TEHNOLOGIJA VISOKONAPONSKE

IZOLACIJE
Tema: Elektrina vodljivost
Priredio: Prof. Dr. Kemo Sokolija
Vodljiva
zona
Vodljiva zona
Valentn
a zona
Vodljiva
zona
Valentna
zona
Valentn
a zona
Zabranjena
zona
Poluvodi Vodi Izolator
Raspodjela
elektronana
A) Hemijsko vezivanje
B) Razlika izmeu vodia, poluvodia i izolatora
C) Elekronska vodljivost metala Drudeov model
D) Osobenosti elektrine vodljivosti izolacijskih
materijala
Elektrina vodljivost dielektrika
Sadraj:
Zato vezivanje?
Atomi nastoje postii osobito stabilnu konfiguraciju elektrona
(konfiguraciju koja omoguuje postizanje maksimalne energije vezivanja)
za njihove vanjske elektrone.
formiraju ione ili molekule.
Najstabilnija konfiguracija za vanjske elektrone je konfiguracija
plemenitog gasa (oktetna struktura)
Strategije za postizanje stabilnije konfiguracije:
razdavati elektrone
prihvatati elektrone
dijeliti elektrone
Hemijska veza se formira kad je to energetski povoljnije, tj. kad je
energija vezanih atoma manja od energija odvojenih atoma.
A) Hemijsko vezivanje
Zato vezivanje?
Veliine koje igraju ulogu u hemijskom vezivanju:
energija ionizacije (energija potrebna da se elektron odvoji
od neutralnog atoma)
elektronski afinitet (promjena energije koja e se dogodi
kada neutralni atom privue elektron da bi postao negativni
ion)
Elektronegativnost (sposobnost atoma u molekuli da k sebi
privue vezujue-valentne elektrone)
Vrste veza:
Ionska veza
kovalentna veza
metalska veza
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Kako bi se popunila njegova krajnja vanjska (valentna)
ljuska, atom moe izgubiti ili dobiti dovoljno elektrona,
nakon ega on postaje ion.
I Ion onska veza ska veza je rezultat djelovanja sile privlaenja izmeu
pozitivnih i negativnih iona.
Kako bi se popunila njegova krajnja vanjska (valentna)
ljuska, atom moe dijeliti elektrone s jednim ili vie drugih
atoma.
K Kovalent ovalentna veza na veza je rezultatat djelovanja sile privlaenja
izmeu dva atoma koji dijele jedan ili vie parova
elektrona.
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Formiranje hemijskih veza
Elektroni koji se nalaze u krajnjoj elektronskoj ljusci
nazivaju se valentni elektroni.
Ljuska koja sadri elektrone to su najudaljeniji od
jezgre naziva se valentna ljuska.
Valentni elektroni
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
1. Prva elektronska ljuska moe
sadravati maksimalno 2 elektrona
2. Sve druge ljuske mogu sadravati
maksimalno 8 elektrona (ima
izuzetaka)
Atom je najstabilniji kada valentna
ljuska sadri svih OSAMelektrona =
OKTETNO PRAVILO
Pravila u vezi s elektronima
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Tako biva popunjena valentna
ljuska to atomu daje stabilnost
kakvu imaju inertni gasovi.
Atomi tee dobivati, gubiti ili dijeliti elektrone
sve dok ne steknu osam valentnih elektrona.
8
SAMO s s- i p p-orbitali sadre valentne elektrone.
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Oktetno pravilo
Plemeniti gasovi, grupa 8A, ne reagiraju s drugim
elementima.
Opisani su kao stabilni, inertni, ili neaktivni.
Najudaljeniji s i p podnivoi su im potpuno popunjeni
s 8 elektrona, zadovoljavajui oktetno pravilo.
OKTETNO PRAVILO
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Oktetno pravilo: Atomi tee dobivati i gubiti elektrone od
drugih atoma, kao i dijeliti ih s drugim atomima, na nain da u
vanjskoj ljusci imaju osam elektrona.
- C bi elio dobiti: 4 elektrona
- N bi elio dobiti: 3 elektrona
- O bi elio dobiti: 2 elektrona
Elektron
Krajnja elektronska ljuska (moe sadravati najvie 8 elektrona)
Prva elektronska ljuska (moe sadravati najvie 2 elektrona)
VODIK (H)
Atomski broj =1
UGLJIK (C)
Atomski broj = 6
AZOT (N)
Atomski broj = 7
KISIK (O)
Atomski broj = 8
+ Elektronegativnost predstavlja sposobnost danog atoma da
privue elektrone
+ Ona raste idui s lijeva na desno i odozdo prema gore u
periodikoj tablici elemenata (iskljuujui plemenite gasove)
Fluor je najelektronegativniji atom
Porast elektronegativnosti
Porast
elektronega
tivnosti
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Elektronegativnost
Kristalna
struktura
Molekula
Ionsko
vezivanje
Kovalentno vezivanje
Mnogo atoma
Dva atoma
Atomi A
Atomi B
Atom C
Atom D Atom C
Atom D
Kation A
Anion B
Elektroni preli od
atoma A na atome
B
Elektronski par
podijeljen izmeu
atoma C i atoma D
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Kovalentne veze Dva atoma dijele jedan ili vie parova elektrona
koji se nalaze u vanjskoj ljusci.
