. XXXV . 4 . 1271-1288 - 2011. UDK 327.39(4-672) 321.011.5+321.7(4-672) Vesna Stankovi Pejnovi : 31. 7. 2011.

Zagreb Hrvatska

KA EVROPSKOM GRAANSTVU
Rezime EU je usmjerena na ispunjenje tri funkcionalna uvjeta: evropsko drutvo graana, evropska javnost i politika kultura koja bi bila zajednika svim Evropljanima. Problem stvaranja evropskog graanstva kao politikog projekta konstrukcije evropskog demosa. suoeno je sa mnogim problemima i kontradiktornostima. Lisabonski ugovor eksplicitno promovira evropsko graanstvo proirenjem demokracije koja je temelj evropskih integracija i to od poetnog modela predstavnike demokracije preko participativne demokracije i modela neposredne demokracije. Iz tog razloga je inicijativa evropskog graana vana inovacija koja doprinosi realizaciji koncepta evropskog graanstva. Prvi puta u povijesti EU graani e moi imati neposredni utjecaj na javne poslove EU kroz aktivno civilno drutvo i visoku graansku svijest i uz postojanje razvijenih mrea civilnih udruenja. Sada apstraktno evropsko graanstvo moe izraziti svoju volju, a ta inicijativa e potai razvoj i artikulaciju evropskoga civilnog drutva. Ipak, ostaje upitno koliko je mogue ostvarenje ovih politikih ideja ako se u nekim dravama EU graani odreuju nacionalno. Kljune rijei: graanstvo, evropski identitet, Lisabonski ugovor, participacija graana

UVOD
Iako EU nije, niti tei izgradnji po modelu novovjekovne nacionalne drave ili nepotpune savezne naddrave, njezinom sui generis politikom sustavu nedostaju neki atributi koji postoje u politikoj paradigmi nacionalnih drava. Kao sui generis politika zajednica ne moe biti izvedena niti iz svojih ideolokih, niti iz svojih kulturolokih ili ustavnih
vesna.stankovic.pejnovic@gmail.com

1272 predstruktura. Pri tom se namee pitanje kako shvatiti i razviti kolektivni graanski, a time i politiki identitet na razini EU-a koji je nuan temelj demokratskoga procesa? Je li mogue postojanje evropskog politikog graanstva u EU? Koji je to oblik politikoga jedinstva nuan za razvoj demokratskih pretpostavka na razini EU? Je li Lisabonski ugovor uspio naglasiti znaaj evropskog graanstva kao neposrednog odnosa graana prema EU? Ova novina Lisabonskog ugovora vrlo je znaajna za daljnje smjernice budue evropske politike. Graanin je, u skladu s tradicijom politikog miljenja, dravljanin republike ne samo s pravima ve i obavezama za aktivnim sudjelovanjem u oblikovanju i upravljanju zajednicom. Ideja Evrope graana se ne moe ostvariti bez samih graana, na temelju posebnog evropskog identiteta koji nije utemeljen samo na zajednikim tradicijama, povijesti i kulturnoj batini koje su zajednike evropskim narodima, ve se temelji na projektu ujedinjenja Evrope. Time je u praksi utemeljen koncept koji e kasnije na teorijskom planu obrazloiti Jrgen Habermas kao identifikaciju evropskih graana s ustavnim patriotizmom, gdje temelj identiteta nije zadan retrospektivno, ve se izgrauje pro futuro irenjem graanskih prava i standarda graanstva uz neprestano obogaivanje i razvoj tih atributa (Habermas 2008).

OD EVROPSKOG POLITIKOG NARODA DO EVROPSKOG GRAANSTVA

Moe li se tvrditi da se Lisabonskim ugovorom valorizira znaaj produbljivanja uloge evropskog i poticanja kolektivnog graanstva u EU? Ima li EU kao demokratska politika zajednica svoj demos i kako prevladati i smanjiti demokratski deficit EU? Pojam demosa se definira kao narod za politike svrhe, odnosno graanskoga tijela, a ne nacije (Jolly 2005, 12). U tom smislu pojam demosa pokriva politiku zajednicu, a pojam nacije se odnosi na etniku skupinu, politiki neutemeljenu. Demos se u tom smislu definira kao politiki narod sa zajednikim identitetom. Tako definiran, demos predstavlja grupu ljudi sa osjeajem zajednike pripadnosti koja eli sudjelovati u demokratskom procesu odluivanja. Postoji li na evropskoj razini politiki narod koji posjeduje osjeaj zajednike pripadnosti i zajedniki identitet? Drugim rijeima, postoji li evropski demos, je li on mogu i je li uope nuan? Zbog toga je, posebno u kontekstu EU, naglasiti razliku izmeu pravnoga i socijalnoga znaenja demosa (Jolly 2005, 145). Prvu grupu ine etno-kulturni elementi koji ukljuuju jezik, povijest, politiku praksu, etniko porijeklo i religiju, a drugu subjektivnoemocionalni elementi, kao to su solidarnost i identitet. Postoji paralela izmeu pravnoga znaenja demosa, koje odgovara jus soli konceptu naroda kao norme, i socijalnog znaenja, sa etno-kulturnom i subjektivnoemocionalnom uvjetovanou, koje odgovara jus sanguinis konceptu na-

1273 roda. Imajui na umu tu podjelu unutar koncepta demosa, namee se pitanje je li mogue postojanje evropskog politikog naroda bez postojanja zajednikih etno-kulturnih elemenata te kako se njihov nedostatak reflektira na stvaranje subjektivno-emocionalnih elemenata? Brojni autori vjeruju da se evropski politiki narod ne moe temeljiti na etno-kulturnim elementima, ve se evropski demos izgrauje na odreenom skupu normativnih vrijednosti (demokracija, sloboda, tolerancija, evropski socijalni model politike ekonomije te potovanje razliitosti), a ne esencijalnim karakteristikama ili identificiranju drugog nasuprot kojem bi se demos formirao (Jolly 2005; Cerutti i Rudolph 2001). U stvaranju kolektivnog etnikog identiteta naroda vana je identifikacija drugog, odnosno druge (etnike) grupacije nasuprot kojoj se narod homogenizira stvarajui i jaajui nacionalnu svijest. Za odreenje nas nuno je znati tko su oni, nuna je demarkacija, teritorijalna i psiholoka, izmeu nas i njih, tj. identifikacija drugoga, ili kroz misao Znamo tko smo samo ako znamo tko nismo, a esto samo ako znamo protiv koga smo. (Cerutti i Rudolph 2001, 5). U kreiranju evropskog politikog identiteta ne polazi se od tih pretpostavki, ve od normativnih vrijednosti koje e biti zajednike svim graanima kao nadgradnja etnikom identitetu.

