. Mogu fiksirati duik. iroko su rasprostranjene. Razmnoavaju se nespolno, diobom i fragmentacijom niti. Zajedno s liajevima nastanjuju gole stijene i oskudna tla te se zato nazivaju pionirima vegetacije.

BIOLOGIJA

55

7. ZELENI I SVJETLEI BIAI

Nadcarstvo: eukarioti (Eucaryota), carstvo: protisti (Protista)

7.1. ZELENI BIAI

Euglena 15 500 m, vretenasti oblik stanice, ivi pojedinano,crvena ona pjega (stigma, fotoreceptivni organ koji sadri pigmente karotenoide i astaksantin, slui za primanje svjetlosnih podraaja), kontaktilna vakuola (skuplja viak vode), bievi (pokretanje, dva bia), moe se hraniti heterotrofno i autotrofno (klorofil a i b, karotenoide i ksantofile, stvara krob paramilum), razmnoavaju se uzdunom diobom, poznato je oko 900 vrsta

7.2 SVJETLEI BIAI

Sadre tvar luciferin koja u doticaju sa zrakom svjetluca (bioluminiscencija), stanina stje nka ima dvije brazde, poprenu i uzdunu. Poprena predstavlja prstenasto udubljenje i dijeli staninu stjenku na gornju polovinu, epiteku, i donju polovinu hipoteku. Na svakoj brazdi je pod jedan bi. Sadri klorofil a i c, karotenoide i ksantofile. Produkti fotosinteze su krob i krobu slini poliglukani te kapljice ulja. Razmnoavaju se vegetativno, diobom, spolni nain poznat u samo nekim rodovima. Bioindikatori su.

7.3. SAETAK
Zeleni biai pripadaju skupini protista. Jednostanini su organizmi koji se pokreu uz pomo dva bia. Imaju zelenu boju zbog klorofila koji se nalazi u kloroplastima. Veinom su autotrofni organizmi koji fotosintezom kao rezervnu tvar stvaraju paramilum, tvar slinu krobu. U nepovoljnim uvjetima okolia hrane se heterotrofno. Razmnoavaju se uzdunom diobom. Potjeu od prabiaa. Svijetlei biai su jednostanini protisti. Sadre luciferin koji u doticaju sa zrakom svjetluca, to se naziva bioluminiscencija. Stanina stjenka se sastoji od celuloze, a graena je od epiteke i hipoteke. Pokreu se pomou dva bia. Fotosintezom proizvode kapljice ulja, krob i poliglukane. Veina vrsta ove skupine ivi u more, gdje ine glavninu fitoplanktona.

BIOLOGIJA

56

8. ALGE KREMENJAICE
Jednostanini protisti, ive pojedinano ili u kolonijama, stanica im je obavijena ljuturicama koje su graene od kremena ili silicijeva dioksida (SiO 2 ). Penate ive na dnu slatkih voda i mora. Imaju oblik tapia, lae ili kijaa. Centrice se za razliku od Penata ne pokreu aktivno ve lebde u jezerima i morima gdje ine plankton. Kremenjaice se razmnoavaju jednostavnom diobom. Javlja se i spolno razmnoavanje. Autotrofni su organizmi, klorofil a i c, karotenoide i ksantofile. Produkt fotosinteze je krizolaminarin, polimer glukoze. Sadre i kapljice ulja. ive u vodama na kopnu, stajaicama i tekuicama te u moru.

8.1. SAETAK
Alge kremenjaice pripadaju skupini protista. Njihovo se tijelo sastoji od ljuture u koje je ugraen silicijev dioksid. Razmnoavaju se jednostavnom diobom i spolno. ive u s latkim vodama, moru i oceanima. Imaju vanu ulogu pri stvaranju kremene ili dijatomejske zemlje.

BIOLOGIJA

57

9. ZELENE ALGE I PAROINE

ZELENE ALGE Zelena boja klorofil, jednostanine (pojedinano ili kolonije, najee okrugli, neki imaju bieve) i viestanine (mjeinast oblik, nerazgranati nitast, razgranati nitast, lisnati). Klorofil a i b, karotenoidi i ksantofili. Fotosintezom se oslobaa kisik i krob. RAZMNOAVANJE Nespolno: vegetativno jednostanini diobom, viestanini dijelovima steljke, uz pomo spora nespolne rasplodne stanice Spolno: gamete, izmjena generacije sporofit (2n) i gametofit PREDSTAVNICI 10 000 vrsta, 10-tak redova Jednostanini oblici o Kina alga nema bieva, razmnoavanje diobom o Klamidomonas slatkovodna alga, dva bia, ona pjega (svjetlost), vakuola, razmnoavanje spolno (izogamija, muke i enske spolne stanice su vanjskim dijelom jednake i obje su pokretne) i nespolno zoosporama (pokretne spore s bievima). U povoljnim uvjetima razmnoavanje je uvijek nespolno. o Alge krasnice slatkovodne zelene alge, razmnoavanje konjugacijom Kolonijalni oblici o Volvoks oblik kugle 500 60 000 vegetativnih stanica, podjela rada na tjelesne i spolne stanice, razmnoavanje nespolno i spolno o Vodena mriica slatkovodna alga Viestanini oblici o Spirogira stanina stjenka od celuloze i pektina, mekana i sluzava, spiralni oblik kloroplasta, razmnoavanje nespolno (diobom i fragmentacijom niti) i spolno (konjugacijom), nema bieve o Kladofora slatka i slana voda, morske vrste imaju izomorfnu izmjenu generacija (gametofit se vanjskim izgledom ne razlikuje od saprofita) o Kaulerpa vegetativno razmnoavanje o Jadranski klobui za podlogu privren pomou rizoida o Morska salata pojavljuje se na mjestima gdje je more oneieno, izomorfne izmjena generacija o Paroine stalke i brakike vode, jajne stanice su velike i nepokretne (oogonij, enski spolni organ), anteridiji (muki spolni organ) razvija spermalne stanice (male, bievi, brze)

9.1. SAETAK
Zelene alge sadre razliite pigmente: klorofil a i b, te u malim koliinama karotenoide i ksantofile. Razmnoavaju se nespolno i spolno, a u nekih predstavnika prisutna je i izmjena generacija. Razlikujemo jednostanine, viestanine i kolonijalne oblike. Znaajni su proizvoai kisika i organske tvari.

BIOLOGIJA

58

10. SMEE ALGE I CRVENE ALGE

10.1. SMEE ALGE
Obitavaju iskljuivo u moru, hladnija, sjeverna mora, ali ima ih i u Jadranu. Steljka je viestanina, moe biti razgranata, nerazgranata, vrpasta ili listasta. Razvijeniji oblici imaju dijelove nalik korijenu, stabljici i listovima. Sadre feoplastide (zlatno- smee plastide), klorofil a i c, karotenoide, a od ksantofila fukoksantin koji im daje smeu boju. Rezervna tvar je laminarin, kapljice ulja i alkohol. Razmnoavaju se nespolno (sporama) i spolno (gametama). Izomorfna i heteromorfna (ima razlike izmeu gametofita i sporofita) izmjena generacija. Sadre velike koliine vitamina A, B i C hrana i zain. Podrijetlo od prabiaa. Diktiota izomorfna izmjena generacija, rasplodni organi dolaze u nakupinama, oogonija ili anteridija Padina Jadranski brai endem, konceptakuli (udubljenja u steljci u kojima su smjeteni rasplodni organi), prikrivena izomorfna izmjena generacija Vrste roda Cystoseira ive u moru na pjeskovitom tlu i vrstim podlogama, nego su jadranski endemi i bioindikatori Bobiarka

10.2. CRVENE ALGE

Steljka je viestanina, moe biti lankovita ili nitasta, unutranji sloj je graen od celuloze, a vanjski od pektina koji je obino sluzav. Crveni pigment fikoeritrina (nalazi se u plastidima koji se nazivaju rodoplasti). Karoteni, ksantofili, klorofil a (i u nekih vrsta i d i modri fikocijan), produkt fotosinteze je floridejski krob. Razmnoavanje je nespolno i spolno. U davnoj prolosti su tvorile naslage stijena koje danas nazivamo litotamnijski vapnenac ili litavac.

10.3. SAETAK
Crvene alge veinom ive u moru i to ee u toplim morima i na veim dubinama. Njihova boja potjee od pigmenta fikoeritrina. Fotosintezom stvaraju floridejski krob koji se upotrebljava kao tirka. Mogu se razmnoavati nespolno i spolno. Smee alge ive samo u moru i to preteito u hladnijim morima. Sadre velike koliine fukoksantina koji im daje smeu boju. Fotosintezom proizvode laminarin, kapljice ulja i alkohol. Smee i crvene alge razmnoavaju se spolno i nespolno. Crvene nemaju bieve ni u jednom razdoblju ivota te se smatra da su srodne modrozelenim algama. Smee imaju bieve te se smatra da potjeu od prabiaa.

BIOLOGIJA

59

ODJELJAK

FOTOSINTETS KI PIGMENTI

REZERVE HRANE U STANICI

KOMPONENTE STANINE STANITE STJENKE

EUGLENOPHYTA zeleni biai

klorofil a i b, karotenoidi i ksantofili

paramilum, ugljikohidrat slian krobu krob i krobu slini poliglukani, kapljice ulja krizolaminarin polimer glukoze i kapljice ulja krob

nemaju staninu stjenku nego tijelo obavija pelikula

PYRRHOPHYTA svijetlei biai

klorofil a i c, karotenoidi i ksantofili klorofil a i c, karotenoidi, uglavnom fukoksantin klorofil a i b, karotenoidi i ksantofili klorofil a i b, karotenoidi i obilje fukoksantina fikoeritrin, karoteni, ksantofili, klorofil a, u nekih i klorofil d i fikocijan

celuloza

veino u slatkoj vodi, a neki u morskoj u planktonu mora i slatkih voda u slatkim vodama i moru u slatkim vodama i moru

BACILLARIOPHYTA alge kremenjaice, Diatomeae CHLOROPJYTA zelene alge

kremen ili silicijev dioksid SiO2 celuloza, pektin celulozna stanina stjenka koju esto oblae sluz od alginske kiseline

PHAEOPHYTA smee alge

laminarin, kapljice ulja i alkohol

u moru

RHODOPHYTA . crvene alge

floridejski krob

celuloza i pektin

veinom u moru, a postoje i slatkovodn e vrste

10.4. ZNAAJKE PROTISTA

Primarno ive u vodi ili vlanoj okolini Veinom su aerobni i koriste mitohondrije za stanino disanje Mogu biti fotoautotrofi, heterotrofi ili izmjenjivati autotrofnu i heterotrofnu prehranu Postoje velike razlike u nainu razmnoavanja, obliku tijela i nainu ivota Razlikuju se po veliini Neki ive u zadrugama, ali nikad ne izgrauju tkiva Veina protista je pokretna, imaju bi bar u jednom dijelu svog ivota Bievi prokariota i eukariota nemaju isto podrijetlo Iako alge imaju klorofil a, uvelike se razlikuju po svojim pomonim pigmentima (karoteni, ksantofili, fikobilini) koji hvataju valne duljine svjetlosti na koje klorofil a nije osjetljiv U nepovoljnim uvjetima stvaraju spore 60

BIOLOGIJA

11. GLJIVE
Carstvo: gljive (Mycota) Stanice gljiva su duge niti, hife sve hife ine micelij. Plodite je dio u kojem se nalaze sporangiji sa sporama. Gljive su heterotrofni organizmi i to saprofiti (hrane se organskom hranom koju proizvode drugi organizmi) i paraziti (ive kao nametnici na biljkama, ivotinjama i ovjeku). Ciklika izmjena generacija. Spolna generacija je gametofit (viestanina jedinka s haploidnim stanicama), a nespolna je sporofit (viestanina jedinka s diploidnim brojem stanica). Dijele se na algaice, mjeinarke i staparke. Nakon kie, na liu uta ljigava sluz ili naranasto -crvene kuglice. Tijelo se naziva plazmodij

11.2 ALGAICE
Tijelo je micelij sastavljen od mnotva hifa koje su ispunjene jezgrama izmeu kojih nema poprenih stjenki. Peronospora vinove loze nametnik koji u tkivu listova i plodova vinove loze razvija kratke nastavke, haustorije kojima ulaze u ive stanice Siva plijesan voli topla i vlana stanita, stari kruh (siva pauina s crnim pojasom)

11.3. SAETAK
Gljive ne sadre klorofil pa ne mogu same sebi proizvoditi hranu, one su heterotrofni organizmi i ive kao saprofiti ili paraziti. Vegetativno tijelo gljiva je micelij, a ine ga niti koje se nazivaju hife. Sluznjae su protisti iz kojih su se razvili gljive. Gljive dijelimo na algaice, mjeinarke i staparke. Tijelo sluznjaa naziva se plazmodij. Iz njega se razvija plodite, sporangij pun spora. Ukoliko spora padne na vlano tlo, kroz nek oliko razvojnih oblika i dioba sposobna je ponovno postati novi plazmodij. Peronospora i siva plijesan poznate su algaice iji je micelij graen od hifa, izmeu kojih nema pregrada, pa hife sadre mnogo jezgara.

BIOLOGIJA

61

12. MJEINARKE
Brojna skupina gljiva, spore razvijaju u mjeinici ili askusu (najee 8 spora). Spore u askusu nazivamo askosporama. Postoje i mjeinarke koje se razmnoavaju pupanjem ili one koje stvaraju druge tipove spora, poput konidija ili zrane spore. Dijelimo ih na gljivice (manje) i mjeinarke koje razvijaju plodita (vee organizme).

12.1. GLJIVICE
Kvaeve gljivice jednostanine mjeinarke, razmnoavaju se nespolno, pupanjem (moe i spolno askosporama). Pekarski i vinski kvasac. Kvasci su bogati vitaminima i to posebice iz skupine B. Zelena plijesan moe se razmnoavati s dvije spore. Askospore nastaju unutar mjeinice askusa, a konidije pregraivanjem vrnih dijelova hifa. Raova gljivica parazitira u plodnici trava, pa se u klasu na tom mjestu ne razvija peno, ve tamni roi. U roiu se nalazi otrovni alkaloid ergotin.

12.2. MJEINARKE KOJE RAZVIJAJU PLODITA

Micelij ima brojne hife hitinskih stjenki. Hife su redovito viestanine jer su pregraene poprenim stjenkama. Micelij razvija plodita koja mogu biti pod zemljom kao u tartufa ili iznad zemlje kao u naranaste zdjeliarke. Dio plodita u kojem se nalazi sporangij sa sporama naziva s himenij.

12.3. RAZMNOAVANJE
U askusu ili mjeinici razvijaju se askospore. Askus je sporangij u kojem spore nasta ju mejozom. Spore su razliitog spola, fizioloki su razliite i oznaavaju se sa + i jer se meu njima vanjske razlike ne uoavaju. Plodite se moe oblikovati jedino u sluaju kad su se negdje pod zemljom susreli miceliji dvaju spora suprotnog predznaka. Micelij koji kliju iz spora predstavljaju gametofit. Njihovim udruivanjem izgrauje se plodite. U donjem dijelu plodita dolazi do stvaranja spolnih organa (gametogenija) koji se meusobno spoje. Spajanje cijelih spolnih organa naziva se gametangiogamija. Pritom muki spolni organ pretoi svoje spolne jezgre u enski spolni organ iz kojeg kliju hife. Time nastaje dikariontski, dvojezgreni stadij saprofit koji je graen od askogene hife s po dvije jezgre. U podruju himenija dolazi do stvaranja mjeinice (askusa). U mjeinici dolazi do stapanja jezgara (kariogamija) i uz redukcijsku diobu u njoj nastaju haploidne spore . Njihovim rasipanjem ponovno zapoinje stvaranje nove generacije gametofita.

12.4. SAETAK
Mjeinarke imaju pregraene hife i u svakoj je pregradi jedna jezgra. Micelij s jednom jezgrom predstavlja gametofit iz kojeg se razvija dvojezgreni sporofit. Sporofit razvija mjeinice, sporangije. Spolno razmnoavanje kod mjeinarki odvija se gametangiogamijom. Najee nespolni nain razmnoavanja je pupanje. Poznate gljivi kao kvasi, kistac i raova gljivica su mjeinarke. Kvasci se hrane eerom i kao produkt nastaje CO 2 i etanol. Kistac je zelena plijesan iz koje se kemijskom obradom moe izolirati antibiotik penicilin. Roi raove gljivice sadri ergotin. Neke mjeinarke razvijaju plodita (tartufi, smrak).

BIOLOGIJA

62

13. STAPARKE
Micelij je graen od viestaninih hifa, poput onih u mjeinarki. Micelij na povrini zemlje razvija plodite na kojem uglavnom razlikujemo struak klobuk. Plodite je dio gljive koji slui ra reprodukciju. U veini mladih gljiva plodita su obavijena ovojem, velumom. Glavna odlika staparki je da im se etiri spore razvijaju u stapki. Stapka ili bazidija je sporangij staparki. Spore na bazidiji nazivaju se bazidiospore. One nisu zatvorene u mjeinice, ve vire prema van iz bazidije. Himenij je dio plodita u kojem su smjetene bazidije. One gljive kod kojih se jasno razaznaje klobuk i struak nazivamo klobuarke. Neke klobuarke imaju himenij poput listia, rupiast ili jeast. Ako je plodite zatvoreno i izvana obavijeno korastom opnom onda takve gljive nazivamo trbuarama. Neke staparke nemaju struak, ve jer njihovo plodite od samo pola klobuka s jedne strane priraslo uz debelo drvee. Njih nazivamo gube. Zadnje su capice koje imaju razgranato plodite. Mnoge vrste gljiva su otrovne (zelena pupavka, gljiva ludara, muhara). Najotrovnija je zelena pupavka. Bukovae i peurke (ampinjoni) su jestive. Neke staparke parazitiraju na razliitim organima bilja ka (hre penica, snijeti kukuruz, penica, zob, jeam ili ra).

13.1. RAZMNOAVANJE
Spore se dijele na enske (+) i muke (-). Padne li na plodno tlo razvit e se viestanini micelij, gametofit, ije stanice imaju jednu jezgru. Primari micelij je dakle muki ili enski. Kad se susretnu miceliji razliitih spolova, doi e do somatogamije i do stvaranja plodita. Somatogamija je takav nain spolnog razmnoavanja gdje tjelesna stanica preuzima ulogu spolne. Plodite nastaje iz sekundarnog micelija ije hife imaju u stanici dvije jezgre (+ i -). U podruju himenija u stapci (bazidij) dvije se jezgre najprije fuzioniraju u zigotu, a zatim kroz dvije mejotike diobe iz zigote nastaju posebno etiri bazidiospore (dvije + i dvije -). Dozrele spore raznose se, a neke od njih daju nove potomke.

13.2. SAETAK
Staparke imaju pregraene hife. Micelij s jednom jezgrom predstavljaju gametofit iz kojeg se razvija dvojezgreni sporofit. Sporofit razvija stapke. Spolno razmnoavanje kod staparki odvija se somatogamijom. Staparke moemo dijeliti na otrovne i jestive, a prema izgledu plodita na klobuarke, trbuare, gube i capice. Posebna su skupina snijeti i hre koje za razliku od saprofitskih staparki parazitiraju na odreenom domadaru.

BIOLOGIJA

63

14. GLJIVE U SIMBIOZI

Simbioza je usko povezan zajedniki ivot dvaju razliitih organizama u kojem oba imaju od toga neku korist. Liaj je simbioza gljive i alge. Gornja kora je puna gusto nabijenih hifa s debelim stjenkama. Srednji asimilacijski sloj je pun algi i tankostjenih hifa. Sr je sloj liaja kojeg tvore rahlo rasporeene hife gljiva. Donja kora moe, ali ne mora postojati, sline je grae kao i gornja, iz nje izlaze rizoidi, nitaste izrasline kojima se liaj privruje za podlogu kako bi upio vodu i minerale. Liajevi ne uspijevaju ivjeti ondje gdje je zrak oneien. Razmnoavaju se jednako kao gljive mjeinarke. Razmnoavaju se i vegetativno (nespolno). Tome slue soredije tjeleca koja ine skupina algi obavijenih hifama gljiva . MIKORIZA simbioza gljiva i biljaka

14.1. SAETAK
Simbioza mjeinaki i algi naziva je liaj. Alga opskrbljuje gljivu ugljikohidratima, a gljiva alge mineralima i vodom. Liaj se uglavnom razmnoava vegetativnim putem, pomou soredija. Mikoriza je simbioza gljive i biljaka, u kojoj biljke dobivaju vodu, a gljive ugljikohidrate.

BIOLOGIJA

64

15. BILJKE
Carstvo: biljke (Plantae) Viestanini autotrofni eukarioti, imaju u staninoj stjenci celulozu, sadre i kloroplast a kao glavni fotosintetski pigment. Imaju tanki votani sloj da sprijei gubitak vode. Pravilna izmjena generacija. Spolna generacija je gametofit viestanina jedinka ije stanice sadre polovian broj kromosoma. Nespolna generacija je sporofit viestanina jedinka ije stanice sadre diploidan broj kromosoma. Gametofit proizvodi haploidne gamete ijim spajanjem nastaje zigota koja se razvija u diploidni sporofit. Mejotikim diobama u sporofitu nastaju haploidne spore. Iz spora mitotiki raste haploidni gametofit. Jednostavnije bilje imaju jae razvijen gametofit od sporofita. Gotovo sve bilje koje danas vidimo oko sebe su sporofiti. Gametofit je bio reduciran jer je s obzirom na oplodnju bio neusporedivo jae vezan za prisustvo vode. Saprofit se par evolucijom jako razvio.

15.1. KLASIFIKACIJA BILJA

Nevaskularne biljke nemaju pravo provodno tkivo i vegetativne organe o Mahovine Vaskularne biljke imaju pravo provodno tkivo i vegetativne organe o Papratnjae o Sjemenjae Lepezasto, odnosno igliasto listaste golosjemenjae Perasto listaste golosjemenjae Kritosjemenjae

15.2. RAZVOJ BILJAKA

Prva prilagodba na kopneni okoli je zatita gameta i embrija unutar samog gametofita. To su svojstvo prve ostvarile mahovine. Druga prilagodba je razvitak provodnog tkiva, koje su ostvarile papratnjae Trea prilagodba je nastanak sjemenke. Ona je osigurala biljkama brzo naseljavanje Zemlje dobro uvajui biljni embrio. Prvu sjemenku razvile su golosjemenjae. etvrta prilagodna je razvitak kritosjemenjaa, odnosno onih biljaka koje mogu stvoriti cvijet i plod. Kod kritosjemenjaa je sjemeni zametak skriven.

15.3. SAETAK
Biljke vode podrijetlo od nekih zelenih algi koje su ivjele prije vie od 400 milijuna godina. Sve biljke ive na kopnu, a one koje nalazimo u vodi naknadno su prele na takav nain ivota. Nazonost biljaka na kopnu osobito je znaajna jer omoguuje opstanak ivotinja i ovjeka. Izmjena generacije gametofita i sporofita karakteristina je za bilje. Evolucija stablaica odvijala se jaim razvojem sporofita. Raznoliko biljno carstvo dijelimo na mahovine, papratnjae i sjemenjae.

16. BILJNA TKIVA BIOLOGIJA 1

BIOLOGIJA

65

17. GRAA BILJKE

Tijelo biljke dijelimo na izdanak (nadzemni dio) i korijen (podzemni dio). Izdanak je sastavljen od listova, stabljike, vegetacijskih vrkova i pazunih pupova. Korijen raste u zemlju i na njemu razlikujemo glavni korijen i bono korijenje, kao i korijenove dlaice i korijenova kapa.

17.1. STABLJIKA
Nadzemni dio biljke, nosi ostale dijelove. Razvija se iz vegetacijskog vrka. Sadri brojne ile pomou kojih provodi asimilate, vodu i mineralne tvari. Na vrhu glavne stabljike je tjemeni pup, a u njemu vegetacijski vrak koji slui rastu stab ljike u vis. Zeljaste biljke su one koje u svojoj grai nemaju mnogo potpornog tkiva, pa ne mogu dosei znaajniju visinu. Uglavnom ive jednu ili dvije godine. Jednogodinje (kukuruz, penica), dvogodinje (kupus, mrkva, luk, perin, celer, prve godine s kupljaju hranu u korijenu ili lukovici, a druge procvjetaju), viegodinje (krumpir, luk). Drvenaste stabljike su stabla, grmovi i polugrmovi. Stabla (hrast, bukva, grab, brijest), grmovi (glog, lijeska, rua), polugrmovi (kadulja, majina duica). PREOBRAZBE STABLJIKE podzemne stabljike (krumpir, enjak, perunika), trn (rua, glog), vitica (vinova loza) Nespolno razmnoavanje stabljikom odvija se reznicama (dijelovi stabljike), provaljenicama (grane matine biljke koje prilijeu uz tlo) i vrijeima (nitasti nastavci stabljike koji se pruaju po zemlji).

17.2. LIST
Glavni fotosintetski organ, dijeli se na tri dijela: plojku (najvaniji dio lista, njome list fotosintetizira i transpirira), peteljku i osnovu lista. Dvije skupine listova: jednostavni i sastavljeni. Prvi listovi su se zametnuli jo u sjemenci, a na zivamo ih supke ili kotiledoni. Lisna plojka ima svoj ilni sistem ili nervaturu (mreasta, prugasta, paralelna ili vitiasta nervatura). PREOBRAZBE LISTOVA trnovi (kaktus), vitice (graak), lapovi i latice, hvataljke (biljke mesoderke). Razmnoavanje listovima nije esta pojava.

17.3. KORIJEN
Uvruje biljku u zemlju, upija vodu i minerale te skladiti rezervnu hranu, razvija se iz klicinog korijena prilikom klijanja sjemenke. Rast omoguava vrno tvorno tkivo. Provodni elementi (floemi i ksilemi) se izmjenjuju, a rasporeeni su zrakasto. Biljke mogu razviti pravi korijen ili upavi korijen. Ima biljaka koje nemaju korijen. PREOBRAZBE KORIJENA perin, mrkva ili celer (sadri mnogo osnovnog tkiva u kojemu su pohranjene priuvne tvari, repast ili vretenast korijen), ciklame, zlatice (zadebljalo bono korijenje, korijenski gomolji), brljan (zrano ili adventivno korijenje)

17.4. SAETAK
Osnovni su dijelovi biljke izdanak sa stabljikom i listovima te korijen. Stabljika je os izdanka koja brojnim ilama provodi vodu i mineralne tvari te asimilate. Ona se razvija iz BIOLOGIJA 66

vegetacijskom vrka. Mjesto na stabljici na kojem izbijaju listovi naziva se nodij. Na pazucu lista nalazi se pup iz kojeg se moe razviti nova grana. Takav se pup naziva aksilarni pup. Drvenaste stabljike mogu biti polugrmovi, grmovi i stabla na kojima razlikujemo deblo i kronju. Vegetativno razmnoavanje stabljikom vri se pomou reznica, povaljenica, vrijea i podzemnih stabljika. List je fotosintetski organ. S obzirom na vrstu biljke raznih je oblika i rasporeda ila. Na listu razlikujemo plojku, peteljku i osnovu lista. Korijen, stabljika i list mogu se preobraziti u organe kao to su trn, vitica, gomolj, lukovica. Glavna je uloga korijena da dri biljku u zemlju, upija vodu i mineralne tvari, te skladiti rezerve hrane. Korijen je pravi ako na njemu dobro luimo glavni korijen i bono korijenje, a ako ne onda je to upavi korijen.

BIOLOGIJA

67

18. MAHOVINE
Stanovnici kopna. Ne razvijaju pravi korijen, stabljiku ni listove. Tijelo se sastoji od stabalca, listia i rizoida (nitaste izrasline koje privruju mahovinu i imaju ulogu korijena). Nemaju prave provodne ile, nevaskularne su biljke, vodu upijaju itavom povrinom, ovisne su o vodi.

18.1. RAZMNOAVANJE
Kod mahovina je izraena izmjena generacija saprofita i gametofita. Jednostanina haploidna spora klija u malu proklinicu (protonemu). Iz nje se razvija stabalce s listiima gametofit. Na vrhu stabalca su rasplodni organi. Veina mahovina je odvojena spola. Muki gametofit na vrhu ima anteridij (spermatozoidi). enski na vrhu ima arhegonij (mitozom nastaje jajna stanica). Za oplodnji je potrebna kap vode ili rosa kako bi spermatozoidi (svaki ima po dva bia) doplivali do arhegonija i oplodili jajnu stanicu. Iz oploene jajne stanice razvija se sporofit. Sporofit se naziva sporogon, a ima izraen drak i tobolac. U tobolcu se mejozom stvaraju haploidne spore, koje su vrlo lagane pa kad tobolac izbaci svoj poklopac vjetar ih raznosi.

18.2. NAIN IVOTA MAHOVINA

U hrvatskoj su este mahovine vlasak, zdenara, mah tesetar. Sedrene barijere

18.3. SAETAK
Mahovine u busenovima uglavnom ive na kopnu ili su naknadno prele na ivot u slatkoj vodi. Mahovine su nevaskularne biljke jer nemaju razvijen provodni sustav. Kod njih je izraena pravilna izmjena generacija. Tijelo mahovine je gametofit, na kojem razlikujemo rizoide, stabalce i listie. Na vrhu stabalca smjeteni su anteridij ili arhegonij. Oplodnjom u kapi vode nastaje oploeno jaje iz kojeg klije sporofit (sporogon). Iz tobolca sporogona vjetrom se raspruju spore. Njihovim klijanjem razvija se protonema. Poznate mahovine u Hrvatskoj su vlasak, zdenara, mah tresetar te sedrotvorci.

BIOLOGIJA

68

19. PAPRATNJAE
Prve biljke s provodnim ilama koje su se pojavile na Zemlji. Tijelo papratnjae ine korijen, stabljika i listovi. Prapaprati nemaju prave listove, a u crvotoina i preslica su malih dimenzija pa su nazvani mikrofili. Samo skupina pravih paprati ima megafile, prave listove s razvijenim ilnim sustavom. Mladi listovi su smotani, a na donjoj strani nose sporangije. Provodne ile papratnjaa izgraene su iz odrvenjelih traheida (vrlo rijetko traheja) i produenih sitastih cijevi. Tijelo je prekriveno kutikulom. Epiderma im je isprekidana puima koje omoguuju izmjenu plinova. Ovisne su o vodi u vrijeme razmnoavanja. Slaba toka paprati nije sporofit, nego gametofit (protalij) bez pravog korijena i provodnog tkiva, te pokretni spermatozoidi koji za kretanje trebaju vodu da bi obavili oplodnju.

19.1. RAZMNOAVANJE
Nespolno sporama, i spolno oogamijom. Imaju heteromorfnu izmjenu generacija. Spore se stvaraju u sporangijima, a gamete u gametangijima (arhegonij i anterifij). Kod svih je papratnjaa dugotrajan sporofit postao dominantan. Mnoge papratnjae stvaraju jednake spore pa kaemo da su izosporne vrste. Neke stvaraju dva tipa spora: velike (megaspore) i male (mikrospore) heterosporne papratnjae. Iz makrospora se razvijaju enski, a mikrospora muki gametofiti. Gametofit ili protalij eto kratko ivi, ima krpast oblik, zelene je boje, obavlja fotosintezu te je puno samostalniji. Na gametofitu se razvijaju gametangiji: arhegonij (enske spolne stanice) i anteridij (muke spolne stanice).

19.2. IVOTNI CIKLUS

Mejotikom diobom u sporangiju nastaju haploidne spore. Kad sazru, sporangij popuca i spore se rasipaju. Ako spora padne na pogodno tlo, razvija se u gametofit (protalij) koji obavlja fotosintezu. Na protaliju se razvijaju enski (arhegonij) i muki (anteridij) spolni organi. Spermatozoid pomou bieva pliva kroz vodu od anteridija do jajne stanice u arhegoniju te je oplodi. Oploena se stanica razvije u sporofit i mlada biljka raste iz arhegonija na raun gametofita. Okrugle tvorevine na donjoj stranici fertilnih (plodnih) listova (sporofita) nazivamo sorusi. Svaki je sorus nakupina sporangija. Sporangiji stvaraju spore iz kojih se razvijaju gametofiti.

19.3. RAZNOLIKOST
PRAPAPRATI dva roda, nemaju prave listove ni pravi korijen, stabljike bez provodnog tkiva CRVOTOINE od njih potjee veliki dio svjetskih rezervi fosilnog ugljena PRESLICE PRAVE PAPRATI

BIOLOGIJA

69

19.4. SAETAK
Papratnjae su prve biljke stablaice ije je tijelo ralanjeno na korijen, stabljiku i listove. U ivotnom ciklusu prolaze haploidnu (gametofit) i diploidnu (sporofit) fazu s heteromorfnom izmjenom generacija. U razdoblju karbona papratnjae su imale veliku ulogu u vegetaciji Zemlje, dok su danas uglavnom malene biljke bez veeg zanimanja. Saprofit papratnjaa je dominantna generacija, a gametofit ili protalij rijetko prelaze veliinu od 1 cm. Veinom su izosporne, ali postoje i heterosporne vrste. Danas su ivue etiri skupine: prapaprati, crvotoine, preslice i prave paprati. Preci dananjih vaskularnih biljaka bile su zelene alge. Prva kopnena biljka bila je Rhynia iz skupine psilopsida. ivjela je u siluru i devonu. Imala je golu stabljiku, jednostavnu provodnu ilu, pui, rizoide, a na vrhovima dihotomskih organa sporangije. U devonu i karbonu biljke su evoluirale u vie pravaca, prema preslicama, crvotoinama i papratima. Tada nastaju velike ume od kojih potjeu naslage ugljena.