Atom Atom kisika kisika
Atom Atom kisika kisika
Molekula kisika
Molekula kisika
(O
(O
2 2
)
)
U polarnoj molekuli je jedan kraj molekule blago
pozitivan, a drugi kraj blago negativan.
Elektriki nabijeni regioni nazivaju se polovima.
Molekula koja ima dva pola naziva se dipolarna
molekula ili dipol.
Efekt polarnih veza na polarnost molekule ovisi o
njezinom obliku.
CO
2
H
2
O
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Polarne i nepolarne molekule
Polarna kovalentna veza
Elektrone jae privlai Cl nego H
Nepolarna kovalentna veza
Elektroni su jednako privlaeni
POLARNA
MOLEKULA
NEPOLARNA
MOLEKULA
NASTAJU KAD SE ZBOG RAZLIKA
U ELEKTRONEGATIVNOSTI
ELEKTRONI IZMEU ATOMA
DIJELE NEJEDNAKO
POLARNE KOVALENTNE
VEZE
H
2
O
Razlika: 1.4
Polarna kovalentna veza
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
H atomi: svaki atom ima
jedan valentni elektron, tj
nepopunjenu valentnu
ljusku
O atom: ima est valentnih
elektrona, tako da i on ima
nepopunjenu valentnu
ljusku
Molekula H
2
O: dijelei
elektrone postie se da
svaki atom ima
popunjenu valentnu
ljusku
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Voda
- voda je polarna molekula budui da je kisik
elektronegativniji od vodika, tako da elektroni bivaju
privueni blie kisiku.
Voda
NASTAJU KAD SU ELEKTRONI
PODIJELJENI
JEDNAKO
NEPOLARNE
KOVALENTNE VEZE
H
2
ili Cl
2
Razlika: 0.0
Nepolarna
kovalentna veza
Kisik Kisik
Uglji
k
Elektrini naboji u nepolarnom CO
2
su ravnomjerno rasporeeni
Nepolarna kovalentna veza
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Polarna kovalentna veza
Elektrone jae privlai Cl nego H
Nepolarna kovalentna veza
Elektroni su jednako privlaeni
Polarna i nepolarna
kovalentna veza
Jedan ili vie elektrona
prvog atoma prelazi i vee
se u drgom atomu, to
rezultira stvaranjem
pozitivnog iona (kation) i
negativnog iona (anion)
koji se privlae.
Elektrostatsko privlaenje
A) Hemijsko vezivanje (nastavak)
Ionsko vezivanje
- vrsti kristali
- Visoka temperatura
topljenja i kljuanja
- Kad se rastale vode
elektrinu struju
- Mnogi rastvorljivi u
vodi,ali ne i u nepolarnim
tekuinama
- Gasovi,tekuine ili vrsta
tijela
- Niska temperatura
topljenja i kljuanja
- Loi vodii struje
- Mnogi rastvorljivi u
nepolarnim tekuinama,
ali ne i u vodi
Kovalentna jedinjenja Ionska jedinjenja
Elektronsko more
Svi atomi metala imaju ISTI afinitet prema
valentnim elektronima. To elektronima
omoguuje:
** da se slobodno kreu od jednog do drugog atoma
** Za elektrone kaemo da sudelokalizirani jer
NISU vezani niti za jednu lokaciju
elektronsko more.
Elektroni nisu
vezani niti za
jedan odreeni
atom i slobodno se
kreu u metalima.
+(a) Nosici naboja, kao to su to
elektroni, sudaraju se s atomoma ili
defektima i kroz vodi kreu
nepravilnim stazama. Srednja brzina
njihovog kretanja jednaka je v.
+(b) Valentni elektroni se kroz metal
kreu veoma lahko.
+(c) Da bi se elektroni kretali kroz
poluvodie i izolatore potrebno je
raskinuti kovalentne veze to ih dre
vezanim za atome.
+ (d) U mnogim materijalima u kojima
su prisutne ionske veze, nosioci naboja
su sami ioni.