POJAM GRAANSTVA EU U UGOVORU O EU (MAASTRICHTSKOM UGOVORU)

Ugovorom o EU (Ugovora iz Maastrichta) 1992. godine, EU je uspostavljena kao ekonomska i politika zajednica (sui generis), ali i kao politiki sustav (od institucija, aktera, vrijednosti i procesa odluivanja). Evropsko graanstvo je ustanovljeno istim ugovorom, potpisanim 7. veljae 1992. Pojam graanstvo (citizenship) je upotrijebljen kao komplementaran pojam dravljanstvu, koje svi graani EU stjeu u svojim dravama. Nije bilo mogue upotrijebiti pojam dravljanstvo, jer EU nije naddrava niti ima klasine atribute drave, ve je to osebujna politika zajednica bez drave. S druge strane, u politikom vokabularu zapadnoevropskih zemalja pojam graanstvo zamijenio je pojam nationality (pripadnost naciji), tj. dravljanstvo. Pojam graanin, prema konceptu konstitucionalizma, oznaava pojedinca koji od drave dobiva zatitu, ali i garanciju potovanja ljudskih prava i prava na sudjelovanje u odluivanju o javnim poslovima. Univerzalistika ideja graanstva kulminirala je u Francuskoj revoluciji i u Deklaraciji o pravima ovjeka i graanina. Rousseau je utemeljio moderan koncept graanina po kome je graanin slobodan i autonoman pojedinac koji sudjeluje u donoenju odluka koje su svi obvezni potivati. Rousseauov koncept graanina proizlazi iz klasine republikanske tradicije koja povezuje republikansku politiku zajednicu s premisama individu-

1274 alizma. Dravljanin je pripadnik drave sa pravima i obavezama, dok je graanin, u skladu s tradicijom politikog miljenja, dravljanin republike sa pravima i obvezama dravljanina ali i aktivnim sudjelovanjem u oblikovanju i upravljanju tom zajednicom. Na takvom promiljanju temelji se ideja oblikovanja evropskog graana koja svoje ostvarenje dobiva Ugovorom iz Maastrichta. Ipak, njemu prethode znaajne odredbe koje postavljaju temelj budueg razvoja koncepta evropskog graanstva. Rimskim ugovorom iz 1957. godine ustanovljene su etiri osnovne slobode na kojima se temelji Evropska ekonomska zajednica: sloboda kretanja roba, kapitala, ljudi i usluga. Sloboda kretanja ljudi unutar Euvropske zajednice temelj je evropskog graanstva. Ugovorom iz Maastrichta 1992. ustanovljeno je evropsko graanstvo: lankom 17. evropsko graanstvo definira svaku osobu koja je dravljanin drave lanice te je ujedno i graanin Unije. Graanstvo Unije bit e komplementarno i nee biti zamjena za nacionalno dravljanstvo. Svi dravljani drava lanica EU-a su stekli pravo slobodnog kretanja ne samo kao pravo izvedeno iz kompleksa etiriju sloboda. Ugovorom iz Maastrichta utvrena su sljedea obiljeja evropskog graanstva: sloboda kretanja i stanovanja; sloboda glasanja i sloboda izbora; pravo obraanja Evropskom parlamentu, odnosno pravo podnoenja peticije Parlamentu i pravo obraanja Ombudsmanu evropskom javnom pravobranitelju; pravo na pristup slubenim dokumentima Evropskog parlamenta, Vijea EU i Evropske komisije; pravo na obraanje institucijama EU na jednom od slubenih jezika. Nakon Maastrichtskog ugovora i u sljedeim osnivakim ugovorima se proirivalo utemeljenje evropskog graanstva, ali i u sekundarnoj legislativi Unije. Ugovorom iz Amsterdama, iz 1999. godine, proiren je katalog graanskih prava i obaveza uvoenjem klauzule koja omoguuje institucijama EU-a poduzimanje mjere protiv diskriminacije evropskih graana na temelju spola, rasnog ili etnikog porijekla, religije ili vjerovanja, invalidnosti, ivotne dobi ili spolne orijentacije. U Ugovoru iz Nice, koji je stupio na snagu 2003. godine pojaane su odredbe o slobodnom kretanju i stalnom boravku. Iako je graanstvo EU-a u primarnom zakonodavstvu Unije ozakonjeno tek Ugovorom o EU, rasprava o evropskom graanstvu se dinamizirala uoi odluke drava lanica da Evropski parlament vie ne bude samo demokratska fasada u kojoj sjede predstavnici nacionalnih parlamenata, ve da bude konstituiran od predstavnika graana koji bi cijeloj Evropskoj zajednici dali demokratski legitimitet i nagovijestili sljedei korak u razvoju evropske integracije prerastanje Evropske zajednice u EU. Rasprava o direktnom predstavnitvu graana u takvom Evropskom parlamentu otvorena je 1976. godine, Aktom o uvoenju opih neposrednih izbora za zastupnike u Parlamentu. Raspravom Evropa graana utvreno je da projekt evropske integracije nije samo projekt evropskih elita i nacionalnih politikih klasa, ve zajedniki projekt u kojem sudjeluju i graa-

1275 ni, dravljani drava lanica Evropske zajednice. Cilj takve rasprave, projekta nazvanog Evropa graana, bio je da se ekonomski i pravni poloaj pripadnika Evropske zajednice dopuni politikim pravima na evropskoj razini. I u preambuli Rimskog ugovora je spomenuta je zadaa postavljanja prvog temelja ire i dublje zajednice naroda. Meutim, zajednica naroda je bila konstituirana na temelju predstavnitva nacionalnih egzekutiva koja su tvorila institucije Evropske zajednice, ali predstavnici politikog naroda nisu bili izravno, nego samo posredno zastupljeni u institucijama i tijelima tadanje Evropske zajednice. Na taj nain deficit naroda izazvao i demokratski deficit, te samim tim i pitanje o demokratskom legitimitetu jedne zajednice jer je nedostajao temelj demokratske zajednice narod. Na sastanku Evropskog vijea 1984. godine uspostavljen je Odbor za Evropu graana pod predsjedanjem Pietra Adonnina sa zadatkom utvrivanja aspekta evropskih integracija koji e imati posljedice na svakodnevni ivot dravljana drava lanica. Izvjetaj Adonninova odbora, Evropa graana iznosi preporuke o pojednostavljenju granine kontrole, o meusobnom priznavanju diploma te o radu i boravku. Izvjetaj je takoer ukazao da ideju Evrope graana nije mogue ostvariti bez samih graana, na temelju posebnog evropskog identiteta koji nije utemeljen samo na zajednikim tradicijama, povijesti i kulturnoj batini, ve je okrenut buduem projektu ujedinjenja Evrope, ime je dobiven temelj teorije koju je Habermas opisao kao ustavni patriotizam, smatrajui da se identitet temelji na irenju graanskih prava i standarda graanstva. Ideja Evrope graana i evropskog graanstva lei u obeanju da e konkretna prava graanstva biti na dobrobiti svih, a ideja evropskog graanstva e pridonijeti povezivanju naroda Evrope ne na zajednikoj prolosti, ve na projiciranoj zajednikoj budunosti. Zbog svega toga ideja evropskog graanstva ne samo da moe pridonijeti procesu evropskih integracija ve pridonosi i ostvarenju mira i meusobnom razumijevanju u cijeloj Evropi. Unato povijesti koju obiljeavaju brojni konflikti, Evropljani odbacivanjem negativnog nasljea prolosti mogu izgraditi budunost bez ponovljenih pogreaka iz prolosti, pa je stoga imperativ tvorbe takvog graanstva meusobno upoznavanje, putovanje kroz Evropu bez granica radi meusobnog upoznavanja, razmjene iskustava i mogunosti zapoljavanja i migracije bez ogranienja (Berting 2006). Osnovna prava graana EU kodificirana su u tekstu Povelje o osnovnim pravima, koju su na zajednikom zasjedanju u Nici 11. prosinca 2000. godine usvojili Evropski parlament, Evropska komisija i Vijee ministara EU-a. Povelja je nakon toga inkorporirana u Ugovor kojim se ustanovljuje Ustav za Evropu, potpisan 2004. godine, ali odbaen referendumima u Francuskoj i Nizozemskoj 2005. godine. U meuvremenu Evropski sud pravde je priznao Povelju o osnovnim pravima kao pravno ob-