BIOLOGIJA

70

20. SJEMENJAE
Razvile su se od prapaprati za vrijeme karbona, a dominiraju tijekom perme. Megaspore ne ispadaju iz sporangija nego se unutar njega razvijaju u enski gametofit sjemeni zametak sjemenka. Dijeli ih na golosjemenjae i kritosjemenjae. Golosjemenjae su uvijek opskrbljene sekundarnim rastom, imaju sjemene zametke smjetene izravno na povrini sporofita ili analognih struktura. Kritosjemenjae imaju sjemene zametke zatvorene u plodnici tuka i posjeduju cvijet. Sjemenjaa ima 235 000 vrsta (golosjemenjaa oko 800, ostatak kritosjemenjae). GOLOSJEMENJAE drvo ili grm samo traheide sporofit u eeru od etiri stanice odsutni preobraeni u ljuske dvije nepokretne, preivljava samo ona koja oplodi jajnu stanicu, a druga ugiba nalazi se u megasporangiju od oko 500 stanica prisutni, osim u kositrenica na povrini sporofita vjetrom slobodna na povrini sporofita ili analognih struktura razvija se unutar megagametofita potjeu od haploidnog megagametofita dvije ili vie KRITOSJEMENJAE drvo, grm ili zeljasta traheje i traheide sporofit u cvijetu od tri stanice odsutni preobraeni u pranike dvije nepokretne, jedna oplodi jajnu stanicu, a druga se ujedinjuje sa sredinjom jezgrom nalazi se u megasporangiju od 7 do 8 jezgara (embrionska vrea) odsutni unutar tuka uglavnom ivotinjama, u nekih skupina vjetrom ili vodom zatvorena u plodu, koji je nastao transformacijom plodnice (neki put i dijelova cvijeta) razvija se unutar megagametofita potjeu od triploidnog endosperma jedna ili dvije

Stabljika Drvo Dominantna generacija Sporangiji Peludno zrnce Anteridiji Mikrosporofili Spermalne stanice Megaspora Megagametofit (enski gametofit) Arhegonij Sjemeni zameci Opraivanje

Sjemenka

Zametak Rezervne tvari Supke

BIOLOGIJA

71

20.1. IVOTNI CIKLUS

Izmjenjuju se haploidni gametofit i diploidni sporofit. Biljka sjemenjaa koja raste u prirodi predstavlja diploidni sporofit koji je ralanjen na korijen, stabljiku i listove, sporofit u svojim sporangijima (mikrosporangiji i megasporangiji) proizvodi dvije vrste spora. Mikrosporangiji se nalaze u mukim eerima (peludni eeri) golosjemenjaa ili u cvijetu kritosjemenjaa (pranici andrecej). U njima nastaju mejotikom diobom haploidne mikrospore (peludna ili polenova zrnca). Iz mikrospora se razvija jako reducirani mikrogametofit ili muki gametofit. Uvijek je bez anteridija (muki spolni organ), sastavljen od etiri stanice u golosjemenjaa ili od tri stanice u kritosjemenjaa. Muki gametofi stvara muke spolne stanice bez bieva. Megasporangiji (sjemeni zameci) golosjemenjaa su slobodni i nalaze se na plodnim listovima (megasporofilima) enskih eera. Kor kritosjemenjaa se megasporangiji (sjemeni zameci) nalaze zatvoreni u plodnici tuka (megasporofil). U megasporangiju mejotikom diobom nastaju haploidne megaspore. Iz megaspore se razvija vrlo reducirani enski gametofit ili megagametofit. Megagametofit golosjemenjaa ini 500 stanica, oblikuje arhegonij, a u kritosjemenjaa je izgraen od sedam stanica te ne formira arhegonije (enske spolne organe). Uloga je megagametofita stvaranje enske spolne stanice jajne stanice. Nakon oplodnje, ovoji oploenog sjemenog zametka se mijenjaju, postaju vrsti i nepropusni za vodu, dajui osnovu novoj strukturi, sjemenki. Sjemenku ine slojevi ovojnice oko rezervnog tkiva u kojem se nalazi embrij mladi sporofit. Za razmnoavanje sjemenjaa bitna su 1. Proizvodnja peludnih zrnaca otpornih na suu, omoguava prijenos mukog gametofita do sjemenog zametka 2. Prisutnost spermalnih stanica bez bieva 3. Stvarane sjemenke koja omoguava zatitu klici, mladom sporofitu, dok uvjeti okolia ne postanu prikladni za njegov razvitak Sjemenjae ne trebaju vodu za oplodnju. Sjemenka je djelotvoran rasprostranjenosti u vremenu i prostoru. Uloge sjemenke su: 1. irenje vrsta na najiri mogui prostor 2. Zatita i uvanje ivota embrija u nepovoljnim uvjetima okolia 3. Posjedovanje rezerve hranjivih stvari za rast i razvoj novog sporofita mehanizam

20.2. SAETAK
Sjemenjae su sve biljke koje stvaraju sjemenk e. Podijeljene su u dvije velike skupine: golosjemenjae i kritosjemenjae. Kod golosjemenjaa je sjemeni zametak slobodan na povrini sporofita, a kod kritosjemenjaa je zatvoren u plodnici tuka. U drvu golosjemenjaa nalaze se traheide, a kod kritosjemenjaa traheje i traheide. Golosjemenjae se oprauju iskljuivo vjetrom, a kritosjemenjae uglavnom ivotinjama, ali u vjetrom. U sjemenjaa dominira diploidni sporofit nad haploidnim gametofitom. Neke karbonske papratnjae stvaraju strukturu slinu sjemenki. Prave su se sjemenjae pojavile u permu i trijasu prije oko 245 milijuna godina. Prvo se razvijaju golosjemenjae, a u razdoblju krede prije 145 milijuna godina javljaju se cvjetnjae.

BIOLOGIJA

72

21. GOLOSJEMENJAE
Imaju gole i slobodne sjemene zametke. U etinjaa ih nose posebni listovi u obliku debljih ljuski, skupljenih openito u enske eere. Sjemenka koja se razvije iz sjemenog zametka u veine golosjemenjaa takoer je gola. To su drvenaste biljke, drvea ili grmovi, ije drvo sadri samo traheide, osim u kositrenica koje imaju i traheje. Razmnoavaju se stvarajui mikro i mega spore iz kojih se razvija mikrogametofiti (peludna zrnca) i megagametofit. Megasporangij s enskim gametofitom i ovojnicom ini sjemeni zametak .

21.1 IVOTNI CIKLUS

Stablo (sporofit) bora nosi dvije vrste eera. Peludni eeri, odnosno muki eeri dugi su 1 -2 cm, a zreli su uto- smee boje. Razvijaju se u proljee na vrhovima donjih mikrosporofila koji nose po dva mikrosporangija. Iz stanica mikrosporangija mejotikom diobom na staju brojne haploidne mikrospore. One se razvijaju u peludna zrnca (nezreli muki gametofiti). U ovom je stadiju svako peludno zrnce nezrelo, sastavljeno od etiri stanice: dvije protalijske, jedne generativne i jedne vegetativne). U proljee muki eeri oslobaaju tisue zrnaca u obliku utog praha. Svako peludno zrnce opskrbljeno je krilcima pomou kojih je vjetar nosi do enskih eera (opraivanje). enski eeri, eeri sjemenih zametaka, znaajno su vei od mukih, nose ih gornje grane, zelene su boje, a razvijaju se u proljee. Sastavljeni su iz spiralno poloenih sjemenih ljuski (modificirani listovi). Svaka nosi dva megasporangija, u kojima je po jedna matina stanica megaspore. Megasporangij je okruen zatitnim ovojem (integument) s otvorom mikropilom. Sve zajedno ini sjemeni zametak od diploidnog tkiva. Nakon opraivanja peludno zrnce stvara peludnu mjeinicu koja ulazi u sjemeni zametak. Od opraivanja do oplodnje proe vie od godinu dana. Tijekom te godine matina se stanica megaspore mejotiki dijeli te nastaju etiri haploidne stanice, od kojih samo jedna preivi. To je megaspora. Ona raste, uzastopno se dijeli i izgradi enski gametofit (gametofit se razvija u spori) s 2- 3 arhegonija, svaki s jajnom stanicom. Tek kada proe vie od godinu dana od opraivanja generativna stanica peludnog zrnca se mitotiki dijeli. Nastaje jedna sterilna stanica i jedna spermatogena stanica. Ona se podjeli stvarajui dvije nepokretne spermalne stanice. Jedna spermalna stanica oplodi jajnu stanicu u arhegoniju. Sve se jajne stanice u sjemenom zametku oplode, ali se obino samo jedna zigota razvije u zametak embrij. Zreli je embrij (klica) graen iz klicina pupoljka, klicina korijenka i razliitog broja (obino 8) supki. Sjemeni zametak se razvija u sjemenku bora s klicom obavijenom hranjivim, haploidnim stanijem i drvenastom sjemenom lupinom. Zrioba sjemenke traje godinu dana, a za to vrijeme se enski eer povea i odrveni. Zatim se njegove ljuske otvaraju, oslobaaju sjemenke s krilcima koje daleko raznosi vjetar.

21.2. SAETAK
Golosjemenjae karakteriziraju goli sjemeni zameci na sjemenim ljuskama, skupljeni u enskim eerima etinjaa. Sjemenke su u zrelim golosjemenjaa gole, oprkriljene, a nalaze se u zrelim eerima. U sjemenki se nalazi klica (zametak) nove biljke, obavijen hranjivim stanijem, a izvana je zatien vrstom sjemenom lupinom. Golosjemenjae u ciklusu razmnoavanja prolaze diploidnu fazu (2n), sporofit (drvo koje vidimo) i vrlo reduciranu haploidnu fazu (n), a to je muki gametofit u peludnom zrncu bez anteridija i enski gametofit u sjemenom zametku s dva do tri arhegonija. BIOLOGIJA 73

22. RAZNOLIKOST GOLOSJEMENJAA

Dijelimo ih u dvije skupine biljaka: LEPEZASTO, ODNOSNO IGLIASTO LISTASTE GOLOSJEMENJAA o Razred: ETINJAE (PINATAE) najbrojnija skupina, iglasto ili ljuskavo lie, jednodomne biljke, muke spolne stanice bez bieva PORODICA BOROVI igliasto lie, zimzeleno Jela, obina smreka, omorika, ari, umski bor, alepski bor, crni bor, pinija PORODICA EMPRESA stabla i grmovi s ljuskama ili igliastim listovima, sjemenke su bez klica empres, obina borovica PORODICA TISA drvee i grmovi s njenim liem obina tisa o Razred: Ginka PORODICA GINKA ginko, dvodomno drvo s jako razgranjenim stablom, jako otporan na zagaenje atmosfere, raste u Kini i Japanu PERASTO LISTASTE GOLOSJEMENJAE o Razred: KOSITRENICE imaju traheje u drvu, neke oprauju kukci PORODICA KOSITRENICE krta kositrenica o Razred: Cikasi stabljika nalik palmi, pojavile su se u permu, dvodomne biljke PORODICA CIKAS cikas

22.1. SAETAK
Skupina golosjemenjaa obuhvaa oko 800 vrsta, a podijeljena je na dva pododjela: lepezasto, odnosno igliasto listaste golosjemenjae i perasto listaste golosjemenjae. Najpoznatiji i najbrojniji vrstama je razred etinjaa s oko 550 vrsta. U ovu skupinu ubrajamo emprese, borove i tise. etinjae su neobino vane jer ine najvee crnogorine ume na Zemlji. U vegetaciji Hrvatske vano mjesto ima porodica borova. Najvaniji predstavnici ove porodice su jela, smreka, ari, umski bor, alepski bor i crni bor.

BIOLOGIJA

74

23. KRITOSJEMENJAE
Najbrojnija skupina biljaka, sve posjeduju cvijet, tijelo se dijeli na korijen, stabljiku i listove Evolucijski uspjeh ovih biljaka omoguili su: Razvoj cvijeta, koji zatiuje sjemeni zametak u plodnici i olakava opraivanje putem kukaca. Plodnica nakon oplodnje izgradi usploe ploda koje okruuje i titi sjemenke Velika redukcija enskog gametofita (od samo 7 stanica) Sinteza novih kemijskih spojeva koji omoguuju privlaenje ivotinja opraivaa i raznosaa sjemenki Razvoj traheja, koje omoguuju vrlo brz transport vode u odnosu na traheide i sitastih cijevi koje olakavaju transport organskih tvari Mogunost gubljenja lia preivljavanje na stres okolia, podnose uvjete koje golosjemenjae ne mogu Prijelaz iz drvenaste u zeljastu stabljiku

23.1. CVIJET
Ogranak ogranienog rasta koji nosi listove razliite preobraene u svrhu razmnoavanja cvijet se sastoji od ocvijea (aka i vjeni neke kritosjemenjae (sve jednosupnice i najprimitivnije dvosupnice) imaju ocvjee koje nije razlueno u aku i vjeni, ve je homogeno i naziva se perigon), aka (vanjski dio ocvijea, sastavljena od sterilnih listova lapovi zatita), vjeni (unutranji dio ocvijea latice opraivanje). Iznad vjenia nalaze se pranici mikrosporofili kritosjemenjaa muki spolni dijelovi cvijeta. Svaki pranik ini jedna pranika nit koja na vrhu nosi jednu pranicu, obino ute boje. Pranica je podijeljena u dvije polupranice, od kojih svaka sadri dva mikrosporangija (peludnice) u kojima nastaju brojna peludna zrnca. Tuak je enski dio cvijeta, nalazi se iznad pranika. Moe biti graen od jednog ili vie plodnih listova (megasporofila). Oni su srasli i zatvaraju sjemeni zametak. Ima dugi vrat, plodnicu i njuku. Plodnica sadri jedan ili vie sjemenih zametaka od kojih se nakon oplodnje razvijaju sjemenke. Cvijet koji ima i pranike i tuak je dvospolan, inae je jednospolan. Ako su oba tipa cvijeta na isto stabljici onda je to jednodomna biljka, a ako su odvojeni onda je dvodomna.

23.2. OPRAIVANJE
1. Samoopraivanje manji broj kritosjemenjaa 2. Opraivanje ivotinjama lijezde nektariji nektar prilagoen samo odreenoj ivotinji a. Opraivanje kukcima glavni opraivai mirisi, boje b. Opraivanje pticama kolibrii 3. Opraivanje vjetrom 4. Opraivanje vodom

BIOLOGIJA

75

23.3. SAETAK
Kritosjemenjae su biljke najbolje prilagoene kopnenom ivotu, zato si u najbrojnije. Posjeduju cvijet, a sjemeni zameci su zatvoreni u plodnici tuka. Nakon op lodnje stvaraju plod. Cvijet je ogranak ogranienog rasta koji nosi razliito preobraene listove u svrhu razmnoavanja. Cvijet je graen iz ake (lapovi), vjenia (latice), plodnih listova (tuak) i pranika. Pranici su muki spolni dijelovi cvijeta, a tuak enski. U plodnici se tuka nalaze sjemeni zameci. Razvoj traheja i sitastih cijevi omoguava brz transport tvari kroz biljku. Opraivanje je prijenos peludnih zrnaca s pranika na njuku tuka biljke iste vrste, ali razliitih jedinki (unakrsno opraivanje). Opraivanje se obavlja na razne naine: samoopraivanje, ivotinjama (najvie kukcima), pticama, vjetrom i vodom.

BIOLOGIJA

76

24. IVOTNI CIKLUS KRITOSJEMENJAA

Cvijet kritosjemenjaa moe biti sitan ili jako uoljiv, samostalan ili u cvatu, a u svojoj unutranjosti oblikuje dijelove kojima se biljke razmnoavaju. Pranici su muki spolni dijelovi cvijeta. U sporangijima pranika nalaze se diploidne stanice (2n, matine stanice mikrospore). One se dijele mejozom pa nastaju haploidne mikrospore. Svaka mikrospora izgradi mikrogametofit ili peludno zrnce, sastavljeno od tri stanice: jedne vegetativne (stanice peludne mjeinice) i dvije spermalne stanice bez bieva. Nikad se ne stvaraju anteridiji. Plodnica tuka sadri sjemene zametke u ijoj se unutranjosti nalazi jedna diploidna stanica (2n, matina stanica megaspore) koja se mejotikom diobom dijeli. Tako nastaju etiri haploidne megaspore, od kojih tri degeneriraju, a samo jedna ostaje na ivotu. Ona se mitotikom diobom dijeli i daje osam jezgara i to: dvije se jezgre pomiu prema sredini sjemenog zametka. Stapaju se i okruuju membranom pa nastaje jedna diploidna stanica tzv. sredinja stanica; tri jezgre kreu u podruje nasuprot mikropili, svaka se od njih okrui staninom stjenkom, te postaju stanice; ostale tri koje se smjeste blizu mikropile okrue se svaka svojom membranom, pa nastaju tri stranice. Najvea stanica smjetena izmeu njih je jajna stanica. Ova struktura od sedam stanica naziva se embrijska vrea, a odgovora enskom gametofitu ili megagametofitu koji nikad ne oblikuje arhegonije. Opraivanjem peludno zrnce dolazi na njuku tuka iste vrste. Ovdje peludno zrnce raste stvarajui peludnu mjeinicu koja prolazi kroz vrat tuka, ulazi u plodnicu i omoguuje spermalnim stanicama pribliavanje embrijskoj vrei. Jezgra jedne spermalne stanice oplodni jajnu stanicu pa nastaje zigota, od koje se dalje razvija embrij (klica). Jezgra druge spermalne stanice stapa se sa sredinjom stanicom stvarajui triploidnu stanicu, od koje se razvija endosperm. To je tkivo koje slui za ishranu embrija prilikom klijanja sjemenke. Ova dvostruka oplodnja je karakteristina za kritosjemenjae. Klica s endospermom je obavijena tkivom sjemenog zametka koje ovrsne i promijeni se inei sjemenu lupinu. Plodnica se preoblikuje u usploe. Biljka zavrava ciklus razmnoavanja ako je sjemenka prenesena bilo u plodu ili je samostalno uspjela pronai prikladno mjesto na kojem se u njoj budi klica iz stanja sna i razvija u mladu biljku.

24.1. PLOD
Nakon oplodnje istodobno se preoblikuju sjemeni zameci u sjemenke, a plodnica i svijet ili cvat u plod. Oblik, boja i veliina sjemenki su razliiti. U kritosjemenjaa je smjetena u plodu. Plod je uglavnom preobraena plodnica u kojoj su smjeteni sjemeni zameci, sekundarno preobraeni u sjemenke. U irem smislu plod je skup cvjetnih dijelova i susjednih organa koji preostaju nakon oplodnje te nose u sebi sjemenke. U plodu koji se razvije iz plodnice nakon oplodnje opaaju se idui izvana prema unutra tri sloja: vanjski koasti, srednji mesnati i unutarnji. Podjela plodova prema postanku: Pravi nastaju samo iz plodnice Skupni nastaju iz svatova Nepravi nastaju iz plodnice i sporednih dijelova cvijeta

BIOLOGIJA

77

24.2. NAINI RASPROSTRANJIVANJA PLODOVA

Pomou vjetra (anemohorija) najvei broj plodova i sjemenki krilca ili dlaice koje olakavaju prijenos Pomou vode (hidrohorija) plodovi vodenog bilja ivotinjama (zoohorija) kukci Djelovanjem ovjeka (antropogorija) Samostalno, autonomno (autohorija) graak, mahuna, trcalica

24.3. SAETAK
U peludnicama pranika iz diploidnih stanica mejotikom diobom nastaju haploidne stanice, mikrospore. Mikrospora se razvija u mikrogametofit peludno zrnce. U plodnici se tuka nalaze sjemeni zameci. Iz diploidnih stanica sjemenog zametka mejotikom diobo m nastaju etiri haploidne megaspore. Tri propadaju, a iz preostale nastaje osam jezgara koje oblikuju embrijsku vreu megagametofit sa sedam stanica, od kojim je samo jedna jajna stranica. Oplodnja je u kritosjemenjaa dvostruka. Jedna spermalna stanica oplodi jajnu stanicu te nastaje zigota, a druga sredinju stanicu dajui triploidnu stanicu. Iz oploene jajne stanice razvija se embrij klica mlade biljke, a iz triploidne stanice endosperm. Plod je preobraena plodnica u kojoj su sjemeni zameci sekundarno preobraeni u sjemenke. Osim plodnice, plodove mogu izgraditi i drugi dijelovi cvijeta. Plodovi se dijele prema postanku na prave, skupne ili neprave.

BIOLOGIJA

78

25. RAZNOLIKOST KRITOSJEMENJAA

Dvije skupine (razreda): DVOSUPNICE najbrojnija skupina kritosjemenjaa 170 000 vrsta dvije supke (kotiledona) u sjemenki, cvjetovi su petodijelni ili etverodijelni (jako rijetko) nervatura lista (raspored ila) je mreast korijen koji ostaje cijelog ivota se naziva glavni korijen o PORODICE: abnjaci, bukve, krstaice, rue, glavoike, lepinjae JEDNOSUPNICE 65 000 vrsta tulipani, narcisi, orhideje zeljaste bilje, jedna supka o PORODICE ljiljani, orhideje, trave DVOSUPNICE 170 000 2 4 5 ili njihov umnoak mreasta sluajan glavni korijen sluajno rasporeene, otvorene (posjeduju kambij) drvenasta ili zeljasta JEDNOSUPNICE 65 000 1 3 ili njihov umnoak usporedna (paralelna) paralelan adventivni korijen, upav razbacane, zatvorene (bez kambija) zeljasta, drvenasta (lano stablo)

Broj poznatih vrsta Broj supki Broj cvjetnih dijelova (lapovi, latice, ) Nervatura lista Raspored pui Oblik korijena Provodne ile u stablu Stabljika

25.1. SAETAK
Kritosjemenjae su podijeljene na dva razreda: dvosupnice i jednosupnice. Osnovna oznaka za razlikovanje svih biljaka su jedna ili dvije supke na klici. Dvosupnice su najbrojnija skupina kritosjemenjaa, a broji oko 170 000 vrsta. Poznate porodice dvosupnica su abnjaci, bukve, krstaice, ruem glavoike i lepirnjae. Jednosupnice su daleko manja skupina (65 000 vrsta) i preteito su zeljaste biljke. Poznate porodice su ljiljani, kauni (orhideje) i trave.

BIOLOGIJA

79

26. VEGETACIJA ZEMLJE

Podruje rasprostranjenosti areal Flora je zbroj svih biljnih vrsta nekog podruja Stanite u geobotanici oznaava sve vanjske imbenike (abiotiki i biotiki) koji djeluju na neku biljku, a nalazite je naziv mjesta (lokaliteta) gdje biljka raste. Neki od najvanijih abiotikih imbenika su svjetlo, temperatura, voda, provodljivost tla, koliina CO 2 i O2 , hranjive tvari u tlu, fizikalna svojstva tla, mehaniki imbenici. Bioloki imbenici su sudjelovanje ivotinja pri opraivanju i rasprostranjivanju sjemenki i plodova, ishrana biljojeda, djelovanje biljnih i ivotinjskih tetoina, simbioze (mikoriza), meusobno djelovanje biljaka i djelovanje ovjeka na biljke. Vegetaciju ine sve biljne zajednice koje pokrivaju neko podruje. Endemi su biljke koje nalazimo samo na nekom manjem prirodno ogranienom podruju. Zatvoreni i razbacani areali.

26.1. NAJVANIJE BILJNE ZAJEDNICE U SREDNJOJ EUROPI

iste bukove ume kao i mijeane ume bukve s jasenom, brdskim javorom i lipom srednje visoka brda zapadnog dijela, nii poloaji svih srednje visokih planina i vapnenakih Alpa Mijeane ume hrasta i graba nia podruja na boljim tlima, doline blizu vode Mijeane ume hrasta medunca tople i suhe brdske padine Hrastove ume s mnogo breze i vrijeska najsiromanija kisela tla Crnogorine ume ume bora siromana, suha, pjeana tla u nizinama i brdskom podruju Smreka nizine, sjeveroistona Europa Jela gorske ume Pojasom grmlja klekovine ili zelene johe zavrava uma u sredinjim Alpama

BREULJKASTI POJAS vegetacija nastala djelovanjem ovjeka 500 800 m hrastove ume, borove ume, pitomi kesten DONJI POJAS GORSKE UME ume bukve i bukve s jelom, smrekom, 800 1200 m GORNJI POJAS GORSKE UME ume smreke, livade i panjaci 1600 2000 m POJAS KLEKOVINE planinski bor i zelena joha unutar ovog pojasa prolazi gornja granica drvea PLANINSKI POJAS patuljasti grmovi i travnate vritine 2450 3260 m SNJENI POJAS mahovine i liajevi malo cvjetnjaa

BIOLOGIJA

80

26.2. FLORNA CARSTVA ZEMLJE

HOLARKTIKO FLORNO CARSTVO najvee od svih sjeverni umjereni i hladni pojas od sjevera prema jugu: tudre, eurosibirsko umsko podruje, sredozemno florno podruje, pontsko- centralnoazijsko podruje, sjevernoafrikoindijsko pustinjsko podruje PALEOTROPSKO FLORNO CARSTVO tropska podruja Starog svijeta NEOTROPSKO FLORNO CARSTVO trope Novog svijeta tropske kine ume, monsunske ume, sune ume, tropski travnjaci AUSTRALSKO FLORNO CARSTVO zimzelene ume i ikara savana, stepa, pustinja, suptropske i tropske kine ume KAPLANDSKO FLORNO CARSTVO najmanje zimzelene ikare i vritine, gotovo bez stabala ANTARKTIKO FLORNO CARSTVO vlane planinske ume najjuniji dio June Amerike

Skupine ekosustava nastale u prilino ujednaenim klimatskim podrujima na kopnu ine biome od sjevera prema jugu: tundre, tajge, listopadne ume umjerenih podruja, u unutranjosti kontinentalne stepe, polupustinje i pustinje, u tropima tropske vlane ume

26.3. SAETAK
Geobotanika, ili biljna geografija prouava rasprostranjenost biljaka na Zemlji. Podruje rasprostranjenosti neke vrste, roda, porodice naziva se areal. Flora je zbor svih biljnih vrsta nekog podruja. Vegetacija predstavlja sve biljne zajednice koje pokrivaju neko podruje. Na Zemlji imamo est flornih carstava: holarktiko (najvee), paleo -tropsko, neotropsko, australsko, kaplandsko i antarktiko. Biom ini skupinu ekosustava s prilino ujednaenim klimatskim podrujima, a to su: tundre, tajge, listopadne ume umjerenih podruja, stepe, pustinje i tropske vlane ume.

BIOLOGIJA

81

27. BILJNI POKROV HRVATSKE

Nalazi se na dodiru dviju velikih biljno- geografskih regija: holorktikog flornog carstva i eurosibirsko- sjevernoamerikog. Sredozemna regija obuhvaa primorska podruja, a eurosibirsko- sjevernoamerika ostala kopnena nizinska i gorska podruja Hrvatske. Vaniji florni elementi s pripadnim biljkama: 1. Mediteranski ili sredozemni florni elementi hrast crnika ili esvina, divlja maslina, obina planika, divlja smokva, mirta, brnistra, bijeli buin, 2. Submediteranski ili polusredozemni (junoeuropski) florni elementi hrast medunac, maklen, koprivi, bijeli grab, 3. Pontski florni element stepska perunika, proljetni gorocvijet, sibirski zvoni, 4. Srednjoeuropski florni element obini grab, bukva, hrast kitnjak, gorski javor, velelisna lipa, 5. Borealni (sjeverni) florni element umska crvotoina, obina smreka, 6. Arkto-alpski florni element bor krivulj 7. Kozmopolitske biljke trska, obina vodena lea, 8. Biljke pridolice ili adventivne ra, jeam, penica, divlji mak, kukolj, kukuruz, duhan, bagrem, agave, Hrvatska ima 8 nacionalnih parkova (Brijuni, Risnjak, Plitvika jezera, Sjeverni Velebit, Kornati, Paklenica, Krka i Mljet) i deset parkova prirode (Kopaki rit, Lonjsko polje, Medvednica, Velebit, uvala Telaica na Dugom otoku, Biokovo, umbera k, Samoborsko gorje, Papuk, Uka i Vransko jezero). Strogi prirodni rezervati su Bijele i Samarske stijene na Velikoj Kapeli i Roanski i Hajduki kukovi na Velebitu. Postoji 12 botanikih rezervata.

27.1. SAETAK
Hrvatska se nalazi na granici dviju regija holartikog flornog carstva, sredozemne (mediteranske) i eurosibirske- sjevernoamerike. Na povrini Hrvatske od ukupno 54 000 km2 rasprostranjeno je oko 4 000 biljnih vrsta. Najvaniji florni elementi Hrvatske su mediteranski ili sredozemni, pontski, submediteranski, borealni, arkto- alpski i biljke pridolice. Ilirskobalkanske i ilirsko- jadranske endemine biljke, te hrvatski endemi daju biljno -geografsku posebnost Hrvatskoj. Hrvatski endemi su velebitska degenija, velebitska pjeskarica, prozorski zvoni, biokovsko zvonce, suliasta zeina, dalmatinski crni bor, dubrovaka zeina, hrvatska perunika i dr. Hrvatska pripada prirodnom umskom podruju (36,5% ukupne povrine su pod umom). U Hrvatskoj ima osam nacionalnih parkova i deset parkova prirode.

BIOLOGIJA

82

1. PRAIVOTINJE (Protozoa)
Anton van Leeuwenhoek sitni organizmi u kapljici vode papuica 35 000 vrsta praivotinja, mikroskopskih veliina, jedna stanica, trebaju dosta vlage, dijelimo ih na trepetljikae (papuica, trepetljike), biae (euglena, bievi), sluzavci (lane noice pseudopodiji promjena oblika), truskovci (plazmodija malarije, uzronik bolesti spavanja nametnici). Pokrov tijela je lipoproteinska stanina membrana koja amebi omoguuje promjenu oblika tijela. Ostali imaju vieslojnu opnu koja im daje stalan oblik (pelikula) papuica. Pokrov tijela ne predstavlja prepreku za difuziju. Izmjena plinova je kroz membranu difuzijom. U sluaju nedostatka kisika spore preivljavaju nepovoljne uvjete. Za izbacivanje vika vode imaju stezljivi mjehuri (kontraktilna vakuola), papuica ima dvije. Hrane se fagocitozom (prodiranjem). Ameba hranu moe uzimati cijelom povrinom tijela. Papuica ima stanina usta (citostom) stanino drijelo (citofarinks) hranidbeni mjehuri. Razmnoavaju se dvojnom (binarnom) diobom. Ameba se dijeli mnogostrukom (multipnom) diobom nastaje vie jedinki. Spolno je rijetko. Trepetljikai dvije jezgre (mikronukleus i makronukleus). Konjugacija (papuica). Trepetljikai su najbrojnija vrsta, ive u morima, vodana na kopnu, boatim vodama, 15% je nametnika, omoguuju razgradnju celuloze (ive u simbiozi s ivotinjama) papuica Biai uglavnom sadre klorofil fotosinteza, euglena autotrof i heterotrof, veina su paraziti bolest spavanja (tripanosomijaza, ce-ce muha), trihomonijaza (infekcija spolnih organa) Sluzavci ive u barama i jezercima, mulju ameba, krednjaci (stvaraju vapnene ljuture) ive na dnu mora u pijesku ili mulju ili planktonski Truskovci nametnici piroplazmoza pasa (krpelj), malarija

1.1. SAETAK
Praivotinje su najvjerojatnije najstarija skupina ivotinjskog svijeta na Zemlji. Mikroskopski su organizmi ije tijelo ini samo jedna stanica. ive u kopnenim vodama, u tlu ili kao paraziti i nametnici. Pokretne vrste se pokrei bievima, trepetljikama ili lanim noicama. Najee se razmnoavaju nespolno dvojnom diobom. Dijele se na korjenonoce (sluzavce), trepetljikae, biae i truskovce. Danas najrairenija bolest izazvana praivotinjama je malarija.

BIOLOGIJA

83

2.SPUVE (Spongia)
5 000 vrsta, osim malog broja koji ivi u rijekama i jezerima, sve su morske ivotinje. Tijelo je nesimetrini labirint kanalia i upljina. Povrinu spuve oblau ploaste pokrovne stanice koje ine vanjski sloj tijela ektoderm, dok unutarnji endoderm ine biaste stanica uzrokuju strujanje vode prehrana difuzija. S obzirom na sastav kostura dijele se na kremenoronjae, kremenjae i vapnenjae. Kostur kremenoronjaa je relativno malen graen od elastinih niti bjelanevina spongin. Kosturi kremenjaa i vapnenjaa su tvrdi izgraeni od sitnih kamenih ili vapnenih iglica. Spuve su veinom dvospolci (hermafroditi) neke su razdvojena spola. Razmnoavanje spolno (spermij i jaje) i nespolno pupanjem kolonije. U Jadranu je esta obina spuva, promjenjiva sumporaa, spirastrela, aksinela, kamotona spuva, ljubiasta spuva i morska narana. Iako su viestanini organizmi, organizacijski su jednostanini. Velika sposobnost regeneracije.

2.1. SAETAK
Spuve su vodeni organizmi, veina vrsta ivi u moru u zadrugama, sjedilakim nainom ivota privrene za morsko dno. Hrane se sitnim esticama i organizmima koje filtriraju pomou sloja biastih stanica koje obavijaju unutarstaninu probavu i opskrbljuju druge slojeve tijela hranjivim tvarima. Nemaju dini, optjecajni, ivani, ni sustav za izluivanje. Potporu tijela daje kostur, veinom su dvospolci, mogu se razmnoavati spolno i nespolno pupanjem.

BIOLOGIJA

84

3. BESKOLUTIAVCI (Ameria)
Ameria gr. ne dio, ne cjelina nekolutiavo tijelo, bilateralno simetrine ivotinje. Dijele se u etiri skupine: pljonjaci, arnjaci, oblenjaci i mekuci.

3.1. PLONJACI
Plosnate ivotinje, nemaju vanjski ni unutarnji kostur, dvospolci (hermafroditi), dijele se na one koje ive slobodno u vodi (virnjaci) i nametnike (metilji i trakavice). Virnjaci najee ive slobodno u moru i slatkim vodama, duine 0,5 1,5 cm, plosnato tijelo pokriveno je trepetljikavom epidermom, na prednjem dijelu se nalaze osjetila (jednostavne oi), tijelo im ispunjava parenhim (rijetko vezivno tkivo). Neprohodno probavilo, hrane se malim beskraljenjacima, hranu razgrauju izvanstaninom i unutarstaninom probavom, disanje difuzija cijela povrina tijela, izluivanje protonefridije razgranati sustav cjevica s vrnim stanicama u kojima se nalaze trepetljike. Imaju vrpasti ivani sustav (gangliji nakupina ivanih stanica). Dvospolci su, razmnoavanje spolno i nespolno (poprenom diobom), velika mo regeneracije. Najpoznatiji virnjaci su puzavice. Metilji ive kao vanjski ili unutarnji nametnici. Tijelo im pokriva debela bjelanevinasta kutikula, dvije prianjaljke usna i trbuna, neprohodno probavilo, izvanstanina probava paraziti, anaerobni organizmi, protonefridije, skupina ganglija, osjetilni organi vrlo reducirani, razmnoavanje kao i u virnjaka, najpoznatiji metilji su ovji (veliki) i mali metlji. Razvoj u jetrene kanale izluuju jajaca izmetom izlaze van dospijevaju u vodu razvija se trepetljikava liinka meudomadara (pu mali barnjak) u roku 24h liinke s repiem idu do trave ciste (zaahure se) ulaze hranom i crijevo i ispoetka bolest metiljavost Trakavice imaju potpuno reducirano probavilo, najpoznatije su govea, svinjska, riblja i psea (ehinokok). Razlikujemo glavu, vrat i lanke. Prehrana difuzija, paraziti, anaerobni organizmi, protonefridije, dvospolci.

3.2. SAETAK
Plonjaci su beskolutiavci, bilateralno simetrini, a tijelo im je leno - trbuno spljoteno. ive u moru i vodama na kopnu (virnjaci), a neki su unutranji nametnici ovjeka i ivotinja (metilji i trakavice). Tjelesna upljina im je ispunjena osnovnim tkivom (parenhimom) u kojem se nalaze unutarnji organi. Tijelo virnjaka prekriva trepetljikava epiderma, a metilja i trakavica bjelanevinasta kutikula. ivani sustav je u obliku vrpci. Nemaju dini ni optjecajni sustav. Za izluivanje imaju protonefridije, dvospolci su i proizvode velik broj jaja, ima oko 18 500 vrsta.

3.3. ARNJACI
Imaju arnice (knide) omamljivanje i hvatanje plijena, tijelo im je zrakasto ili radijalno simetrino, 11 000 vrsta, dijele se na koralje, renjake i obrubnjake. Koralji su sjedilake ivotinje, u Jadranu crvena moruzgva, smea vlasulja, crveni koralj Renjaci morski arnjaci, zvonolik oblik, pokreni su, uhati klobuk i morska mjeseina meduza Obrubnjaci neke imaju cjevasto tijelo privreno za podlogu (hidra), a druge par zvonoliko i slobodno plivaju (portugalski ratnik).

BIOLOGIJA

85

arnjaci se pojavljuju kao polipi i meduze (graa tijela). Imaju usta, lovke i probavnu (gastrovaskularnu) upljinu. Tijelo je graeno od tri sloja: vanjskog (ektoderma, epiderma, jednostavan, 5 vrsta stanica: epidermalno- miine stanice izgrauju epiderm, arne stanice, osjetilne stanice, ivane stanice, intersticijske stanice mogu nastati sve ostale stanice), unutranjeg (endoderma, gastroderma jednostavan, pet vrsta stanica: gastrodermalnomiine, enzimatsko- ljezdane i probavne, osjetilne i ivane) i meusloja (mezoderma, mezogleja). Hrane se planktonom ili manjim ribama i koljkama, lovke, probavna upljina. Disanje difuzija. Mreast ivani sustav. Razmnoavaju se nespolno (pupanjem), spolno, izmjenom spolne i nespolne generacije (metageneza).

3.4. SAETAK
arnjacima pripadaju ivotinje koje uglavnom ive u moru, a rjee u slatkoj vodi. U biosferi danas ivi oko 11 000 razliitih vrsta. Sistematski se dijele na koralje, renjake i obrubnjake. U prirodi se pojavljuju u dva strukturno- morfoloka oblika: kao polipi i meduze. Imaju usta, lovke i probavnu upljinu. Tijelo im je graeno od tri sloja: epiderm, mezoderm i gastroderm. Ovi su slojevi izgraeni od vie oblika stanica, najkarakteristinije su arne stanice. Veinom su mesoderi. Mreast ivani sustav. Veinom su razdvojena spola, razmnoavanu se spolno, nespolno (pupanjem) i izmjenom spolne i nespolne generacije (metageneza).