Atom
Elektron
B) Razlika izmeu vodia, poluvodia i izolatora
Pod djelovanjem vanjskog utjecaja biva pokrenut prvi elektron; kad krene
prema svojim susjedima, oni ga ne ele, nego od njega bjee; tako nastaje
lanana reakcija (efekt domina) koji se kroz materijal iri brzinom svjetlosti.
Valentni elektroni (oni to se nalaze u posljednjoj elektronskoj podljusci)
bakra slobodno se kreu kroz bakarnu icu.
Za razliku od bakra, atomi izolacijskih materijala na svoje vanjske
elektrone gledaju onako kako dobri roditelji gledaju na svoju djecu.
Pokretljivi
elektroni
B) Razlika izmeu vodia, poluvodia i izolatora (nastavak)
Bakar i drugi metali su loi roditelji za svoje vanjske ili valentne elektrone;
tako se djeca lahko nau na ulici uznemirujui komiluk.
Elektroni u krajnjoj ljusci atoma nazivaju se valentni (moni) elektroni, oni
diktiraju prirodu hemijskih reakcija atoma i u mnogome determiniraju
elektriku narav materijala.
B) Razlika izmeu vodia, poluvodia i izolatora(nastavak)
Vodii (veina metala) su elementi hemijskog sistema iji su vanjski elektroni
slabo vezani za jezgru, tako da se slobodno kreu kroz materijal.
Za razliku od njih, kod veine nemetala su vanjski elektroni vrsto vezani za
jezgru, tako da je , na radnim vrijednostima prikljuenog napona, tok elektrona
(elektrina struja) kroz njih jednak nuli.
Kod materijala to spadaju u grupu poluvodia, na temperaturama viim od
apsolutne nule, postoji izvjesna vjerovatnost da elektroni napuste svoje pozicije
i iza sebe ostave tzv. upljine ( nedostatak elektrona).
Ako se poluvodi prikljui na napon, i elektroni i upljine mogu
pridonijeti uspostavljanju toka elektrine struje.
B) Razlika izmeu vodia, poluvodia i izolatora (nastavak)
U slobodnim (nevezanim) atomima, elektroni
se mogu nalaziti u samo odreenim diskretnim
energijskim stanjima.
Ovim strogo odreenim energijskim stanjima
pridruene su radi lake vizualizacije atoma
elektronske orbite ili ljuske odnosno podljuske.
Jedna od implikacija
ovih kvantiziranih
energijskih stanja je da su
elektronu prilikom
njegovog silaska s vieg
na nii energetski nivo
dozvoljene samo strogo
odreene energije zraenja
svjetlosti (energije fotona)
Tako nastaje za svaki
atom jedinstven atomski
spektar (njegov
prepoznatljiv potpis)
B) Razlika izmeu vodia, poluvodia i izolatora (nastavak)
POBUENO STANJE I
OSNOVNO STANJE
e
-
e
-
Osnovno stanje
Pobueno stanje
Elektroni mogu zauzimati samo
odreene energijske nivoe;
NIKADA nisu izmeu dva nivoa.
Orbita s najniom
energijom;
najstabilnije stanje
atoma
Orbita s viom
energijom;
atom
nestabilniji
DIJAGRAMENERGIJSKIH
NIVOA
Energija
Pobuena stanja
Put fotona
Osnovno stanje
Emisija svjetlosti
Emisija svjetlosti
Emisija svjetlosti
Valentn
e ljuske
Vaventne
ljuske
P
o
r
a
s
t

e
n
e
r
g
i
j
e
P
o
r
a
s
t

e
n
e
r
g
i
j
e
Dijagram enerijskih
nivoa
Dijagram enerijskih
nivoa
Bohrov dijagram
Bohrov dijagram
Osnovno stanje vodika: elektron u ljusci n=1 Pobueno stanje atoma vodika
Valentn
e ljuske
Dijagram enerijskih
nivoa
Bohrov dijagram
P
o
r
a
s
t

e
n
e
r
g
i
j
e
Pad energije od 1.9 eV
Enerija se emitira kao
crvena svjetlost
energije 1.9 eV
Oputanje i emisija
svjetlosti
DIJAGRAM
ENERGIJSKIH
NIVOA
ELEKTRONA U
ATOMU VODIKA
E
n
e
r
g
i
j
a

(
E
)
etiri linije u vidljivom regionu spektra vodika
Crvena
linija
Indigo- ljubiasta linija
Plava linija
Zelena
linija
Vidljivi
niz
Infracrve
ni
niz
Ultraljubiasti niz
Valna duljina
Ultra-
ljubiasta
Vidljiva
Infracrven
a
E
n
e
r
g
i
j
a

x

1
0
2
0
(

J
/
a
t
o
m
)
Objanjenje postojanja tri niza spektralnih linija
pomou Bohrovog modela atoma
U svakom atomu postoje diskretni energijski nivoi zauzeti elektronima
Aranirani u :
Ljuske: K, L, M, N
Podljuske: s, p, d, f
Elektronska vodljivost
3s 3p 3d 2s 2p
PRESJEK ATOMA
1s
n
0
p
+
Prvi ionizacioni energijski nivo ima samo jedan podnivo (1s).