1276 vezujuu za sve drave lanice Unije, priznavi joj istovremeno znaaj izraavanja ustavne tradicije, zajednike dravama lanicama. Nakon neuspjeha Evropskog ustava, Evropski parlament ponovno je proglasio Povelju o osnovnim pravima krajem 2007. godine, a Lisabonski ugovor je toj Povelji dao jednaku pravnu vanost kao i osnivakim ugovorima. Ona je znaajna jer obuhvaa cjelinu graanskih, politikih, socijalnih i ekonomskih prava koja su garantirana graanima EU. U odnosu na graanstvo EU-a i njegov odnos prema dravljanstvu drave lanice Povelja je unijela jednu korekciju; atribut komplementarno zamijenjen atributom dodatno, ime je iskazana namjera da se nacionalno dravljanstvo ne nadomjesti evropskim graanstvom.

ZNAENJE EVROPSKOG IDENTITETA ZA IZGRADNJU EVROPSKOG GRAANINA

Razvoj evropskog identiteta ne bi bio mogu bez velikih promjena u nacionalnoj svijesti Evropljana. Uzimajui u obzir brojne kulturne elemente po kojima se Evropljani razlikuju i koji e ih dijeliti u budunosti pitanje je moe li razliitost kulture biti temelj evropskog identiteta? Glavno obiljeje Evrope je kulturna i tradicionalna raznovrsnost, a Habermas upravo u priznanju razlika vidi temelj zajednikog identiteta. Zato je upitno ima li integracija Evrope za cilj izjednaavanje ovih razlika? Integracija e uglavnom biti najvaniji element u ujedinjenju evropskih zemalja iako e se u nekim sluajevima nove funkcije vjerojatno biti pripisane razlikama (Golka 1999, 15358). Ipak, integracija i globalizacija, ba kao svi drutveni procesi, pobuuju otpor nekih naroda i frakcija, doprinosei produbljivanju razlika. Kulturna raznovrsnost i bogatstvo kulture i jezika predstavljaju vanu vrijednost odreene nacije te ih se i ne treba odricati. Promatrajui povijesne, etnike, kulturne, lingvistike i institucionalne razliitosti drava lanica EU-a, vidljivo je odsustvo nune solidarnosti izmeu graana EU-a kao element konstituiranja politike zajednice nacionalnih drava. Politiki identitet je svijest o pripadanju relevantnim politikim grupama i politikim strukturama, a on je bitan za objanjavanje legitimacije same politike zajednice i za legitimnu upotrebu moi od strane same drave (Bruter 2005, 10). Pod pretpostavkom da jedinstveni evropski demos, kao demos nacionalne drave, nije niti poeljan na evropskoj razini, pitanje je moe li EU ostvariti politiku legitimaciju bez postojanja evropskoga politikog identiteta meu graanima evropskih nacionalnih drava? U znaenju evropskoga identiteta za konstituiranje evropskoga politikog naroda nekoliko je vanih temelja kolektivnog identiteta. Identiteti nisu zadani, ve se stvaraju i mijenjanju te uvijek trebaju biti sagledavani prema toj neprekidnoj internoj i eksternoj dinamici. Takoer znae-

1277 nje drugog za formiranje i mijenjanje kolektivnoga identiteta je promjenjivo, budui da odreeni drugi imaju veu ulogu u stvaranju kolektivnoga identiteta i njegovoj diferencijaciji. Identiteti su kreirani i percipirani i od pripadnika odreene grupe, i od onih drugih, iako te percepcije mogu ak i znatno odstupati jedna od druge. Politiki identitet nije status pojedinca u zajednici jer obuhvaa cijelu filozofsku poziciju pojedinca prema demokraciji, zajednici, drutvu i odnosima izmeu ljudi, a koja se na neki nain konstituira u imaginarnim institucijama socijalnoga ugovora (Bruter, 2005: 11). Neki od autora naglaavaju da identitet nije iskljuivo objektivna datost, ve najee pitanje percepcije.1 Iako evropski identitet postoji kod odreenoga dijela graana, on se interpretira kao sekundarna, komplementarna nacionalna identifikacija, odnosno deklariranje evropske pripadnosti ne predstavlja supraevropski identitet koji bi ponitio nacionalni identitet, nego dolazi do multipliciranja identiteta i njihove hijerarhinosti. Stvaranje evropskoga identiteta treba sagledavati u vremenu jer identiteti nisu fiksni, te vremeno dolazi do evolucije identiteta. Usporeujui nacionalan i evropski identitet treba uzeti u obzir vremenski nesrazmjer kratkoe evropskoga integracijskog procesa pa time i evropskoga identificiranja, nasuprot viestoljetnoj tradiciji nacionalnih drava i nacionalnoga identiteta. to se tie mogunosti stvaranja ili jaanja evropskoga identiteta, neki autori (Bidelux 2001, 21) misle da je nuno aktivno kreiranje evropskog identiteta umjesto ekanja da se on pojavi spontano. Laffan, konstruktivistikim pristupom i konceptom Benedicta Andersona o naciji kao imaginarnoj zajednici, tvrdi da bi se politika EU trebala temeljiti na stvaranju evropskog identiteta po tom konceptu te teiti stvaranju Evrope kao imaginarne zajednice kroz tri dimenzije: naelu graanstva EU i osiguranju temeljnih prava na evropskoj razini; razvijanju simbola i politike sa ciljem razvijanja osjeaja pripadnost EU-u te razvoju transnacionalnih mrea i transnacionalne suradnje. (Moxon-Browne 2004, 83) Nadovezavi se na pristup Laffana, Cederman (2001, 158-64) takoer predlae modele za izgradnju kolektivnoga identiteta na evropskoj razini te posljedino evropske politike zajednice kroz obrazovanje (evropeizaciju nacionalnih obrazovnih programa), jezik (reformu viejezinog reima EU-a radi poboljanja komunikacije) te masovne medije (radi stvaranja panevropskoga komunikacijskog prostora).
Za procjenu razine evropskoga identiteta okvirno se moe uzeti istraivanje Eurobarometra iji rezultati pokazuju da 37 % graana EU-a ima iskljuivi nacionalni identitet, 48 % ima nacionalnu, ali sekundarno i evropsku pripadnost, 4 % identificira se ponajprije s Evropom, a onda s nacijom, kod 7 % ih je nacionalna i evropska pripadnost u ravnopravnom odnosu, dok ih 3 % ima iskljuivo evropski identitet. Rezultati ispitivanja pokazuju da iako visok postotak graana EU-a jo uvijek ima iskljuivo nacionalnu pripadnost, veina ih se identificira ponajprije s nacijom, ali potom i sa Evropom. Standard Eurobarometer 62, 2005
1