3.5. OBLENJACI
Bilateralno simetrino tijelo, nekolutiava obla oblika, 12 90 000 vrsta. Najpoznatiji su oblici (gliste). Tijelo prekriveno bjelanevinastom kutikulom izluuje ju epiderm miii, epiderma i kutikula grade kono- miini sloj. Tjelesna upljina pseudocel hidroskelet potpora. Prohodno probavilo (crijevni otvor enke, neisnica mujaci). Izvanstanina probava. Disanje difuzija, izluivanje dvije bone cijevi, velika masa ivanih stanica na prednjem dijelu tijela, razdvojena spola (spolni dimorfizam, mujaci i enke se razlikuju), mujaci imaju na kraju tijeka kopulatorne etine (lepezaste naslage) parenje, enke jajnici, jajovod, plodnica, spolno otvor; mujaci neparni spolni organi cjevasti sjemenik, sjemenovod, sjemeno spremite, neisnica. Nametniki oblici su djeja glista, bijela glista, zavojita trihinela.

3.6. SAETAK
Oblenjaci su ivotinje nekolutiava, oblo izduena tijela. Najbrojnija skupina beskolutiavaca, raznolike grae tijela i naina ivota. Tijelo im pokriva kono- miini sloj sastavljen od kutikule, epiderme i miia. Probavilo je prohodno, usta i crijevni otvor, izvanstanina probava. Mnogi oblii su endoparaziti u ovjeka, pa enke stvaraju mnogo jaja. Razdvojena su spola, unutranja oplodnja. Najpoznatiji nametnici u naim krajevima su djeja glista, bijela glista i zavojita trihinela.

3.7. MEKUCI
120 000 vrsta, sedam razreda, mekano, nekolutiavo, bilateralno simetrino ili nesimetrino tijelo (puevi), tijelo obavijeno platem vanjska ljutura zatita; jednodijelna (puevi) ili dvodijelna (koljke), glava (osim u koljkaa), imaju stopalo pokretanje kod glavonoaca krakovi i lijevak, razvijen ivani sustav, parni ivani gangliji, oi, ticala, ravnoteni organi, njuh, prohodno probavilo, poinje ustima, svi imaju trenicu (radulu, osim koljkaa) BIOLOGIJA 86

hrapava hitinska membrana koja prekriva jezik usitnjavanje hrane, peraste krge (ktenidije), puevi plua dio plata proaran spletom krvnih ila, srce (klijetka i dvije pretklijetke), otvoreni krvotok (upljine), izluivanje metanefridiji, razdvojena spola (puevi su dvospolci), razmnoavaju se jajima, oplodnja unutarnja ili vanjska liinka koja slobodno pliva. Puevi sluz neparan broj organa, dijele se na prednjokrnjake (more puzlatka, priljepak, ogrc, kvrgavi volak, bodljikavi volak, veliki bava), stranjokrnjake (morski zekan) i plunjake (pu vinogradnjak, prugasti ivinjak, umski prpolj, pu gola, mali barnjak) koljkai kamenice, dagnje, prstaci, periske, jakovljeve kapice Glavonoci deseterokranjaci i osmokranjaci sipa, lignja, indijska laica Zatiene vrste su plemenita periska, prstac, tritonov rog, pu bava i prugasta mitra.

3.8. SAETAK
Mekuci imaju mekano, nekolutiavo, bilateralno simetrino tijelo obavijeno platem. Dijelimo ih na pueve, koljkae i glavonoce. Plat u veini sluajeva izluuje vapnenu jednodijelnu (puevi), dvodijelnu (koljkai) ili reduciranu ljuturu (glavonoci). Miino stopalo je razliite grae i slui za pokretanje. Diu pluima (kopneni) i perastim krgama (vodeni). Otvoreni optjecajni sustav. Za izluivanje imaju metanefridije, ivevlje je ganglijskog tipa. Veinom su razdvojena spola, ali znatan dio su dvospolci). Bogati su bjelanevinama i vitaminima, pa se koriste za prehranu.

BIOLOGIJA

87

4. MNOGOKOLUTIAVCI (Polymeria)
Najbrojnija skupina beskraljenjaka, 950 000 vrsta, sedam koljena, najznaajniji su kolutiavci i lankonoci. Bilateralno simetrino tijelo podijeljeno na kolutie, sekundarna tjelesna upljina (celom, coelom)

4.1 KOLUTIAVCI
15 000 vrsta, tri skupine: mnogoetinai, maloetinai i pijavice, tijelo je mekana, gola i sluzava koa, jednoslojni epiderm, ljezdane stanice, pokretanje prstenasti i uzduni miii. Prohodno probavilo, izvanstanina probava. Vodeni diu krgama, kopneni koom. Srce se sastoji od dvije ile (lena i trbuna) povezane prstenastim ilama zatvoreni optjecajni sustav hemoglobin. Par metanefridija na svakom kolutii, ljestviav ivani sustav. Razdvojena spola jaje liina trohofora Mnogoetinai morski crv (palolo), crveni mnogoetina Maloetinai gujavica prozraivanje tla dvospolac Pijavice prijanjaljka lijenika pijavica i riblja pijavica

4.2. SAETAK
Tijelo kolutiavaca je bilateralno simetrino, graeno od velikog broja kolutia. Tijelo je prekriveno mekanom, sluzavom golom koom. Ispod koe nalaze se prstenasti i uzduni miii ijim se valovitim stezanjem ivotinja pokree. Imaju sekundarnu tjelesnu upljinu (celom) u kojoj su smjeteni organi. Prohodno probavilo, izvanstanina probava. Vodeni diu krgama, kopneni preko koe. Zatvoreni optjecajni sustav provodi krv u kojoj se nalazi hemoglobin. Ljestviav ivani sustav, na svakom kolutiu je jedan par metanefridija. Morski kolutiavci su razdvojena spola, a slatkovodni i kopneni su dvospolci. Prema tjelesnoj grai dijele se na maloetinae, mnogoetinae i pijavice.

4.3 . LANKONOCI
Najbrojnija i najrasprostranjenija skupina beskraljenjaka, dijele se na: kljetare (pauci, grinje, tipavci i krpelji), rakove, stonoge i kukce. Vanjski kostur hitinski, kolutii spojeni u dvije ili tri funkcionalne cjeline (paunjaci prednji i stranji dio, rakovi glavoprnjak i zadak, kukci glava, prsa i zadak). Vodeni lankonoci diu krgama, kopneni uzdunicama (trahejama). Otvoreni optjecajni sustav, ljestviav ivani sustav mozak, legu jaja. Pauci malminjat (crna udovica), pauci vujaci pletu mreu (0,0004mm) tipavci (korpioni) karpatski tipavac, njemaki tipavac Laipauci obini laipauk Grinje ovjejih svrabac, obini krpelj (prenositelj virusne upale modanih ovojnica virusni meningoencefalitis)

BIOLOGIJA

88

4.3.1. KLJETARI PAUCI

Paunjaci najbrojniji, 36 000 paunjaka, dijele se na: tipavci (korpioni), pauci, grinje i laipauci. Nemaju ticala, na prednjem dijelu imaju klijeta (helicere). etiri para lankovitih nogu, na stranjem dijelu tijela su bradavice predljivih lijezda. Grabeljivci su, prohodno probavilo. Lepezaste i cjevaste uzdunice, otvoren optjecajni sustav srce, tekuina hemolimfa, izluivanje Malpigijeve cjevice, ljestviav ivani sustav, mozak podijeljen na dva dijela. Razdvojena su spola oploena jajaca ena zaprede pauinom u zapredak ili kokon.

4.3.2. KRGAI RAKOVI

Glavoprnjak i zadak, dva para ticala, sastavljeno oko, pet pari nogu za hodanje (prvi par klijeta), bilateralno simetrino tijelo hitinski oklop od kalcijevog karbonata, krge (dini pigment hemocijanin), otvoreni optjecajni sustav, prohodno probavilo (probavna lijezda), izluivanje pomou para cjevastih organa ticalne (antenalne) lijezde, sastavljeno oko, ticala s osjetilnim dlaicama, osjetilo za ravnoteu, ljestviav ivani sustav, razdvojena spola Rak samac, platane moruzgve, babura, rak kosmej, hlap, jastog, rijeni rak (zatiena vrsta)

4.3.3. UZDUNJACI STONOGE I KUKCI

Diu pomou uzdunica (traheja), tri funkcionalne cjeline: glava, pr sa i zadak. Dijele se u dvije skupine: stonoge i kukce. Stonoge ive na kopnu, na kolutiima imaju jedan ili dva para nogu. Najpoznatije su obina stonoga i striga. Na zemlji ivi oko 800 000 vrsta kukaca. Imaju krila za lako svladavanje prostora u traenj u hrane, a i pomau u bijegu, imaju razmjerno malo tijelo (malo hrane, lake se sakriju), pokrovni sustav (hitinski oklop sprjeava gubitak vode), prilagodba usnih organa (usni organi za grizenje hrut, bodenje komarci, lizanje pele i sisanje leptir), preobrazba nogu za hodanje leptir, tranje trci, skakanje skakavci, kopanje rovci, plivanje i veslanje vodeni kornjai i vodene stjenice, sabiranje pele, noge grabilice bogomoljka, razvijena osjetila za opip, sluh, miris, okus i vid, velika plodnost, bojom i oblikom tijela prilagoeni okolini. Imaju est nogu (hexapoda), na drugom i treem prsnom kolutiu imaju po jedan par krila za letenje. Miii su podijeljeni na miie trupa i nogu, diu na niz sitnih otvora sa svake strane (oduci ili stigme), imaju razvijen uzduniki sustav, imaju slabije razvijen optjecajni sustav jedna ila na lenoj strani. Probavilo se sastoji od prednjeg, srednjeg i stranjeg prohodno, Malpigijeve cjevice, sloeno oko (velik broj sitnih okaca), ljestviav ivani sustav, razdvojena spola preobrazba (metamorfoza), potpuna (leptir, muha, buha, pela) i nepotpuna (skakavac, ohar, u) preobrazba. Beskrilci nemaju krila (eerai i skokuni), krilci imaju jedan ili dva para krila. 1. Krilai s nepotpunom preobrazbom vodencvjetovi, vretenca (vilinski konjic), ravnokrilci (zeleni konjic, ake), grizliokrilai (ui, termiti, tekuti), rilari (stjenice, biljna i titasta u, cvrak) 2. Krilai s potpunom preobrazbom mreokrilci (mravlji lav i obini uenjkar), leptir (bijelci, nona paueta, gubari, sovice, plavci, rie, prelci, lastin repci, ljiljci), dvokrilci (muhe, komarci, obadi, komari, trkovi), buhe (obina buha, pasja buha, maja buha), kornjai (jelenci, hrutevi, zlatne mare), opnokrilci (ose, pele, mravi, bumbari) BIOLOGIJA 89

3. Zdrueni kukci termiti, mravi (plodna enka matica, radnici i vojnici), medne pele (matica, trutovi, radilice)

4.4 . SAETAK
lankonoci su najbrojnija i najrasprostranjenija skupina beskraljenjaka. U lankonoce ubrajamo kljetare, rakove, stonoge i kukce. Kolutii su srasli u funkcionalne cjeline, kao to su glava, prsa i zadak. Kreu se uz pomo lankovitih nogu. Na povrini tijela imaju vrstu hitinsku kutikulu (egzoskelet), koja moe biti pojaana kalcijevim karbonatom (rakovi). Probavilo je prohodno. Vodeni lankonoci diu krgama (rakovi), a kopneni uzdunicama (kukci i kljetari). ivani sustav je ljestviav. Za izluivanje im slue Malpigijeve cjevice. Razdvojena su spola. Legu jaja iz kojih izlaze mladi. Kljetari su lankonoci koji na prednjem dijelu tijela imaju iza usta klijeta koja slue za hvatanje plijena. Najvei broj kljetara pripada paunjacima. Meu njima razlikujemo tipavce (korpione), pauke, grinje i laipauke. Paunjaci su najstarije kopnene ivotinje koje udiu atmosferski zrak. Rakovi su prije svega morske ivotinje. Pokreu se s pet pari nogu za hodanje, od kojih je prvi par preobraen u klijeta. Dijele se na nie i vie rakove, mnoge vrste rakove korite za hranu (jastog, hlap, kamp). Uzdunjaci su mnogokolutiavci prilagoeni ivotnim uvjetima na kopnu. Od ostalih lankonoaca razlikuju se po tome to imaju uzdunice pomou kojih diu. U njih ubrajamo stonoge i kukce. Stonoge imaju kolutiavo tijelo, a na svakom kolutiu nalaze se jedan ili dva para lankovitih nogu. Kok kukaca kolutii oblikuju glavu, prsa i zadak. Na glavi su sastavljene oi i usni organi za grizenje, lizanje, sisanje i bodenje. Na prsima imaju tri para lankovitih novu, a veina ima i dva para krila. Diu uzdunicama. Razmnoavaju se jajima. Razvoj do odraslog kukca tee potpunom (veina kukaca) ili nepotpunom preobrazbom. Kukci se temeljem grae krila, usnih organa i oblika preobrazbe dijele na beskrilce i krilae. Zdrueni kukci su mravi, termiti, ose i pele.

BIOLOGIJA

90

5. MALOKOLUTIAVCI (Oligomeria)
Morske ivotinje, dijele se na bodljikae i iroglavce.

5.1. BODLJIKAI
Jeinci, zvjezdae, trpovi, zmijae i stapati. Kostur bodlje pokretanje i zatita (nemaju svi), vodoilni (ambulakralni) sustav za kretanje, prionjive noice, peterozrakasta simetrija tijela, prohodno probavilo, osjetilne stanice po cijeloj koi, razd vojena spola liinka pluteus. U Jadranu ive crni jeinac, naranasta krialina, crvena zvjezdaa, kvrgava zvjezdaa, brisinga, obini trp, plosnati trp.

5.2. IROGLAVCI
Obini iroglavac, razdvojena spola, tijelo se dijeli na tri dijela: glavica, ogrlica s ustima i trup. Potporni tapi, ivana vrpca.

5.3. SAETAK
U bodljikae se ubrajaju jeinci, zvjezdae, zmijae i trpovi. Sve ive na morskom dnu i slabo su pokretni. Pokreu se bodljama, krakovima ili stezanjem miine stjenke tijela. Za kretanje im slui i vodoilni sustav. vrstou tijela daje manje ili vie cjelovit vapneni kostur smjeten ispod koe. Oplodnja je vanjska. Imaju veliku sposobnost regeneracije. iroglavci ive na morskom dnu. Unutranji potporanj tijela, krno drijelo i leno smjetena ivana vrpca ini ih beskraljenjacima koji su najsrodniji dananjim svitkovcima.

BIOLOGIJA

91

6. SVITKOVCI (Chordonia)
Svi svitkovci imaju sljedee zajednike osobine: Unutranji potporanj tijela svitak (ili kraljenica) krne pukotine (kod kraljenjaka ih zamjenjuju plua ili krge) Glavna ivana vrpca na lenoj strani tijela (kraljenjaci imaju lenu modinu) Broje 47 000 vrsta, a dijele se u tri skupine: platenjaci (mjeinice, repnjaci, dvootvorke), svitloglavce (kopljae) i kraljenjake (krunouste, ribe, vodozemci, gmazovi, ptice i sisavci). Ako neke osobine nisu prisutne u odrasle jedinke, one su bile prisutne u embrionalnom razvoju.

6.1. PLATANJACI I SVITKOVCI

PLATENJACI 2000 vrsta, najbrojniju skupinu ine mjeinice, sluzava povrina, plat ini tvar tunicin (slian biljnoj celulozi), ive privreni na morskom dnu, samostalno ili u zadrugama. Prohodno probavilo, zatvoreni optjecajni sustav. Dvospolci su. SVITKOGLAVCI skupina kopljaa, stanovnici pjeanog dna u plitkom obalnom pojasu, osjetilne stanice na svjetlost, u Jadranu ivi zailjena kopljaa,

6.2. SAETAK
U svitkovce se ubrajaju platenjaci, svitkoglavci i kraljenjaci. Imaju unutarnji potporanj tijela svitak, lenu ivanu vrpcu iznad svitka i krne pukotine na prednjem dijelu probavila. One obavljaju funkciju disanja. Kod kraljenjaka je svitak preobraen u kraljenicu, a dini organi, krge i plua, takoer nastaju od prednjeg dijela probavila. Kraljenjaci su najbrojnija skupna svitkovaca.

6.3. KRALJENJACI
Prvi su se pojavili u paleozoiku, glavna su im obiljeja razvoj kraljenice koja titi lenu modinu, razvoj lubanje koja titi mozak i razvoj krnog kostura ija je prvobitna uloga podupiranje krga. Danas ih je poznato 40 000 vrsta, a dijele se u est skupina: krunouste, ribe, vodozemce, gmazove, ptice i sisavce. Koa kraljenjaka je vieslojna. U gornjem sloju koe, pousmini, oronjavanjem nastaju pokrovne ljuske i ploe gmazova, perje ptica, dlaka sisavaca i dr. Oroavanje se od vija ulaganjem bjelanevine koja se zove keratin u kone tvorevine. Tamni koni pigment melanin upija ultraljubiasto zraenje, smanjujui njegovo prodiranje dublje u tijelo. Usmina sadri zavretke ivaca i osjetilna tjeleca za toplinu, hladnou, dodir i bol. Unutarnji kostur je graen od kraljenice, lubanje, rebara, kosti opleja i kukovlja . Vanjski kostur ine zatitne vrste tvorevine na povrini tijela (ljuske, kopita, rogovi). Miino tkivo se dijeli na poprenoprugasto (omoguuje kretanje), glatko i srano. Probavilo usna upljina (gornja i donja eljust, ptice kljun, zubi), drijelo, jednjak, eludac, tanko i debelo crijevo neisnica Dini sustav se sastoji od krga (krunouste, ribe i liinke vodozemaca) i plua (odrasli vodozemci, gmazovi, ptice i sisavci). Koa je vani dini organ vodozemaca. Krvoilni sustav je zatvoren. Ribe i liinke vodozemaca imaju vensko srce. Limfni sustav je otvoren. BIOLOGIJA 92

Organizmi s promjenjivom tjelesnom temperaturom (poikilotermni) su vodozemci i gmazovi, a organizmi s stalnom tjelesnom temperaturom (homeotermni) su ptice i sisavci. Organi za izluivanje su parni bubrezi. Oplodnja je vanjska (krunouste, ribe, i veina vodozemaca) i unutarnja (gmazovi, ptice i sisavci). Veina sisavaca raa ive mlade. ivani sustav se sastoji od mozga i lene modine. Osjetila: oko, uho (vanjsko, srednje i unutarnje), nos. Endokrine lijezde hormoni hipofiza (upravlja radom svih drugih endokrinih lijezda), titnjaa, nadbubrena lijezda, spolne lijezde.

6.4. SAETAK
U kraljenjake se ubrajaju krunouste, ribe, vodozemci, gmazovi, ptice i sisavci. Svi kraljenjaci imaju kostur ija je osnova kraljenica. Na prednjem dijelu kraljenice nalazi se lubanja koja titi mozak. Kraljenjaci diu krgama ili pluima, a vodozemci i koom. Ptice i sisavci su jedini organizmi sa stalnom tjelesnom temperaturom. Kod vodenih kraljenjaka oplodnja je uglavnom vanjska i razvoj mladih se odvija izvan tijela majke. Kod kopnenih kraljenjaka oplodnja je unutranja. Gmazovi i ptice nesu jaja, a kod veine sisavaca zameta se razvija u tijelu majke. 6.4.1. KRUNOUSTE I RIBE KRUNOUSTE organizmi slini ribama, najjednostavniji ustroj tijela meu kraljenjacima, veina su nametnici, nemaju parne peraje, nego samo repnu, hrskavian kostur, svitak ostaje cijelog ivota, diu krgama, vensko srce (jedna klijetka i jedna pretklijetka) , razdvojena spola. RIBE nii kraljenjaci. Pokrov ine ljuske (zubaste plakoidne ljuske rae, ganoidne ljuske keiga, kotane ili elasmoidne ljuske mogu biti okrugle cikloidne karas, ili eljaste ktenoidne tuka). Imaju glatke i poprenoprugaste miie kolutiavog rasporeda. Mozak se dijeli na prednji, srednji i stranji, meumozak i primozak. Od osjetila se istie vid, organ za snalaenje u vodi, sluh. Probavilo standardno. Plivai mjehur se nalazi izmeu kraljenice i crijeva slui za odravanje ravnotee i poloaja ribe u vodi. Diu krgama, imaju vensko srce, par bubrega, razdvojena su spola, razmnoavaju se jajima, vanjska oplodnja. 6.4.2. SAETAK Ribe su kraljenjaci koji uvijek ili gotovo uvijek diu krgama. Veina riba ima vretenast oblik tijela to im omoguuje hidrodinaminost. Imaju peraje i ljuske. U primitivnih riba kostur je hrskavian, a u naprednijih kotan. Savijanje tijela omoguuju im kolutiavi miii. Strujanje vode osjeaju bonom prugom. Sve ribe imaju vensko srce. Plivai mjehur ne nalazimo u hrskavinjaa, ve samo u zrakoperki i nosnoprolaznica. Neke ribe, kao dvodihalica, mogu disati plivaim mjehurom. U ponaanju riba kao posebnost moemo izdvojiti selidbu tijekom razmnoavanja. U evolucijskom smislu vana je riba resoperka latimerija, koja ima neka obiljeja vodozemaca. Danas je poznato 20 000 vrsta riba, to ih ini najbrojnijim kraljenjacima. Hrskavinjae, zrakoperke i nosnoprolaznice tri su glavne skupine riba.

BIOLOGIJA

93

6.4.3. VODOZEMCI Tijelo im je prekriveno tankom, mekanom i u pravilu golom koom koja sadri br ojne lijezde ije su slui od ivotne vanosti. U vodozemaca nema pijenja vode, ve vodu upijaju itavom povrinom tijela. Kostur je u najveem dijelu kotan, sa samo djelomino hrskavian, osnovu kostura ini kraljenica na koju se veu kosti lubanje i kosti udova. Rebra su ili slabo razvijena ili ih nema. Miini sustav je dobro razvijen i smatramo ga naprednijim budui da nema kolutiavu grau. Posebno razvijen prednji mozak, pripada mu najvei dio ukupne mase mozga. Osjetila se nalaze po itavom tijelu. Osjetila za okus su u usnoj upljini. Velike oi migavica, razvijeno uho. Plijen izravno gutaju, mogu izbaciti jezik, imaju jetru, liinka je biljoder, a odrasli su mesoderi. U razdoblju liinke svi diu krgama, poslije pluima, kao i preko koe. Srce se sastoji od dvije pretklijetke i jedne klijetke djelomino mijeanje krvi. Izluivanje se obavlja pomou parnog organa prabubrega. Oplodnja je vanjska liinka punoglavac. Dijelimo ih u tri skupine: beznoci (indijski rija), repai (dadevnjaci, vodenjaci, ovjeja ribica endem) i bezrepci (velika i mala zelena aba, gatalinka). 6.4.4. SAETAK Vodozemci su prvi kraljenjaci koji su se prilagodili kopnenom nainu ivota. Sauvali su mnoga svojstva svojih predaka. U liinakom razdoblju pokazuju veliku slinost ribama. Tijelo im je prekriveno vieslojnom i sluzavom koom. Srce se sastoji od dvije pretklijetke i jedne klijetke. Prelaskom na kopneni nain ivota dolo je do usavravanja osjetila. Probavni sustav slian je drugim kraljenjacima. Vodozemci uvijek ive na vlanim mjestima ili u blizini vode. Razvili su se najvjerojatnije od praresoperki. Dijele se u tri glavne skupine: beznoci, bezrepci i repai, a danas je poznato oko 2 500 vrsta. 6.4.5. GMAZOVI Dijele se na kornjae, krokodile, ljuskae (zmije i gutere) i premosnike (tuatare). Tijelo gmazova ini glava, vrat, trup i rep, te dva para nogu. Kornjaa ima o klop, zmije i beznogi guteri nemaju nogu. Evolucijski su prvi pravi kopneni kraljenjaci. Najvanije prilagodbe su pokrov tijela koji titi od isuivanja, odvijanje oplodnje i razvoj zametka neovisno o vodi i u potpunosti pluno disanje. Koa je suha, bez sluznih lijezda, ne moe obavljati funkciju disanja ronate ljuske. Oplodnja je unutarnja, sjemenici i jajnici su parni vodenjak i alantois (zatitne ovojnice u jajetu). Srce je graeno od dvije pretklijetke i jedne klijetke djelomino mijeanje krvi nemaju stalnu tjelesnu temperaturu (temperaturu upijaju iz okolia). Zimsko mirovanje (< 4C) i ljetno (> 40C). Spori metabolizam, trebaju malo hrane, zubi su jednaki, slue za pridravanje, a ne vakanje hrane, zmije plije n gutaju. Oi tite gornji i donji pokretni oni kapak. Posebnost gutera je tjemeno oko (tjemeni organ). Osjetilo sluha zapoinje bubnjiem. Jezik je osjetilo okusa, opipa i njuha. Zmije jamiarke imaju osjetilni organ za toplinu. KORNJAE barska kornjaa, obina anara, morske kornjae KROKODILI pravi krokodili, aligatori, kajmani i gavijale ZMIJE zmijski svlak, poskok, riovka i planinska riovka GUTERI kameleoni, macakline, agame, iguane i guterice zidna guterica, ivorodna guterica, livadna guterica, zelemba na mnogim jadranskim otocima ive endemine guterice PREMOSNICI (TUATARE) pilasti premoskin BIOLOGIJA 94

6.4.6. SAETAK Gmazovi su prvi pravi kopneni kraljenjaci, odnosno u potpunosti su prilagoeni ivotu na kopnu. Neovisni su o vodi pa mogu ivjeti i u sunim stanijima. Suha koa gmazova pokrivena je ronatim tvorevinama i dobro ih titi od isuivanja. U potpuno pluno diu. Razvitak zametka se odvija unutar jajeta potpuno neovisno o vodi. Imaju promjenjivu temperaturu tijela. Dananji gmazovi se dijele u etiri skupine: kornjae, krokodile, ljuskae i premosnike. 6.4.7. PTICE Krila letenje snani prsni miii. Tanka, njena i suha koa prekrivena perjem. Od lijezda imaju samo lojnu trtinu lijezdu. Razlikujemo etiri tipa perja: paperje, pokrivna, repna i krilna perja. Kostur ine lubanja, kraljenica, rebra, prsna kost i kosti udova. Pneumatine kosti za letenje (uplje, ispunjene zrakom). Veliki mozak. Najrazvijenije osjetilo vida, pa sluha, miris, okus i dodir slabije. Dini sustav ine plua i zrane vreice. Srce se sastoji od dvije klijetke i dvije pretklijetke nema mijeanja krvi stalna tjelesna temperatura. Izluivanje pomou pravih bubrega (meranefrosi). Razdvojena spola, u enki redukcija desnog jajnika i jajovoda. Nesu jaja. 6.4.8. SAETAK Danas poznajemo vie od 9 600 vrsta ptica rasprostranjenih na razliitim stanitima od ekvatora do polova. U naoj zemlji zabiljeeno je 371 vrsta ptice, od kojih su 226 gnjezdarice. Tijelo im je prekriveno perjem, to je jedno od najznaajnijih obiljeja ovog razreda kraljenjaka. Homeotermne su ivotinje, omoguavanje stalne tjelesne temperature omoguio je brz metabolizam. Samo u ptica nalazimo zrane vreice kao dio dinog sustava koje su se razvile iz dunica. Vilice bez zuba razvile su se u lagani vrsti kljun koji slui pri ishrani, ali i u drugim sluajevima primjerice kod gradnje gnijezda ili ureivanja perja. Dananje ptice potjeu od praptica koje su tijekom evolucije razvije od mezozojsko m gmazova srodnih dinosaurima. 6.4.9. SISAVCI Osnovno obiljeje je dlaka koja prekriva povrinu tijela i prehrana mladunadi mlijekom. Na tijelu se raspoznaju glava, vrat, trup i rep, te dva para uboda za pokretanje. Jedini sisavci koji su aktivni letai su imii. Za veinu sisavaca je karakteristino da kote ive mlade. Dlaka je proizvod koji nastaje oronjavanjem kao i pande, rogovi, kopita, papci ili nokti. Dlaka zadrava zrak koji je dobar izolator pa sprjeava gubitak topline. Svi sisavci hrane mlade mlijekom. Mlijeko stvaraju mlijene lijezde sakupljene u nakupine sise. Jajnici, sjemenici, jajovodi i sjemenovodi su parni organi. Oplodnja jajne stanice se dogaa u jajovodu posteljica (placenta) placentarni (imaju posteljicu) i aplacentarni (nemaju). Zubalo ima vanu ulogu, zubi se dijele na sjekutie (odgrizanje), onjake (komadanje), pretkutnjake i kutnjake (mljevenje hrane). Cijeli je vidljivi dio zuba prekriven caklinom najtvrim graevnim materijalom u tijelu. Izluivanje se vri pomou parnih bubrega, mokraovoda, mokranog mjehura i mokranice. Dini sustav ine nosna upljina, drijelo, grkljan, dunik, sunice i plua. Krvoilni sustav se sastoji od srca i krvnih ila, nema mijeanja krvi, stalna tjelesna temperatura. Neke ivotinje spavaju zimski san (hibernacija). Vid je slabije razvijen nego u ptica, imaju razliito razvijen sluh. Imaju jako razvijen mozak. BIOLOGIJA 95

6.4.10. SAETAK Sisavci se od svih drugih ivotinja razlikuju po tome to i m je tijelo prekriveno dlakom, a mladunad hrane mlijekom. Raaju ive mlade, koji se razvijaju u tijelu majke i preko posteljice dobivaju potrebne tvari za razvitak. Stalnu tjelesnu temperaturu sisavaca osigurava intenzivan metabolizam i dobri mehanizmi ouvanja topline. Homeotermnost i sposobnost prilagoavanja razliitim uvjetima ivota uzrok su dananje rasprostranjenosti sisavaca u vrlo razliitim stanitima i svim klimatskim podrujima svijeta.

BIOLOGIJA

96

BIOLOGIJA 3

BIOLOGIJA

97

1. KEMIJSKI SASTAV TIJELA OVJEKA I ODRAVANJE HOMEOSTAZE

Sve elemente koji izgrauju ive organizme nazivamo biogenim elementima. Najzastupljenije elemente nazivamo makroelementima, elemente koji dolaze u manjim koliinama mikroelemente, a one u iznimno malim koliinama ultramikroelemente. etiri najzastupljenija elementa u naem tijelu su kisik, ugljik, vodik i duik. KEMIJSKI ELEMENTI vodik kisik ugljik duik fosfor kalcij jod natrij eljezo kalij GDJE SE NALAZI I KOJA JE NJEGOVA ULOGA u sastavu vode i svih organskih spojeva u sastavu vode i svih organskih spojeva u sastavu svih organskih spojeva u sastavu aminokiselina koje grade sve bjelanevine, u sastavu nukleinskih kiselina u sastavu nukleinskih kiselina i molekula atp- a, u fosfolipidima koji izgrauju sve bioloke membrane, u strukturi kostiju u zubi, vaan je u mehanizmu miinih kontrakcija u strukturi kostiju i zubi, vaan je za miine kontrakcije, u prijenosu ivanih impulsa, u mehanizmu zgruavanja krvi dio je strukture hormona titnjae koji utjeu na metabolizam i ima ulogu u rastu i u procesu razvoja ivanog sustava vaan je u regulaciji krvnog tlaka i osmotskog tlaka ostalih tjelesnih tekuina, i u mehanizmu provoenja ivanih impulsa, radu srca i mehanizmu miinih kontrakcija u sastavu je hemoglobina u eritrocitima i nekoliko enzima koji su vani u regulaciji metabolikih reakcija vaan je za odravanje membranskog potencijala stanica u mirovanju

Udio pojedinih tvari u sastavu ljudskog tijela: voda (60 65 %), bjelanevine (15 %), masti (15 %), minerali (5 %), ugljikohidrati (1,5 %), vitamini (0,5 %). Najzastupljeniji spoj u naem organizmu je voda anorganski spoj 60% ljudskog tijela. Ona je otapalo, prenosi tvari, slui kao medij u kojemu se zbiva niz biokemijskih reakcija, titi unutarnje organe od ozljeda, sudjeluje u regulaciji tjelesne temperature, vana je za odravanje osmotske ravnotee u organizmu. ovjek u prosjeku dnevno izluuje oko 2,5 litara vode, te istu koliinu mora i nadoknaditi (disanjem 400 mL, znojenjem 450 mL, stolicom 150 mL, mokraom 1500 mL; hranom 600 mL, piem 1500 mL, metabolikom vodom 400 mL).

BIOLOGIJA

98

POSTOTAK IZGUBLJENE VODE IZ ORGANIZMA oko 3 % oko 5 % oko 10 % oko 20 %

POSLJEDICE GUBITKA VODE NA ORGANIZAM smanjeno stvaranje sline i mokrae ubrzan rad srca, pojaani puls i povienje temperature pojaana smetenost prestanak ivotnih funkcija

Ravnoteno stanje uvjeta u unutarnjem okoliu nazivamo homeostaza (temperatura 36,5C, pH krvi 7,35 7,45, frekvencija sranog rada 60 80 otkucaja u minuti). Osnovni mehanizmi za odravanje homeostaze u organizmu je meha nizam negativne povratne sprege. Tekuina u ljudskom organizmu dijeli se na staninu (intracelularnu, 28 litara, pH 7, kalijevi, magnezijevi i fosfatni ioni, vea koliina bjelanevina) i izvanstaninu (ekstracelularnu, 14 litara, pH 7,4, nema bjelanevina, natrijevi, kloridni i hidrogenkarbonatni ioni). Izvanstranina se dijeli na meustanine tekuine i krvnu plazmu. Fizioloka otopina je izotonina s naim tekuinama ako je 0,9 -postotna otopina natrijeva klorida ili 5-postotna otopina glukoze. TIJELO OVJEKA Koa vanjski pokrov i zatita tijela Probavni sustav razgradnja i apsorpcija hranjivih tvari Kardiovaskularni sustav prijenos hranjivih tvari i ostalih tvari do svih stanica u tijelu Mokrani sustav regulacija volumena i sastava krvi i ostalih tjelesnih tekuina Spolni sustav proizvodnja spolnih stanica i razmnoavanje Limfatiki i imunoloki sustav obrana tijela, apsorpcija i transport masti te drenaa tkivnih tekuina Endokrini sustav izluuje hormone koji kemijski reguliraju rad svih tkiva Dini sustav izmjena plinova izmeu otopine i krvi ivani sustav regulira sve aktivnosti tijela, odgovoran je za uenje, pamenje, emocije Kosti unutarnji potporanj, kretanje i proizvodnja krvnih stanica

BIOLOGIJA

99

2. KRVI
Krv je gusta, viskozna, crvena tekuina koja tee krvoilnim sustavom i prosjeno je u organizmu odrasle osobe ima oko 5 litara. Slui kao prijenosno sredstvo plinova (CO 2 i O2 ) izmeu plua i svih tkiva u tijelu te djeluje i u regulaciji tjelesne temperatura, a ima i vanu ulogu u obrani tijela. Sastoji se od krvne plazme i krvnih tjeleaca. Oko 60 % volumena krvi ini krvna plazma, dok su 40 % krvi krvna tjeleca. Krvna tjeleca dijelimo na crvene krvne stanice (eritrocite), bijele krvne stanice (leukocite) i krvne ploice (trombocite). Centrifugiranjem ili spontanim taloenjem iz krvi izdvajaju se krvna tjeleca od plazme. Brzina taloenja ili sedimentacije krvnih tjeleaca jedan je od vanih parametara koji se odreuju kod krvnih pretraga.