Drugi energijski nivo ima dva podnivoa (2s and 2p).
Trei energijski nivo ima tri podnivoa (3s, 3p, and 3d).
Premda dijagram sugerira da elektroni putuju po krunim orbitama,
ovo pojednostavljenje nije ustvari tano.
Saturnovi
prstanovi
KVANTNA MEHANIKA
Orbital (elektronski oblak)
Region u prostoru u kojemu se ima 90%-tna vjerovatnost
pozicioniranja elektrona
Vjerovatnost pozicioniranja u funkciji o rastojanju
V
j
e
r
o
v
a
t
n
o
s
t
(
%
)
Rastojanje od jezgre (pm)
100 150 200 250 50 0
0
10
2
0
30
40
Orbital
90-tna vjerovatnost
pozicioniranja elektrona
KVANTNI BROJEVI
UPPER LEVEL
etiri kvantna broja:
Specificiraju adresu svakog elektrona u atomu
III. KVANTNI BROJEVI
Koriste valnu jednadbu kako bi
predstavili razliita energijska
stanja elektrona
Set od etiri broja koji
reprezentiraju poloaj elektrona
Idemo
KVANTNI BROJEVI
Osnovni kv Osnovni kvant antni ni br broj oj (
n
n )
Kv Kvant antni broj kru ni broj kru ne koli ne koli ine kretanja ine kretanja (
l
l )
Magnet Magnetski ski kv kvant antni broj ni broj (
m
m
l l
)
Spin Spinski ski kv kvant antni ni br broj oj ( m
s
)
KVANTNI BROJEVI
1. Osnovni kvantni broj Osnovni kvantni broj (
n
n )
Energijski nivo
Veliina orbitala
n
2
= broj orbitala u
n-tom energijskom nivou
1s
2s
3s
OSNOVNI KVANTNI BROJ
Kvantni broj n je osnovni kvantni broj.
Osnovni kvantni broj nam daje srednje relativno rastojanje
elektrona od jezgre.
n = 1, 2, 3, 4 . . .
Kako n u danom atomu raste, raste i srednje rastojanje
elektrona od jezgre.
Elektrone s veim kvantnim brojem n lake odvojiti od
atomske jezgre
Za sve valne funkcije koje imaju istu vrijednost broja n kaemo
da formiraju osnovnu ljusku budui da ti
elektroni imaju slino srednje rastojanje od jezgre.
RADIJALNE DISTRIBUCIJE
Zbog elektrostatskog privlaenja, elektroni e se s
najveom vjerovatnou pozicionirati u blizini jezgre.
Vjerovatnost nalaenja elektrona opada
kako se rastojanje (radijus) od jezgre
poveava.
Vjerovatnost nalaenja elektrona
na rastojanju (r) od jezgre je
odrediva.
VJEROVATNOST NALAENJA ELEKTRONA
U ORBITALU 1S
Orbital 1s lii na grudu snijega, tako da orbital ima
sfernu simetriju.
Elektroni su koncentrirani u blizini centra atoma.
VJEROVATNOST NALAENJA
ELEKTRONA U ORBITALU 2S
Regioni su razdvojeni sfernim vorom sferna ljuska
na kojej je vjerovatnost nalaenja elektrona jednaka
nuli.
Orbital 2s ima dva sferna regiona visoke vjerovatnosti
nalaenja elektrona.
AZIMUTALALNI KVANTNI
BROJ
Drugi kvantni broj l
Se naziva azimutalni kvantni broj
Vrijednosti l opisuju oblik regiona prostora kojeg
moe zauzeti elektron
Dozvoljene vrijednosti broja l ovise o broju n i kreu
se od 0 do n 1
Sve valne funkcije koje imaju isti n i isti l formiraju
podljusku
Regioni prostora nastanjeni elektronima u istoj
podljusci imaju isti oblik ali su razliito orijentirani
u prostoru
.
3s 3p 3d 2s 2p
PRESJEK ATOMA
1s
n
0
p
+
Prvi ionizacioni energijski nivo ima samo jedan podnivo (1s).
Drugi energijski nivo ima dva podnivoa (2s and 2p).