1278 Stvaranje kolektivnoga politikog identiteta EU-a te evropske pripadnosti veine graana EU-a je kompleksno, a glavni izazov za Uniju predstavlja postizanje ravnotee, s jedne strane razliitosti, dinamike i pluralnosti te zajednitva, kohezije i solidarnosti te s druge strane, fragilne ravnotee koja izraava bit evropske integracije. Brojni autori upravo nedostatak zajednikoga politikog identiteta i evropske politike zajednice smatraju temeljnim problemom legitimacije evropskih integracija, posebno njezinog stalnoga proirenja. Zbog toga neki analitiari vjeruju da je evropski politiki narod pretpostavka daljnje integracije, a ne njezin krajnji cilj ili samo nusproizvod (Lindahl 2000, 239; Cerutti i Rudolph 2001, 49-50). Drugim rijeima, politiki identitet implicira priznanje EUa kao legitimnoga izvora kontrole prenesene na evropsku razinu, odnosno politiki identitet EU-a znai postojanje vlastitih simbola, vrijednosti, paradigmi, normi i pravila koje legitimiraju EU i njezine institucije, dok spomenuta legitimacija implicira solidarnost na razini nadnacionalne politike zajednice. Je li stvaranje evropskog politikog graanstva nuno za budunost evropske integracije te to bi bilo potrebno za stvaranje novoga sloja masovne politike identifikacije, koja bi u konanici tvorila evropsku politiku zajednicu? Odgovori na to pitanje se razlikuju, a najvie ovise o teorijskim i normativnim pristupima samoj biti izgradnje EU-a. Postoje razliiti teorijski pristupi evropskim integracijama i teorijama legitimacije: ekonomski/trini pristup, komunitaristiki/dravni pristup, Weilerove multiple demoi i pluralizam/partikularizam te Habermasov ustavni patriotizam. Zagovornici ekonomskog, odnosno trinog pristupa, (Fossum 2001) smatraju da stvaranje evropskoga politikog naroda nije nuno, budui da je EU kreacija suverenih drava lanica te stoga ima dovoljnu razinu neizravne legitimacije i ne zahtijeva evropski politiki narod koji bi legitimirao politiku vladavinu. EU je funkcionalna, tehnokratska agencija koja rjeava probleme (Baykal 2005, 37) te nema snaan zajedniki identitet. Taj je identitet utemeljen na zajednikim interesima te institucionalnim i proceduralnim mehanizmima za implementiranje i maksimilizaciju tih interesa, to bi trebalo predstavljati dovoljnu povezanost evropskih naroda za specifinu politiku zajednicu kao to je EU (Baykal 36). Posljedino, za stvaranje kolektivnoga politikog identiteta i evropskoga politikog naroda ne postoji ni temelj niti normativno opravdanje. Na drugom kraju teorijskoga pristupa je komunitaristiki/dravni pristup (Schmitt iz Baykal 2005, 3841, Grimm 1995, Lindahl 2000, Smith 1992) koji zastupa tezu da je narod preduvjet legitimne demokratske vladavine ak i u sui generis politikoj zajednici, ali ne podrazumijeva da je glavni razlog integracija stvaranje federalne naddrave. Naglasak je na snanom identitetu, zajednitvu, homogenosti i granicama podrazumijevajui odreenu razinu ekskluzivnosti. Anthony D. Smith u tom smislu postavlja kljuno pitanje: Tko su ili to su evropski signifikantni

1279 drugi? (Smith 1992, 75). Budua vladavina ne proizlazi iz naroda nego iz drava lanica, naglaavajui nepostojanje evropske javne sfere, evropskoga javnog diskursa i medija, civilnoga drutva, evropskoga sustava politikih stranaka i zajednikoga jezika koji je, prema Grimmu, nuan za postizanje spomenutih ciljeva. (Grimm 1995, 29297). Weilerova (Weiler 2001) pozicija u raspravi o evropskom demosu i konstitucionalizaciji je jedinstvena jer on smatra da je nacionalni demos utemeljen je na supstantivnim, odnosno materijalnim vrijednostima, dok je evropski kolektivni politiki identitet temeljen na vrijednostima Evropske zajednice. injenica da je Unija utemeljena na razliitim nacionalnim demoi-ma reflektira heterogenost i pluralnost koja je njezina snaga, a ne slabost. Weiler evropsku politiku zajednicu vidi kao supranacionalnu zajednica utemeljenu na ustavnoj toleranciji pa tako evropski demos nije singularan, etno-kulturni demos, budui da bi kao takav negirao jedinstvenost integracijskoga procesa. Prema Weileru, postoje viestruki narodi sa simultanom pripadnou razliitih intenziteta nacionalnoj i evropskoj politikoj zajednici. Weilerova ustavna tolerancija odnosi se na toleranciju graana koji pristaju biti dio zajednice ija pravila ne odreuju oni sami, nego je to zajednica sastavljena od razliitih politikih zajednica. Za razliku od Habermasa, njegov je ideal ouvanje nacionalnih politikih identiteta uz stvaranje evropskoga identiteta kao legitimacija integracijskom procesu (Weiler 2001, 11721). Pluralistiki, odnosno partikularistiki pristup (Tully, Shaw, Wiener, Kraus, iz Baykal 2005, 4851; Nicoladis 2004) polazi od pretpostavke da kolektivni politiki identitet ne moe i ne treba konano konstruirati na nain koji prelazi univerzalne vrijednosti i procedure. (Baykal 2005, 48) Evropski kolektivni identitet je prepreka inherentnoj fleksibilnosti dinamine pluralistike politike zajednice, a konane odluke nisu ni mogue ni poeljne zbog otvorene prirode svih oblika evropskih integracija. (Baykal 2005, 49) Evropski demos moe biti proceduralan samo u kontekstu kolektivnoga ishoda funkcioniranja institucija i mehanizama integracije zbog postizanja zajednikih ciljeva. Ovakav pristup dijeli i teoretiarka Nicoladis (2000, 101), koja shvaa Evropu kao federalnu uniju, kao unije drava i naroda, odnosno demoikracije (demoicracy) u nastajanju. Taj nain razumijevanja Unije zahtijeva poseban aspekt politike filozofije transnacionalni pluralizam, a ne neki proireni oblik nacionalne drave. Habermas, kao branitelj nunosti evropskog politikog naroda i evropskoga ustava (Habermas 2000, 2001) te svojom vizijom ustavnoga patriotizma vjeruje da se dobivanjem ustava zajednica razliitih naroda moe transformirati u zajednicu s kolektivnim politikim identitetom, odnosno ustavnu zajednicu. Graani takve zajednice lojalni su ustavnim, a ne nunostima zajednike kulture. Funkcionalna evropska javna sfera etikoga diskursa, evropska politika kultura i civilno drutvo za Habermasa