2.1. KRVNA PLAZMA

Bistra ukasta izvanstanina tekuina. 90% plazme ini voda u kojoj se nalaze razliite stvari. Stalni sastojci krvne plazme su specifine krvne bjelanevine od kojih najee albumini, globulini i fibrinogen. Te bjelanevine imaju niz fizioloki vanih uloga. Albumini sudjeluju u odravanju osmotskog tlaka krvne plazme, djeluju kao puferi, tj. odravaju stalnu pH vrijednost krvi, prenose niz tvari (anorganske i organske). Gama-globulini imaju obrambenu ulogu pa se nazivaju imunoglobulini, dok fibrinogen sudjeluje u zgruavanju krvi. Ako iz krvne plazme izdvojimo bjelanevinu fibrinogen, nastaje krvni serum. KRVNA PLAZMA voda (oko 90 %) bjelanevine krvne plazme (oko 8 %) albumini globulini (imunoglobulini) fibrinogen soli (manje od 1 % plazme) ULOGA ini volumen krvi, vana je za prijenos molekula odravaju osmotski tlak i pH krvi puferi, transport hormona, osmotski tlak obrana organizma sudjeluje u zgruavanju krvi osmotski tlak i pH, sudjeluju u metabolikim reakcijama za stanino disanje i kao produkt staninog disanja hrana za stanice tetni produkt staninog metabolizma sudjeluju u metabolikim reakcijama

plinovi (O2 i CO2 ) hranjive tvari (masnoe, glukoza, aminokiseline) urea ostalo (hormoni, vitamini, )

BIOLOGIJA

100

2.2. ERITROCITI
Najbrojnije krvne stanice su eritrociti ili crvene krvne stanice. Bikonkavnog su oblika koje u zrelom stanju ne sadravaju jezgru. Njihov ivotni vijek je oko 120 dana. Osnovna im je uloga prijenos kisika iz plua prema svim stanicama i ugljikovog (IV) dio ksida iz tkiva u plua. Za prijenos plinova vana je bjelanevina hemoglobin koja se nalazi u eritrocitima. Hemoglobin se naziva i krvnim pigmentom, daje crvenu boju eritrocitima i krvi. Molekula hemoglobina sastoji se od etiri podjedinice, a svaka je graena od bjelanevine globina i hema. Molekula hema u sreditu sadrava eljezo na koje se vee kisik. Tako jedna molekula hemoglobina moe prenijeti etiri molekule kisika. Hemoglobin na koji je vezan kisik naziva se oksiheoglobin. Ugljikov (IV) dioksid se pak prenosi vezan u globinski dio molekule hemoglobina koji se tada naziva karbaminohemoglobin. Krv puna kisika je jarko crvena, dok krv bez kisika je tamnocrvena. KRVNA TJELECA eritrociti: 5,2*1012 u litri mukaraca ili 4,7*1012 u litri ena leukociti: 7*109 u litri krvi (62 % neutrofilnih, 2,3 % eozinofilnih, 0,4 % bazofilnih, 5,3 % monocita i 30 % limfocita) trombociti : 300*109 u krvi zgruavanje krvi obrana organizma ULOGA transport O 2 i pomo u transportu CO 2

2.3. ANEMIJA ILI SLABOKRVNOST

Obiljeava je niska razina hemoglobina u krvi. Simptomi su umor, pospanost, bezvoljnost, gubitak daha pa ak i nesvjestica. Jedan od uzroka anemije moe biti i vei gubitak krvi. Razlozi za anemiju mogu biti i nasljedni. Najee se pojavljuje zbog nedostatka eljeza, ali moe nastati i kao posljedica nedostatka folne kiseline ili vitamina B12 .

2.4. LEUKOCITI
Sudjeluju u obrani organizma i dio su imunolokog sustava. razlikujemo ih prema grai jezgre i zrncima u citoplazmi te prema njihovoj ulozi u imunolokom sustavu. Dio leukocita ima nepravilnu jezgru pa ih nazivamo polimorfonuklearni, a zbog zrnatog izgleda citoplazme nazivamo ih jo i granulocitima. Ovisno o vrsti zrnaca u njihovoj citoplazmi razlikujemo neutrofilne, eozinofilne i bazofilne polimorfonuklearne granulocite. Postoje dvije vrste mononuklearnih leukocita: monociti koji su najvei te limfociti koji su manji, ali brojniji. Limfocite jo dijelimo na limfocite B i limfocite T.

BIOLOGIJA

101

2.5. TROMBOCITI
Nisu stanice, nastaju raspadanjem velikih stanica, tzv. megakariocita. Sudjeluju u zgruavanju krvi (koagulacija). Uz trombocite sudjeluje jo i plazmatska bjelanevina fibrinogen. U procesu zgruavanja iz njega nastaje fibrin koji zajedno s trombocitima stvara ugruak. Hemofilija je nemogunost zgruavanja krvi od koje iskljuivo boluju mukarci. Bolest je nasljedna i prenose je ene na svoje sinove. Suprotan poremeaj je pretjerano zgruavanje krvi pri kojem dolazi do stvaranja ugruaka (tromba) unutar sustava krvnih ila.

2.6. STVARANJE KRVNIH STANICA (HEMATOPOEZA)

Krvotvorni ili hematopoetski organi su kotana modina, prsna lijezda (timus), slezena i limfni vorovi, a prije roenja jetra i umanjana vrea. Najvaniji krvotvorni organ je kotana modina jer se u njoj nalaze osnovne matine stanice koje sazrijevaju i umnoavaju se i u ostalim krvotvornim organima. Krvotvorna kotana modina u djece se nalazi gotovo u svim kostima. Starenje se broj kostiju s krvotvornom modinom smanjuje, tu sposobnost najdulje zadre plosnate kosti. To su pr sna kost, rebra, lopatica, kosti zdjelice i kraljeci. Timus ili prsna lijezda je vaan krvotvorni organ u kojem sazrijevaju limfociti koje zbog toga jo nazivamo limfociti T. Timus se nalazi u prsnoj upljini iznad dunika i srca, a ispod prsne kosti. Aktivan je prije roenja djeteta pa sve do puberteta. Slezena se nalazi ispod dijafragme s lijeve strane u trbunoj upljini (abdomenu). Osim to sudjeluje u stvaranju krvnih stanica ona je i skladite krvi i krvnih stanica. U njoj su pohranjene vee koliine eritrocita i leukocita. Jedna od uloga slezene je i proiavanje krvi. Zbog gusto spletenih tankih kapilara u slezeni se najee raspadaju ostarjeli eritrociti koji su izgubili elastinost. eljezo iz hemoglobina raspadnutih eritrocita najveim se dijelom reciklira i vraa u kotanu modinu za sintezu novih eritrocita, a viak eljeza pohranjuje se u jetri. Globinski dio hemoglobina pretvara se u bilirubin. Izluuje se iz organizma putem ui u probavilo, a dijelom preko bubrega. Taj zelenkastouti pigment daje utu boju mokrai i smeu boju stolici. Veliko poveanje broja nenormalnih leukocita u cirkulirajuoj krvi nazivamo leukemijom. Te stanice nisu funkcionalne i ne mogu normalno obavljati svoju ulogu u obrani organizma. Leukemije mogu biti akutne ili kronine i mogu se razlikovati s obzirom na to koje matine stanice zahvaaju. Limfni vorovi su nakupine limfnog tkiva. Razmjeteni su po cijelom tijelu, a posebno na mjestima potencijalnih ulaska mikroorganizama (u pluima, crijevima, ispod koe). DKS (diferencijalna krvna slika) pokazuje toan broj leukocita u krvi.

2.7. KRV KAO LIJEK I BOLESTI KOJE SE PRENOSE KRVLJU

Transfuzijske reakcije aglutinacija (sljepljivanje eritrocita i stvaranje ugruaka koji mogu zaepiti krvne ile) i hemoliza (raspadanje eritrocita). Transfuzijske reakcije dogaaju se zbog razliitih bjelanevina na membranama eritrocita s protutijelima u plazmi. Bjelanevina na membranama eritrocita su antigeni, a nazivaju se i aglutinogeni jer uzrokuju aglutinaciju. AB0 sustav obuhvaa dvije vrste aglutinogena na membranama eritrocita: aglutinogen A i aglutinogen B. oni ograuju etiri krvne grupe: A, B, AB i 0. Eritrociti krvne grupe A sadravaju aglutinogen A, krvne grupe B aglutinogen B, krvne grupe AB sadre oba aglutinogena, a krvne grupe 0 niti jedna. U krvnoj plazmi se nalaze protutijela ili aglutinini. BIOLOGIJA 102

Oni su odgovorni za prepoznavanje aglutinogena i reakciju aglutinacije nesrodnih eritrocita. U plazmi osobe krvne grupe A postoje anti B aglutinini, u osoba krvne grupe B anti A aglutinini, u osoba krvne grupe 0 prisutne su obje vrste protutijela, a u plazmi krvne grupe AB ih nema. Krvna grupa 0 naziva se univerzalni davatelj jer na membranama eritrocita nema niti jednu vrstu aglutinogena. Osim AB0 sustava, netko moe biti Rh-pozitivan ako posjeduje antigen za izazivanje transfuzijske reakcije, ili Rh-negativan ako ga ne posjeduje. Osnovna razlika izmeu AB0 i Rh sustava je da kod sustava AB0 u krvnoj plazmi postoje gotova protutijela, a kod Rh sustava ta protutijela e se stvoriti samo ako doe do dodira razliitih Rh faktora. Hemolitika bolest novoroenadi (fetalna eritroblastija) je bolest djeteta neposredno nakon roenja. Dolazi do aglutinacije i hemolize eritrocita, to dovodi do poveane koncentracije hemoglobina, a zatim bilirubina u krvi. Poveana koliina bilirubina uzrokuje utilo koe, a zbog raspadanja eritrocita dolazi do anemije. Jetra i slezena nadomjetaju unitene eritrocite i u krv otputaju nezrele eritrocite, tzv. eritroblaste koji sadravaju jezgru pa se bolest naziva eritroblastija. Pojavljuje se u djece koja su od oca naslijedila antigen Rh, a ija je majka Rhnegativna. Kako je dijete antigen Rh naslijedilo od oca, organizam majke moe stvoriti aglutinine anti-Rh. Oni prelaze kroz posteljicu u tijelo djeteta i dovode do pojave bolesti. Kod prvoroenaca su ti problemi slabo izraeni, ali sljedee trudnoe su opasne pa majka mora primiti terapiju nakon poroaja.

2.8. BOLESTI KOJE SE PRENOSE KRVLJU (AIDS, HEPATITIS)

Hepatitis se esto poistovjeuje s uticom. No utica je posljedica poveanja koncentracije bilirubina u krvi,a uzroci tog poremeaja mogu biti vrlo razliiti. Razlikujemo uticu koja je posljedica oteenja ili bolesti jetre. Jedna od tih bolesti je hepatitis. Hepatitis je virusna upala jetre koja dovodi do oteenja ili unitenja njezinih stanica. Moe biti kratkotrajna (ak utni) ili dugotrajna (kronini). Hepatitis A, prije nazivan zarazni hepatitis, je uvijek akutni i nikad ne postaje kronini. Virus se izluuje stolicom i prenosi oneienom hranom i vodom. Virus hepatitis B, prije nazivan serumski hepatitis, nalazi se u spermi, krvi i slini. Obino se prenosi transfuzijom krvi, zaraenim iglama i spolnim kontaktima. Virus hepatitis C takoer se moe prenijeti transfuzijom krvi, zaraenim iglama ili spolnim putem.

2.9. LIMFA
Dio tekuine koja izlazi iz krvnih kapilara u tkiva i ne vraa se izravno u krvotok, ve prelazi u limfne ile. Limfni sustav zaseban je sustav limfnih vorova kroz koji protjee tekuina koju nazivamo limfa. Po sastavu je slina meustaninoj tekuini. Vana uloga limfnog sustava je da iz tkivnih prostora zajedno sa meustaninom tekuinom odstranjuje bjelanevine i velike estice koje ne mogu izravno ui u kapilare. Na taj nain limfni sustav regulira koncentraciju bjelanevina u meustaninim prostorima te volumen i tlak meustanine tekuine. Pri poremeajima limfne cirkulacije dolazi do prekomjernog nakupljanja tekuine u tkivima. Takve otekline nazivamo edemi.

BIOLOGIJA

103

2.10. KRV
Najea krvna grupa na svijetu je 0 i ima je oko 46 % svjetske populacije. Nezreli eritrociti nazivaju se eritroblasti i za razliku od zrelih eritrocita, sadravaju jezgru. Takvi eritrociti imaju manju sposobnost prijenosa kisika. U krvi zdravih osoba ne bi se trebali nalaziti nezreli eritrociti. Srpasta anemija nasljedna je bolest pri kojoj eritrociti sadravaju abnormalni hemoglobin i imaju srpasti izgled te smanjenu sposobnost prijenosa kisika. Zbog manje koliine kisika u krvi osobe sa srpastom anemijom ne moe se razmnoavati parazit plazmodij koji uzrokuje malariju. Zbog toga se srpasta anemija pojavljuje kao endemina bolest populacija koje ive u podrujima s malarijom, npr. u nekim podrujima Afrike, Bliskog istoka i Indije. U krvi fetusa prije roenja prevladava tzv. fetalni hemoglobin koji za razliku od hemoglobina odraslim moe vezati kisik i pri niim parcijalnim tlakovima. Dini pigment nije specifian samo za ivotinjsko carstvo. Tako i porodica biljaka mahunarki u koje pripada i djetelina sadrava pigment slian hemoglobinu. Naziva se leghemoglobin i nalazi se u kvricama na korijenu gdje opskrbljuje kisikom aerobne nitrificirajue bakterije koje ive u simbiozi s mahunarkama. Kotana modina najvaniji je hematopoetski organ na koji tetno mogu djelovati neki lijekovi ili prevelike doze zraenja. Kod nekih bolesti kao to je leukemija jedna od mogunosti lijeenja je i presaivanje kotane sri.

2.11. SAETAK
Uloge krvi prijenos (plinova, hranjivih tvari, tetnih tvari, hormona, vitamina), regulacija tjelesne temperature, obrana organizma Sastav krvi sedimentacija, krvna plazma (izvanstanina tekuina); albumini, globulini, fibrinogen, krvna tjeleca (eritrociti prijenos kisika (hemoglobin), leukociti obrana organizma (neutrofilni, bazofilni, eozinofilni, monociti, limfociti), trombociti zgruavanje krvi) Proizvodnja krvnih stanica (hematopoeza) krvotvorna kotana modina, slezena, limfni vorovi, timus Krvne grupe aglutinini i aglutinogeni, AB0 sustav (A, B, AB, 0), Rh sustav (Rh+, Rh-) Transfuzija transfuzijska reakcija (aglutinacija i hemoliza), hemolitika bolesti novoroenadi, poremeaji (anemija, hemofilija), bolesti koje se prenose krvlju (AIDS, hepatitis) Limfa kontrola koliine meustanine tekuine i bjelanevina u njoj, transport masti, ulijeva se u krvoilni sustav

BIOLOGIJA

104

3. IMUNOLOKI SUSTAV
Brani organizam od tetnih tvari (antigena). Nije lokaliziran, ve ga ine organi, tkiva i stanice koje se nalaze na razliitim mjestima. Razlikujemo sredinje i periferne organe imunolokog sustava. uloga sredinjih organa je proizvodnja i raseljavanje stanica vanih za obranu tijela (svih vrsta leukocita) te razvoj i kasnije odravanje imunolokog sustava. tu ulogu obavljaju timus i kotana modina. Periferni organi su slezena, limfni vorovi, limfatiko tkivo uz probavni, dini i mokrano -spolni sustav. Svaka tvar koja moe pokrenuti imunoloku reakciju naziva se antigen ili imunogen. Najee je antigen bjelanevina, lipoprotein, glikoprotein, oligopeptid i polisaharid. Imunoloka reakcija sastoji se od tri faze: prepoznavanje, sredinja (reagiranje) i izvrna (unitenje antigena). Poetak svake imunoloke reakcije je upala ine ju niz promjena koje se dogaaju kada se tkivo iz bilo kojeg razloga oteti. Prepoznavanje se najee dogaa u limfoidnim organima. Vanu ulogu u obrani od antigena imaju antitijela ili protutijela (imunoglobu lini). Imunost definiramo kao priroenu (nespecifinu) ili steenu fizioloku sposobnost organizma da se brani od tetnog djelovanja brojnih vanjskih imbenika. Priroenu imunost imamo od roenja. Steena imunost se razvija tijekom ivota u dodiru s odree nim antigenom i usmjerena je ba protiv antigena koji ju je izazvao. Specifinu imunost dijelimo na humoralnu ili serumsku i celularnu ili staninu.

3 .1. NESPECIFINA IMUNOST

ine ju nespecifina protutijela, tj. bjelanevine koje dobivamo od majke tijeko m razvoja, kroz posteljicu i sisanjem majina mlijeka (kolostruma). Stanice koje su vane za nespecifinu imunost su fagociti. Njihova je uloga da fagocitiraju sve strane stvari i ostatke raspadnutih stanica na koje naiu i razgrauju ih svojim enzimima. Za fagocitozu su najvaniji neutrofili i tkivni makrofagi. Neutrofili mogu djelovati i u cirkulirajuoj krvi, a posebno su vani u obrani protiv bakterijskih infekcija. Tkivni makrofagi nastaju od monocita koji prelaze u tkivne prostore.

3 .2. SPECIFINA IMUNOST

Specifina imunost se stjee tijekom ivota. Vanu ulogu imaju limfociti pa ih zovemo stanicama nositeljima specifine imunosti. Limfociti B su odgovorni za humoralnu ili serumsku, a limfociti T za staninu ili celularnu. 3.2.1. HUMORALNA IMUNOST Nakon dodira s antigenom limfociti B sazrijevaju u plazma-stanice. One sintetiziraju i izluuju specifina protutijela, bjelanevine imunoglobuline. Imunoglobulini djeluju specifino stvarajui sklopove s antigenima. Razlikujemo pet razreda imunoglobulina: I gA, IgD, IgE, IgG i IgM. Svi imunoglobulini su graeni od etiri lanca bjelanevina meusobno povezanih disulfidnim lancem. Dva lanca imaju manju molekularnu masu, a dva veu. Svako protutijelo sastoji se od konstantnog i varijabilnog dijela. Varijabilni d io specifian je za odreeni antigen. Pri stvaranju kompleksa antigen-protutijelo sudjeluju slabe molekulske sile (van der Waalsove sile, vodikove sile). Zbog toga je vezanje antigena na protutijelo reverzibilno.

BIOLOGIJA

105

3.2.2. CELULARNA IMUNOST Limfociti T na povrini imaju receptore za antigen i njima se veu na povrine antigena. Nakon susreta s antigenom limfociti T postaju aktivni. Razlikujemo nekoliko vrsta stanica. Citotoksini limfociti T izravno napadaju stanice s odreenim antigenom i izluuju u njih toksine koji ih ubijaju. Pomoniki limfociti T lue razliite tvari (limfokine) koje pojaavaju djelovanje ostalih dijelova imunolokog sustava, npr. limfocita B. stvaraju i memorijske limfocite T. Najvanije razdoblje za razvoj stanine imunosti je kratko vrijeme prije i nekoliko mjeseci nakon roenja kada u timusu intenzivno sazrijevaju tisue razliitih vrsta limfocita T.

3.3. IMUNIZACIJA I VRSTE IMUNOLOKIH REAKCIJA

Postoje primarne i sekundarne imunoloke reakcije koje se razlikuju brzinom reakcije. Kada je organizam prvi put u dodiru s nekim antigenom govorimo o primarnoj imunolokoj reakciji, a kada je u dodiru s poznatim antigenom govorimo o sekundarnoj reakciji. Ovisno o snazi prve imunizacije, stanice s memorijom pamte susret s antigenom, a plazma-stanice nastavljaju sintezu protutijela jo neko vrijeme. Razlikujemo aktivno i pasivno steenu imunost. Aktivno steenu imunost organizam sam stvara nakon dodira s odreenim antigenom. Moe biti steena prirodno ili umjetnim putem. Prirodno je stjeemo kad prebolimo neku bolest. Umjetno je stjeemo cijepljenjem. To mogu biti mrtvi ili ivi, ali oslabljeni uzronici bolesti. Vano je da su zadrali antigena svojstva i da mogu izazvati imunoloku reakciju, ali ne i bolest. Pasivna imunost je postupak u kojem organizam ne stvara protutijela sam ve ih dobije gotova (preko posteljice majke, serumi). Epidemiologija prouava zakonitost irenja zaraza i zaraznih bolesti, prouava faktore koji dovode do pojave neke bolesti i metode kojima se to moe sprijeiti. O visno o tome koliko ljudi, na kojem prostoru i vremenu obolijeva od neke bolesti, razlikujemo epidemije, endemije i pandemije. Epidemije su bolesti kod kojih u kratkom vremenu na nekom prostoru oboli velik broj ljudi. Pandemija je bolest kod kojih bolest zahvaa jako velik broj ljudi na podruju cijele drave, kontinenta ili svijeta. Endemije su bolesti u kojima od neke bolesti obolijeva odreen broj ljudi tijekom duljeg razdoblja na nekom prostoru. Uvjeti koji su potrebni za irenje zarazne bolesti ine epidemioloki ili Vogralikov lanac. Epidemioloki lanac ine izvor zaraze, putovi prijenosa uzronika bolesti, mjesta ulaska u organizam, prijemljivost domaina i dovoljan broj uzronika i njihova sposobnost da izazovu bolest.

3.4. BOLESTI I POREMEAJI IMUNOLOKOG SUSTAVA

Kod bolesti imunodeficijencije smanjena je aktivnost i sposobnost imunolokog sustava. zbog toga se organizam nije sposoban obraniti od razliitih antigena pa obolijeva od niza bolesti. Najpoznatija takva bolesti je AIDS (SIDA) koju uzrokuje HIV. On unitava limfocite T i na taj nain smanjuje djelotvornost imunolokog sustava. ako imunoloki sustav reagira prema vlastitim zdravim stanicama govorimo o autoimunim bolestima. Imunoloki sustav moe reagirati i preburno ili nepotrebno. Tako moe reagirati i na tvari koje inae nisu tetna za organizam. Tada govorimo o imunolokoj preosjetljivosti (alergiji). Za vrijeme alergijske reakcije posrednike stanice imunolokog sustava lue velike koliine BIOLOGIJA 106

histamina koji djeluje kao vazodilatator, tj. iri krvne ile, sniava tlak i poveava propusnost kapilara pa velika koliina tekuina odlazi u tkiva i nastaju edemi. Kod teih oblik alergijskih reakcija pojavljuje se alergijska astma. Najtei oblik alergijske reakcije je anafilaktiki ok . Suprotno djelovanje od histamina imaju adrenalin i kalcij jer djeluju vazokonstrikcijski. Prije transplantacije se radi tipizacija tkiva.

3.5. SAETAK
Organi imunolokog sustava kotana modina, timus, slezena, limfni vorovi, limfatika tkiva i stanice Antigen, protutijelo, imunoloka reakcija prepoznavanje, reagiranje, unitenje Vrste imunosti nespecifina (fagociti, neutrofili, granulociti, monociti, nespecifina protutijela, pH eludca i koe), specifina (stanina limfociti T, citotoksine stanice; serumska limfociti B, plazma stanice, specifina protutijela) Imunizacija pasivna (gotova protutijela) i aktivna (imunoloki sustav sam stvara protutijela) Tumorske stanice, promijenjeni antigeni, transplantacija, transplantacijska reakcija Alergije histamin (vazodilatator), antihistaminici, koprivnjaa, astma, kihanje, mrcanje, anafilaktiki ok AIDS bolest imunodeficijencije, prijenos krvlju, HIV napada limfocite T

BIOLOGIJA

107

4. SRCE I KRVOILNI SUSTAV

Kardiovaskularni sustav arterije (odvode krv iz srca), vene (dovode krv u srce) i kapilare. Srce je miini organ teak oko 220 300 g. N alazi se u sredinjem dijelu prsnog koa, izmeu plunih krila. Srce izgrauje specifina vrsta miinog tkiva, tzv. srano miino tkivo (miokard). Oko srca se nalazi ovojnica, osrje ili perikard. Srce je podijeljeno na lijevu i desnu polovicu pretklijetke (atrija) i klijetke (ventrikula). Krv kroz srce prolazi samo u jednom smjeru srani zalisci (valvule). Desna klijetka i pretklijetka trolisni zalistak, lijeva pretklijetka i klijetka dvolisno (mitralni) zalistak. Zalisci se nalaze i na izlazima iz klijetki u arterije, a zovu se polumjeseasti (semilunarni). Krvotok ovjeka dijeli se na mali (pluni) i veliki (tjelesni). Mali krvotok desna klijetka pluna arterija plua plune vene (3 5) lijeva pretklijetka. Veliki krvotok lijeva klijetka aorta stanice vene (gornja i donja uplja vena) desna pretklijetka. Krvotok koji srce opskrbljuje kisikom naziva se koronarni krvotok (dvije koronarne arterije koje se odvajaju izravno iz aorte). Na rad srca utjee vegetativni ivani sustav nije pod utjecajem nae volje radi u ciklusima relaksacija (dijastola) i kontrakcija (sistola). 70 puta u minuti po 70 mL. Dva sredita automacije srca: primarno je u desnoj pretklijetki sinus- arijski vor i u njemu nastaju ivani impulsi; atrio- ventrikularni vor. Stjenke arterija su deblje i elastine puls (bilo) krvni tlak (pritisak krvi na stjenke arterije) gornji (sistoliki; kontrakcija klijetki) i donji (dijastoliki, relaksacija klijetki) 16/10,7 kPa ili 120/80 mm Hg. Vene imaju tanke stjenke, rastezljive su, venski zalisci sprjeavanje povratka krvi u suprotnom smjeru.

4 .1. BOLESTI I POREMEAJI SRCA I KRVOILNOG SUSTAVA

Ateroskleroza ovapnjenje krvnih ila dolazi do smanjenja njihova promjera zbog stvaranja naslaga na unutarnjoj stjenci. Kolesterol Aneurizma proirenje stjenke arterije. Najee nastaje kao posljedica ateroskleroze, a moe biti i priroena srani udar (infarkt miokarda) by-pass Snien arterijski krvni tlak (hipotenzija) i povien krvni tlak (hipertenzija)

4 .2. SAETAK
Graa srca dvije pretklijetke i dvije klijetke obavijeno osrjem srani zalisci izmeu pretklijetki i klijetki te na ulazu u arterije sprjeavaju povratak krvi Krvne ile arterije (odvode krv iz srca, na njima osjeamo puls ili bilo), vene (dovode krv u srce) i kapilare (dovode krv do svih stanica, izmjena plinova i tvari) Krvotok mali (pluni, vaan za izmjenu plinova u pluima, izvodi krv iz desne klijetke plunim arterijama u plua nakon ega se krv obogaena kisikom vraa u srce plunim venama u lijevu pretklijetku), veliki (odvodi krvi iz srca, lijeve klijetke, do svih organa u tijelu i ponovno vraa natrag u srca, desna pretklijetka), koronarni krvotok (opskrbljuje srce svim potrebnim tvarima) Rad srca pod kontrolom autonomnog ili vegetativnog ivanog sustava koji brzinu rada srca prilagoava potrebama organizma, sredita automacije srca su SA i AV vor, usklauju kontrakciju klijetki i pretklijetki

BIOLOGIJA

108

Bolesti ateroskleroza, aneurizma, poviena koncentracija kolesterola, infarkt srca, modani udar, bolesti kardiovaskularnog sustava najei su uzrok smrtnosti Krvni tlak sistoliki, dijastoliki, dva osnovna poremeaja krvnog tlaka: hipertenzija i hipotenzija

BIOLOGIJA

109

5. DINI SUSTAV
Pluno disanje pluna ventilacija (strujanje zraka do plunih alveola i obratno) stanino disanje gornji (nos, drijelo, grkljan) i donji (dunik, dunice, dva pluna krila s poplunicom) dini putovi Zrak prolazi kroz nos sluznica vlai zrak, zagrijava i proiuje, stanice za miris drijelo grkljan (glasnice) dunik (trahea) trepetljike koje izbacuju viak sluzi ili praine i mikroorganizme prema van dvije dunice (traheide ili bronhe) bronhiole pluni mjehurii (alveole) Glavni organ dinog sustava u kojem se dogaa izmjena plinova su plua graeni su od plunih mjehuria (alveola) dva pluna kriva: lijevo na dva, desno na tri renja obavijena su tankom ovojnicom (poplunica, pluna pleura) unutarnja strana je isto obavijena ovojnicom (poribricom) izmeu poplunice i porebrice je tanak sloj viskozne tekuine koji omoguuje da ovojnice lako meusobno klize, ali i da budu maksimalno slijepljene, to ima vanu ulogu pri disanju. U drijelu postoji poklopac, epiglotis, koji u trenutku kada gutamo zalogaj zatvori ulaz u grkljan. Zbog toga ne moemo istodobno disati i gutati. Pluno tkivo je spuvaste i elastine grae i ne sadrava miino tkivo. U pokretima disanja sudjeluju miii prsnog koa i dijafragma (oit) miina opna koja odjeljuje prsni ko od trbune upljine Udisan (inspiracija) je ulazak zraka u plua steu se miii (kontrahiraju). irenjem prsnog koa poveava se njegov volumen i tlak zraka u alveolama pada, tj. u pluima nastaje negativan tlak i zrak ulazi u plua. Izdisaj (ekspiracija) je pasivni proces izlaska zraka iz plua dolazi do oputanja prsnih meurebrenih miia i oita, smanji se volumen prsnog koa i tako se istisne zrak iz plua. Disanje nije pod kontrolom nae volje u prosjeku udahnemo 12 puta u minuti. Osnovno sredite za kontrolu disanja nalazi se u produenoj modini. Kada je pH vrijednost krvi manja od 7,30 govori o acidozi, kad je vea od 7,45 govorimo o alkalozi. Koncentracija kisika u krvi utjee na disanje kemoreceptori za kisik luk aorte i obje karotidne (vratne) arterije Volumen izdahnutog i udahnutog zraka moemo mjeriti spirome trom. Respiracijski volumen je volumen zraka koji se udahne i izdahne pri normalnom disanju. Iznosi oko 500 mL u odraslih mukaraca. Rezidualni volumen je volumen u pluima nakon maksimalnog izdaha i iznosi 1 200 mL. Virtualni kapacitet plua je volumen zraka koji moemo izdahnuti nakon maksimalnog udaha, u prosjeku 4 600 mL. Ukupni pluni kapacitet je zbroj virtualnog kapaciteta i rezidualnog volumena i iznosi u prosjeku 5 800 mL. Minutni volumen je volumen zraka koju osoba udahne u jednoj minuti 500mL * 12 udisanja/min = 6 000 ml/min (6 litara). U pluima se izmeu alveola i kapilara obavlja izmjena plinova difuzija. Gotovo sav kisik se prenosi eritrocitima vezan za eljezo u molekuli hemoglobina. Ugljikov (IV) oksid se prenosi na tri naina: 7 % otopljen u krvnoj plazmi, 23 % vezan za globinski dio molekule hemoglobina (karbaminohemoglobin), 70 % u obliku hidrogenkarbonatnih iona (HCO 3 - u krvnoj plazmi).

BIOLOGIJA

110

5.1. BOLESTI I POREMEAJU DINOG SUSTAVA

Obina prehlada blaa virusna bolest koja zahvaa sluznicu nosa i grla uzronik virus, a ne vlaga ili hladnoa Gripa (influencija) je virusna bolest visoka temperatura, bolovi u miiima i zglobovima, iscrpljenost, kaalj, glavobolja, grlobolja i mrcanje. Pneumonija (upala plua) je infekcija plua koja uzrokuje nakupljanje tekuine u alveolama to oteana disanje uzronici bakterije, mikroplazme i virusi Tuberkuloza (TBC) (suica) jedna je od najeih zaraznih bolesti na svijetu uzronik je tapiasta bakterija Mycobacterium tuberculosis. Akutni bronhitis najee nastaje kao sekundarna infekcija koja se proiri na bronhe antibiotici Kronini bronhitis nije prouzroen infekcijom, ve stalnom iritacijom dinih putova puai Emfizem je bolest kod koje dolazi do oteenja alveolnih pregrada i smanjenja povrine plua na kojoj se izmjenjuju plinovi puai Rak plua najtea bolest dinog sustava 87% svih oboljelih su puai

5.2. SAETAK
Dini sustav pluno i stanino disanje Graa dinog sustava nos, drijelo, grkljan, dunik, dunice, pluna krila, poplunica i porebrica, alveole Mehanika disanja izdah (oputanje meurebrenih miia i dijafragme, smanjenje volumena prsnog koa, istiskivanje zraka iz plua), udah (stezanje meurebrenih miia i dijafragme, irenje prsnog koa, poplunica povlai plua, stvara se razlika u tlaku i zrak ulazi u plua) Regulacija disanja produljena modina, utjecaj kemoreceptora osjetljivih na CO 2 (vano za odravanje pH vrijednosti) i kemoreceptora osjetljivih na koliinu O 2 Bolesti prehlada, gripa, upala plua, TBC, bronhitis, emfizem, rak plua, bolesti puaa kronini bronhitis, emfizem, rak grla i rak plua

BIOLOGIJA

111

6. PROBAVNI SUSTAV
Probavni sustav sastoji se od usta, drijela, jednjaka, eludca, tankog i debelog crijeva i analnog otvora. Probavnom kanalu prikljuene su i lijezde slinovnice, jetra i guteraa. Usta poetak probavnog sustava zubi (grizenje i vakanje hrane) jezik (oblikovanje zalogaja i mijeanje hrane sa slinom, okusni pupoljci) tri para lijezda slinovnica: podjezine, podviline i podune enzim ptijalin (amilaza) razgradnja kroba do maltoze. Zub se sastoji od krune, vrata i korijena, cakline, dentina, cementa i pulpe kutnjaci, pretkutnjaci, onjaci i sjekutii. eludac oblik slova J ulazni dio, tijelo i izlazni dio prstenasti miii na ulazu i izlazu (sfinkteri) pohrana hrane, mijeanje sa eluanim sokovima, razgradnja bjelanevina . eluani sok voda, sluz, sol, enzimi i klorovodina kiselina (HCl) pH vrijednost eluanog soka je jako niska (1 3,5) enzim pepsinogen razgradnja bjelanevina Tanko crijevo najdui je dio naeg probavnog sustava 6 m, 250 m2 , resice, apsorpcija hranjivih tvari, tri dijela: poetni dio (duodenum, dvanaesnik), sredinji dio (jejunum) i zavrni dio (ileum). Sadraj eludca (himus) ulazi u tanko crijevo i dalje ga potiskuju peristaltiki valovi. Dvanaesnik intenzivna razgradnja hranjivih tvari niz enzima, sredinji dio i zavrni apsorpcija hranjivih tvari u krvotok Dvije vrste kretanja crijeva peristaltike kretnje (potiskuju crijevni sadraj prema anusu brzinom podobnom za probavu i apsorpciju hrane) u kretanje miia Debelo crijevo 1,5 m, veeg promjera od tankog reapsorpcija vode i elektrolita iz lumena crijeva u krvotok te oblikovanje i pohrana izmeta (fecesa) slijepo crijevo (cekum) s crvuljkom (apendix), kolon (colon) koji se dijeli na ulazni, popreni i silazni dio i na kraju zavrno crijevo (rectum) koji zavrava analnim otvorom (anus). U debelom crijevu ivi niz bakterija Escherichia coli razgradnja 1 % celuloze, sintetiziranje vitamina, npr. K i B12 , oslobaanje plinova.