Trei energijski nivo ima tri podnivoa (3s, 3p, and 3d).
Premda dijagram sugerira da elektroni putuju po krunim orbitama,
ovo pojednostavljenje nije ustvari tano.
Saturnovi
prstanovi
KVANTNI BROJEVI
Orbitali kombiniraju kako bi formirali sferini oblik.
2s
2p
z
2p
y
2p
x
KVANTNI BROJEVI
n = broj podnivoa po nivou
n
2
= broj orbitala po nivou
Skupovi podnivoa: 1 s, 3 p, 5 d, 7 f
n = 3 n = 2 n = 1
Osnovni Osnovni
nivo nivo
Podnivo Podnivo
Orbital Orbital
s s p s p d
p
x
p
y
p
z
d
xy
d
xz
d
yz
d
z
2 d
x
2
- y
2 p
x
p
y
p
z
MAKSIMALNI KAPACITETI
PODLJUSKI
I OSNOVNIH LJUSKI
n 1 2 3 4 ...n
l 0 0 1 0 1 2 0 1 2 3
Oznaka Oznaka
podljuske podljuske s s p s p d s p d f
Orbital Orbitali i u u
podljusci podljusci 1 1 3 1 3 5 1 3 5 7
Kapacitet Kapacitet
podljuske podljuske 2 2 6 2 6 10 2 6 10 14
Kapacitet Kapacitet
osnovne ljuske osnovne ljuske 2 8 18 32 ...2n
2
KVANTNI BROJEVI
3. Magnet Magnetski ski kv kvant antni ni br broj oj (
m
m
l l
)
Orijentacija orbitala
Specificira egzaktan orbital unutar svakog podnivoa
MAGNETSKI KVANTNI BROJ
Trei kvantum je m
l
, magnetski kvantni broj
Vrijednosti m
l
opisuju orijentataciju regiona
u prostoru okupiranom elektronima, u odnosu
na primijenjeno magnetsko polje
Doputene vrijednosti za m
l
ovise o vrijednosti l
m
l
se moe kretati od l do +l u cjelobrojnim
koracima
m
l
= l, -l + l, . . . 0 . . ., l 1, l
Svaka valna funkcija s doputenom kombinacijom vrijednosti n,
l, i m
l
opisuje jedan atomski orbital, partikularnu prostornu
distribuciju elektrona
Za dani set kvantnih brojeva, svaka osnovna ljuska sadri fiksan
broj podljuski, a svaka podljuska
sadri fiksan broj orbitala.
.
KVANTNI BROJEVI
4. Spin Spinski ski kv kvant antni ni br broj oj ( m
s
)
Elektronski spin + ili -
Jedan orbital moe sadravati dva elektrona koja spinuju u
suprotnim smjerovima.
ELEKTRONSKI SPIN: ETVRTI
KVANTNI BROJ
Kada elektriki nabijen objekt spinuje, on proizvodi magnetski
moment paralelan osi svoje rotacije i ponaa se kao magnet.
Magnetski moment se naziva spin elektrona.
Svaki elektron ima dvije mogue orijentacije u vanjskom
magnetskompolju i one su opisane etvrtim kvantnim brojemm
s
.
Za svaki elektron, m
s
moe imati samo dvije vrijednosti, oznaene
sa + (gore) i (dolje), govorei tako da se radi o uzajamno
suprotnim orijentacijama.
Elektron se ponaa kao magnet koji ima samo dvije mogue
orijentacije: u istom smjeru magnetskog polja ili nasuprot njemu.
SPINSKI KVANTNI BROJ, M
S
Sjever
Jug
Elektron se ponaa tako kao da spinuje oko osi to prolazi kroz njegovo sredite.
Taj elektroski spin generira magnetsko polje iji smjer ovisi o smjeru spina.
- -
S
N
Elektron poravnat s
magnetskim poljem,
m
s
= +
Elektron poravnat nasuprot
magnetskom polju,
m
s
= -
KVANTNI BROJEVI
1. Osnovni broj
2. Kutni. mom.broj
3. Magnetski broj
4. Spinski broj
energijski nivo
podnivo(s,p,d,f)
orbital
elektron
Pauli Paulijev jev p princip rincip isklju isklju ivosti: ivosti:
Dva elektrona u jednom atomu ne mogu imati ista
etiri kvanta broja.