1280 su preduvjeti stvaranja evropskog graanstva (Habermas 2001, 137) Prema Habermasu, ustavna drava garantira socijalnu integraciju demokratskom participacijom i statusom dravljanina, podrana komunikacijskom konstelacijom. No Habermasov postnacionalni ustavni patriotizam nije iskljuivo evropski, ve ima kozmopolitske ciljeve, jer je stvaranje evropskoga identiteta samo tranzicija ka ostvarenju graanina svijeta koji bi ivio prema univerzalnom pravu (Habermas 2000, 379). Koncept ustavnog patriotizma, nasuprot konvencionalnoj formi nacionalnoga identiteta ne odnosi se na konkretnu realnost jedne nacije, nego na apstraktne procese i naela, tako da se osjeaj patriotizma vie ne vee za odreenu naciju, nego za naelo pravne drave, odnosno ustava. Ipak i sam Habermas naglaava da politikoj kulturi globalnog drutva nedostaje zajednika etiko-politika dimenzija, nuna za formiranje globalne zajednice i globalnoga identiteta. Habermas nije jedini autor s individualno-univerzalistikim pristupom. I teorije klasika sociologije, Parsonsa i Durkheima, koriste se u suvremenim raspravama o oblicima integracije EU. Talcott Parsons objanjava formiranje postnacionalnoga identiteta evolucijom modernih industrijskih drutava. U tom se procesu naputaju odreeni oblici solidarnosti i nastaju novi. Pojedinci se oslobaaju od dodijeljenih partikularnih identiteta karakteristinih za tradicionalna drutva i ulaze u postmoderni svijet koji karakteriziraju individualna postignua i univerzalne vrijednosti. Slinu tezu zastupa Durkheim tvrdei da se prelaskom iz mehanike ka organskoj solidarnosti dolazi do supstitucije partikularnih vrijednosti i grupnih pripadnosti univerzalnim. Kritiari takvog pristupa smatraju da intelektualna i apstraktna naela (univerzalna naela demokracije, vladavine zakona i potovanja ljudskih prava) nisu mobilizirajui u afektivnom i emocionalnom smislu te kao posljedicu ne mogu generirati supstancijalno zajednitvo, povjerenje i solidarnost pa i ne mogu postii masovnu politiku i afektivnu mobilizaciju, prisutnu u internalizaciji nacionalnih tradicija, normi i vjerovanja. Habermas je 1998. godine naglasio da nacionalna drava i dalje dugo ostaje najvaniji akter te je put ka evropskoj saveznoj dravi, (Habermas 2001, 167), kao jednoznano poeljnoj opciji, vidio u Evropskom ustavu kao poticaju dugotrajnoga procesa stvaranja zajednike politike kulture s evropskim strankama, udruenjima i graanskim drutvom koje promie evropska javnost, a sa krajnjim ciljem stvaranja evropskog graanstva. Habermasova je opcija svjetska unutarnja politika bez svjetske vlade, svjetskoga graanstva, utemeljena u prosvjetiteljstvu, a u cilju kontrole politike vlasti (Habermas 2001, 52). Habermasov daleki cilj je prevladavanje socijalnog rascjepa i stratifikacija svjetskoga drutva bez umanjavanja kulturne razliitosti. Zato Habermas predlae jednu vrstu evropskog prostora koji povezuje evropsku tradiciju kao temelj EU. U Habermasovom projektu Evrope nacionalne drave trebaju imati priliku da u

1281 konkurenciji s gospodarskim globalnim igraima prilikom raspodjele drutvenih proizvoda kompenziraju nejednakosti politike moi. Projekt Evrope bi, uz pomo ire osnovice moi pridonio veoj probojnosti u pravednoj raspodjeli materijalnih dobara i socijalnih tereta.

KONCEPTI STVARANJA EVROPSKOG GRAANA

Koncept evropskog graanstva nailazi na protivljenje i kritike iz redova protivnika evropske integracije, ali i iz redova evroskeptika raznih orijentacija. U najveoj mjeri su te kritike usredotoene na suprotnosti izmeu nacionalnog identiteta i ovako, umjetno konstruiranog evropskog identiteta: evropsko graanstvo je prazan pojam, tvrde kritiari, jer bez obzira na brojne slinosti u identitetima evropskih naroda i drava, razlike su jo znaajnije, a simboli tog evropskog graanstva mogu samo ugroziti i dovesti u pitanje simbole nacionalnog identiteta, stvarajui tako umjetni amalgam koji moda vrijedi u sluaju amerikog melting-pot ili vicarskog modela ustavnog patriotizma; no to su izuzeci, a ne pravilo. (Coughlan 2007, Maday 2007) Habermas esto odgovara kritiarima evropskog identiteta i njihovim najeim argumentima o nepostojanju dravotvornoga naroda. Za njega je taj proces olakan zajednikim jezikom i oblicima ivota, ali to nije nuna pretpostavka, kao to je proces u 18. i 19. stoljeu pokazao da je lokalni i dinastiki lojalitet preobraen u identifikacijski oblik pripadnika iste nacije. Zato to danas ne bi bilo mogue u proirenim teritorijalnim uvjetima? Ne treba ustrajavati na nunosti dravotvornog naroda, ve je nuno ispuniti tri funkcionalna uvjeta: evropsko drutvo graana, postojanje evropske javnosti i politike kulture. Ustav bi mogao ubrzati razvoj svih tri funkcionalna uvjeta, a ve sam ustavotvorni proces bi bio dio stvaranja identiteta. Umjesto razdora Evropa bi se trebala postupno nadograivati meunarodno pravnim perspektivama, pregovarakom agendom usmjerenom ka budunosti i realizacijom ekonomskih prednosti te oblikovati model vladanja koji nije usmjeren na nacionalnu drave, ali prema socijalnoj pravednosti koji bi slijedile druge drave te upotrijebiti svoj utjecaj za dizajniranje budue svjetske unutarnje politike (Habermas 2004, 45). ak i krhka koalicija protiv terorizma, u najpovoljnijem sluaju potaknuti je prijelaz iz klasinoga meunarodnog prava u kozmopolitsko pravno stanje. (Habermas/ Derrida 2004, 51, Habermas 2008) Taj prijelaz u Kantovo svjetskoga graanstva Habermas vidi u procesu podreivanja klasinog meunarodnog prava totalitarnim reimima 20. stoljea (Habermas/ Derrida 2004, 64) Iza ovakvog promiljanja slika svijeta, vidljiv je utjecaj Kanta i Hobbesa kao autora ideja, te njihove slike ovjeka koja je u njihovim modelima svijeta polazni poticaj. Habermas apelira na evropske drave da same sebe percipiraju iz perspektive pobijeenih u dvojbenoj ulozi po-