BIOLOGIJA

112

DIO PROBAVNOG SUSTAVA usta lijezde slinovnice drijelo jednjak eludac

ULOGA usitnjavanje hrane i formiranje zalogaja luenje sline i enzima amilaze za razgradnju ugljikohidrata gutanje prijenos zalogaja luenje inaktivnog pepsinogena, aktiviranje pepsinogena u pepsin koji pospjeuje razgradnju bjelanevina, luenje eluane kiseline za aktiviranje enzima i zatitu od mikroorganizama, luenje zatitne sluzi razgradnja i dogradnja mnogih biomolekula, skladitenje eljeza i vitamina, razgradnja starih krvnih stanica, razgradnja toksina (npr. alkohol), stvaranje eluanih soli koje pohranjuje u unom mjehuru i izluuje u dvanaesnik za rasprivanje masti regulacija koncentracije glukoze u krvi, luenje sokova u dvanaesnik, hidrogenkarbonatni ioni za neutralizaciju himusa u dvanaesniku, enzimi tripsin, kimotripsin, karboksipolipeptilaza, pankreasna amilaza, lipaza, nukleaza potpuna razgradnja hranjivih tvari, sluz za zatitu crijeva, sokovi guterae i jetre ulijevaju se u dvanaesnik (enzimi, ioni, ine soli), apsorpcija hranjivih tvari (monosaharida, aminokiselina, glicerola, viih masnih kiselina) reapsorpcija vode, iona i vitamina, razgradnja oko 1 % celuloze uz pomo bakterija, sinteza vitamina k i b12 sadrava limfatiko tkivo formiranje feces regulira pranjenje crijeva, sfinkter

jetra

guteraa

tanko crijevo

debelo crijevo crvuljak zadnje crijevo analni otvor

6.1. JETRA
Najvei vitalni organ u trbunoj upljini biogena tvornica Sintetizira kolesterol, u, krvne bjelanevine (albumin i fibrinogen) Obavlja detoksikaciju otrovnih tvari dospjelih u organizam na bilo koji nain Pohranjuje minerale (eljezo) i vitamine A, D i B12 Vana je u metabolizmu ugljikohidrata, masti i bjelanevina (pretvara monosaharide iz probavnog sustava u glukozu, pohranjuje viak glukoze u obliku glikogena, deaminira aminokiseline i stvara ureu, obavlja doradu i izmjenu novosintetiziranih bjelanevina, obavlja pregradnju masti, pretvara ugljikohidrate i bjelanevine i masti Ima iznimnu mo regeneracije Stvara u ija je uloga rasprivanje masti u sitne kapljice koje enzim lipaza moe razgraditi na glicerol i vie masne kiseline dnevno stvara oko pola litre ui Jetra ima dvostruku apsorpciju krvi. Jetrena arterija dovodi u jetru krv zasienu kisikom koji je potreban za funkcioniranje jetrenih stanica. S druge strane, postoji tzv. portalni krvotok u kojem jetrena vena (vena porte) dovodi u jetru krv iz probavnog sustava. ona sadrava tvari koje su se u probavnom sustavu apsorbirale u krvi. Tako jetra moe neutralizirati tetne tvari BIOLOGIJA 113

prije nego krvotokom stignu u ostale organe. Sva krv koja je pristigla u jetru nakon prolaska kroz nju ulijeva se u donju uplju venu.

6.2. GUTERAA
Sokovi guterae sadravaju veliku koliinu razliitih probavnih enzima (tripsin, kimotripsin, pankreasna amilaza, lipaza, kolesterol-esteraza i dr.) i ulijevaju se u dvanaesnik. Zbog toga je guteraa egzokrina lijezda. Sadrava i otoie endokrinog tkiva pa je i endokrina lijezda . U krvotok izluuje dva hormona, inzulin i glukagon. Otoie endokrinog tkiva nazivamo Langerhansovim otoiima. Oni se sastoje od beta - stanica, koje lue inzulin i alfa-stanica koje lue glukagon u krv. Normalna koncentracija glukoze u krvi (GUK) iznosi 4,5 5,5 mmol/L. poviena razina se zove hiperglikemija, a sniena hipoglikemija .

6.3 BOLESTI
eerna bolest metaboliki poremeaj koje je posljedica premale koliine ili potpunog nedostatka hormona guterae, inzulina ili smanjene osjetljivosti receptora za inzulin na ciljnim stanicama hiperglikemija. eerna bolesti tipa I ovisna je o inzulinu, nasljedna bolest, posljedica prestanka rada endokrinih stanica guterae koje stvaraju inzulin eerna bolest tipa II neovisna o inzulinu, najee nastaje u odrasloj dobi zbog smanjene osjetljivosti ciljnih stanica na inzulin Karijes erozija zuba do koje dolazi nakon oteenja zubne cakline bakterija Streptococcus mutans Gastritis upala eluane sluznice eluani ir (ulkus) Ciroza jetre posljedica pretjeranog konzumiranja alkoholnih pia Proljev (dijareja) posljedica prebrzog gibanja sadraja crijeva kroz debelo crijevo Zatvor (opstipacija) suprotno proljevu Chronova bolest upalna bolest, nepoznati uzrok, kronina Rad debelog crijeva simptomi proljev, zatvor i krv u stolici VRSTA HRANE mlijeni proizvodi kruh i itarice HRANA KOJA IZAZIVA TVRDU STOLICU mlijeko, jogurt bez voa, sirevi, sladoled, kravlji sir kruh i pecivo od bijelog brana, slani krekeri, preraene itarice, palainke, keksi, pereci, bijela ria, tjestenina iscijeeni voni sok, pire od jabuka, oguljeni krumpir bilo koje meso, ribe i iznutrice ni jedna sve osim onih sa itaricama ili voem sve krem juhe, ujuci bez povra, graha ili lee HRANA KOJA IZAZIVA MEKU STOLICU jogurt sa itaricama ili voem kruh i drugi proizvodi od nepreraenih itarica (cjelovito brano) povre (osim oguljenog krumpira), orasi, sueni grah, graak, sjemenke, lee, kikiriki sve svi nainjeni od lomljenih itarica, sjemenki ili voa juhe s povrem, grahom ili leom 114

voe i povre meso masnoe kolai i slastice juhe BIOLOGIJA

6.4. HRANA
Hrana je izvor tvari i energije. Mora: Imati odreenu energetsku vrijednost Sadravati sve sastojke koji su potrebni za izgradnju i obnovu stanica organizma Sadravati tvari koje su vane za rad stanica i obranu organizma od bolesti

Bazalni metabolizam (BM) energija za odravanje osnovnih ivotnih procesa Radni metabolizam (RM) koliina energije koja je potrebna za sve aktivnosti organizma osim za odravanje osnovnih ivotnih funkcija ESENCIJALNE AMINOKISELINE arginin (esencijalan za djecu) fenilalanin histidin (esencijalan za djecu) izoleucin leucin lizin metionin treonin triptofan valin NEESENCIJALNE AMINOKISELINE glutaminska kiselina alanin aspargin cistein cistin glicin hidroksiprolin prolin serin tirozin

Obrok odrasle osobe 50% ugljikohidrata, 30 % bjelanevina, 15 % masnoa Vitamini esencijalni sastojci hrane prisutni u malim koliinama manjak vitamina (hipovitaminoza) i viak (hipervitaminoza). Vitamine dijelimo u dvije skupine ovisno u njihovoj topljivosti u vodi: topljivi vitamini (C, B, kompleksi i H (biotin)) i netopljivi vitamini (A, D, E, K topljivi u mastima)

BIOLOGIJA

115

VITAMIN

ULOGA

HIPOVITAMINOZA UZROKUJE nona ili kokoja sljepoa beriberi, poremeaj funkcije ivanih stanica dermatitis pelagra umor, slabost, drhtanje ruku i nogu nadraaj ivanih stanica, oteenje sluznice, slabokrvnost slabokrvnost, problemi sa probavom slabokrvnost

IZVOR mlijeko i proizvodi od mlijeka, jetra, jaja, riblje ulje, povre bogato karotenima kao mrkva kvasac, graak itarice, jetra, jaja, jogurt jetra, riba, meso, soja, krumpir veina namirnica, posebno jetra i mahunarke veina namirnica jetra, riba, povre jetra, riba, meso

A retinol

vaan za vid

B1 tiamin B2 riboflavin B3 niacin B5 pantotenska kiselina B6 piridoksin B9 folna kiselina B12 cianokobalamin C (askorbinska kiselina) vani za ivane stanice, hemoglobin, sudjeluje u metabolizmu ugljikohidrata, masti i bjelanevina, vani za rast stanice

D (kalciferol)

E (tokoferol)

antioksidans, vaan je za sluznicu i kou te za apsorpciju eljeza vaan za metabolizam kalcija i fosfora, za kosti, miinu aktivnost te nuan za vrijeme rasta antioksidans, vaan za stanine membrane i spolne hormone

skorbut

svjee povre i voe

rahitis

jetra, morski plodovi, meso, mlijeko, jaja, proizvodi ga koa pod utjecajem sunca (uv zraka) jaja, ulja sjemenki, mahunarke, sueno voe

sterilnost

Bulimija poremeaj prehrane pri kojem se izmjenjuju razdoblja pretjeranog konzumiranja hrane s razdobljima namjernog povraanja hrane, uzimanja laksativa, tableta za mravljenje ili lijekova za smanjenje tekuine u tijelu (diuretika) Anoreksija je poremeaj uzimanja hrane u kojem osoba razliitim metodama, kao to su neuzimanje i izbjegavanje hrane, povraanje, koritenje laksativa, diuretika i prekomjernom tjelovjebom, izgladnjuje vlastiti organizam

BIOLOGIJA

116

6.5. SAETAK
Hrana nemaju energetsku vrijednost (voda, vitamini, minerali), imaju energetsku vrijednost (ugljikohidrati, masti, bjelanevine) Graa probavnog sustava usta, lijezde slinovnice, drijelo, jednjak, eludac, tanko, crijevo, guteraa, jetra, debelo crijevo, analni otvor Probava hrane amilaza (u slini u ustima, razgradnja kroba), pepsin (u eludcu, razgradnja bjelanevina), enzimi guterae (u dvanaesniku), une soli (u dvanaesniku, raspruju masti) lijezde probavnog sustava jetra (stvara une soli za rasprivanje masti u dvanaesniku), lijezde slinovnice, guteraa: egzokrina (sokovi koji se izlijevaju u dvanaesnik sadravaju enzime za razgradnju masti, bjelanevina, ugljikohidrata te hirogenkarbonatne ione za neutralizaciju kiselosti himusa) i endokrina (hormoni inzulin i glukagon, regulacija glukoze u krvi) Zubi mlijeni (20), trajni (32): umnjaci, kutnjaci, pretkutnjaci, onjaci, sjekutii; graa zuba: kruna, vrat, korijen; caklina, dentin, cement, pulpa Bolesti probavnog sustava: karijes, gastritis, ir, ciroza jetre, proljev, zatvor, rak debelog crijeva Prehrana pravilna prehrana, indeks tjelesne mase, hipovitaminoza, poremeaji prehrane: anoreksija i bulimija, hrana i energija, bazalni i radni metabolizam

BIOLOGIJA

117

7. ENERGIJA I REGULACIJA TJELESNE TEMPERATURE

Glukoza osnovni izvor energije u svim stanicama Glikoliza prva skupina metabolikih reakcija u koju ulazi glukoza zbiva se u citoplazmi stanice najstariji metaboliki proces, jednako se dogaa u ivotinja , biljkama i bakterija nema kisika anaeroban proces dvije molekule pirogroane kiseline (piruvata) oslobodi se energija dovoljna za sintezu dviju molekula ATP-a. Glikolizom u citoplazmi nastaje oko 5 % energije vezane za ATP, dok e se 95 % dobiti u reakcijama koje se zbivaju u mitohondrijima Vrenje anaeroban proces nakon glikolize pirogroana kiselina ostaje u citoplazmi i ulazi u reakciju mlijeno- kiselog vrenja kojim nastaje mlijena kiselina Mitohondriji krebsov i calvinov ciklus Krebsov ciklus ciklus limunske kiseline zbiva se u matriksu mitohondrija kruni proces u kojem acetilkoenzim A oksidira do ugljikovog (IV) oksida i vodika. Pritom se oslobodi energija da sintezu jo dviju molekula ATP - a. osloboeni vodikovi ioni veu se za specifine prenositelje. Specifini prenositelji vodikove ione prenose u trei, najproduktivniji, proces staninog disanja, a to je dini lanac. Oksidativna fosforilacija (dini lanac) zbiva se na unutarnjoj membrani mitohondrija. Za njegov tijek vani su citokromi koji slue kao prenositelji elektrona, a nalaze se na unutarnjoj membrani mitohondrija. Dolazi do oksidacije prenositelja vodika pri emu se oslobaaju elektroni i vodik. U tom procesu izravno sudjeluje i kisik. Oslobaa se energija dostatna za sintezu jo 36 molekula ATP- a. Kao nusproizvod iz kisika i vodika nastaje i manja koliina vode, koju nazivamo metabolikom voda. Aminokiseline prije ukljuivanja u navedene metabolike reakcije moraju proi proces deaminacije. Deaminacijom se iz njih odvaja aminoskupina i nastaje amonijak. To je iznimno otrovan plin pa se u reakciji s ugljikovim (IV) oksidom (osloboenim iz Krebsovog ciklusa) pretvara u manje toksinu ureu (karbamid ili mokraevinu). Ako je izluivanje poremeeno, nakupljanje uree u krvi izaziva samootrovanje koje zovemo uremija. Hipertermija tjelesna temperatura vea od 41C poinje ireverzibilna denaturacija bjelanevina Hipotermija tjelesna temperatura manje od 36C Sredite za regulaciju tjelesne temperature se nalazi u dijelu mo zga koji se zove hipotalamus. Temperatura tijela pada ubrzavanje metabolikih reakcija, suenje krvnih ila (vazokonstrikcija), smanjenje brzine protoka krvi kroz kou, smanjeno znojenje, poveana miina aktivnost, drhtanje (nesvjesno poveanje napetosti skeletnih miia) Temperatura tijela raste usporavanje metabolikih reakcija, irenje krvnih ila (vazodilatacija), poveanje protoka krvi kroz kou, pojaano znojenje, smanjenje miine aktivnosti

BIOLOGIJA

118

7.1. KOA
Najvei organ ljudskog tijela, u izravnom dodiru s vanjskim okruenjem, debljina 0,5 2 mm, povrina 1,5 2 m2 , masa oko 4 kg Na povrini koe je epiderma (pousmina), ispod nje je usmina (derma). Odvojene su bazalnom membranom. Ispod epiderme i derme nalazi se jo potkoni sloj masnih s tanica. Epiderma je tanji povrinski sloj, neprestano se troi i ima sposobnost re generacije. Sastoji se od pet slojeva: bazalni, suprabazalni, zupasti, zrnati i ronati sloj. Derma je deblji, unutarnji sloj koe, vani sastojci su bjelanevine kolagen i elastin. Kolagen daje vrstou, a elastin elastinost koi. U dermi se nalaze krvne kapilare, osjetna tjeleca, lijezde znojnice i lojnice, korijen dlake i snopovi glatkih miia. Uloge koe su raznolike: zatitna uloga, titi od vanjskih utjecaja, gubitka vode, mehanikih djelovanja, prodora mikroorganizama, Suneva zraenja. Sudjeluje u regulaciji tjelesne temperature, sintetizira vitamin D, slui kao skladite za spremanje masti. Osjetilni je organ jer se u njoj nalaze osjetna tjeleca za dodir, toplinu, hladnou i bol. lijezde lojnice smjetene su uz dlaku u ije izvodne kanalie izluuju loj (holokrino izluivanje) na povrinu koe, loj titi kou od pucanja i isuivanja lijezde znojnice lue znoj regulacija tjelesne temperature znoj je po sastavu slian mokrai i sadri gotovo 99 % vode Uz stanice bazalnog sloja nalaze se i stanice melanociti, koje sadravaju pigment melanin. Melanin je vaan je prua koi zatitu od tetnog ultraljubiastog zraenja Sunca.

7.2. SAETAK
Metabolizam pretvorba tvari i energije nastajanja ATP-a glukoza glikoliza pirogroana kiselina: s O 2 (stanino disanje u mitohondriju (Krebsov ciklus, dini lanac) bez O 2 (mlijeno-kiselo vrenje u citoplazmi) Graa: epiderma: 5 slojeva stanica, mrtvi sloj koe, regeneracija; derma: ivi sloj koe, krvne kapilare, ivci, osjetilna tjeleca, lijezde lojnice i znojnice, korijen dlake; sloj masnih stanica: skladitenje masnoa, izolacija Melanocit pigment melanin zatita od UV zraenja rak koe (melanom) Uloga koe: zatita od vanjskih utjecaja, mikroorganizama, gubitka vode, UV zraenja i mehanikih ozljeda, regulacija tjelesne temperature, sinteza vitamina D, skladite masti, osjetilni organi (dodir, tlak, bol, hladnoa i toplina) Termoregulacija hipotermija, hipertermija, mehanizam regulacija, centar u hipotalamusu

BIOLOGIJA

119

8. MOKRANI SUSTAV
Mokrani sustav ovjeka smjeten je u trbunoj upljini, iza potrbunice. Graen je od dva bubrega, dva mokraovoda (uretera), mokranog mjehura i mokrane cijevi (uretra). Bubrezi slue za sakupljanje mokrae i prosjeno moe primiti oko 0,5 litara tekuine. Bubrezi imaju nekoliko vanih uloga: Izluivanje ili ekskrecija tvari koje nastaju kao konani proizvod metabolizma (urea, kreatin) Nadzor nad koncentracijom veine tvari u tjelesnim tekuinama i osmoregulacija; time bubrezi utjeu na volumen izvanstanine vari i na krvni tlak Regulacija acidobazine ravnotee Luenje enzima renina koju sudjeluje u regulaciji krvnog tlaka i hormona eritropoetina koji potie proizvodnju eritrocita Osnovna graevna i funkcionalna jedinica bubrega je nefron. U oba bubrega ovjek ima oko dva milijuna nefrona iako mu je za normalan ivot dovoljan milijun. Svaki nefron se sastoji od Bowmanove ahure, silaznog (proksimalnog) kanalia, Henleove petlje i uzlaznog (distalnog) kanalia. U Bowmanovu ahuru ulazi arteriola koja u njemu stvara klupko krvnih kapilara, tzv. glomerul. Filtracijom krvi tu nastaje primarni filtrat. On sadrava krvnu plazmu bez stanica i krvnih bjelanevina. U svim nefronima bubrega dnevno nastaje oko 180 litara primarnog filtrata dok se na kraju iz organizma u prosjeku izlui oko litra i pol mokrae dnevno. T znai da se vie od 99 % primarnog filtrata reapsorbira natrag u krv. Iz primarnog filtrata reapsorbiraju se sve korisne tvari, a tetne se izluuju mokraom. Ona se skuplja u sabirnu cijev i dalje mokranim sustavom izluuje iz organizma. Reapsorpciju reguliraju sva hormona: aldosteron i antidiuretski hormon (ADH). Aldosteron je hormon koji lui kora nadbubrene lijezde, a utjee na reapsorpciju iona kalija i natrija u kanaliima nefrona. Antidiuretski hormon (ADH) potie reapsorpciju vode iz bubrenih kanalia u krv, lui ga stranji reanj hipofize (neurohipofiza)

8.1. BOLESTI
Upala mokranog mjehura infekcija bakterijama Escherichia coli Bubreni kamenci Uremija (poveana nakupina ureje u krvi smrt) hemodijaliza ili transplantacija bubrega

8.2. SAETAK
Graa: bubrezi, mokraovod, mokrani mjehur, mokrana cijev Uloge: izluivanje krajnjih proizvoda metabolizma, osmoregulacija, odravanje acido -bazne ravnotee, luenje renina i eritropoetina, vana uloga u odravanju homeostaze Nefron: graevna i funkcionalna jedinica bubrega, glomerul, Bowmanova ahura, silazni i uzlazni kanali, Henleova petlja, filtracija, reapsorpcija, sekrecija, hormoni aldosteron (kora nadbubrene lijezde, regulira koncentraciju iona), ADH (neurohipofiza, regulira volumen vode) Poremeaji i bolesti upala mokranog mjehura, bubreni kamenci, zatajenje bubrega, uremija, lijeenje: hemodijaliza, transplantacija bubrega BIOLOGIJA 120

9. SUSTAV ORGANA ZA KRETANJE

Sustav organa za kretanje naziva se miino- kotani ili lokomotorni sustav: kostur i poprenoprugasti miii Kostur je unutarnji potporanj - u njemu se pohranjuju velike koliine minerala sastoji se od kostiju, hrskavice i ligamenata. Kosti su najtvri dio kostura i graene su od kotanog tkiva. Hrskavica je meki i elastiniji dio od hrskavinog tkiva, a ligamenti su najmeki i najelastiniji dio koji povezuje kosti u zglobovima ili miie s kostima. Na kosturu ovjeka razlikujemo kosti glave (kosti lica i lubanje), trupa (kraljenica, rebra, prsna kost i kosti zdjelice) i udova (kosti ruku i nogu). Prema obliku kosti mogu biti cjevaste ili duge (bedrena kost), plosnate ili iroke (kosti zdjelice) i kratke ili kubine (kosti prstiju). Kosti su graene od ivih stanica i u njima se cijelog ivota zbivaju vrlo intenzivni procesi. U kotanom tkivu razlikujemo vie vrsta stanica. Osteokleasti su kotane stanice koje razgrauju kost, a osteoblasti stanice koje stvaraju novu kost. Kost je s vanjske strane obavijena pokosnicom ispod koje se nalazi kompaktno kotano tkivo. U njemu su stanice poredane gusto u obliku koncentrinih krugova (lamela) oko tzv. Haversonovih kanalia kroz koje prolaze krvne ile. Ispod tog sloja nalazi se spuvasto kotano tkivo u kojem su lamele poredane u svim smjerovima. U sreditu kosti nalazi se kotana modina. U nekim kostima postoji crvena kotana modina koja sudjeluje u proizvodnji krvnih stanica, npr. bedrena kost, rebra i kraljeci. Kosti mogu biti povezane zglobovima (pokretni spojevi) ili avovima (nepokretni spojevi). U zglobu vanu ulogu imaju i hrskavino tkivo i ligamenti. Hrskavino tkivo se sastoji od stanica hondroblasta koji ga izgrauje i hondroklasta koji ga razgrauju. Miino tkivo graeno je od miinih stanica koje imaju sposobnost kontrakcije. Osnovna obiljeja miinog tkiva su podraljivost, provodljivost, kontraktilnost, elastinost i mehaniki rad. Prema grai i funkciji, razlikujemo tri vrste miinog tkiva: glatko (nije pod utjecajem nae volje autonomni ivani sustav stjenke organa), srano (nije pod naom kontrolom srce) i poprenoprugasto (skeletni miii pod naom voljom). Ljudsko tijelo se sastoji od oko 640 razliitih miia koji ine oko 40% tjelesne mase, a svaki mii je sastavljen od oko 400 000 miinih fibrila. Miii se sastoje od miinih vlakana, a svako miino vlakno sadrava od nekoliko stotina do nekoliko tisua snopova manjih vlakana ili miofib rila. Oni imaju svije vrste specifinih nitastih bjelanevina: aktin i miozin. Svaki miofibril ima oko 1500 debljih niti miozina i dvostruko vie tanjih niti aktina. Funkcionalni dio miofibrile nazivamo sarkomera i protee se od jedne do druge Z membrane. Aktinske i miozinske niti rasporeene su unutar sarkomere u naizmjeninim redovima. Miofibrile su u miinom vlaknu okruene staninom tekuinom koji nazivamo sarkoplazma. U njoj se nalazi velika koliina iona, bjelanevina te velik broj mitohondrija. Mjesto gdje zavreci ivaca dolaze do miia nazivaju se neuromuskularna ili miino - ivana veza (tzv. motorna ploa). Vanu ulogu u prijenosu podraaja preko motorne ploe s pomou neurotransmitera acetilkolina imaju ioni kalcija. Oni su vani i u irenju akcijskog potencijala unutar miofibrila.

9.1. BOLESTI
Osteoporoza je bolest pri kojoj dolazi do gubitka kotane mase. Rahitis je bolest kostiju koja najee nastaje zbog nedostatka vitamina D, jednog od najvanijih imbenika u odravanju koncentracije kalc ija u krvnoj plazmi. Izvor vitamina D su jaja, povre i mlijeko. BIOLOGIJA 121

Prijelomi kostiju (otvoreni i zatvoreni), uganue (istezanje ligamenta), iaenje (iskakanje kostiju iz zglobne aice), atrofija (smanjenje miia i propadanje miinog tkiva) , distrofija (nasljedna bolest pri kojoj dolazi do oteenja i slabljenja skeletnih miia).

9.2. SAETAK
Hrskavica meki dio kostura, sadrava stanice hondroblaste i hondroklaste, razlikujemo hrskavice u zglobovima i samostalne hrskavice, kostur djeteta uglavnom je hrskavian, za okotavanje hrskavice vani su ioni kalcija, vitamin D i parathormon Struktura kostiju: stanice osteoblasti stalno izgrauju kotano tkivo, stanice osteoklasti razgrauju kotano tkivo, gustoa kotanog tkiva mijenja se s godinama, a posebno ovisi o optereenju kostiju, pokosnica obavija kosti, kosti sadravaju kompaktno i spuvasto kotano tkivo Graa kostura: kosti, hrskavice, ligamenti Rad miia: kontrakcija miia posljedica je uklizavanja aktina i miozina, pri tome vanu ulogu imaju ioni kalcija, koliina mitohondrija u miiima izravno je vezana za kondiciju, tj. koliinu energije koja je na raspolaganju miiima, kontrakcije miia kontrolira ivani sustav preko motornih neurona koji se povezuju s miiima preko motorne ploe (neuromuskolatorna veza), u prijenosu impulsa preko sinapsi sudjeluju neutrotransmitori, a vanu ulogu u prijenosu podraaja po miinom vlaknu imaju ioni kalcija Miii glatki, poprenoprugasti, srani, podraljivost, pokretljivost, kontraktilnost i mogunost mehanikog rada Graa: miina vlakna graena su od miofibrila, sarkomera je osnovna jedinica unutar miofibrile, aktin i miozin su bjelanevine koje grade mii Sastav kostiju: oko 30 % organske tvari (bjelanevina osein koja daje elastinost) i oko 70 % anorganske tvari (najvie kalcija koji daje vrstou) Kosti: kosti glave, trupa i udova, cjevaste, plosnate i kratke, spajaju se u zglobovima ili avovima

BIOLOGIJA

122

10. SUSTAV LIJEZDA S UNUTARNJIM IZLUIVANJEM

Endokrinologija je grana medicine koja se bavi funkcioniranjem i poremeajima endokrinog sustava. za usklaivanje organskih sustava u funkcionalnu cjelinu zaduena su dva sustava: iani i endokrini. Osnovna djelovanja endokrinog sustava su hormoni. To su kemijski spojevi koje stvaraju i izravno u krvotok lue endokrine lijezde. Za razliku od endokrinih lijezdi, postoje i egzokrine lijezde koje svoje proizvode ne lue u krv, nego u probavni sustav ili na povrinu koe. U endokrine lijezde ubrajamo hipofizu, titastu lijezdu (titnjau), dotitne lijezde, nadbubrene lijezde, guterau i spolne lijezde (sjemenici i jajnici). Sa stranje strane mozga nalazi se mala lijezda poznata pod imenom epifiza ija uloga nije jo utvrena. Smatra se da je odgovo rna za ciklus spavanja. Hormoni prema sastavu mogu biti ili bjelanevine ili steroidi. Krvlju dolaze do svih stanica tijela, a djeluju samo na one stanice koje imaju receptore za njih. Da bi se hormon vezao za stanicu ona mora imati specifino vezno mjesto, tzv. receptor koji moe biti mehaniki, u citoplazmi ili u jezgri. Djelovanje endokrinog i ivanog sustava povezano je preko hipotalamusa. On je dio sredinjeg ivanog sustava koji prima informacije iz tijela i iz vanjske okoline i vaan je za djelovanje autonomnog ivanog sustava. regulira rad srca, tjelesnu temperaturu, e, glad, spavanje, utjee na rad hipofize. Hipofiza je smjetena tik uz hipotalamus, a povezuje ih zajedniki niz krvnih ila. Osnovni mehanizam koji utjee na rad endokrinih lijezda je mehanizam negativne povratne sprege.

10.1. HIPOFIZA
Sredinja lijezda endokrinog sustava, dijelimo je na prednji reanj (adenohipofiza) i stranji reanj (neurohipofiza), izmeu njih je poveznica koju katkad zovemo srednji reanj. Najvei broj hormona izluuje prednji reanj. To su stimulacijski ili tropni hormoni. Pomou njih hipofiza upravlja radom spolnih lijezda, kore nadbubrenih lijezda, titnjae i mlijenih lijezda. Hormoni koji utjeu na rad spolnih lijezda su gonadotropni hormo ni. Na koru nadbubrene lijezde utjeu adenokortikotropni hormoni (ACTH), na titnjau tireotropni hormon (TSH), a na mlijene lijezde prolaktin. Adenohipofiza izluuje i hormon rasta (somatotropni ili STH). Sredinji reanj izluuje hormon koji stimulira stanice melanocite (MSH) i utjee na raspodjelu konog pigmenta melanina. Stranji reanj izravno je povezan s hipotalamusom. Hormoni koji se oslobaaju iz tog renja su nastali u hipotalamusu. To su oksitocin i antidiuretski hormon (ADH).

BIOLOGIJA

123

ENDOKRINA LIJEZDA s tranji reanj hipofize (skladite hormona hipotalamusa) hormon rasta (somatotropni, STH) t ireotropni (tireostimulirajui, TSH) adenokortikotropni hormon prednji reanj hipofize gonadotropni hormoni (ACTH) u ena: folikostimulacijski FSH i luteinizacijski LH u mukaraca: folikostimulirajui FSH i hormon za stimulaciju intersticijskih stanica Prolaktin oksitocin HORMONI antidiuretski hormon (ADH)

CILJANE STANICE bubrezi ULOGA HORMONA stimulira reapsorpciju vode s timulira kontrakcije pri poroaju i izluivanje mlijeka

maternica, mlijene lijezde

sve stanice tijela

stimulira diobu stanica i rast

titnjaa kora nadbubrenih lijezda jajnici

s timulira endokrinu aktivnost titnjae

stimulira endokrinu aktivnost kore nadbubrenih lijezda stimuliraju sazrijevanje jajne stanice i luenje enskih spolnih hormona

stimuliraju sazrijevanje spermija i sjemenici luenje mukih spolnih hormona

mlijene lijezde s tanice koe

produkcija mlijeka raspodjela regulira metabolizam i utjee na rast i

s rednji reanj

melanocitstimulacijski hormon (MSH) tiroksin i rijodtironin

sva tkiva kosti, bubrezi, krv, probavilo

titnjaa tireokalcitonin

razvoj regulacija koncentracije iona kalcija (Ca2+) regulira promet kalcija i fosfora rast koncentracije glukoze stimulira reapsorpciju iona natrija i izluivanje iona kalija stimuliraju razvoj primarnih i sekundarnih spolnih obiljeja p oveava koncentraciju glukoze u krvi

dotitne lijezde

parathormon kortizol

kosti, bubrezi, krv, probavilo sva tkiva bubrezi spolni hormoni, koa, miii s rani i ostali miii

kora nadbubrenih lijezda

aldosteron

androgeni hormoni s r nadbubrenih lijezda inzulin g uteraa glukagon sjemenici (testisi) androgeni hormoni (npr. adrenalin hormon stresa

jetra, miii, masne stanice spolni organi,

s niava koncentraciju glukoze u krvi p odie razinu glukoze u krvi razgradnjom glikogena ili jetrenog eera stimuliraju spermatogenezu, razvoj

BIOLOGIJA

124

testosteron) jajnici (ovariji) estrogeni i progesteron

koa, miii spolni organi, koa, miii brojna tkiva

primarnih i sekundarnih spolnih obiljeja stimuliraju oogenezu, razvoj primarnih i sekundarnih spolnih obiljeja u kljuen u regulaciju bioritma, mogue da utjee na sazrijevanje i spolne organe

epifiza

malatonin

TITNJAA smjetena uz dunik, neposredno ispod grkljana, radom te lijezde upravlja hipofiza luenjem tireotropnog hormona, titnjaa je graena od mnotva folikula (mjehuria) i lui tri vana hormona: hormon trijodtironin (T3) i tiroksin (T4) utjeu na intenzitet metabolizma u tijelu. Tireokalcitonin regulira koncentraciju kalcijevih iona u krvi. Sa sintezu hormona titnjae potreban je jod DOTITNE LIJEZDE etiri izluuju parathormon utjee na promet kalcija i fosfata u organizmu regulira apsorpciju kalcija iz probavnog sustava, reapsorpciju fosfata u bubrenim kanaliima i mobilizaciju kalcija i fosfata iz kostiju NADBUBRENE LIJEZDE parne smjetene uz bubreg adrenalin. Kora nadbubrene lijezde je pod kontrolom adenohipofize, a izluuje: aldosteron (mineralokortikoid koji odrava stalnu koncentraciju natrija i kalija u tjelesnim tekuinama), kortizol (glukokortikoidni hormon, pojaano se izluuje u stresnim situacijama, ubrzava metabolizam, potie stvaranje glukoze i razgradnju bjelanevina), androgeni hormoni (muki spolni hormoni), sr nadbubrene lijezde lui adrenalin stresne situacije, ubrzan rad srca, porast krvnog tlaka, irenje dinih putova. GUTERAA ili pankreas ima dvostruku ulogu egzokrina i endokrina lijezda. Za endokrinu ulogu su odgovorne stanice Langerhansovih otoia beta- stanice koje lue inzulin (ubrzava prijenos glukoze olakanom difuzijom), i alfa- stanice koje lue glukagon (razgradnja jetrenog eera glikogena u glukozu) SPOLNE LIJEZDE sjemenici (testisi) spermatogeneza i luenje testosterona; jajnici (ovariji) oogeneza i luenje estrogena i progesterona

10.2. BOLESTI
Pri poremeaju rada neurohipofize, posebice pri izluivanju antidiuretskog hormona (ADH) dolazi do poremeaja regulacije koliine vode u tijelu. Poremeaj rasta gigantizam ili patuljasti rast Hipertireoza poveanje titnjae poveani bazalni metabolizam, poveana razdraljivost, pojaano znojenje, povienje tjelesne temperature, gubitak tjelesne mase Hipotireoza smanjeno luenje hormona titnjae usporavanje tjelesne i mentalne funkcije guavost Hiperparatireoza poremeaj u radu dotitnih lijezda poveana koncentracija parathormona poveava koncentraciju kalcija i smanjuje koncentraciju fosfata u krvi krhke kosti i lomljive Hipoparatireoza manjak parathormona manje kalcija i vie fosfata grevi u miiima

10.3. SAETAK
Endokrine lijezde izravno u krvotok izluuju hormone, hipotalamus, dio mozga povezuje ivani i endokrini sustav, i t preko glavne lijezde hipofize, izluivanje hormona regulirano je mehanizmom povratne sprege BIOLOGIJA 125

Hipofiza adenohipofiza izluuje stimulacijski ili tropni hormon, srednje reanj izluuje melanocit stimulacijski hormon (MSH), a neurohipofiza izluuje oksitocin ili antidiuretski hormon (ADH) titnjaa izluuje hormone koji djeluju na metabolizam (trijodtironin, tiroksin, Tireokalcitonin) Dotitne lijezde lue parathormon koji regulira koncentraciju kalcija i fosfata Nadbubrene lijezde kora aldosteron, kortizol i androgene hormone; sr adrenalin Guteraa endokrina lijezda izluuje inzulin i glukagon pomou kojih odrava stalnu koncentraciju glukoze u krvi, egzokrina lijezda Spolne lijezde stvaraju spolne stanice, jajnici izluuju enske spolne hormone (estrogen i progesteron), sjemenici muke (testosteron) Poremeaji previe ili premalo hormona patuljasti rast (nanizam), divovski rast (gigantizam), eerna bolest, hipertireoza, hipotireoza, guavost, hiperparatireoidizam, hipoparatireoidizam

BIOLOGIJA

126

11. SUSTAV SPOLNIH ORGANA

Pubertet je razdoblje spolnog sazrijevanja ovjeka, a poinje luenjem neurohormona hipotalamusa koji potiu adenohipofizu na luenje gonadotropnih hormona (GTH). Proces spolnog sazrijevanja poinje u prosjeku izmeu 10. i 13. godine, a zavrava izmeu 16. i 18. godine. Pod utjecajem spolnih hormona razvijaju se primarna i sekundarna spolna obiljeja. Primarna obiljeja su sami spolni organi, a sekundarnim obiljejima nazivamo sva ostala obiljeja prema kojima razlikujemo muki i enski spol. Fizike promjene u djeaka su promjena glasa (mutacija), rast dlaka na licu i tijelu, poveanje miine mase, pojaan rad lijezda lojnica i znojnica. Fizioloke promjene su stvaranje sperme i none polucije (nesvjesna ejakulacija sjemene tekuine tijekom spavanja). Fizike promjene u djevojica su rast dojki, razvoj enske dlakavosti tijela i nakupljanje masti u potkonom tkivu, a fizioloka promjena je pojava menstruacije. Prva menstruacija naziva se menarha.