Svaki elektron ima jedinstvenuadresu:
Wolfgang Pauli
Nivo n 1 2 3
Podnivo l
Orbital m
l
Spin m
s
0 0
0 0 1 0 -1 0 1 0 -1 2 1 0 -1 -2
2 1 0 1
= +1/2
= -1/2
Doputeni setovi kvantnih brojeva za elektrone u atomima
ELEKTRONSKI ORBITALI:
Elektronski
orbitali
Ekvivalentne
elektronske
ljuske
(b) 2s and 2p
orbitali
c) Neon Ne-10:
1s, 2s and 2p
a) 1s
orbital
U svakom atomu postoje diskretni energijski nivoi zauzeti elektronima
Aranirani u :
Ljuske (nivoe): K, L, M, N
Podljuske (podnivoe): s, p, d, f
Elektronska vodljivost
U VRSTIM MATERIJALIMA
Svaki atom ima diskretan skup energijskih nivoa u kojemu se
nalaze njegovi elektroni.
Kako se atomi pribliavaju jedan drugom i vezuju u vrsto
stanje, Paulijev princip iskljuivosti diktira da se elektronski
energijski nivoi moraju rascijepiti.
Svako odjelito energijsko stanje cijepa se na niz blisko
razmaknutih stanja nazvanih energijske zone
Paulijev princip isljuivosti - niti
se dva elektrona u okviru istog
sistema mogu nalaziti u
istomstanju.
ELEKTRONSKA VODLJIVOST
Paulijev princip isljuivosti - niti se dva elektrona u okviru istog sistema
mogu nalaziti u istomstanju.
Svi se energijski nivoi (okupirani ili ne) rascjepljuju kako se atomi
pribliavaju jedan drugome.
1S
1
1S
1
Za dva atoma
Za mnogo atoma
E
1S
1
1S
1
A1 A2
VEZIVANJE ATOMA
ELEKTRONSKA VODLJIVOST
Nakon to su se stanja rascijepila u zone, elektroni popunjavaju stanja zapoinjui
od zone s najniomenergijom. Elektrina svojstva ovise o aranmanu krajnje
popunjene i nepopunjene zone (analogija s mramornim ploicama).
ELEKTRONI U VRSTOM TIJELU
U vrstom tijelu, postoji mnogo elektrona ije su energije bliske jedna drugoj,
tako da se formiraju vrpce ili zone energijskih stanja.
Ravnoten
o stanje
Valentna zona Energijski nivoi popunjeni elektronima u njihovim
najniim energijskim stanjima.
Vodljiva zona- Nepopunjeni energijski nivoi na koje mogu biti
promovirani elektroni da bi se osvarila vodljivost.
upljine - Nepopunjeni energijski nivoi u valentnoj zoni. Budui da se
elektroni kreu kako bi popunili te upljine, upljine se kreu i
proizvode struju.
Energijski procjep - Energija izmeu vrha valentne zone i dna vodljive
zone koju mora dobiti nosilac naboja prije nego bude u stanju prenositi
naboj.
Strukture zona u vrstim tijelima
STRUKTURA ENERGIJSKIH ZONA
Djelomino popunjene ili
prazne zone nazivaju se
vodljive zone.
Svaka potpuno popunjena
zona naziva se valentna
zona.
STRUKTURA ENERGIJSKIH ZONA
Vaan koncept u elektronskim
svojstvima je Fermijev nivo,
E
f
osnovno stanje
(nepobueno stanje) s
najviom energijom.
E
f
razdvaja djelovanja
valentnih i vodljivih elektrona:
- nekad se nalazi u zoni
- nekad izmeu zona
- nekad u procjepu izmeu
zona
STRUKTURA ZONA ZA METALE,
POLUVODIE I IZOLATORE
Poluvodii i izolatori imaju potpuno popunjene valentne zone i prazne vodljive zone, s
procjepom izmeu njih. E
f
se nalazi u procjepu.
-Razlika izmeu njih je irina procjepa (grubo:< 2-3eV poluvodii, >2-3 eV izolatori)
DEFINICIJA VODLJIVOSTI
Najslobodniji elektron (elektron s najveom
energijom) definira poziciju Fermijevog nivoa,E
f
.
- iznad E
f
sva su energetska stanja prazna
- ispod E
f
, sva su energetska stanja popunjena
Ako izmeu popunjenog i praznog stanja nema
procjepa (bilo unutar zone ili izmeu zona),
materijal spada u grupu vodia
Ako postoji procjep u pitanju su poluvodii ili
izolatori.
U biti da bi se postigla elektrina vodljivost,
potrebno je:
A) postojanje praznih stanja
B) ova prazna stanja moraju biti dosegljiva
Hoe li to zaista tako biti ovisi o temperaturi,
prikljunom naponu, energiji svjetlosti itd.
VODLJIVOST I TRANSFER ELEKTRONA
Na sobnoj temperaturi atomi imaju
kinetiku energiju = kT, koja iznosi
priblino 25 meV.