1282 bjednika. To bi moglo potaknuti naputanje eurocentrizma i dati krila kantovskoj nadi u svjetsku unutarnju politiku. Njegovo povezivanje interpretacije odnosa i opcija djelovanja moe se smatrati ponudom koja potie i unapreuje raspravu o budunosti Evrope. Njegova nada da i priznavanje razlika moe postati obiljejem zajednikoga identiteta (Habermas/ Derrida 2004, 33) svjedoi o optimizmu bez kojega se Evropa ne bi realizirala ni u dananjemu obliku. Nakon usvajanja Ugovora o EU institucije Unije dobivaju temelj legalnosti za implementaciju koncepta evropskog graanstva. Evropska komisija dobiva nalog da sustavno prati razvoj koncepta evropskog graanstva i da o tome izvijesti EU. Rezultat istraivanja objedinjen je u Izvjetaju Evropske komisije o graanstvu Unije u kojima se analizira stanje i napredak u ostvarivanju koncepta graanstva uz preporuke za djelovanje institucija i tijela EU-a. Takve preporuke rezultirale su stvaranjem programa pod imenom Evropa za graane s ciljem afirmacije koncepcije evropskog graanstva. Taj program je logian nastavak Adonnina projekta iz 1984. godine. Svrha programa je prevladavanje jaza izmeu EU i njezinih graana te stvaranje izravne veze izmeu graana i institucija i tijela EU-a, koja se u javnom mnijenju doivljavaju kao birokratski suficit, a sve ka promicanju aktivnog evropskog graanstva, stavljajui graane u sredite interesa Unijinih aktivnosti te pruanje mogunosti za preuzimanje odgovornosti. Nuno je uvjeriti graane da moraju biti svjesni svojih prava, ali i dunosti te da se moraju aktivno ukljuiti u proces evropskih integracija. Naravno, zbog toga je potrebno stvoriti aktivnog graana koji participira i aktivno je involviran u javne poslove Unije. Na prvi pogled to je iluzoran cilj obzirom na glomaznost politikog tijela EU i sloen mehanizam donoenja odluka. Evropska komisija je utvrdila jo 2001. godine da su globalni ciljevi takvog programa: pruanje mogunost graanima da meusobno djeluju i participiraju u konstrukciji Unije, ujedinjene i obogaene kroz kulturne razlike koje u njoj egzistiraju; stvaranje evropskog identiteta koji e se zasnivati na prepoznatim zajednikim vrijednostima, povijesti i kulturi; jaanje tolerancije i razumijevanje meu evropskim graanima potujui i razvijajui kulturne razlike te pridonosei interkulturnom dijalogu kod graana, te poticati osjeaj pripadnosti EU. U programu Osnovna prava graana Evropske Unije (2007-2013), sa svrhom podrke razvoju evropskog drutva zasnovanog na potovanju osnovnih prava, istaknuti su glavni ciljevi: jaanje civilnog drutva, borba protiv rasizma i ksenofobije, poticanje meureligijskog dijaloga i poveanje razmjene informacija meu sudskim i upravnim vlastima drava lanica. Na taj nain EU je utemeljila i svoje posebne instrumente za razvoj i afirmaciju koncepta evropskog graanstva. No unato tome, jaz izmeu graana i institucija EU-a pokazuje da je taj proces izgradnje, stvaranja evropskog graanstva jo uvijek spor i pun proturjenosti. Jedan od uzro-

1283 ka je jo uvijek informativni deficit o EU, a to rezultira udaljenou graana i institucija EU-a. Razlozi udaljenosti su dvojaki, objektivni i subjektivni. EU je sa svojim institucijama jo uvijek najudaljenija politika organizacija, nadnacionalnog oblika od graanina te se formiranje javnog mnijenja i dogaanja u institucijama i tijelima EU-a ine kao dosadna birokratska igra puna smicalica, ustupaka i kompromisa. Sam nain funkcioniranja Unije, zasnovan na stalnom pronalaenju ravnotee i kompromisa. Skroman je uinak EU u vanjskoj politici kao i njezina neefikasnost u svjetskim krizama te pluralizam centara odluivanja u EU. Subjektivne nedostatke koji graani uviaju odnose se na nedostatak ili rijetkost pojave karizmatskih linosti u okviru evropskih institucija. Izbor kljunih osoba na elo EU-a obavlja se uvijek u dogovoru nacionalnih birokracija, odnosno vrhova nacionalnih politikih kasti. Rezultat je kompromis koji moe izgledati kao namjerni pokuaj depersonalizacije politike, ali i kao suprotnost koliko-toliko jakim linostima na nacionalnoj razini. Vidljiva je ograniena kvaliteta evropskih institucija, ali i stvarna nesposobnost evropskih politikih stranaka u zauzimanju uloge generatora jedne evropske politike svijesti. U javnom mnijenju se evropska karijera doivljava tek kao tranzicijska faza ili nadomjestak za neuspjeh u politikoj areni vlastite zemlje. Graani primjeuju izraenu netransparentnost u proceduri odluivanja. Deliberativna metoda odluivanja najsloenija je i najnetransparentnija, a ona dominira na najvioj razini evropskog vierazinskog odluivanja. I sami nacionalni politiki autoriteti skromnog su poznavanja aktivnosti i institucionalnih mehanizama Unije te pokazuje politiku ignorantnost u odnosu na mehanizme EU. Na drugom je mjestu openita odsutnost evropskog obrazovanja usmjerena na prosvjeivanje graana o tome zato i kako iskoristiti potencijal odluivanja na evropskoj razini. Uveliko je prisutna tendencija da nacionalne vladajue klase imputiraju Bruxellesu teinu i odgovornost nekih politikih odabira, a da nasuprot tome sebi pripie zasluge za one politike odabire koji rezultiraju kao prihvatljivi i poeljni. Prilino je proirena praksa diskreditiranja Unije u ime lokalizama, nacionalizama, populizama, lanih ideologija i antievropeizama ili politika lai. I konano, vlade nekih zemalja EU doivljavaju kao protivnika ili rivala na ekonomskom, politikom, ali i ideolokom planu, ime se afirmiraju politike inspirirane interesima malobrojnih elita u tim zemljama, a to izaziva nedoumice u javnom mnijenju. Jedan od glavnih razloga udaljenosti graana od evropskih institucija prouzroen subjektivnim ponaanjem i stavovima graana je izgubljenost graana u razumijevanju naravi Unije, razne kontradiktornosti i manipulacije politiara i medija, nepripremljenost u procjeni povezanosti zakonodavne aktivnosti Unije, nedostatak civilnog i kulturnog angairanja graana te osporavanje Unije zbog njezina navodnog mijeanja ili nemijeanja u unutarnje poslove nacionalnih drava. Svi ti razlozi, objek-

1284 tivni i subjektni, evropske graane, u ovom sluaju ne-jo-graani, upuuju na jo jedan deficit koji ugroava projekt evropske integracije, deficit graanske svijesti, koji se moe nazvati politikim deficitom par excellence EU u kojemu se prelamaju i saimaju i svi ostali deficiti.