11.1. MUKI SPOLNI SUSTAV

Sperma se izbacuje (ejakulira) tijekom spolnog ina. Prosjeni volumen izbaene sjemene tekuine u zdrave muke osobe je 3,5 mL. U svakom mililitru sperme nalazi se oko 120 milijuna sjemenih stanica. Iako je za oplodnju dovoljna samo jedna stanice, kada broj spermija u mililitru sperme postane manji od 20 milijuna, mukarac postaje neplodan. Spermiji u spolnim kanaliima ive i vie tjedana, dok u ejakulaciji zadravaju sposobnost oplodnje od 24 do 48 sati. Organi mukog spolnog sustava dijele se na vanjske i unutarnje. Vanjski su monje (skrotum) u kojima se nalaze sjemenici (testisi) te spolni ud (penis). Unutarnje muke organe ine sjemenici (testisi), dosjemenici (epididymis), sjemena vreica, prostata, sjemenovodi i mokrano-spolna cijev. Sjemenici su parne spolne lijezde, graeni su od niza sjemenih kanalia, unutar svakom kanalia se stvaraju sjemene spolne stanica procesom spermatogeneze, a stanice uz kanalie (tzv. Leydigove ili intersticijske stanica) imaju endokrinu ulogu i lue muke spolne hormone, testosteron i ostale androgene hormone. Sjemenici se nalaze u monjama gdje je tjelesna temperatura za oko 1,5 2 C nia nego u trbunoj upljini. Ako sjemenici zaostanu u trbunoj upljini nee se normalno razvijati kriptorhizam. Nakon to spermiji nastanu u sjemenim kanaliima, prelaze u dosjemenik u kojem sazrijevaju i dobivaju mogunost pokretanja. Nakon toga sjemene stanica prolaze kroz sjemenovod do sjemene vreice gdje se mogu pohraniti. U sjemenovodu i uz njega nalaze se lijezde koje izluuju sekret bogat hranjivim tvarima koje su vaan izvor energije za spermije. Nakon toga sjemenovod se spaja s mokranom cijevi i ini mokrano -spolnu cijev. U nju se ulijeva i sekret prostate. Prostata je lijezda iji sekret zajedno sa sjemenim stanicama ini spermu. Sekret prostate sadrava hranjive tvari i blago je lunat vano za neutralizaciju tekuine u sjemenovodu koja je kisela zbog nazonosti metabolikih produkata sjemenih stanica, to smanjuje pokretljivost, a time i fertilnost spermija. Penis je graen od miinog tkiva i spuvastih tijela te je dobro opskrbljen krvnim ilama i ivcima. Kroz njega prolazi mokrano-spolna cijev. Prije spolnog odnosa dolazi do erekcije uzrokuju je ivani podraaji koji dovode do promjene u prokrvljenosti spuvastih tijela. Najvei dio osjetilnih tjelaaca smjeten je na vrnom dijelu spolnog uda, glaviu. Ejakulacija je izlijevanje sjemene tekuine. U mukaraca je uobiajeno da se dogaa zajedno s orgazmom. Spermij se sastoji od akrosomske kape, glave (s jezgrom), vrata (s mitohondrijima) i repa. BIOLOGIJA 127

11.2. ENSKI SPOLNI SUSTAV

U enskom spolnom sustavu razlikujemo vanjske i unutarnje organe. Unutarnji su jajnici (ovariji), jajovod (tuba uterina), maternica (uterus) i rodnica (vagina). U vanjske spolne organe ubrajamo stidnicu koju ine velike i male usne i draica (klitoris). Jajnici su parne enske spolne lijezde zaduene za oogenezu i luenje spolnih hormona (estrogen i progesteron). Nalaze se u trbunoj upljini pri ulazu u zdjelicu. Imaju oblik i veliinu badema i teki su oko 10 grama. U njima se od roenja nalazi velik broj mjehuria (folikula) koji sadravaju zametne jajne stanice. Od njih tijekom ivota sazrije samo manji broj jajnih stanica, a ostale propadaju. Jajovod su cjevaste tvorbe duge oko 15 cm. Nalaze se uz svaki jajnik. Prema jajniku su jajovodi proireni u obliku lijevka s trepetljikavim epitelom. Uloga im je privui jajnu stanicu nakon ovulacije i prenijeti je do maternice. Unutarnja stjenka jajovoda ima trepetljikavi epitel, koji omoguuje kretanje jajne stanice jer ona nema tu sposobnost. Jajovodi lue lunati sekret koji slui za prehranu jajne stanice i neutralizaciju metabolikih proizvoda. Jajovodi ulaze u maternicu. Maternica je miini organ u kojem se razvija plod tijekom trudnoe. Normalna veliina maternice je oko 5 cm, a u trudnoi duljina maternice moe biti i do 30 40 cm. Dijelovi maternice su dno, tijelo i vrat. Sluznica maternice (endometrij) cikliki se svaki mjesec priprema za prihvat oploene jajne stanice. Vrat maternice (cerviks) ulazi u rodnicu. Rodnica je cjevasta tvorevina duga oko 10 cm. Ima miinu stjenku koja je vrlo rastezljiva. U rodnici se nalazi djevianski zalistak (himen). To je tanka opna koja prvi prvom spolnom odnosu pukne uz krvarenje (defloracija). Stidnica se sastoji od velikih i malih usana, a izmeu njih se nalazi otvor rodnice, otvor mokrane cijevi i draica (klitoris). Draica je graena od spuvastog tijela, kao i vrni dio mukog spolnog uda. Tu se nalazi veliki broj osjetilnih tjelaaca koja utjeu na osjeaj ugode tijekom spolnog odnosa. U ena tijekom cijele reprodukcijske dobi postoji menstruacijski ili ovulacijski ciklus. To su mjesene ritmike promjene koje se dogaaju u spolnim organima pod utjecajem gonadotropnih hormona hipofize. Znak da je poelo spolno sazrijevanje je pojava prve menstruacije ili menarhe. Ciklus traje sve do kraja reproduktivne dobi, tj. do klimakterija ili menopauze. Mjeseni ciklus prosjeno traje 28 dana, ali moe trajati od 21 do 35 dana. U pravilu u svakom ciklusu u jednom jajniku nastaje jedna zrela jajna stanica koja je spremna za oplodnju. Pod utjecajem spolnih hormona u maternici dolazi do zadebljanja unutarnje stjenke (endometrija) koja se priprema za prihvat oploene jajne stanice. Ako se oplodnja ne dogodi, ciklus zavrava ljutenjem stjenke maternice, tj. krvarenjem koje nazivamo menstruacija. Unutar ciklusa razlikuju se tri faze, folikularna, ovulacijske i sekrecijska faza. Folikularna faza zapoinje mjesenicom i traje oko 12 dana. U toj fazi na jajniku poinje sazrijevanje nove jajne stanice u Graafovu mjehuriu. Koncentracija estrogena postupno raste, a pred ovulaciju naglo pada, dok je koncentracija progesterona ujednaena na niskoj razini. Nakon toga slijedi ovulacijska faza u kojoj dolazi do pucanja Graafova mjehuria na jajniku i iz njega se izbacuje zrela jajna stanica prema jajovodu. To izbacivanje zrele jajne stanice se naziva ovulacija. To je najkraa faza i traje samo 2 do 3 dana. Slijedi sekrecijska faza koja traje 13 14 dana i zavrava menstruacijom. Tijekom sekrecijske faze u jajniku se na mjestu puknutog Graafova mjehuria stvara uto tijelo (corpus luteum). Ono lui velike koliine estrogena i posebno progesterona. Veliina utog tijela u koliina hormona koje stvara BIOLOGIJA 128

maksimalna je 8 dana nakon ovulacije. Ti hormoni intenzivno djeluju na sluznicu maternice, koja postaje sve deblja i prokrvljenija. Ne doe li do oplodnje, uto tijelo se smanjuje i prelazi u bijelo tijelo (corpus albicans). Ono prestaje luiti spolne hormone i pad njihove koncentracije u krvi dovodi u ljutenja sluznice maternice, menstruacije, obino 28. dan ciklusa. Bijelo tijelo postupno propada i na njegovu mjestu na jajniku ostaje oiljak. Poetkom krvarenja kree novi ciklus i na jajniku ponovno poinje sazrijevanje sljedee jajne stanice.

11.3. OPLODNJA I TRUDNOA

Oplodnja se dogaa nakon ovulacije iduih 12 do 24 sata. Da bi dolo do oplodnje, do ejakulacije sjemene tekuine u spolni sustav ene mora doi najranije 72 sata prije ovulacije i ne kasnije od 24 sata nakon ovulacije. Do oplodnje dolazi u prvoj treini jajovoda. Jajna stanica ima vrstu zatitnu opnu (zona pellucida). Da bi dolo do oplodnje, potreban je specifini enzim akrozin koji e je oslabiti. Svaki spermij ispod kapice ima malu koliinu tog enzima koja nije dovoljna da bi oslabila zatitu jajne stanice. Stoga je potreban vei broj spermija. Nakon prodora jednog spermija zatitna opna jajne stanice zadeblja i tako sprjeava ulazak ostalim spermijima. Trudnoa poinje zaeem i zavrava poroajem. U ljudi traje oko 280 dana, poevi od prvog dana zadnje menstruacije. Dijeli se na dvije face: prva faza (embrionalna) traje osam tjedana i govorimo o razvoju embrija; druga faza je fetalna u kojoj se razvija fetus ili plod. Zigota odmah nakon zaea poinje s nizom mitotikih dioba koje nazivamo brazdanje. Za samo tri dana zigota dostie stadij morule i nalikuje plodu duda. Tijekom brazdanja mitotike diobe su toliko brze da stanice ne stignu raste pa se mijenja njihov broj, a da se pritom gotovo uope ne mijenja ukupna veliine tvorbe. Daljnjim dijeljenjem nastaje blastocista koja se sastoji od dva sloja: vanjski sloj (trofoblast) i unutarnji sloj (embrioblast). Kada se blastocista priljubi uz sluznicu maternice, sloj trofoblasta lui enzim koji omoguuje ugnjeenje ili implantaciju blastociste u sluznicu maternice otprilike 5 7 dana nakon oplodnje. Implantacija zavrava oko 11 ili 12 dana nakon oplodnje. Iz embrioblasta nastaje embrij, a iz trofoblasta se najprije razvija korion, a poslije nastaje posteljica. Preko posteljice se provodi kompletna izmjena tvari izmeu majke i ploda, ona titi plod, ali i lui hormone koji sprjeavaju menstruaciju. Nakon brazdanja slijedi faza gastrulacije u kojoj nastaje gastrula. U njoj razlikujemo tri zametna listia: vanjski (egzoderm), srednji (mezoderm) i unutarnji (endoderm). Iz njih e se u sljedeoj fazi (organogenezi) razviti skupine organa. U treem mjesecu razvoja zametka govorimo o plodu ili fetusu. On se nalazi u amnionskoj tekuini u amnionu ili vodenjak. Ona titi zametak od naglih promjena temperature, od udaraca, omoguuje normalno kretanje unutar maternice bez trenja od njezine stjenke. Kako se trudnoa blii kraju i poroaj je sve blie, mijenja se i luenje hormona u tijelu ene. Dijete se sputa prema vratu maternice. Taj pritisak preko hipotalamusa potie luenje hormona oksitocina iz stranjeg renja hipofize. Oksitocin potie kontrakcije maternice. Uz oksitocin i hormon prostaglandin koje lui fetus, tj. njegove ovojnice, utjeu na te kontrakcije. Tijekom poroaja razlikujemo tri poroajna doba. U prvom poroajnom dobu pod utjecajem hormona dolazi do rastezanja vrata maternice i irenja u poroajni kanal. Kraj prvog poroajnog doba u pravilu bi trebalo biti pucanje vodenjaka i istjecanje plodne vode. Nakon toga slijedi drugo poroajno doba kontrakcije maternice su uestalije. Dijete izlazi glavom prema dolje. Nakon poroaja djeteta presijeca se pupana vrpca i dijete prvi put poinje BIOLOGIJA 129

samostalno disati. Nakon poroaja djeteta slijedi tree poroajno doba. Ljutenje posteljice. Vano je voditi rauna da iz maternice izae cijela posteljica. Hormon prolaktin koji lui adenohipofiza potie mlijene lijezde na laktozu, stvaranje mlijeka. On poinje djelovati tek nakon ljutenja posteljice kad naglo padne koncentracija estrogena i progesterona u krvi. Nekoliko sati nakon poroaja stvara se prvo mlijeko koje izgleda kao prozirna ukasta tekuina i naziva se kolostrum. Osim hranjivih tvari, sadrava i veliku koliinu protutijela koja tite od infekcija. Mlijeko je prvih nekoliko mjeseci jedina hrana za dijete.

11.4. PLANIRANJE OBITELJI

Apstinencija izbjegavanje spolnog odnosa. Prirodne metode najmanje pouzdan nain za odreivanje ovulacije je prema kalendaru menstruacije. Ovulaciju moemo odrediti ako od ukupnog ciklusa oduzmemo 14 dana. Knaus-Oginova metoda odreivanje trenutka ovulacije mjerenjem bazalne temperature (temperatura koji mjerimo u jutro, u isto vrijeme, prije poetka bilo kakve aktivnosti). Kod ovulacije dolazi do promjena od 0,2- 0,4C. Billingsonova metoda cervikalne sluzi promjene konzistencije sluzi u cerviksu. Kemijske metode koritenje spermicidnih tvari ubijaju spermu Mehanika zatita kondom (muki) i femidom (enski), spirala, dijafragma Bioloko-hormonske metode oralna kontracepcija (antibebi pilula) Trajne metode sterilizacija vazektomija, podvezivanje jajnika Pobaaj (abortus) prekid trudnoe legalan do 10. tjedna

11.5. BOLESTI
Sifilis, gonoreja bakterije Klamidija bakterija u mukaraca uzrokuje upalu mokranih putova Infekcije koje uzrokuje mikroplazma, netipina bakterija ili bia trihomonas Virusni herpes Humani papiloma virus (HPV), AIDS Nezarazne bolesti spolnog sustava rak prostate, rak grlia maternice, rak dojke

11.6. SAETAK
Spolno sazrijevanje poinje u pubertetu djelovanjem hipotalamusa na hipofizu koja poinje luiti gonadotropne hormone, gonadotropni hormoni potiu rad spolnih lijezda koje lue spolne hormone i stvaraju spolne stanice, razvijaju se primarna i sekundarna spolna obiljeja Muki spolni sustav monja, sjemenici, dosjemenici, sjemenovodi, sjemena vrea, prostata, mokrano- spolna cijev, penis, erekcija je ukruivanje penisa, ejakulacije je izbacivanje sjemene tekuine enski spolni sustav jajnici, jajovodi, maternica, rodnica, klitoris, male i velike usne, menstruacijski (ovulacijski) ciklus: folikularna, ovulacijska i sekrecijska faza; ovulacija je izbacivanje zrele jajne stanice iz Graafova mjehuria prema jajovodu, oplodnja se najee zbiva u jajovodu, od zigote se razvija morula, zatim blastula pa blastocista koja se implantira u sluznicu maternice; prvim mjesecima razvoja govorimo o embriju, a poslije o plodu ili fetusu

BIOLOGIJA

130

Trudnoa i poroaj trudnoa traje 40 tjedana, plod se prehranjuje preko posteljice, zatien je ovojnicom, prva faza poroaja: kontrakcije ili trudovi uzrokuje hormon oksitocin, rodnica se iri u poroajni kanal, puca vodenjak i plodna voda istjee; druga faza: istiskivanje ploda, trea faza: ljutenje i izlaenje posteljice; nakon poroaja poinje stvaranje mlijeka Metode kontracepcije prirodne, mehanike, kemijske, bioloko-hormonalne, trajne, kondom jedino titi i od spolno prenosivih bolesti Spolne i spolno prenosive bolesti spolne bolesti: sifilis, gonoreja, zaraza klamidijom, mikroplazmoze, virusni herpes, zaraza HPV-om; spolno prenosive: hepatitis, AIDS; nezarazne bolesti: rak prostate, grlia maternice i dojke; Papa -test

BIOLOGIJA

131

12. IVANI SUSTAV

ivani sustav zajedno s endokrinim sustavom zaduen je za regulaciju i koordinaciju svih dijelova tijela u cjelinu. ivani sustav svakog trena prima brojne informacije (podraaje) iz organizma i okolice, obrauje i odabire informacije na koje e reagirati. Neke informacije ivani sustav pamti. U ivanom sustavu nalazimo dvije vrste stanica. Osnovna je ivana stanice ili neuron koje u svojoj citoplazmi ne sadravaju centriole i zbog toga se ne mogu dijeliti. Svaki neuron ima tijelo i niz nastavaka. Kratke nastavke zovemo dendriti s pomou kojih stanica prima signal,a dugaki nastavak zovemo akson (neurit) s pomou kojeg stanice odailje signal. Oko nekih aksona se nalaze i Schwannove stanice koje se spiralno ovijaju oko njega i stvaraju mijelinsku ovojnicu. Na mjestima gdje se sastaju Schwannove stanice ta je ovojnica tanja pa govorimo o Ranvierovim suenjima. Osim neurona, sredinji ivani sustav izgrauju i glija stanice imaju mogunosti dijeljenja, ali ne mogu preuzeti ulogu neurona. One potpomau, tite neurone, izoliraju ivana vlakna i kontroliraju izvanstanini prostor oko neurona. Najvanije svojstvo ivane stanice je da moe primati i odailjati signale. ivanim stanicama impulsi se prenose kao promjena elektrinog potencijala na membranama neurona. S druge strane, izmeu stanice se impulsi prenose kemijskim putem uz pomo neurohormona. Na membranama svih ivih stanica postoji razlika potencijala. Promjena elektrinog potencijala na membranama ivanih stanica vana je za provoenje ivanih impulsa. Ona se provodi u tri faze: faza mirovanja, faza depolarizacije i faza repolarizacije. Faze se izmjenjuju veoma brzo u traju samo nekoliko desettisuinki sekunde. Faza mirovanja membranski potencijal mirovanja nastaje zbog selektivne propusnosti membrane i razliite koncentracije iona s obiju stana membrane. Na vanjskoj strani stanine membrane postoji pozitivan naboj, a s citoplazmatske je negativan. Membranski potencijal odraava se zahvaljujui aktivnom transportu iona kroz membranu stanice. To je mehanizam natrijsko-kalijske crpke. U njemu sudjeluju membranski proteini i enzim ATP-aza. Pri tome se iz stanice izbace tri natrijeva iona, uz istodobno unoenje dvaju kalijevih iona. Zbog te razlike u broju iona nastaje negativan potencijal s unutarnje strane membrane od -70 mV. To je membranski potencijal neurona u fazi mirovanja. Kaemo da je stanica u toj fazi polarizirana. Faza depolarizacije membrana stanice je podraena pa se otvaraju kanali koji omoguuju ulazak velikog broja iona natrija. Potencijal na membrani naglo se mijenja u pozitivnom smjeru, od -70 mV na + 30 mV. To nazivamo depolarizacija membrane. Tu naglu promjenu potencijala nazivamo akcijski potencijal. Ta promjena iri se od mjesta podraaja po cijeloj membrani stanice kao domino- efekt i nazivamo je valom depolarizacije ili ivanim impulsnom. Faza repolarizacije nakon prolaska vala depolarizacije membrana stanice se veoma brzo repolarizira zatvaranjem kanala za ulazaka iona natrija u stanicu i ukljuivanjem natrijsko kalijske crpke. Tek nakon repolarizacije i vraanja potencijala na membrani na -70 mV stanice je sposobna primiti novi podraaj. U sredinjem ivanom sustavu ovjek ima oko 10 12 neurona. ivani impulsi prelaze s jednog neurona na drugi preko sinapsi. Sinapse stoga definiramo kao mjesta prelaska ivanog impulsa s neurona na drugi neuron ili na miinu ili ljezdanu stanicu. Prema djelovanju na neuronima, moemo razlikovati pokretake (ekscitacijske) i potiskivake BIOLOGIJA 132

(inhibicijske) sinapse. Impuls se po aksonima prenosi elektrinim putem, irenjem akcijskog potencijala. Preko sinapsi e se impuls prenositi kemijskim putem s pomou neurotransmitera. Kad akcijski potencijal doe do zavrnih noica aksona, povea se njihova propusnost za ione kalcija to uzrokuje spajanje mjehuria ispunjenih neurotransmiterom sa staninom membranom i otputanje neurotransmitera u sinaptiku pukotinu. Neurotransmiteri difundiraju kroz sinaptiku pukotinu i veu se za receptore na membranama postsinaptikog neurona ili neke druge stanice (npr. miine). Kad se popuni dovoljno receptora, otvaraju se kanali za natrij na membrani postsinaptikog neurona i u njemu dolazi do stvaranja i irenja akcijskog potencijala, tj. do depolarizacija stanice. Neurotransmiteri su molekule za jednokratnu upotrebu jer da bi postsinaptiki neuron mogao primiti sljedei podraaj, moraju se njegovih receptora skinuti postojei neurotransmiteri. Taj zadatak obave enzimi koji razgrauju neurotransmitere i oslobode receptore za nosi prijenos.

12.1. ORGANIZACIJA IVANOG SUSTAVA

ivani sustav dijeli se u dvije cjeline: sredinji i periferni ivani sustav. Sredinji se sastoji od mozga i kraljenike modine. Mozak je zatien kostima lubanje, a kraljenika modina kostima kraljenice. Periferni sustav ine 12 pari modanih ivaca i 31 par ivaca kraljenike modine. Modani ivi podrauju podruje glave (osim desetog para, tzv. ivac lutalica). Od 31 para ivaca kraljenike modine, 8 pari je vratnih ivaca, 12 pari je prsnih ivaca, 5 pari slabinskih, 5 pari kriznih i jedan par ivaca trtinog dijela kraljenike modine. ivce ine povezani snopovi nastavaka ivanih stanica. Razlikujemo osjetilne i motorike ivane putove. U svakom paru razlikujemo prednji i stranji ivac. Prednji snopovi ivaca su tzv. motoriki ivani putovi, sastoje se od motorikih neurona i prenose informacije iz sredinjeg ivanog sustava prema perifernim organima npr. miiima i lijezdama u organizmu (eferentni putovi). Stranji snopovi ivaca su osjetilni ivani putovi graeni od osjetilnih neurona koji primaju informacije od nekog osjetilnog receptora na periferiji organizma i prenose je prema lenoj modini i dalje prema mozgu (aferentni putovi). Osjetilni neuroni mogu biti specijalizirani za primanje odreenih vrsta osjeta. Tada na svojim dendritima imaju specijalizirana osjetilna tjeleca ili receptore. Tako razlikujemo mehanoreceptore (opip, sluh, ravnotea, tlak), termoreceptore, nocireceptore (bol), elektromagnetske receptore (vid) i kemoreceptore (okus, miris). Periferni ivani sustav sastoji se od somatskog i autonomnog ivanog sustava. somatski ili tjelesni ivani sustav je pod kontrolom nae volje. Autonomni ivani sustav nije pod kontrolom nae volje nadzire red veine unutarnjih organa. Za taj ivani sustav je karakteristino da u samo nekoliko sekundi znatno moe promijeniti funkcije koje kontrolira, npr. i samo nekoliko sekundi moe dvostruko povisiti sranu frekvenciju. Dijeli se na simpatikus i parasimpatikus. ivac kuka (nervus ischiadicus) najdeblji je ivac u ljudskom tijelu i prua se od krinog dijela kraljenice stranjom stranom natkoljenice sve do stopala. Aksoni njegovih neurona mogu biti dulji od jedan metar. U koljenu se dijeli na dva ogranka, goljeniki i lisni. Naziva se i ishijadini ivac, a njegovo ukljetenje izaziva bol koja se obino naziva iijas.

BIOLOGIJA

133

12.2. ULOGE POJEDINIH DIJELOVA IVANOG SUSTAVA

Mozak je sredinji dio sredinjeg ivanog sustava i odgovoran je za sve voljne i nevoljne aktivnosti. Smjeten je u lubanji i zatien kostima. Obavijen je modanom ovojnicom koje oko njega zadravaju tanki sloj tekuine, tzv. likvor ili modanu tekuinu. I u sredinjem dijelu mozga nalaze se upljine, tzv. modane komore ispunjene likvorom. Osim mehanike zatite, likvor ima i zadau bioloke zatite, on oko mozga odrava stalne uvjete temperature, prehrane, osmotskog tlaka, odravanje stalne koncentracije iona. Sastav likova specifian je jer postoji splet kapilara koji ini barijeru prema mozgu i ne doputa svim tvarima prolazak iz krvi u likvor. Razlikujemo prednji, srednji i stranji mozak. Prednji mozak obuhvaa veliki mozak, talamus i hipotalamus. Anatomski se mozak moe podijeliti na veliki mozak (cerebrum), mali mozak (cerebellum), modano deblo ili meumozak i produenu modinu (medulla oblongata). Veliki mozak sastoji se od lijeve i desne polovice (hemisfere) i evolucijski je najmlai dio mozga. Na izbrazdanoj povrini velikog mozga nalaze se tijela ivanih stanica koje ine tzv. sivu tvar ili cortex. Unutar velikog mozga su nastavci neurona koji ine bijelu tvar (medulla). Kora velikog mozga moe se podijeliti u renjeve: eoni (frontalni), tjemeni (parijetalni), sljepooni (temporalni) i zatiljni (okcipitalni). Mali mozak nalazi se u stranjem dijelu lubanje, ispod veliko mozga. Siva tvar mu se nalazi izvana, a bijela iznutra. Ima specifine brazde koje su paralelne i duboke, vrlo razliite od kore velikog mozga. Graen je od dvije polovice. Vaan je za funkcioniranje skeletnih miia i odravanje miinog tonusa (napetosti). Ima glavnu ulogu u vremenskom slijedu pokreta i brzom nadovezivanju jednog pokreta na drugi kao to je tranje, tipkanje po tipkovnici, sviranje glasovira i dr. Osigurava ravnoteu i ko ntrolira niz refleksnih reakcija. Modano deblo ili meumozak nalazi se izmeu malog i velikog mozga. Obuhvaa talamus i hipotalamus. Hipotalamus je najvaniji dio meumozga. Produena modina ini prijelaz prema kraljenikoj modini. Kod nje se izvana na lazi bijela tvar. Tu su smjetena vitalna sredita koja odravaju vane funkcije: sredite za disanje, vakanja, gutanje, kaljanje, regulaciju arterijskog krvnog tlaka, rad srca. Kraljenika modina smjetena je u kanalu kraljenice te je zatiena kostima kraljeaka. U sreditu se nalazi kanal ispunjen modano - kraljenikom tekuinom (cerebro-spinalni likvor). On se protee sve do upljih komora velikog mozga ispunjenih modanom tekuinom ili likvorom. Siva tvar se nalazi u sreditu, dok je prema povrini bijela tvar. Izmeu kraljeaka iz kraljenike modine izlaze ivana vlakna koja ine snopove ili ivce. Preko kraljenike modine se zbiva niz refleksnih reakcija i ona slui za provoenje informacija izmeu mozga i perifernog ivanog sustava. Refleksi su brze, nesvjesne i svrsishodne reakcije tijela na neki podraaj. Zbivaju se preko kraljenike modine i pritom kora velikog mozga ne sudjeluje. Refleksi luk osjetilni neuron koji prima podraaj i prenosi ga do kraljenike modine te motorikog ne urona koji potie reakciju. Izmeu njih se katkad nalazi u trei neuron tzv. meuneuron. Preko kraljenike modine informacija o refleksnoj reakciji prenosi se i do velikog mozga. Postoje priroeni refleksi kao to su sisanje, gutanje, kaljanje, kihanje. Druga vrsta refleksa su steeni refleksi koji su nastali tijekom ivota zbog odreenih iskustva. Zasebna vrsta su uvjetovani ili Pavlovljevi refleksi koji se pojavljuju kada poveemo dva podraaja od kojih jedan izaziva refleksnu reakciju, a drugi je neutralan.

BIOLOGIJA

134

12.3. OSJETILA
Osjetila djeluju kao prijamnici (receptori), nakon toga postoji osjetilno ivano vlakno koje podraaj prenosi u specifino sredite velikog mozga gdje postajemo svjesni odreenog osjeta. 12.3.1. OKO Iako okom primamo podraaj, vidimo tek kada ivani impulsi dou u mozak. Oko se sastoji od one jabuice i onog ivca. Ona jabuica je obavijena slojem bjeloonice, ilnice i mrenice kod se unutar nje nalazi prozirna staklovina. Bjeloonica s prednje strane oka prelazi u prozirnu ronicu, koja nema krvne kapilare. Zato se prehranjuje difuzijom iz one vodice. Ispod ronice je prednja ona komorica iza koje je arenica (iris). Ona ima otvor zjenicu (pupilla). arenica se ovisno o koliini svjetla otvara ili zatvara pomou miia. Ispod arenice je smjetena ona lea. Na lei se lomi svjetlost koja ulazi u oko pa je ona vana za stvaranje slike. Oblik lee moe se mijenjati ovisno o stezanju miia lee prilagodna na daljinu i blizinu akomodacija oka. Zrake svjetlosti koje ulaze u oko lome se na lei u nakon toga prolaze kroz mrenicu na stranjem dijelu one jabuice. Ondje stvaraju umanjenu i obratnu sliku. Na tom dijelu mrenice nalaze se stanice osjetljive na svjetlost. Postoje dvije vrste fotoreceptora: tapii i unjii. Oni sadravaju kemijske tvari koje se razgrauju pri izlaganju svjetlu te tako podrauju ivana vlakna onog ivca. tapii su vrlo osjetljivi na intenzitet svjetlosti i sadravaju fotopigment rodopsin. Vani su za razlikovanje svjetla i tame, a s pomou unjia razaznajemo boje. Na svjetlo je najosjetljivija uta pjega. Na tome mjestu nastaje slika. Na mrenici gdje vidni ivac izlazi iz oka nema fotoreceptora pa to mjesto nazivamo slijepa pjega. Vidnim ivcem iz svakog oka slika putuje u vidno sredite u mozgu. Mozak usklauje te dvije slike i tek u mozgu nastaje lika koja odgovara stvarnosti. Bolestima oka bavi se oftalmologija. Meu bolestima su najei poremeaji lee i ronice koji uzrokuju poremeaje loma svjetlosti. To su kratkovidnost (miopija , bikonkavna lea), dalekovidnost (hipermetropija, bikonveksna lea) i astigmatizam (povrina ronice je prejako zakrivljena u jednoj ravnini pa slika na mrenici nije pravilna cilindrino bruene lee). Glaukom je jedan od najeih uzroka sljepoe. Zbog poremeaja protoka one vodice u oku dolazi do poveanja onog tlaka. On uzrokuje oteenja kapilarne mree u oku i onog ivca. 12.3.2. UHO Uho je osjetilo za sluh i ravnoteu. Uho se sastoji od vanjskog (una koljka i uni kanal), srednjeg (bubnji i slune koice (eki, nakovanj i stremen)) i unutarnjeg uha (sluni organ i organ za ravnoteu). Unutarnje uho je labirint koji se sastoji od punice, dva mjehuria i tri polukruna kanalia. U punici je sluni organ, a u mjehuriima i kanaliima se nalazi organ za ravnoteu. Punica je uplji zavijeni kanal u obliku pueve kuice koji se dvjema tankim membranama podijeljen u tri hodnika. Oni su ispunjeni tekuinom, u srednjem kanaliu endolimfom, a u ostalim kanaliima perilimfom. Na pregradi koju nazivamo bazilarna membrana nalazi se organ za sluh s receptorima, Cortijevim stanicama s dlaicama. Receptori podraaja prenose ograncima slunog ivca koji ivane impulse provode u sljepooni reanj velikog mozga u sredite za sluh. Impulsi nastaju kada titranje podrai osjetne stanice i stvari receptorski podraaj. ovjek razaznaje zvukove u rasponu od 16 20 000 Hz. Jaina zvuka se mjeri u decibelima. BIOLOGIJA 135

Osjetilo za ravnoteu (vestibularni aparat) u unutarnjem uhu se sastoji od dva mjehuria i tri polukruna kanalia ispunjenih tekuinom endolimfom. Polukruni kanalii smjeteni su u prostoru pod pravim kutom jedan prema drugome. Unutar kanalia nalaze se specijalizirane osjetne stanice s dlaicama koje podrauje, prouzroene kretanjem endolimfe, prenose vestibularnim ivcem u primozak i dalje u mali i veliki mozak. 12.3.3 OKUS Jezik je organ s nizom zanimljivih uloga- dio je probavnog sustava, vaan je za artikulaciju govora, s pomou njega osjeamo dodir, toplinu i okus hrane koju jedemo. Na povrini jezika je mnogo okusnih pupoljaka u kojima su okusne receptorske stanice. One su nejednako rasporeene na povrini jezika. Razlikujemo etiri vrste okusnih pupoljaka: slatko, slano, kiselo i gorko. Osjetilni pupoljci su najosjetljiviji na gorko jer je najvei broj otrovnih tvari gorkog okusa. Odrasla osoba ima oko 10 000 okusnih pupoljaka. 12.3.4. MIRIS Receptori za njih nalaze se u mirisnoj (elfaktornoj) zoni nosa. Ta je zona smjetena u sluznici gornjeg dijela nosnog hodnika. Mirisni receptori pripadaju skupini kemoreceptora. Da bi osjetili miris, molekule koje su zrakom ule u nos moraju se otopiti i u nosnoj sluzi podraiti dlaice mirisnih stanica. Mirisni receptori imaju brzu adaptaciju na podraaj parfem nakon nekog vremena ne osjeamo.

12.4. BOLESTI
Modani udar poremeaj opskrbe mozga kisikom Meningitis (upala modanih ovojnica) zarazna bolest i meningoencefalitis (upala mozga i modanih ovojnica) virusi i bakterije zaraeni krpelj; potres mozga, krvarenje, oticanje ili edem mozga, tumori; droge apstinencijska kriza Neurodegenerativne bolesti multipla skleroza (MS), Parkinsonova, Alzheimerva, Huntingtonova bolesti, epilepsija Psihike bolesti mentalne (duevne) bolesti depresija

12.5. SAETAK
Sredinji ivani sustav mozak izvana siva tvar, unutar bijela, mali, veliki mozak, meumozak i produljena modina, na kori velikog mozga: eoni, tjemeni, sljepooni i zatiljni reanj; lena modina siva tvar iznutra, bijela izvana zatieni ovojnicama i tekuinama (likvorom) Refleks brze, nesvjesne i svrsishodne reakcije, refleksni luk, priroeni, steeni i uvjetovani refleksi (Pavlovljevi refleksi) Bolesti meningitis (infektivna bolesti), mehanike ozljede (potres mozga, edemi i krvarenja), modani udar, ovisnost (droge najee djeluju na sinap sama), neurodegenerativne bolesti (multipla skleroza, Parkinsonova, Alzeimerova), psihike bolesti, tumori Periferni ivani sustav modani ivci, ivci kraljenike modine, motoriki i osjetilni ivani putovi, voljni i autonomni (simpatikus i parasimpatikus) ivani putovi Neuron ivana stanica graena od dendrita, tijela i aksona (obavijen mijelinskom ovojnicom) o zavrnih noica aksona, uz neurone dolazi i veliki broj glija stanica, ivani impulsi prenose se po staninim membranama kao promjena elektrinog potencijala BIOLOGIJA 136

(repolarizacija i depolarizacija), s jedne stanice na drugu ivani impulsi prenose se preko sinapse kemijskim putem pomou neurotransmitera Jezik osjetilni organ za okus, okusni pupoljci, slatko, slano, kiselo i gorko Nos osjetni organ za miris, mirisna zona, mirisne dlaice, kemoreceptori Oko vid, slina nastaje na mrenici, fotoreceptori (tapii i unjii), akomodacija oka, dalekovidnost, kratkovidnost, astigmatizam Uho sluh i ravnotea vanjsko, srednje i unutarnje punica za sluh, polukruni kanalii za ravnoteu

BIOLOGIJA

137

13. PROMET VODE U BILJKAMA

Bez vode nema ivota: Prvi oblici ivota razvili su se u vodenom okruenju, u praoceanima Sva iva bia zapoinju ivot u vodenom okruenju (oplodnja i embrionalni razvoj) Voda je tvar koje ima najvie u sastavu ivih bia Svi ivotni procesi zbivaju se u vodenim otopinama Voda je kemijski spoj ija je molekula graena od dva atoma vodika i jednog atoma kisika. Molekule vode su polarne molekule ili dipoli, sa voda je polarna tvar. Voda otapa mnogo ionskih spojeva i polarnih molekula, pa ak i nepolarnih molekula . Citoplazma je s dovoljnom koliinom vode tekua. Takvo stanje citoplazme se naziva sol-stanje. Tlak citoplazme na staninu stjenku se naziva turgor. U nedostatku vode citoplazma postaje gusta i viskozna pa je u gel-stanju. Odvajanje citoplazme od stanine stjenke zbog nedostatka vode i smanjenog turgora naziva se plazmoliza. Vraanje plazmalema i citoplazme uz staninu stjenku zbog primanja vode naziva se deplazmoliza. Voda je reaktant, ali uz ugljikov (IV) oksid i produkt aerobnog staninog disanja:

Voda je i reaktant i produkt u procesu fotosinteze, a troi se pri svakoj razgradnji sloenih organskih spojeva hidroliza

Tjelesne tekuine sadravaju pufere koji sprjeavaju velike promjene pH vrijednosti u organizmu. Puferi su smjese slabih kiselina i njihovih soli, odnosno slabih baza i njihovih soli.