Za veinu metala to je dovoljno da
skoe iz popunjenog u prazno stanje,
budui da Femijev nivo ima upravo
iznad sebe prazna stanja.
Kad se nae u praznom stanju,
elektron moe biti odnesen elektrinim
poljem, vodei tako elektrinu struju.
Meutim, za veinu
poluvodia/izolatora, mali je broj
elektrona u stanju dosegnuti prazno
stanje (vodljivu zonu).
- procjep >> 25 meV
Procje
p
Procjep
VODLJIVOST U IZOLATORIMA I
POLUVODIIMA
Izolatori
- Via energijska stanja
nedosegljiva zbog procjepa
Poluvodii
- Via energijska stanja mogue
dosegljiva zbog manjeg procjepa
N.B: Vodljivost moe biti poveana dodavanjem:
1.Primjesa koje stvaraju viak naboja
2.Neistoa, praznina ili aditiva koji kreiraju stanja ili zone unutar procjepa
ELEKTRONSKA VODJIVOST
Metali
-Dominirana mobilnou
e
koja opada s porastom temperature
zbog poveane vjerovatnosti sudaranja s atomima kristalne
reetke na viim temperaturama
Izolatori i isti poluvodii (tj. poluvodii koji ne
sadre primjese niti neistoe)
- vjerovatnost sudaranja i ovdje raste s porastom temperature
- n=broj nosilaca naboja raste eksponencijalno s poratom
temperature, budui da raste vjerovatnost nastajanja elektrona
to imaju dovoljnu energiju da skoe preko procjepa
-zbog toga, vodljivost eksponencijalno raste s porastom
temperature.
metalI
drvo
VODII I ZOLATORI
plastika
Nema slobodnih elektrona koji
Vode struju
SLODODNI ELEKTRONI
Gustoa elektrine struje J definirana je kao ukupna koliina naboja koja u jedinici vremena
proe kroz jedinicu povrine vodia.
Slika.1 Struja elektrona u vodiu u prisustvu primijenjenog elektrinog polja. Elektroni se kreu prosjenom brzinom
V
dx
u pravcu x osi u smjeru suprotnom od smjera polja E i konvencionalnog smjera struje
(budui da su negativno nabijeni).
Srednja brzina kretanja elektrona iznosi:
N= ukupan broj slobodnih elektrona u metalu
(1)
B) Elektronska vodljivost metala- Drudeov model
v
xi
= brzina i-tog elektrona
Oznaimo sa broj slobodnih elektrona u jedinici volumena vodia
Tokom vremena
Gustoa struje u pravcu x osi iznosi:
(2)
Brzina strujanja elektrona ovisit e oigledno o intenzitetu primijenjenog
elektrinog polja.
Prije nego to preemo na razmatranje ove ovisnosti, pogledajmo to se
dogaa u odsustvu elektrinog polja.
Kristalna reetka nije
perfektna:
- praznine
- dislokacije
- primjese (neistoe)
Zbog toplinske energije
atomi vibriraju oko
ravnotenog poloaja
Sl.2 Kretanje vodljivog elektrona bez djelovanja sile polja
Elektron se sudara s vibrirajuim atomima i kree se stohastiki, da bi
nakon izvjesnog vremena imali situaciju " nit je po'o, nit je do'o.
Kada se vodi spoji na izvor elektrine energije, tj. kad se primijeni elektrino polje, elektron se
ubrzava u pravcu x-osi, tako da se ova komponenta kretanja pridodaje sluajnoj komponenti.
Ubrzanje koje tom prilikom postie dobit emo iz jednakosti
m = masa elektrona
Nakon mnogo usputnih sudara s
atomima kristalne reetke, elektron se
u pravcu x-osi pomjera u odnosu na
svoj poetni poloaj za rastojanje x.
Sl.3 Kretanje vodljivog elektrona
pod djelovanjem sile polja
Neka je v
xi
brzina i-tog elektrona u pravcu y-osi u trenutku t, i neka je posljednji
sudar doivio u trenutku t.
Sa u
xi
oznaimo brzinu i-tog elektrona u pravcu x-osi upravo nakon sudara
Tokom vremena (t-t
i
) elektron se ubrzava bez sudaranja.
Brzina i-tog elektrona v
xi
u pravcu x-osi u trenutku t iznosi:
Sl. 4 Promjena brzine elektrona u vremenu
Odmah nakon sudara, s vibrirajuim ionom, elektron se moe
kretati u bilo kojem sluajnom pravcu (koliko je vjerovatno da e
se kretati du pozitivne x-osi, toliko je isto vjerovatno da e se
kretati du negativne x-osi), tako da je srednja brzina u
xi
za
mnogo elektrona jednaka nuli.