LISABONSKI UGOVOR I PARTICIPACIJA EVROPSKOG GRAANINA

Evropa moe u meunarodnom planu odgovoriti na veliki izazov to donosi budunost, a kako bi se to ostvarilo potrebno je puno sudjelovanje graana, a ne samo politikih elita te je nuno proiriti i razviti evropski javni prostor u kome djeluju graani. Postojanje evropskog javnog prostora temeljna je pretpostavka stvaranja autentine evropske svijesti i evropskog graanstva. Za ostvarenje tog cilja potrebno je pojaati akciju EU-a na podruju pravednosti i sigurnosti. Ono to nedostaje, osjeaj je pripadnosti Evropi i ukljuenost u evropski projekt. Kako bi se to izbjeglo Lisabonski ugovor je naglasio norme koje se odnose na evropsko graanstvo poveanjem sudjelovanja graana u demokratskom ivotu Unije. Lisabonski ugovor, pod novim imenom, Ugovor o funkcioniranju EU, sadri dijelove dosadanjeg Ugovor o EU i Ugovor o Evropskoj zajednici. EU je do sada bila zasnovana na modelu reprezentativne demokracije, dok je sudjelovanje, participacija graana kao aktera politikog sustava bilo preputeno dravama lanicama. Ovaj ugovor istie da je EU nemogua bez politike participacije graana i bez direktne demokracije, to je dosada ovisilo o dravama lanicama. Iako se u Ugovoru o EU funkcioniranje EU-a i dalje je zasniva na reprezentativnoj demokraciji, ipak je naglaeno pravo svakog graanina na sudjelovanje (participiranje) u demokratskom ivotu Unije te da odluke moraju donositi na otvoreniji nain, blii graanima. lanak o reprezentativnoj demokraciji zavrava priznanjem doprinosa politikih stranaka na evropskoj razini u stvaranju jedne evropske politike svijesti i izraavanju volje graana Unije. Razliiti su oblici kroz koje e Unija poticati participaciju graana jer evropske institucije daju graanima i njihovim reprezentativnim udruenjima mogunost iskazivanja svojih stavova u razliitim institucijama Unije, kao i da ta miljenja razmijene s drugima. Meutim, glavna inovacija na polju graanstva jest uvoenje treeg oblika demokracije, pored reprezentativne i participativne (deliberativna demokracija ve je due vrijeme modus operandi Evropske komisije), naime, neposredne (direktne ili izravne) demokracije. lanak 14, stavak 4 uvodi u ivot Unije tzv. graansku inicijativu: naime svaki graanin moe poduzeti inicijativu pozivanja Komisije, u okviru njezinih ovlasti, te predloiti bilo koji odgovarajui prijedlog o pitanjima za koja graani smatraju da je za njih potreban neki zakonski akt Unije u svrhu implementacije osnivakih ugovora. To znai, praktiki, uvoenje referenduma graana kojim se moe potaknuti Evropska komisija, koja zasad ima mo-

1285 nopol i iskljuivu ovlast predlaganja zakonskih akata, da poduzme neku akciju za koju graani smatraju da je relevantna radi provoenja u ivot osnivakih ugovora. Da je zakon obiljeje i potvrda slobode, a ne neto suprotno njoj, ali samo ako svaki ovjek stvarno sudjeluju u njegovom donoenju, prvi je istakao jo Rousseau jer je po njemu sloboda pokornost zakonu koji je ovjek sam sebi propisao (Rousseau 1993,56). Za Rousseaua nita drugo nije vano kao biti sudionik zakonodavnog procesa jer je to uvjet ljudskog dostojanstva, nezamislivog za status graana. Graanska inicijativa pretpostavlja aktivno civilno drutvo i visoku graansku svijest, kao i postojanje razvijenih mrea civilnih udruenja koje pokrivaju ako ve ne cijelu Uniju, onda bar znaajan broj drava lanica. U raspravama koje su odrane tim povodom spominje se da bi moralo biti minimalno osam ili devet drava lanica graanske provenijencije. Tom inovacijom tei se uvoenju neposredne demokracije to je jo donedavno bila utopijska elja. Kako je mogue u tako sloenu, vierazinsku politiku zajednicu uvesti direktnu demokraciju, kao rezultat funkcioniranja naela supsidijarnosti i koja je, bar dosada, bila ostavljena domeni odluivanja u dravama lanicama? Prvi puta u povijesti EU graani e moi imati neposredan utjecaj na javne poslove EU. No graanski referendum postaje sasvim ozbiljna stvar, jer sada apstraktno evropsko graanstvo ima i jedan konkretan instrument za pokazivanje svoje volje, a namjera je da ta inicijativa potakne i razvoj i artikulaciju evropskoga civilnog drutva. Lisabonskim ugovorom konstitucionalizirana je EU kao politika zajednica sui generis (ni federacija, ni konfederacija, a niti meunarodna organizacija), a sada je potrebno stvoriti evropske graane koji bi u njoj potpuno participirali. Meutim, to nee biti mogue, sve dok dravljani drava lanica ne postanu prvenstveno graani svojih zemlja i tamo ne iskuse prava, ali i odgovornost graanstva. Upitno je u koliko je drava lanica EU-a uope ostvaren ideal graanina i graanstva, a ne samo status dravljana i dravljanstva. Zbog toga tvorci EU institucija preko modela evropskog graanstva ele potai razvoj graanstva kao oblika evropeizacija graanstva. Kako bi se ostvarila ta ideja potrebno je prevladati demokratski deficit u dravama lanicama, a koncept evropskog graanstva moe biti katalizator afirmacije i razvoja graanstva ovisno o recepciji i djelovanju aktera na nacionalnoj sceni i njihovoj interakciji sa zagovornicima evropskog graanstva u vierazinskom upravljakom okruenju EU.