13.1. GOSPODARENJE BILJKE VODOM

Ukupni promet vode u biljkama naziva se vodni reim, a obuhvaa procese primanja, provoenja i izluivanja vode. Kopnene biljke vodu primaju korijenom korijenovim dlaicama difuzijom Bubrenje je pojava uvlaenja (difuzije) vode ili vodene pare u upljine zbog gradijenta vode i kapilarnih sila te apsorpcija vode na povrinu molekula i iona Difuzija vode kroz stanine stjenke naziva se apoplastni put, a osmoza kroz protoplazmu stanice u plazmodezmije simplastni put. Simplast je mrea staninih citoplazmi meusobno povezanih plazmodezmijima. U sredinjem dijelu korijena (provodnom cilindru), smjeteni su snopovi provodnih ila ksilema i floema. Izmeu endoderme i provodnog cilindra sloj je embrionalnih stanica kambija nazvan pericikl. Ksilem je tkivo koje provodi vodu i mineralne soli od korijena prema listovima. U stabljici golosjemenjaa graen je od traheida, a u kritosjemenjaa od traheida i traheja. Korijenov tlak je aktivno utiskivanje otopljenih tvari iz stanice endoderma u provodne ile ksilema (traheide i traheje) radi ulaska i podizanja vode u njima. Sila koja podie vodu do listova je gradijent vode nazvan transpiracijs ki usis. Biljke izluuju vodu transpiracijom (isparavanje vode iz biljke pui (stome) stomatalna transpiracija pasivan proces) i gutacijom (aktivno izluivanje kapljica vode kroz pui vodenice ili hidatode) . BIOLOGIJA 138

13.2. PUI
Listovi su organi biljaka stablaica kojima su primarne zadae fotosinteza i transpiracija plojka, peteljka i podina (lisna baza) nervatura lista (mreasta i paralelna, rijetko viliasta) Pui su otvori na zelenim dijelovima biljke koji otvaranje i zatvaranjem reguliraju izmjenu plinova i vodene pare. Graene su od otvora pui, dviju stanica zapornica i dviju do etiriju stanica susjedica.

13.3. SAETAK
Voda spoj kisika i vodika, molekula vode su dipolarne ili dipoli, meusobno se povezuju vodikovim vezama, ali i ostalim polarnim molekulama te ionima, kohezija, adhezija i kapilarnost, anomalija vode poveavanje volumena vode i zagrijavanjem i hlaenjem, pri emu gustoa istodobno otpada voda je najgua na +4C Uloge vode otapalo, omoguuje prijenos razliitih tvari, sudjeluje u metabolikim procesima re u regulaciji topline i pH vrijednosti tjelesnih tekuina, reaktant je u fotosintezi i hidrolizi polimernih molekula, produkt u staninom disanju i polimerizaciji jednostavnih organskih spojeva u sloene, sprjeava nagle promjene temperature tjelesnih tekuina Citoplazma koloidna vodena otopina jednostavnih organskih te veine anorganskih i sloenih organskih spojeva u stanicama, moe biti u sol-stanju (s mnogo vode) i u gel-stanju (s malo vode), to je vea koncentracija otopljenih tvari u citoplazmi, to e i osmotski tlak na staninu membranu biti vei, turgor je tlak citoplazme na staninu stjenku, ovisi o sadraju vode u stanici, plazmoliza je odvajanje citoplazme i plazmaleme od stanine stjenke biljnih stanica zbog izlaska vode iz stanica, deplazmoliza je vraanje citoplazme i stanine membrane uza staninu stjenku zbog primanja vode i rasta turgora Vodni reim ukupni promet vode u biljkama Primanje vode korijen prima vodu bubrenjem i osmozom, a proces je difuzija, difuzija je kretanje estica tvari niz gradijent bez utroka energije, osmoza je difuzija vode kroz polupropusnu membranu, bubrenje je pojava poveanja volumena i mase nekog tijela zbog uvlaenja vode ili vodene pare u kapilarne upljine procesom difuzije i d jelovanjem kapilarnih sila te apsorpcija vode na povrinu molekula i iona Provoenje vode bubrenjem, osmozom, korijenovim tlakom te izluivanjem vode transpiracijom i gutacijom, a procesi su difuzija i aktivni transport otopljenih estica, ksilem je provodno tkivo u kojem voda i otopljene mineralne soli kolaju od korijena prema listovima, ksilem grade uplje, neive provodne ile traheide i traheje, korijenov tlak je aktivno utiskivanje otopljenih tvari iz stanica endoderme u provodne ile ksilema radi poveanja osmotskog tlaka i osmoze vode u te ile Izluivanje vode transpiracijski usis omoguuje pasivno kretanje vode iz ksilema u listove, transpiracija je isparavanje vode iz biljke (stomatalna, kutikularna i lenticelarna transpiracija), gutacija je aktivno izluivanje kapljica vode kroz pui vodenice ili hidatode, pojavljuje se kada postoji potreba za izluivanjem vode, a transpiracija je prijeena Pui otvori na naliju listova koji reguliraju izmjenu plinova, graene su od dvije stanice zapornice i dvije do etiri stanice susjedice, na otvaranje i zatvaranje pui utjeu imbenici koji mijenjaju turgor u stanicama zapornicama (kad je turgor u zapornicama vei, pui su otvorene), svjetlost (fotosinteza) mijenja osmotski tlak i turgor u zapornicama, to dovodi do svakidanjeg otvaranja i zatvaranja pui

BIOLOGIJA

139

14. TEMELJNI METABOLIKI PROCESI U BILJKAMA

Metabolizam je skup svih kemijskih procesa u stanicama i organizmu. Anabolizam je sinteza organskih spojeva uz utroak energije. Asimilacija je sinteza organskih spojeva iz anorganskih tvari uz utroak energije. Katabolizam je metaboliki proces razgradnje organskih tvari. Disanje moe biti anaerobno i aerobno.

14.1. ANAEROBNO STANINO DISANJE

Vrenje ili fermentacija. Evolucijski je starije od aerobnog disanja. U cijelosti se dogaa u citoplazmi, zbog nepotpune razgradnje glukoze oslobaa se malo energije (2 molekule ATP -a po molekuli glukoze). Reakcije anaerobnog disanja zbivaju se u dva koraka: 1. Glikoliza razgradnja glukoze na dvije molekule pirogroane kiseline (piruvat).

2. Regeneracija dinih koenzima i stvaranje produkta vrenja.

14.2. AEROBNO STANINO DISANJE

Razgradnja glukoze do ugljikovog (IV) oksida i vode uz utroak kisika 38 molekula ATP-a po molekuli glukoze. Reakcije aerobnog disanja provode su u dvije faze i tri reakcijska koraka: 1. Anaerobna faza poinje glikolizom, koja se zbiva u citoplazmi potpuno jednako jao i pri anaerobnom disanju a. Glikoliza

2. Aerobna faza zbiva se u mitohondrijima. Piruvat ulazi u mitohondrij i procesom oksidativne dekarboksilacije pretvara se u acetil koenzim A. Acetil-CoA je aktivirana octena kiselina ijom se razgradnjom u reakcijama aerobnog staninog disanja oslobaa energija a. Krebsov ciklus (ciklus limunske kiseline) vezanje acetata iz acetil-CoA na spoj s etiri C atoma (oksaloctenu kiselinu) pri emu nastaje spoj sa est C atoma, limunska kiselina; oksidacija ugljikovih atoma s pomou oksidiranih koenzima NAD+ i FAD, pri emu nastaju reducirani koenzimi NADH + H+ i FADH2 ; dekarboksilacije kojima se izdvajaju dvije molekule ugljikova (IV) oksida po jednom ciklusu, a ostaje spoj sa etiri C atoma koji se pregrauje da bi se na njega ponovno mogao vezati novi acetat iz acetil-CoA; nastajanje jedne molekule visokoenergetskog spoja u jednom ciklusu b. Oksidativna fosforilacija prijenos elektrona s reduciranih dinih koenzima preko koenzima prenosilaca elektrona do kisika kao konanog primatelja elektrona. Reducirani koenzimi se oksidiraju, regeneriraju i vraaju u krebsov ciklus. Atomi kisika primaju elektrone i reduciraju se te s ionima vodika iz reduciranih koenzima daju vodu. Pri difuziji vodikovih iona (H+) u matriks mitohondrija preko enzima ATP-sinteze koji se nalazi u sastavu unutarnje membrane mitohondrija oslobaa se kemijska energija. Ona se pohranjuje s BIOLOGIJA 140

molekulama ATP-a. s obzirom na to da se tijekom tog proces prenose elektroni preko niza dinih koenzima, nazvan je dini lanac ili transportni lanac elektrona. Ukupno se tijekom razgradnje jedne molekule glukoze u aerobnom disanju sintetizira 38 molekula ATP-a. Meutim, dva se ATP- a potroe pa se po jednoj molekuli glukoze dobiva 36 iskoristivih molekula ATP-a. ANAEROBNO bez utroka kisika evolucijski starije nepotpuna razgradnja glukoze oslobaa se 2 ATP-a u citoplazmi glikoliza neki mikroorganizmi vrenja: alkoholno, octeno, mlijenokiselinsko, AEROBNO uz utroak kisika evolucijski mlae potpuna razgradnja glukoze oslobaa se 38/36 ATP-a u citoplazmi i mitohondrijima glikoliza, krebsov ciklus, oksidativna fosforilacija sve aerobne stanice

14.3. AUTOTROFNI ORGANIZMI

Kemosinteza evolucijski stariji nain autotrofne ishrane. Provode ga iskljuivo odreene skupine bakterija. Budui da nemaju klorofil, ne mogu iskoritavati svjetlost kao izvor energije za svoje asimilacijske procese. One provode oksidaciju razliitih anorganskih tvari. U tim redoks- reakcijama oslobaa se kemijska energija kojoj se onda bakterije koriste u asimilaciji. Kemosinteza je sinteza organskih spojeva iz anorganskih pomou kemijske energije dobivene oksidacijom pojedinih anorganskih tvari. Fotosinteza asimilacijski proces u kojem se organski spojevi sintetiziraju iz anorganskih s pomou svjetlosti i klorofila

Klorofil pretvara svjetlosnu energiju u kemijsku. Najei su tamnozeleni klorofil a i svijetlozeleni klorofil b. u eukariotskim stanicama fotosinteza se zbiva u kloroplastima. Kloroplasti okrugli, ovalni ili vrapasti stanini organeli zelene boje, koji sadravaju klorofil i provode fotosintezu. Imaju dvostruku membranu ili ovojnicu. Nabori unutarnje membrane nazivaju se tilakoide i na pojedinim mjestima unutar kloroplasta slau se u nakupine poput hrpe novia nazvane zrnca. Unutranjost kloroplasta popunjena je otopinom nalik citoplazmi i naziva se stroma. U tilakoidnim membranama smjetene su molekule pigmenata, enzima i koenzima koje provode reakcije fotosinteze.

BIOLOGIJA

141

KEMOSINTEZA nain ishrane organizma metaboliki proces namjena organskih spojeva izvor energije za sintezu ATP-a potreba za svjetlou organizmi koji provode procese vanost za ivi svijet (ekoloka nia) jednadbe karakteristinih reakcija autotrofni anabolizam

FOTOSINTEZA

Zajedniko

izgradnja stanice, dobivanje energije, hranjive tvari za ostale organizme oksidacija anorganskih svjetlost spojeva ne iskljuivo kemosintetske bakterije stvaranje mineralnih soli u obliku potrebnom zelenim biljkama da fotosintetske bakterije, autotrofni protisti, biljke izvor kisika i hranjivih tvari i za ostale organizme

Razliito

14.4. REAKCIJE FOTOSINTEZE

Listovi su najvaniji organi za fotosintezu. Tijekom fotosinteze gotovo istodobno se zbivaju primarne i sekundarne reakcije. Primarne ili reakcije ovisne o svjetlosti su fotofosforilacija i fotoliza vode. Sekundarne ili reakcije u tami neovisne su o svjetlosti i nazvane su Calvinov ciklus. Svjetlosne reakcije zbivaju se na tilakoidnim membranama, a Calvinov ciklus u stromi kloroplasta. Primarne reakcije molekule biljnih pigmenata u sastavu tilakoidnih membrana udruene su u fotosustave I i II. Antenske molekule hvataju fotone svjetlosti i usmjeravaju ih u reakcijsko sredite. U reakcijskom su sreditu iskljuivo molekule klorofila a, iz ijih se atoma magnezija s pomou energije fotona izbacuju po dva elektrona. Elektroni iz fotosustava I prelaze na oksidirani koenzim NADP + koji se time reducira veui pritom i vodikove ione (H+) iz fotolize vode. Svjetlost izbacuje elektrone i iz fotosustava II, koji preko koenzima prenositelja elektrona, dolaze do reakcijskog sredita fotosustava I i nadoknauju izbaene elektrone. Kad izbaci elektrone, fotosustav I postaje jak oksidans koji je u stanju oduzeti elektrone iz atoma kisika u molekulama vode. Pritom se dogaa fotoliza vode ili razgradnja vode s pomou svjetlosti na elementarni kisik i vodikove ione. Kisik se oslobaa u atmosferu kao otpadni produkt fotosinteze. Ioni vodika veu se u reducirani NADPH + H+. slobodni H+ ioni nakupljaju se u unutranjosti tilakoida i stvaraju gradijent vodikovih iona prema stromi. Difuzijom vodikovih iona (H+) u stromu, preko enzima ATP-sintaze koji se nalazi u tilakoidnim membranama kloroplasta oslobaa se kemijska energija koja se pohranjuje u molekulama ATP-a. sintetizirani ATP i reducirani NADPH + H+ iz svjetlosnih reakcija nakupljaju se u stromi kloroplasta i ulaze u niz ciklikih reakcija, neovisnih o svjetlosti, nazvanih Calvinov ciklus.

BIOLOGIJA

142

Sekundarne reakcije Calvinov ciklus poinje vezanjem ugljikova (IV) oksida na eer s pet ugljikovih atoma, ribuloza-1,5- difosfat. Nastaje spoj sa est C atoma koji se sloenim nizom reakcija prevodi u eere se tri atoma ugljika. Pritom se troi ATP. Ugljik iz ugljikova (IV) oksida reducira se s pomou koenzima NADPH + H+ koji se oksidira i vraa u svjetlosne reakcije fotosinteze. Vezanje ugljikova (IV) oksida naziva se karboksilacija, a provodi ga enzim ribuloza-1,5-bifosfat karboksilaza, nazvan rubisko. Smatra se da je taj enzim najzastupljeniji protein u cijeloj biosferi. Iz Calvinovog ciklusa izdva ja se eer s tri ugljikova atoma i regenerira ribuloza-1,5- difosfat kojim zapoinje novi Calvinov ciklus. Iz C 3 eera sintetizira se glukoza kao primarni produkt fotosinteze. FOTOSINTEZA zbiva se samo u stanicama autotrofnih organizama s klorofilom ovisi o svjetlosti anaboliki proces svjetlosna energija pretvara se u kemijsku i pohranjuje u molekulama ugljikohidrata STANINO DISANJE zbiva se u svim ivim stanicama ne ovisi o svjetlosti kataboliki proces svjetlosna energija pohranjena u molekulama ugljikohidrata oslobaa se kao kemijska energija supstrat su ugljikohidrati i ostali organski spojevi kisik se troi produkti su CO2 i H2 te ostale anorganske tvari izvor energije za sintezu ATP-a je oksidacija organskih spojeva proces zapoinje u citoplazmi, a nastavlja se ukupni proces zbiva se u kloroplastima u mitohondrijima (u aerobnom staninom disanju) ATP se sintetizira na tilakoidnim membranama kloroplasta 2 ATP-a nastaju u citoplazmi, a 36 ATP-a na unutranjoj membrani mitohondrija

supstrat su CO2, H2O i ostale mineralne tvari oslobaa se kisik produkt su ugljikohidrati i ostale organske tvari svijetlost postaje izbor energije za sintezu ATP-a

mehanizam sinteze ATP-a je jedinstven. ATP-sintaza sintetizira molekule ATP-a tijekom difuzije vodikovih iona (H+) iz tilakoidnih, odnosno meumembranskih prostora u unutranjosti kloroplasta i mitohondrija

BIOLOGIJA

143

14.5. INTENZITET FOTOSINTEZE I TRANSPORT ASIMILATA

Ugljikov (IV) oksid jedna je od glavnih sirovina u fotosintezi. O njegovoj koncentraciji ovisi i brzina fotosinteze. S obzirom da je udio ugljikovog (IV) oksida u zraku 0,04 % pri punom Sunevu osvjetljenju koncentracija ugljikova (IV) oksida nije dovoljna i najei je ograniavajui imbenik. Veina biljaka vee CO 2 izravno u Calvinov ciklus. Prvi stabilni spoj koji pritom nastaje je eer s tri C atoma C3 biljke. CAM-biljke su sukulenti prilagoeni ivotu na vrlo suhim stanitima, npr. kaktusi. Njihove su pui danju zatvorene radi smanjenja transpiracije, a nou su otvorene. Stoga te biljke nou primaju CO 2 potreban za fotosintezu i ugrauju ga u organske kiseline. Danju kad provode reakcije fotosinteze organske kiseline oslobaaju CO 2 koji ulazi u Calvinov ciklus. Voda je vana sirovina u fotosintezi, ali nje u pravilu ima dovoljno za potronju u reakcijama fotosinteze. Utjecaj nedostatka vode je neizravan: Citoplazma je viskoznija, mijenjaju se strukture organela i enzima pa se procesi usporavaju Pui se zatvaraju i prijee dovod ugljikova (IV) oksida, to opet dovodi do usporavanja i prekida fotosinteze Organski produkti fotosinteze nazivaju se asimilati. Oni nastaju u fotosintetskom ili asimilacijskom parenhimu lista ili mezofilu. Floem provodi biljne sokove bogate produktima fotosinteze u dijelove gdje se troe ili pohranjuju. Floem ine sitaste cijevi. One su ive provodne cijevi koje su graene od ivih duguljastih sitastih stanica koje su meusobno spojene u dugake cijevi.

14.6 . SAETAk
Metabolizam cjelokupna izmjena tvari i energije tijekom kemijskih reakcija u organizmu, anabolizam, katabolizam, energija iz katabolikih proces pohranjuje se u molekulama visokoenergetskih spojeva,najee ATP Stanino disanje (disimilacija) razgradnja organskih spojeva radi dobivanja energije za ivotne procese, anaerobno disanje (vrenje, fermentacija) razgradnjom 1 molekule glukoze dobivaju se 2 molekule ATP-a; aerobno disanje razgradnja glukoze do ugljikovog (IV) oksida i vode uz oslobaanje 38 molekula ATP-a iz jedne molekule glukoze; glikoliza poetna reakcija disanja u citoplazmi, razgradnja glukoze na 2 molekule pirogroane kiseline, oslobodi se energija za sintezu 2 molekula ATP-a Vrenja reakcije vrenja zbivaju se u dva koraka: glikoliza i oksidacija reduciranih koenzima i stvaranje produkata vrenja; alkoholno, mlijenokiselinsko i octeno vrenje Aerobno disanje 1. glikoliza u citoplazmi, dobivaju se dvije molekule ATP-a; 2. Krebsov ciklus (ciklus limunske kiseline) i oksidativna fosforilacija (dini lanac, transportni lanac elektrona), 36 ATP- a oslobaa se u mitohondrijima; dini koenzimi su molekule koje reverzibilno veu i otputaju elektrone, NAD+ i FAD Autotrofi organizmi koji sintetiziraju organske spojeve iz anorganske tvari uz utroak energije, tj. provode procese asimilacije; kemosintetski i fotosintetski Kemosinteza izvor energije su reakcije oksidacije anorganskih spojeva, skupina bakterija bez klorofila, nitrificirajue (nitrifikacijske, duine) bakterije oksid iraju amonijak u nitrite i nitrite u nitrate Fotosintetski pigmenti klorofil; fikocijan, fikoeritrin, ksantofili i karoteni BIOLOGIJA 144

Kloroplasti stanini organeli autotrofnih eukariotskih stanica zelene boje, provode fotosintezu, graa: vanjska i unutarnja membrana, tilakoide, zrnca, stroma; dvostruka ovojnica, vlastita DNA i vlastiti ribosom svjedoe o moguem nastanku endosimbiozom Fotosinteza sinteza organskih spojeva iz anorganskih tvari s pomou svjetlosti i klorofila, svjetlost je izvor energije, na tilakoidnim membranama reakcije ovisne o svjetlosti (fosforilacija i fotoliza vode) u stromi reakcije u tami (Calvinov ciklus); intenzitet fotosinteze ovisi o dostupnosti ugljikova (IV) oksida i vode te o svjetlosti i temperaturi Transport asimilata organski produkti fotosinteze, prenose se potisnuti turgorskim tlakom provodnim ilama floema, floem ivo provodno tkivo, sitaste stanice, sitaste cijevi

BIOLOGIJA

145

15. ISHRANA BILJAKA

ORGANIZMI IZVOR MINERALNIH TVARI tlo atmosfera atmosfera vodene biljke vodeni biotop tlo nitrofiksatori poluparaziti atmosfera ksilem domaina atmosfera ORGAN ZA PRIMANJE korijen listovi zrano korijenje cijela povrina korijen prokariotska stanica sisulje (haustorije) listovi MINERALNE TVARI veina mineralnih soli CO 2 vodena para tvari otopljene u vodi minerali u tlu N2 voda i mineralne soli CO 2

kopnene biljke

Atmosfera 78 % duik, 21 % kisik, 0,1 % plemeniti plinovi (argon), 0,04% CO 2 Humus su usitnjeni i djelomino razgraeni ostaci uginulih organizama Liebigov zakon minimuma kazuje da rast i razvitak biljke ograniava onaj imbenik kojeg u okoliu ima najmanje (voda, toplina, svjetlost, mineralna tvar) ELEMENT ugljik kisik vodik duik sumpor fosfor kalij OBLIK DOSTUPAN BILJCI GLAVNA ULOGA U BILJCI makroelementi CO2 sastojak svih organskih pojeva H2 O, O 2 sastojak veine organskih pojeva H2 O sastojak svih organskih pojeva sastojak aminokiselina, bjelanevina, enzima, koenzima, hormona, nukleinskih kiselina i klorofila sastojak bjelanevina i koenzima sastojak nukleinskih kiselina, fosfolipida i atp-a aktivator enzima, regulator osmotske K+ ravnotee aktivator enzima, regulator brojnih odgovora na vanjske podraaje, zatvara Ca2+ proteinske kanalie u staninim membranama, sastojak stanine sjenke Mg2+ sastojak klorofila, aktivator enzima mikroelementi sastojak citoplazme, aktivator enzima, Fe3+, Fe2+ potreban za sintezu klorofila nuan za fotolizu vode tijekom Clfotosinteze nuan za fotolizu vode tijekom Mn2+ fotosinteze 146

kalcij magnezij eljezo klor mangan

BIOLOGIJA

Acidofilne (kremene) biljke ive na kiselom tlu ija je pH vrijednost 4,5 5,5 rododendron, pitomi kesten, kiselica, borovnica Bazofilne (vapnenake) biljke ive na bazinom tlu pH vrijednost 6,5 7,5 velecvjetni kukurijek, podbjel, kloko, lucerna, soja, pinat, luk, repa, cvjetaa , kupus Halofiti biljke slatkih stanita ive na mjestima poviene koncentracije natrijeva klorida, uz obale mora, slanih jezera i estuarija halofiti mriice, petrovac, tamaris i caklenjaa

15.1. SPECIFINI OBLICI ISHRANE BILJA

Heterotrofi uzimaju gotove organske spojeve: saprofiti i paraziti Saprofiti koriste organske spojeve uginulih organizama kvasci i bakterije vrenja Poluparaziti i paraziti poluparaziti (hemiparaziti) imaju klorofil i provode fotosintezu, ali vodu i mineralne tvari crpe iz ksilema domadara s pomou posebnih tvorevina sisulja ili haustorija bijela i uta imela Paraziti uzimaju organske spojeve iz ivih bia prepoznajemo ih po nedostatku klorofila Mesojedne biljke (karnivorne) Mutualizam suivot dvaju organizama razliitih vrsta od kojeg oba lana imaju koristi simbioza je bilo koji oblik suivota dviju razliitih vrsta Mikoriza mutualistika simbioza gljiva staparki ili mjeinarki s korijenom brojnih biljaka stablaica

15.2. SAETAK
Mineralna ishrana biljaka primanje, provoenje i iskoritavanje anorganske tvari u biljkama, Liebigov zakon minimuma rast i razvoj biljaka ogranien je onim imbenikom kojeg ima najmanje, planska gnojidba Primanje mineralnih tvari izvor anorganskih tvari su tlo, atmosfera i vodeno stanite; 98 % iona iz tla biljke ne mogu rabiti; ione otopljene u vodi biljka prima u korijen procesom difuzije, adsorbirane ione biljka oslobaa adsorpcijskom izmjenom iona, a zatim ih prima difuzijom; ugljikov (IV) oksid biljke primaju iz atmosfere, neke biljke mogu primati vodenu paru, vodene biljke mogu cijelom svojom povrinom apsorbirati tvari otoplje ne u vodi Skupine biljaka prema mineralnom sastavu stanita acidofilne biljke (vrijes, borovnica, mah tresetar) pH tla manji od 5,5: vritine, cretovi i ume kestena i pasjeg zuba; bazofilne biljke (velecvjetni kukurijek, soja, pinat) pH tla vei od 6,5; halofiti: mriica, petrovac, tamaris, ive na mjestima poviene koncentracije NaCl, izluuju sok pomou lijezda, koncentriraju sol u pojedinim dijelovima koje zatim odbacuju, nakupljaju vodu u tijelu Heterotrofi uzimaju gotove organske spojeve iz okolia, razgrauju ih do jednostavnih organskih tvari i zatim sintetiziraju vlastite sloene organske spojeve; saprofiti razlagai, upotrebljavaju organske spojeve iz uginulih organizama, veina gljiva, bakterije vrenja i metanske bakterije; paraziti uzimaju organske spojeve iz ivih bia, nanose tetu domadaru, vilina kosa; poluparaziti imaju klorofil i provode fotosintezu, ali vodu i mineralne tvari crpe iz ksilema domadara s pomou haustorija bijela i uta imela Mesojedne biljke autotrofni fotosintetski organizmi, prilagoene ivotu na stanitima siromanim nitratima, hvatanjem i probavom kukaca i ostalih sitnih ivotinja dobivaju aminokiseline iz kojih sintetiziraju vlastite bjelanevine Mutualizam suivot dvaju organizama razliitih vrsta u kojem oba lana imaju koristi (simbioza je bilo koji oblik zajednikog ivota dvaju razliitih vrsta) liajevi su BIOLOGIJA 147

mutualistika simbioza cijanobakterija ili jednostaninih zelenih algi s gljivama iz skupine algaica ili mjeinarki; korijenski gomoljii su primjer mutualistikog odnosa heterotrofnih nitrofiksacijskih bakterija i korijena mahunarki; mikoriza je mutualizam gljiva staparki ili mjeinarki s korijenom brojnih biljaka stablaica

BIOLOGIJA

148

16. RAZVOJNI PROCESI

Rast su kvantitativne promjene, poveanje mase i volumena, u biljnom organizmu koje se postiu izgradnjom i umnoavanjem stanica. Diferencijalna aktivnost gena je pojava da se u pojedinim embrionalnim stanicama u odreenom razdoblju oitava samo odreeni tip nasljedne poruke embrionalne stanice su totipotentne mogu se razviti u bilo koju drugu vrstu tkiva i stanica Razvitak su kvalitativne promjene u ivotu organizma promjene oblika, strukture i grae. Histogeneza je razvoj pojedinih vrsta tkiva, a organogeneza (morfogeneza) je nakupljanje embrionalnih stanica radi stvaranja pojedinih organa. Tvorno (embrionalno) biljno tkivo (meristem) je tkivo koje zadrava sposobnost dijeljenja tijekom cijelog ivota boljke pa slui za stvaranje ili proizvodnju svih ostalih tkiva Osnovno tkivo (parenhim) ispunjava sve unutarnje prostore u biljci i tako povezuje ostala tkiva. Spuvaste je strukture jer su stanice rahlo rasporeene Pokrovno tkivo (epiderma) je kono stanije koje pokriva cijelu biljku i titi je od va njskih utjecaja, posebice isparavanja kutikula pui Provodna tkiva ksilem i floem Potporna tkiva (mehanika) daje vrstou i elastinost graene od ivih stanica (kolenhima) ili mrtvih (sklerenhima) ljezdano stanije koje stvara i izluuje razliite specifine tvari - nektar

16.1. RAST I RAZVITAK BILJNOG ORGANIZMA

Cvijet je spolni rasplodni organ biljaka sjemenjaa aka, vjeni, pranici i tuak. Ako su aka i vjeni podjednakog izgleda nazivaju se tepala (tulipani, visibabe) . Pranik se sastoji od pranikog drka ili filamenta i pranice (antere). Tuak se sastoji od njuke (stigme), vrata i plodnice. Tuak moe biti graen od jednog ili vie plodnih listova, a u plodnici tuka smjeteni su sjemeni zameci. Iz plodnih listova najee se razvija plod, a iz sjemenih zametaka sjemenka. Sjemeni zametci evolucijski odgovaraju makrosporangijima u kojima mejozom nastaje haploidna makrospora embrionska vrea. Embrionska vrea se tri puta dijeli mitozom pa nastaje osam haploidnih stanica koje se rasporeuju unutar sjemenog zametka. Pranici evolucijski odgovaraju mikrosporangijima u kojima mejozom nastaju mikrospore peludna zrnca. Zrelo peludno zrnce ima dvije ovojnice, vanjsku hrapavu i ljepljivu (eksinu) i unutarnju glatku (intinu) te dvije haploidne jezgre. Vegetativna jezgra upravlja ivotnim procesima tijekom klijanja peludne mjeinice, a istodobno se generativna jezgra mitotiki dijeli u dvije generativne jezgre koje slue za dvostruku oplodnju. Eksina omoguuje prihvaanje peluda na njuku tuka u procesu opraivanja. Intina klije u peludnu mjeinicu kojom e se generativne jezgre spustiti do mikropile sjemenog zametka. Prva generativna jezgra oplouje jajnu stanicu u sjemenom zametku, pri emu nastaje zigota. Dijeli se brojnim diobama pri emu nastaje klica ili embrio. Druga generativna stanica spaja se s diploidnom sekundarnom jezgrom embrionske vree i nastaje triploidna stanica koja mitozama stvara triploidno hranjivo stanije endosperm. Klon je skupina genetski jednakih organizama, nastalih nespolnim razmnoavanjem ili genetikim inenjerstvom. Apomiksija je stvaranje sjemenki bez oplodnje maslaak

BIOLOGIJA

149

Neke biljke poput ljiljana u pazucima svojih listova stvaraju rasplodne pupove, bulbile. Kad oni padnu na tlo, iz njih se razvija nova biljka Jagode stvaraju vrijee puzave ogranke stabljike na kraju kojih se razvija nova mlada biljica Reznice razmnoavanje otkidanjem ili rezanjem dijelova stabljike Cijepljene (kalemljenje) oblik vegetativnog uzgoja drvenastih biljaka vinove loze

16.2. BILJNI HORMONI

Fitohormoni biljni hormoni organski kemijski spojevi razliite strukture i sastava, koji reguliraju rad pojedinih stanice, tkiva ili organa Auksin djeluje na produeni rast potie rast izdanaka najei auksin je indol-3-octena kiselina. Dovoljne koncentracije auksina u vrnom pupu omoguuju njegov rast, a istodobno inhibiraju rast bonih pupova i korijena apikalna dominacija Giberelini skupina od stotinjak spojeva kojima je osnovno djelovanje poticanje rasta i razvija izdanaka (stabljike i listova) te stvaranje cvjetova u biljaka s rozetom Citokinini skupina fitohormona koji potiu diobu stanica (citokinezu) vrak korijena, klica i plodovi Apscizinska kiselina (ABA) izluuje se u zavrnom razdoblju razvoja te u stresnim uvjetima poput nedostatka vode usporava metabolizam, otpadanje plodova, listova Etilen (eten, C 2 H4 ) jednostavan nje plinoviti nezasieni ugljikohidrat stari listove, cvjetove i plodove Postanak iki morfoze su razliiti, neuobiajeni oblici organa biljaka koji se razvijaju pod utjecajem razliitih imbenika. ike (cecidije) su tvorevine razliitih oblika na biljkama, nastale djelovanjem virusa, bakterija, gljiva ili ivotinja

16.3. DJELOVANJE OKOLINIH IMBENIKA

Periodike promjene u razvitku biljaka tijekom godine ovise o klimatskim promjenama i nazivaju se fenoloke pojave (mirovanje, pupanje, listanje, cvatnje, zrenje plodova, otpadanje lia). Nakon oplodnje i razvoja klice veina sjemenki nije sposobna odmah i proklijati. Sjemenkama veine biljaka potrebno je razdoblje mirovanja ili dormancija pod djelovanjem hormona apscizinske kiseline. Stratifikacija je prekid dormancije sjemenki. Postie se privremenim izlaganjem sjemenki pozitivnim niskim temperaturama ili djelovanjem hormona giberelina. Izlaganje razvijenih biljaka niskim pozitivnim temperaturama u nekoliko tjedana potaknut e luenje giberelina i stvaranje veeg broja cvjetova vernalizacija. U rano proljee i ljeto cvatu biljke dugog dana, a u kasno ljeto i jesen biljke kratkog dana. Tratinice i maslaci su dnevno neutralne biljke pa cvatu tijekom cijele vegetacijske sezone.