Prema tome srednja brzina kretanja N elektrona :
(3)
Na koncu imamo:
Kao to vidimo, brzina strujanja raste linearno s primijenjenim poljem E
x.
Konstanti proporcionalnosti dan je poseban naziv i poseban simbol:
Ona se naziva mobilnost strujanja
d
i definirana je kao odnos:
(4)
(5)
Mobilnost strujanja je, kao to vidimo, brzina strujanja kod jedininog
primijenjenog polja (E
x
=1)
Ako izraz za brzinu strujanja (5) uvrstimo u izraz za gustou struje (2), imat emo:
(6)
S druge strane imamo da je:
(7)
Izjednaavajui (6) i (7) dobivamo:
(8)
Smatrat emo da se vodljivi elektroni u metalu "rasipaju" samo zbog toplinskih
vibracija kristalne reetke, a rezultirajuu specifinu vodljivost i specifini otpor
oznait emo sa
T
i
T
;
(T = toplinskim vibracijama prouzroeno rasipanje).
Iz izraza za specifinu vodljivost (8) i mobilnost (4) imamo:
Da bi ustvrdili ovisnost
T
(T)
potrebno je razmotriti temperaturnu
ovisnost srednjeg vremena izmeu
dva sudara, .
Sl. 5 Rasipanje elektrona zbog toplinskih
vibracija atoma.
2
T
e
q n
m
=
Ovisnost specifinog otpora o temperaturi
Elektron koji se kree brzinom u se raspruje (odbija) kad njegova putanja
presijee povrinu poprenog presjeka S centra rasprivanja -vibrirajui atom
(vidi sliku 5).
Srednji slobodni put izmeu dva sudara, l, iznosi:
l = u t
Ako sa N
s
oznaimo koncentraciju centara rasprivanja onda e se unutar
volumena (Sl ) nai jedan centar rasprivanja, tako da moemo pisati:
(S u ) N
s
= 1
(9)
Moe se pokazati da je srednja brzina slobodnih elektrona u metalu veoma malo
utjecana promjenom temperature (to pokazuje Fermi Dirac statistika, a to je u
suprotnosti s kinetikom molekularnom teorijom gasova koja predvia u ~ )
T
Dakle, elektroni se u metalima kreu stohastiki skoro konstantnom
srednjom brzinom, koja je jako mnogo ovisna o njihovoj koncentraciji, tj.
vrsti materijala.
Ako uzmemo da je broj centara rasipanja po jedinici volumena jednak
koncentraciji atoma, temperaturna ovisnost srednjeg vremena izmeu dva
sudara, , u biti potjee od poprenog presjeka.
to elektron vidi pribliavajui se vibrirajuem atomu?
Vibracije atoma su stohastike i on vibrirajui pokriva povrinu ( t a
2
), gdje
je a amplituda vibracija.
Ako putanja elektrona presijee povrinu (t a
2
), elektron e doivjeti sudar.
Prema tome, srednje vrijeme izmeu dva sudara, , obrnuto je
proporcionalno sudarnoj povrini S = t a
2
(10)
Toplinske vibracije atoma mogu se promatrati kao proste harmonijske oscilacije
(masa M objeena na oprugu)
Srednja kinetika energija ovih oscilacija iznosi:
Na osnovi kinetike teorije materije, ova energija je jednaka

e= frefvenca osciliranja
k = Boltzmanova konstanta
Kombinirajui to s izrazom (10) imat emo:
C = temperaturno neovisna konstanta
Ako (11) uvrstimo u izraz (4) dobit emo:
(11)
A= temperaturno neovisna konstanta
(12)
esto se ponaanje ovisnosti specifinog otpora o temperaturi za iste metale
opisuje relacijom:
(13)
Porast otpora s temperaturom se takoer iskazuje dobro poznatom ovisnou
(14)
gdje je:
(15)
Tablica 1 pokazuje da nije loa aproksimacija za mnoge iste metale,
meutim da se u sluaju drugih metala, posebice magnetskih metala, radi o looj
aproksimaciji.
Metal
0
(nm)
0
n
Aluminij 25.0 1/233
Bakar 15.7 1/232 1.15
Platina 98.0 1/255 0.94
Srebro 14.6 1/244 1.11
eljezo 84.0 1/152 1.80
Nikal 59.0 1/125 1.72
Tablica 1

0
= specifini otpor na referentnoj temperaturi ( 273
0
K ili 20
0
C)
n = indeks rasta specifinog otpora s temperaturom
Sl.6 Specifini otpor razliitih metala u funkciji temperature
Sl. 7 Specifini otpor bakra u funkciji temperature