ZAKLJUAK
U promiljanju o obliku politikoga jedinstva koje razvija demokratske pretpostavke postavlja se pitanje je li evropski politiki narod mogu, a samim tim i evropsko graanstvo kao logini nastavak? Referentne

1286 toke identiteta Unije su univerzalne, s vrijednostima i naelima koji se temelje na minimalistikom konceptu najmanjega zajednikog nazivnika te ne ukljuuju etno-kulturno elemente. Pitanjem kakav je kolektivni politiki identitet na razini EU-a te to mu je temelj, dolazimo do zakljuka da evropska identifikacija formira sekundarnu, odnosno komplementarnu pripadnost nacionalnoj, odnosno ne predstavlja supraevropski identitet koji bi ponitio nacionalni identitet, nego dolazi do multipliciranja identiteta i njihove hijerarhinosti. Stoga je evropski identitet doista mogu samo kao viestruk i vieslojan te fleksibilan i inkluzivan kolektivni identitet. Kako EU nije drava, niti tei izgradnji na modelu novovjekovne nacionalne drave, ne moe niti polaziti od pretpostavke da ima dravni narod izgraen na tom modelu. EU je savez politiki ujedinjenih graana sa mogunou stvaranja politikog jedinstva. Na EU-razini stoga nije problem nedostatak evropskoga naroda u etno-kulturnom obiljeju ve je potrebno podsticati elemente kojima bi se stvorila evropska politika zajednica, kao to su evropski politiki diskurs, masovni mediji i zajedniki jezik, koji bi formirali evropski komunikacijski prostor, stvaranje evropskoga civilnog drutva i sustava politikih stranaka, a kao pretpostavka svega je stvaranje evropske javne sfere, prostora koji moraju popuniti graani. Postojanje evropskog javnog prostora temelj je stvaranja autentine evropske svijesti i evropskog graanstva. Priznavanje razlika moe postati obiljejem zajednikoga identiteta, a ustavni patriotizam moe postati temelj transformacije zajednice s kolektivnim politikim identitetom. Stoga se je u evropskom politikom jedinstvu potrebno osloboditi utemeljenje na dravu i dravni narod kao pojmova klasine ustavne teorije te prestati promatrati narod kao stalno i nepokolebljivo pretpolitiko jedinstvo i predustavni autoritet koji garantira ustavno-pravni poredak. Tim obratom politike paradigme mogue je stvoriti evropsku politiku zajednicu, odnosno evropski politiki narod sa politikim jedinstvom koje ne iskljuuje pripadnost nekom drugom narodu, ve mu je komplementaran. U tako utemeljenoj politikoj zajednici mogue je ostvarenje evropskog graanina koji sudjeluje i oblikuje demokratski ivot Unije. Barem normativno Lisabonskim ugovorom su spojene ideje Rousseaua i Habermasa kroz evropsko drutvo graana i graanskom inicijativom kojima se nastoji oformiti evropska javnost i politika kultura. Lisabonskim ugovorom se promovira participativna demokracija koja prua mogunost aktivnog involviranja graana u javne poslove, stavljajui graane u sredite interesa i aktivnosti kao i davanje mogunosti za preuzimanjem odgovornosti za podrku razvoja evropskog drutva. Time je reprezentativna demokracija ustupila mjesto participativnoj demokraciji, odnosno graani e moi imati neposredni utjecaj na javne poslove EU kroz aktivno civilno drutvo i uz postojanje razvijenih mrea civilnih udruenja. Sada apstraktno evropsko graanstvo moe izraziti svoja stremljenja te mogu doprinijeti razvoju i artikulaciji evropskog civilnog drutva.

1287

LITERATURA
Baykal, Sanem. 2005. Unity in diversity? The challenge of diversity for the European political identity, legitimacy and democratic governance: Turkeys EU membership as the ultimate test case. Jean Monnet Working Paper 09/05. NYU School of Law Berting, Jan. 2006. Europe: A heritage, a challenge, a promise. Delft: Eburon academic publisher. Bidelux, Robert. 2001. What does it mean to be European? The problems of constructinga pan-European identity. In Uncertain Evrope: Building a new Evropean security order?, edited by Martin Smith and Graham Timmins, 2040. London and New York: Routledge. Bruter, Michael. 2005. Citizens of Evrope? The emergence of a mass European identity. Houndmills and Basingstoke: Palgrave and Macmillan. Cederman, Lars-Eric. 2001. Nationalism and bounded integration: What it would take to construct a European demos. European Journal of International Relations 7 (2): 13974. Cerutti, Furio and Rudolph Enno, eds. 2001. A soul for Europe, Vol. 2. An essay collection. Virginia: Peeters Leuven-Sterling. Coughlan, Anthony. 2007. These boots are gonna walk all over you: An analysis of the Lisbon treaty. The Brussels Journal 13. 12. 2007. Fossum, Jon Erik. 2001. Identity-politics in the European Union. ARENA working papers WP 01/17, http://www.arena.uio.no/publications/working papers2001/papers/wp01_17.htm Golka, Marian. 1999. Cywilizacja. Evropa. Globalizacja. Poznan: Humaniora. Grimm, Dieter. 1995. Does Evrope need a constitution? European Law Journal 1 (3): 282302. Habermas, Jrgen. 2000. Aprs ltat-nation: Une nouvelle constellation politique. Paris: Fayard. Habermas, Jrgen. 2001. Why Evrope needs a constitution. New Left Review 11: 526. Habermas, Jrgen and Jacques Derrida. 2004. Philosophie in zeiten des terrors, zwei gesprche. Berlin: Philo Verlag. ____. 2008. Eseji o Evropi. Zagreb: kolska knjiga. Jolly, Mette. 2005. A demos for the European Union? Politics 25 (1): 1218. Lindahl, Hans. 2000. Evropean integration: Popular sovereignty and a politics of boundaries. Evropean Law Journal 6 (3): 23956. Maday, Michael. 2007. Evropean citizenship: Practical vision or empty vessel!? Citizenship Foundation. London, www.citizenshipfoundation.org.uk. Moxon-Browne, Edward, ed. 2004. Who are the Evropeans now? Aldershot: Ashgate. Nicoladis, Kalypso. 2004. We, the peoples of Europe .... Foreign Affairs 83 (6): 97110. Rousseau, Jean Jacques. 1993. Drutveni ugovor. Beograd: Filip Vinji. Smith, Anthony D. 1992. National identity and the idea of European unity. International Affairs 68 (1): 5576. Weiler, Joseph. 2001. Evropean democracy and the principe of constitutional tolerance: The soul of Evrope. In A soul for Europe, Vol. 1 A Reader, edited by Cerutti, Furio and Rudolph. Virginia: Enno Peeters Leuven-Sterling.

1288
Vesna Stankovi Pejnovi, Zagreb, Hrvatska

TOWARD EUROPEAN CITIZENSHIP

Summary EU institutions if focused to fulfill three functional conditions: European citizenship society, European public and political culture shared by all Europeans. The problem of European citizenship as a political project of construction of an European demos encounters many difficulties and contradictions, and the Treaty of Lisbon links the realization of European citizenship with the spreading of democracy, which has been at the roots of the European integration process from the originally projected model of representative democracy to the model of participative and immediate (direct) democracy. For this reason, the European citizens initiative is an important innovation which provides a new stimulus to the realization of the European citizenship concept. For the first time citizens would have direct influence and high citizens consciousness together with developed network of civil organizations. Abstract European citizenship can promote and articulate European civil society. It remains uncertain, however, how firmly this political idea can be established if in some of the EU member-states citizens are still treated as nationals. Key Words: citizenship, European identity, nationality, Treaty of Lisbon, participation of citizens.