16.4. SAETAK
Rast poveanje mase i volumena tijela izgradnjom i umnoavanjem stanica, diferenc ijalna aktivnost gena je ukljuivanje i iskljuivanje pojedinih gena u odreenom razdoblju ivota stanica i organizma razvoj razliitih tkiva, organa i oblika organizma; stablaice imaju 6 vrsta tkiva: embrionalno (tvorno), osnovno, pokrovno, provodno, mehaniko i ljezdano Razvitak promjene grae, oblika strukture stanica, tkiva, organa i cijelog organizma, procesi diferencijacije i specijalizacije, organogeneze i histogeneze

BIOLOGIJA

150

Generativni organi cvjetnica razmnoavanje i rasprostranjivanje biljaka cvjetnica (sjemenjaa), cvijet je spolni rasplodni organ cvjetnica, sjemena je organ koji uva klicu do uvjeta povoljnih za klijanje te hrani klicu tijekom klijanja, plod je organ koji uva sjemenku i slui njezinu rasprostranjivanju Razvoj biljke od cvijeta do ploda u tuku je smjeten sjemeni zametak, u sjemenom zametku mejozom nastaje 4 haploidne stanice, od kojih jedna najvea ostaje, a ostale propadaju embrionska vrea, mitozama nastaje 8 stanica meu kojima je jedna jajna stanica, jajna stanica u procesu oplodnje spaja se s generativnom jezgrom iz peludnog zrnca i nastaje zigota, mitozama iz zigote nastaje klica, embrio ili zametak nove biljke, iz sjemenog zametka nastaje sjemenka, a iz ostalih cvjetnih dijelova plod Vegetativni uzgoj biljaka sposobnost embrionalizacije, klonovi, apomiksija, razmnoavanje vrijeama, povaljenicama ili grebenicama, lukovicama, dijeljenje korijena ili rizoma, reznice stabljike i listova, cijepljenje ili kalemljenje te kultura stanica i tkiva ike vrsta morfoza, tvorevine razliitih oblika na biljkama nastale djelovanjem virusa, bakterija, gljiva ili ivotinja (ose i muice ikarice) Biljni hormoni fitohormoni, auksin, giberelini, citokinini, apscizinska kiselina i etilen Utjecaj temperature na razvoj biljaka povienje temperature: ubrzat e metabolike procese, omoguiti klijanje, pupanje, listanje, cvatnju; niste temperature pokreu dormanciju; stratifikacija je prekid dormancije sjemenki, vernalizacija Utjecaj svjetlosti na razvoj cirkadijani ritmovi su promjene u biljkama koje se zbivaju s izmjenama dana i noi, fotosinteza, gibanja pui, sklapanje listova, zatvaranja svjetova, poloaj cvjetnih glavica na osi izdanaka, razdoblje cvjetanja

BIOLOGIJA

151

17. FIZIOLOGIJA GIBANJA

Gibanja kojima se mijenja lokus (smjetaj) organizama i stanice u okoliu, odnosno organela u stanicama pod utjecajem okolinih imbenika nazivaju se lokomotorna gibanja. Organomotorna gibanja su promjene poloaja pojedinih organa prouzroene vanjskim imbenicima. Autonomna gibanja nisu uzrokovana vanjskim imbenicima, ve procesima u samom organizmu, a to su rat i razvoj, odnosno promjene turgora. Lokomotorna gibanja taksije slobodna lokomotorna gibanja iji je smjer odreen nekim okolinim imbenikom gibanja prema podraaju (pozitivne taksije) i od podraaja (negativne taksije) Gibanja u stanicama jezgra i kloroplast se samostalno gibaju u citoplazmi Organomotorna gibanja tropizmi organomotorna gibanja iji je smjer odreen izvorom podraaja. Prema izvoru podraaja (pozitivni tropizmi) i od izvora podraaja (negativni tropizmi). Nastije su takoer uzrokovane vanjskim imbenicima, ali je smjer gibanja organa odreen njihovom graom, a ne izvorom podraaja. Seizmonastije su gibanja organa izazvana protresanjem. Tigmonastijska gibanja prisutna su u viticama biljaka penjaica Autonomna gibanja biljke trcalice VRSTE GIBANJA kemotaksije, taksije LOKOMOTORNA gibanja u stanicama gibanja kloroplasta i jezgre fototropizam, tropizmi ORGANOMOTORNA nastije pozitivni ili negativni geotropizam, tigmotropizam fotonastije, termonastije, niktinastije, seizmonastije, tigmonastije turgorska AUTONOMNA gibanja cirkumnuta cije izbacivanje sjemenki iz plodova kruna gibanja vitica i povijua pozitivne ili negativne fototaksije, termotaksije

BIOLOGIJA

152

17.1. SAETAK
Podraljivost najei odgovor organizma na primljeni podraaj je odreena vrsta gibanja Lokomotorna gibanja promjene mjesta cijelog tijela, pojedinanih stanica ili organela u prostoru; taksije slobodna lokomotorna gibanja iji je smjer odreen nekim okolinim imbenikom (pozitivne i negativne taksije; kemotaksije, fototaksije, termotaksije) Organomotorna gibanja promjene poloaja pojedinih organa prouzroene vanjskim imbenicima: tropizmi (gibanja izazvana i usmjerena nekim podraajem u okoliu, pozitivni i negativni tropizmi, fototropizmi, kemotropizmi) i nastije (gibanja prouzroena vanjskim imbenikom, ali je smjer gibanja organa odreen njihovom graom, a ne izvorom podraaja temelje se na nejednolikom rastu stanica na suprotnim stranama organa koji se giba ili promjenama turgora u pojedinim dijelovima organa: fotonastije, termonastije) Autonomna gibanja uzrokuju ih procesi u samom organizmu rast i razvitak, odnosno promjene turgora, a ne vanjski imbenici najee ireverzibilna gibanja

BIOLOGIJA

153

BIOLOGIJA 4

BIOLOGIJA

154

1. GENETIKA
Predmet prouavanja genetike su strukture, prijenos i djelovanje (funkcija) nasljedne tvari u stanici. Osnovna obiljeja nasljedne tvari su: pohranjivanje informacija, sposobnost udvostruenja, stabilnost strukture, mogunost promjene

1.1. MOLEKULARNA OSNOVA NASLJEIVANJA

Humani genom (svi geni haploidnog seta kromosoma) ini oko 20 000 25 000 gena koji su graeni od deoksiribonukleinske kiseline. Nasljedne jedinice se nazivaju geni. DNA se sastoji od dva polinukleotidna lanca omotana oko zamiljene osi u dvolananu zavojnicu. Osnovna jedinica strukture molekule DNA je nukleotid kojeg ine tri molekule: eer pentoza deoksiriboza, fosfatna skupina i duina baza (purinska gvanin i adenin, pirimidinska citozin i timin). Baza je vezana za eer preko 1C atoma, a fosfatna skupina je vezana za eer preko 5C atoma. Novi se nukleotidi uvijek veu za hidroksilnu skupinu (OH) na 3C atomu eera. To je 3' kraj polinukleotidnog lanca, drugi kraj je 5'. Strukturu molekule DNA otkrili su James Watson i Francis Crick 1953.g. Molekula DNA se udvostruuje semikonzervativnom replikacijom DNA polimeraza Molekula DNA dio je strukture koju nazivamo kromosom (intaktna genetika jedinica nekog organizma). Razlikujemo prokariotski i eukariotski kromosom. Prokariotski kromosom je kruna dvolanana molekule DNA virusi, bakterije, plastiti i mitohondriji. DNA eukariotske stanice podijeljena je i pakirana u kromosoma s pomou bazinih bjelanevina (proteina) histona i drugih kiselih i neutralnih nehistonskih bjelanevina. Kompleks DNA i bjelanevina zovemo kromatin ili nukleoprotein. Nakon replikacije svaki se kromosom sastoji od dviju sestrinskih kromatida meusobno povezanih centromerom, a svaka kromatida sadri po jednu molekulu DNA. Osnovna jedinica kromatina je nukleosom, a ini ga dvolanana molekula DNA omotana oko 8 molekula histona. Nukleosomi su meusobno povezani golom DNA i ine nukleosomsko vlakno. Nukleosomsko vlakno moe se vidjeti pomou elektronskog mikroskopa. Pakiranje kromatina i histona se naziva spiralizacija. Gen je dio molekule DNA ili redoslijed nukleotidnih parova du molekule DNA koji nosi informaciju za bjelanevinu ili molekulu RNA. Dijelovi eukariotskog gena koji nose informaciju za neki produkt, eksoni, isprekidani su dijelovima koji ne nose nikakvu informaciju, introni.

1.2. SINTEZA PROTEINA

Geni odreuju redoslijed aminokiselina u polipeptidnom lancu, a o tome ovisi struktura bjelanevine. Triplet nukleotidnih baza u molekuli DNA sadri informaciju za jednu aminokiselinu, a nazivamo ga genetikim kodom. Prepisivanje genetike poruke obavlja se samo s jednog polinukleotidnog lanca DNA koji slui kao kalup za sintezu odgovarajue mRNA. Ovaj korak se naziva prepisivanje ili transkripcija. Triplet baza u mRNA jesi kodoni. Sintezu bjelanevina, tj. prevoenje kodona u aminokiselina nazivamo translacija. U prokariota i transkripcija i translacija zbivaju se u istom staninom prostoru. Translacija zapoinje i prije nego je transkripcija potpuno zavrila. U eukariota se transkripcija zbiva u staninoj jezgru, a translacija u citoplazmi. Molekula mRNA prije izlaska iz jezgre obrauje se tako da se iz nje izrezuju nekodirajui dijelovi gena, introni.

BIOLOGIJA

155

1.3. REGULACIJA AKTIVNOSTI GENA

Aktivnost gena regulirana je tako da su u stanicama gdje su potrebni njihovi produkti geni aktivni, a u drugima nisu. Stanice viestaninog organizma specijalizirane su funkcije, diferencirane, a nastale su iz jedne stanice, zigote, procesom diferencijacije. Genetika osnova diferencijacije je diferencijalna aktivnost gena. Mehanizmi regulacije gena u prokariota razlikuju se od onih u eukariota. Najpoznatiji primjer genske regulacije u prokariota je bakterija Escherichia coli. Strukturni geni aktiviraju se samo kada je laktoza (njihov supstrat) prisutna u hranjivoj podlozi, a regulator aktivnosti gena je represorska bjelanevina koju kodira gen regulator. Regulacija gena u eukariota je sloenije zbog sloenijeg genoma.

1.4. ZAKONI NASLJEIVANJA

iste linije u kontroliranom krianju su roditeljska (parentalna) generacija (P), a generacije potomaka su prva filijalna (F1), druga filijalna (F2) itd. Mendelov prvi zakon ili zakon razdvajanja (segregacije) fenotipski omjer F2 generacije je 3:1. Fenotip je svaka morfoloka osobina nekog organizma vidljiva okom. Svaki gen u diploidnom organizmu pojavljuje se u dva alternativna oblika alelima od kojih se svaki nalazi na jednom homolognom kromosomu. Svaki se gen nalazi na odreenom mjestu, lokusu, na kromosomu. Homozigotni lokus ima istovjetne alele gena (AA ili aa), ako su dva alela razliita govorimo o heterozigotnom lokusu (Aa). Pritom je jedan alel dominantan (A), a drugi recesivan (a). svi geni nekog organizma ine njegov genotip. Svaka morfoloka osobina vidljiva okom je fenotip, a rezultat toga je meudjelovanje genotipa i okolia. Test krianje i povratno krianje Nasljeivanje odreene osobine je pod kontrolom gena koji se prenose s roditelja na potomke. Gen ima dva alternativna oblika koje nazivamo alelima. Aleli gena nalaze se na istom mjestu (lokusu) homolognog para kromosoma. Svaka diploidna jedinka ima dva alela za odreenu osobinu. Aleli mogu biti istovjetni (homozigotni) ili razliiti (heterozigotni). Tijekom mejoze par alela gena se razdvaja u pojedinane gamete. To razdvajanje nazivamo segregacijom. Oplodnjom nastaju nove kombinacije parova alela u potomaka. Pojedini se lan para a lela ne mijenja i ne nastaje tijekom prijenosa jedna generacije u drugu. Mendelov drugi zakon ili zakon neovisne segregacije: kada se dva ili vie parova alela nasljeuju zajedno, oni se tijekom mejoze razdvajaju neovisno jedan o drugome. Razlog je taj to se ti parovi alela nalaze na razliitim kromosomskim parovima koji se sluajno orijentiraju u metafazi prve mejoze. Fenotipski omjer F2 generacije dihibridnog krianja je 9:3:3:1. Odnosni meu alelima mogu biti potpuna dominacija (dominantni alel A je vid ljiv u fenotipu, recesivni a nije, AA ili Aa), nepotpuna dominacija (intermedijalno krianje, C1C1 i C2C2, fenotipski omjer 1:2:1) i kodominantni aleli (aleli koji dolaze do izraaja u fenotipu, jednako su dominantni, krvne grupe u ovjeka).

BIOLOGIJA

156

1.5. SPOLNI KROMOSOMI I SPOLNO NASLJEIVANJE

Spolni kromosomi su kromosomi koji odreuju spol, ostali su autosomi. Homogametni spol (XX, ene) i heterogametni spol (XY, mukarci). Geni koji se nalaze na spolnim kromosomima nazivaju se spolno vezani geni. X i Y su samo djelomino homologni kromosomi to znai da se veina gena koja se nalazi na X kromosomu ne nalazi na Y kromosomu. Ljudski kromosom X ima najmanje 300 gena, a kromosom Y ih ima tek nekoliko (holandrini geni su geni na Y kromosomu). Daltonizam (sljepoa za boje) spolno vezana recesivna bolest daltonizam prenose zdrave majke heterozigoti (XDXd) na svoje muke potomke. Ako naslijede Xd onda nasljeuju i daltonizam. Hemofilija je spolno vezana bolest, posljedica je nedostatka proteina koji sudjeluju u zgruavanju krvi. Prijenos isti kao kod daltonizma Nasljeivanje spolno vezanih svojstava ili X vezano nasljeivanje nazivamo jo i krinim nasljeivanjem jer se X vezano svojstvo prenosi s oca na ker, a s majke na sinove.

1.6. VEZANI GENI

Geni smjeteni na istom kromosomu su vezani geni. Potpuno vezani geni nasljeuju se zajedno (u bloku). Geni su djelomino vezani ako se razdvoje krosingoverom koji se dogaa izmeu nesestrinskih kromatida sparenih homolognih kromosoma. Uestalost krosingovera izmeu vezanih gena ovisi o njihovoj meusobnoj udaljenosti. Rekombinacija je izvor genetike varijabilnosti u prirodi, a nastaje krosingoverom izmeu vezanih gena i neovisnom segregacijom alela.

1.7. MUTACIJE GENA I KROMOSOMA

Mutacija je iznenadna promjena nasljedne tvari. Dijelimo ih na genske (tokaste) i kromosomske mutacije Genske mutacije dogaaju se unutar jednog gena nastanak novih oblika alela mogu biti spontane (samostalno) ili inducirane (mutageni) supstitucija (zamjena jednog nukleotida i njegovog para drugim, moe i ne mora uzrokovati probleme vie kodona za istu aminokiselinu), adicija (dodavanje nukleotidnih parova), delecija (gubitak nukleotidnih parova). Kromosomske mutacije velike promjene u genomu promjena broja ili promjena strukture kromosoma, a nazivamo ih jo i kromosomskim anomalijama Promjena broja kromosoma euplodija (promjena broja kromosoma koja zahvaa sve kromosoma u kromosomskom setu, nastaju monoploidni (n) ili poliploidni (3n) organizmi) ili aneuploidija (zahvaa pojedine kromosoma u kromosomskom setu, nastaje i nerazdvajanjem kromosoma tijekom mitoze ili mejoze, Turnerov sindrom (enske osobe s jednim kromosomom X, spolno nezrele i sterilne), Downov sindrom trisomija (tri kopije jednog kromosoma) 21. kromosoma) Promjene strukture kromosoma posljedica lomova ili pogreaka tijekom krosingovera delecija (gubitak kromosomskog segmenta kao posljedica loma kromosoma smrtonosne za gamete ivotinja i ovjeka), duplikacija (neki kromosomski segment je prisutan vie od dva puta u diploida manje tetna, nema gubitka nasljedne tvari), inverzija (promjena redoslijeda gena koja nastaje nakon dvaju lomova u kromosomu, rotacije segmenta i ponovnog vezanja, zbog obrnutog rasporeda gena homologni kromosomi se u mejozi ne mo gu spariti itavom BIOLOGIJA 157

duinom), translokacija (premjetanje segmenta iz jednog kromosoma na drugi nehomologni kromosom).

1.8. GENETIKA OVJEKA

Krvne grupe sustava AB0 pod kontrolom su gena I koji ima tri alela (na razini ljudske populacije). To su aleli IA, IB, I0 . Ako je gen predstavljen s tri ili vie alela (na razini populacije) tada govorio o multipnim alelima. U AB0 sustavu razlikujemo etiri krvne grupe: A, B, AB i 0. Aleli IA i IB su dominantni nad alelom I0, a meusobno su kodominantni. Grupa 0 je univerzalni davatelj, a grupa AB univerzalni primatelj. ovjek u tjelesnim stanicama ima 46 kromosoma: 22 para autosoma i jedan par spolnih kromosoma (XX ili XY). Dominantno svojstvo se pojavljuje u svim generacijama, a recesivno preskae generacije jer se oituje samo u homozigotnom obliku.

1.9. TUMOR
Tumor ili rak je teka bolest koja moe zahvatiti razliita tkiva i organe ovjeka, a nastaje nekontroliranim rastom i diobom stanica. Tumore dijelimo na benigne (kad dosegnu odreenu veliinu prestaju rasti) i maligne (neprestano rastu). Tumor nastaje zbog nekontrolirane diobe stanica koja je posljedica regulacije staninog ciklusa. Onkogeni su geni koji se nalaze u svim stanicama, a aktivni su samo tijekom embrionalnog razvoja. Ponovnom aktivacijom onkogena nastupa nekontrolirana dioba stanica. Geni supresori inhibiraju staninu dobu u normalnim stanicama. Mutacija u genima supresorima dovodi do promjene njihove funkcije, odnosno do nekontrolirane diobe stanica i njihove transformacije u tumorske stanice. Tumor je rezultat serije genetikih dogaaja, mutacija u genima koji kontroliraju stanini ciklus. Neke su nasljedne, a neke nastaju oteenjem molekule DNA tvarima iz okolia. Karcinogeni su tvari iz okolia koje uzrokuju rak. Karcinogeni izazivaju mutacije gena pa ih nazivamo jo i mutagenima.

1.10. KLONIRANJE
Klon je populacija genetiki istovjetnih stanica ili organizama nastalih mitozom iz jedne stanica ili vegetativnim razmnoavanjem zajednikog pretka. Nespolno razmnoavanje je kloniranje u prirodnim uvjetima. Sposobnost nespolnog razmnoavanja imaju jednostavni organizmi poput prokariota i jednostaninih eukariota, ali i vie biljke te neke ivotinje. Apomiksija je razvoj sjemenke bez oplodnje. Partenogeneza je razvoj embrija iz neoploene jajne stanice. Kloniranje biljaka u laboratorijskim uvjetima radi se pomou tehnika kulture biljnih stanica i tkiva, kojima je mogue iz jedne somatske stanice ili djelia tkiva odrasle biljke regenerirati itavu biljku. Kloniranje ivotinja u laboratorijskim uvjetima mnogo je sloenije nego u biljaka. Prvi pokuaji dokazivanja totipotentnosti ivotinjske stanice raeni su na vodozemcima (transplantacija jezgre). Prvi sisavac kloniran iz diferencijalne stanice je ovca Dolly (1997.g.).

BIOLOGIJA

158

1.11. GENETIKO INENJERSTVO

Rekombinantnom DNA- tehnologijom ili genetikim inenjerstvom mogue je mijenjati nasljednu tvar ive stanice. Razdoblje genetikog inenjerstva zapoinje otkriem restrikcijskih enzima. To su enzimi izolirani iz bakterija koji mogu cijepati dvolananu DNA na odreene fragmente. Tehnologija rekombinantne DNA bazira se na ugradnji stanice DNA u genom prokariotske ili eukariotske stanice. Prenositelj strane DNA je vektor, a to moe biti plazmid ili bakteriofag. Osim restrikcijskih enzima koji cijepaju DNA u genetikom inenjerstvu rabi se i enzim ligaza koji povezuje krajeve izolirane strane DNA krajevima vektorske DNA. Rekombinantnom DNA tehnologijom danas se proizvode razliite bjelanevine koje se rabe u terapijske ili druge svrhe (hormon inzulin, hormon rasta, interferon, cjepiva, )

1.12. CITOPLAZMATSKO NASLJEIVANJE

Nasljeivanje svojstava pod kontrolom gena mitohondrija i kloroplasta je citoplazmatsko (nekromosomsko) nasljeivanje. Geni kloroplasta nasljeuju se citoplazmom jajne stanice pa stoga govorimo jo i o majinskom nasljeivanju. Geni ljudskih mitohondrija nasljeuju se takoer citoplazmom jajne stanice, dakle samo od majke. Primjer citoplazmatskog nasljeivanja nalazimo i u bakterija koje u stanici imaju plazmide, male krune molekule DNA s genima za neka bakteriji vana svojstva. Plazmidi su vrlo vani u genetikom inenjerstvu jer se rabe kao prenositelji (vektori) stranice gena.

1.13. GENI U POPULACIJI

Populacijska genetika bavi se genetikom strukturom populacije. Genetiku strukturu populacije ini frekvencija gena i genotipova. Populacije je skup jedinki iste vrste koje ive na istom prostoru te zbog toga to se spolno razmnoavaju dijele zajedniku zalihu gena. Svi geni sadrani u gametama svih spolno zrelih lanova neke populacije ine njezinu gensku zalihu. Ako svaki lan populacije ima jednaku ansu pariti se s bilo kojim drugim lanom te populacije, govorimo o sluajnom parenju ili panmiksiji. Hardy-Weinbergov zakon govori o stalnoj uestalosti gena i genotipova u populaciji koja je u genetikoj ravnotei. S pomou Hardy- Weinbergove jednadbe moe se izraunati uestalost gena i genotipova neke populacije.

1.14. OVJEK I GENETIKA

ovjek je umjetnom selekcijom i oplemenjivanjem dobio mnotvo biljnih i ivotinjskim vrsta. Kontroliranim krianjem ili hibridizacijom dobivaju se potomci poboljanih svojstava. Mutacije su takoer vane u dobivanju novih sorata biljaka ili pasmina ivotinja. Umjetna je selekcija bri i intenzivniji proces od prirodne selekcije. Neke od posljedica umjetne selekcije jesu otpornost na pesticide, to zadaje velike probleme u poljoprivredi, kao i otpornost na antibiotike koja je veliki problem u lijeenju.

BIOLOGIJA

159

2. EVOLUCIJA
Danas ve mnogo znamo o postanku Suneva sustava i planeta Zemlje prije oko 5 milijardi godina. Isto tako znamo da su se prvi jednostavni organizmi na Zemlji razvili postupno, iz neive tvari, prije vie od 3,5 milijardi godina. Opeprihvaena je i injenica da smo mi ljudi nastali evolucijom iz niih oblika to bi u nama moralo budi suosjeanje za s vakim oblikom ivota jer smo povezani zajednikim postankom ili podrijetlom. Evolucija je klju za razumijevanje ivog svijeta, biotske raznolikosti, osobina jedinki, populacija i ivotnih zajednica, kao i njihova ponaanja. Omoguuje nam dublje razumijeva nje predmeta svih grana biologije pa i nekih pitanja kojima se bave sociologija i filozofija.

2.1. NASTANAK SVEMIRA

Svemir je nastao kozmikom evolucijom veliki prasak prije oko 13 milijardi godina Zemlja prije oko 4,8 milijardi godina vodik i kisik = voda (H2 O), vodik i duik = amonijak (NH3 ), vodik i ugljik metan (CH4 ), vodik, ugljik i duik = cijanovodik (HCN), kisik i ugljik = ugljikov dioksid (CO 2 ) prvi jednostanini organizmi prije oko 3,8 milijardi godina kemijska evolucija Bioloka evolucija pojava prvih organizama stromatoliti (3,5 milijardi godina)

2.2. SAETAK
Nema dvojbe da u poetku na Zemlji nije bilo ivota. ivot je jedanput zapoeo. Najprije su kemijskom evolucijom nastali jednostanini organizmi. Pojavom prve jednostanine organizacije zapoela je bioloka evolucija koja traje ve barem 3,8 milijardi godina. U evoluciji Zemlje dolo je do pojave prvih ivih bia u nekoliko etapa: 1. Djelovanjem vulkana stvorena je takva prvobitna atmosfera u kojoj je bilo metana, ugljikova dioksida, ugljikova monoksida, vodene pare i drugih plinova 2. Energijom ultraljubiastih zraka i munja atomi i molekule raznih plinovitih spojeva spajali su se u sloenije molekule, npr. riboze (eere), aminokiselina, duinih baza. Neke kemijske reakcije do kojih je moglo doi u prvobitnoj atmosferi mogle su proizvesti prve organske spojeve tj. graevne jedinice biolokih makromolekula 3. Kie su ispirale takve spojeve iz praatmosfere u rijeke i mora. Tako bi zemaljske vode, nakon mnogih milijuna i milijuna godina, bile sline rijetkoj juhi najrazliitijih organskih spojeva 4. Neke kombinacije takvih sustava prolazile su selekciju u nadmetanju za manje molekule spojeva (primitivni metabolizam), a neke su zadobile sposobnost autoreplikacije, mnoenja. Ima miljenja da su to prvo bile molekule RNA, a ne DNA

2.3. PROMJENJIVOST IVOG SVIJETA

Lamarch sav ivi svijet na Zemlji, ukljuujui ovjeka, je plod transformacije ili preoblikovanja jedinki, tj. rezultat njihove prilagodne okoliu. Preoblikovanje vrsta se dogaa postepeno, bez skokova, rije je o izvanjskim promjenama na jedinkama i da se te promjene nasljeuju.

BIOLOGIJA

160

2.4. CHARLES DARWIN I TEORIJA EVOLUCIJE

On the Origin of Species by Means of Natural Selection (Postanak vrsta putem prirodnog odabira) 1859.g. Galapagoski otoci Za evoluciju i danas navodimo dokaze iz paleontologije, iz anatomije slinosti, iz embriologije i biogeografije, ali je darvinizam najveu potporu dobio iz molekularne biologije. Pokazalo se da razvojem te nove grane biologije nipoto nis u dovedeni u pitanje ni darvinovo poimanje varijacije ni selekcije. Naprotiv, dublje razumijevanje naravi genetike varijacije samo je uvrstilo darvinizam. Tako je potvreno da zaista nema nasljeivanja pojedinano za ivota steenih fenotipskih znaajki. Analizom sekvencija DNA pokazuje se tonost Darwinove teorije i zajednikom podrijetlu, primjerice pripadnika svih vrsta nekog roda od jednog zajednikog oblika ili pretka. Molekularni dokaz najbolja je potvrda evolucije kao prirodne injenice, ali istodobno i Darwinove varijacijske teorije evolucije.

2.5. DOKAZI ZA EVOLUCIJU

Fosili su ostaci organizama iz davnih razdoblja Zemljine prolosti. Relativna i apsolutna starost, prijelazni oblici, ivi fosili, razvojni nizovi, pojam nedostajue ili izgubljene karike u razvoju, dokazi iz biogeografije, dokazi iz poredbene anatomije (homologni organi, analogni organi, rudimentarni organi, atavizmi), dokazi iz poredbene embriologije, dolazi iz molekularne biologije

2.6. GEOLOKA DOBA I RAZVOJ IVOG SVIJETA

I. EON: PREKAMBRIJ (dvije ere) 1. era arheozoik (arhaik) poetak prije vie od 3 milijarde godina, trajanje oko 1 milijardu godina prvi oblik ivota 2. era proterozoik (algonkij) poetak prije oko 2,5 milijardi godina, trajanje oko 2 milijarde godina praivotinje, puevi, lankonoci, spuve, koralji II: EON: FANEROZOIK 3. era paleozoik prije oko 600 milijuna godina, traje oko 370 milijuna godina pojava riba i vodozemaca, kukaca i prvih gmazova est epoha: kambrij, ordovicij, silur, devon, karbon i perm 4. era mezozoik prije oko 250 milijuna godina, traje oko 160 milijuna godina golemi gmazovi (dinosauri), sjemenjae tri perioda: trijas, jura i kreda 5. era kenozoik prije oko 65 milijuna godina, jo traje dva perioda: tercijar (pet epoha: paleocen, eocen, oligocen, miocen, pliocen) i kvartar (pleistocen)

BIOLOGIJA

161

2.7. SAETAK
Prvi jednostavni bakterijama slini organizmi (prokarioti) razvili su se u arheozoiku (prije oko 3,8 milijardi godina). Poevi od gornjeg pretkambrija (proterozoika, prije oko 1,6 milijardi godina) ve su se razvili i prvi eukarioti te prve viestanine ivotinje i autotrofne alge. Zrak je bio sve bogatiji kisikom pa je u kabriju (poevi prije oko 570 milijuna godina) razvilo sedamdesetak tipova organizacije (koljena) ivotinjskog svijeta u morima, ukljuujui primitivne svitkovce. U eri paleozoika, periodu silura, prije vie od 400 milijuna godina pojavili su se prvi kraljenjaci (ribe beeljusnice), a prve viestanine biljke poinju osvajati kopno. U devonu (prije oko 380 milijuna godina) pojavili su se prvi kopneni kraljenjaci (vodozemci) i drvene golosjemenjae, a od karbona (prije oko 300 milijuna godina) gmazovi. Oni e dosei vrhunac u mezozoiku, u juri (prije oko 150 milijuna godina) kad su se razvile i prve kritosjemenjae. Od kraja mezozoika, od krede (prije oko 120 milijuna godina) ubrzano se razvijaju sisavci i cvjetnjae, u donjem pleistocenu (prije oko 2 milijuna godina) pojavljuju se prvi predstavnici ljudskog roda (rod Homo), tj. ovjek.

2.8. TIPOVI I POGLAVITE SNAGE EVOLUCIJE

Susljedna (sukcesivna) evolucija kolebanja u sastavu gena, male nasljedne promjene Divergentna (ravasta, kladistika) evolucija nastaju nove populacije, odnosno vrste Mutacija promjena u nasljednoj uputi ili genomu Prirodni odabir ili selekcija slabiji umiru, jai preivljavaju Genska snaga (drift)

2.9. PODRIJETLO I RAZVOJ OVJEKA

Carstvo ivotinje Koljeno svitkovci Potkoljeno kraljenjaci Razred sisavci Red primati Natporodica hominoida Porodica hominida Potporodica hominina Rod ovjeka (ljudski rod, Homo) Vrsta Homo sapiens

BIOLOGIJA

162

3. EKOLOGIJA
3.1. EKOLOKI IMBENICI
Okoli ivih bia jest prostor u prirodi u kojem je ujedno mnotvo razliitih fizikih, kemijskih i biolokih imbenika, fiziki uvjeti okolia ne djeluju pojedinano i odijeljeno, nego su povezani, tako su esto nerazdvojni svjetlost i toplina, toplina i vlanost te gibanje zraka, temperatura vode i topljivost plinova. Zajedno s biolokim utjecajima okolia, biotiki i abiotiki imbenici ine skup ekolokih imbenika. Najmanji intenzitet nekog imbenika koji mora postojati da bi organizam opstao zove se ekoloki minimum, a najvei koji organizam moe podnijeti ekoloki maksimum. Izmeu njih je ekoloki optimum. Razmak izmeu donje i gornje granice nekog imbenika u sklopu kojeg je mogu ivot organizma neke vrste zove se ekoloka valencija. Prema irini ekoloke valencije razlikujemo eurivalentne i stenovalentne vrste, odnosno procese, one sa irokim i one s uskim rasponom izmeu ekolokog minimuma i maksimuma. 3.1.1. ABIOTIKI IMBENICI TEMPERATURA poikilotermne i homeotermne ivotinje zimski san (hibernacija) estivacija VODA I VLANOST kserofiti biljke prilagoene pustinjama, polupustinjama, stepama i drugim sunim mjestima; higrofiti biljke naeg primorja, malene, dlakave ili koaste listove; mezofite prijelazni oblici hrast lunjak, obini grah; hidrofili biljke koje ive u vodi lopo SVJETLOST fotosinteza diuralne ivotinje (aktivne danju) i nokturalne (aktivne nou, sova, imi) 3.1.2. BIOTIKI IMBENICI ODNOSI MEU JEDINKAMA ISTE VRSTE odnos nataliteta i mortaliteta, intraspecijski odnosi (odnosi jedinki iste vrste) i interspecijski odnosi (odnosi jedinki razliitih vrsta) konkurentski odnosi ODNOSI MEU JEDINKAMA RAZLIITIH VRSTA simbioza, abioza (spreavanje razvoja jednog mikroorganizma djelovanjem drugog), nametnik i domadar, grabljivac i plijen

3.2. TEMELJNA SVOJSTVA BIOCENOZA I EKOSUSTAVA

Biosferu ine svi ekosustavi. Ekosustave dijelimo na vodene (more, bentonske biocenoze, pokretni i sjedilaki oblici, plankton (lebde) i nekton (pokreu se snagom miia)) i kopnene (kopnene vode (stajaice i tekuice), podzemne vode, ume, travnjaci, tundre, tajge, stepe, polupustinje, pustinje) Biogeografija prouava rasprostranjenost biljaka i ivotinja na Zemlji te uzroke njihove rasprostranjenosti Endemi su vrste ograniene na ue podruje 3.2.1. SASTAV, RASPORED I PROMJENE BIOCENOZA I EKOSUSTAVA Brojnost populacija dominantne vrste, karakteristine vrste, prostorni raspored vrsta Sukcesije procesi smjenjivanja itavih biocenoza na nekom prostoru BIOLOGIJA 163

3.2.2. ODNOSI PREHRANE U BIOCENOZI Svaka lanica biocenoze ima svoj poloaj i ulogu u prometu tvari i energije kroz ekosustav (ekoloka nia) Heterotrofni organizmi biljoderi i mesoderi, saprofiti, razlagai Mrea hranidbenih lanaca

3.3. ORGANSKA PROIZVODNJA EKOSUSTAVA

Proces proizvodnje autotrofnih organizama je primarna organska proizvodnja (bioprodukcija), a proces proizvodnje heterotrofnih organizama je sekundarna organska proizvodnja UGLJIK temelj svih organskih spojeva u organizmu (ugljikov dioksid). Dva su temeljna procesa u biosferi koja uvjetuju kruenje ugljika: fotosinteza i disanje. KISIK se u ivot tvari nalazi u najveem masenom udjelu disanje i fotosinteza DUIK najpotpunije kretanje u biosferi duine bakterije razgradnja bjelanevina uginulih organizama do amonijaka nitrifikacija oksidiranje amonijaka u nitrite, pa nitrite u nitrate FOSFOR nukleinske kiseline razgradnja uginulih organizama VODIK kruenje vode u prirodi

3.4. ONEIENJE
Otpadne vode iste (oligosaprobne), umjereno oneiene (beta -mezosaprobne), jako oneiene (alfa- mezosaprobne) i vrlo jako oneiene (polisaprobne) vode Tekue su otpadne, kuanske, industrijske i poljoprivredne vode Samoproiavanje (autopurigikacija) fizikalni (razrjeivanje, taloenje sedimentacija, cijeenje filtracija, izmjena plinova i topline), kemijski (procesi oksidacije-redukcije i taloenje (precipitacija)) i bioloki (biofilteri) postupci Biocidi kemijske tvari koje se u ratarstvu i umarstvu primjenjuju za unitavanje tetnih organizama Kisele kie, uinak staklenika, smanjenje ozona u atmosferi

3.5. ZATITA PRIRODE

Prva faza neke vrste su ugroene i nestaju Druga faza zatiuju se pojedina podruja osobite prirode Trea faza zatita cijelog prostora Nacionalni parkovi Plitvika jezera, Paklenica, Risnjak, dio otoka Mljeta, Kornati, Brijuni, podruje rijeke Krke, sjeverni Velebit Strogi rezervati Hajduki i Roanski kukovi na Velebitu, Bijele i Samarske stijene u Gorskom kotaru Rezervati umske vegetacije lika Velika Pljeevica, otok Lokrum kraj Dubrovnika Posebni rezervati posebni botaniki rezervati, posebni ornitoloki rezervati, posebni zooloki rezervati, posebni ihtioloki rezervati, posebni rezervati na moru, park - ume Parkovi prirode Kopaki rit, Medvednica, dio Biokova i Velebita, uvala Telaica na Dugom otoku, Lonjsko polje, Uka, umberak Samoborsko gorje, Papuk, Vransko jezero kraj Biograda Zatieni krajolici, spomenici prirode BIOLOGIJA 164