Proljea

(Igre proljea

Ivana
i smrti)

Galeba

VLADAN

DESNICA

P r e l a z i m d l a n o m p o licu, i konstatiram: b r a d a m i j e prilino ponarasla. R a u n a m : posljednji put bio je k o d m e n e brija u utorak. S u t r a d a n s u o p e t doli p o m e , izveli m e iz s o b e n a neujnim bijelim k o l i c i m a , p r o v e z l i k r o z p r a z n e z v o n k e h o d n i k e i u g u r a l i u lift. N a d a m n o m s u d r h t a l e eline ice d o k j e staklena kutija s m o j i m tijelom klizila navie uz t a n a n u zuku. S a svakim k a t o m osvajala je svjetlost. Uzlazio sam kao u apoteozi, s laganom omaglicom i plitka daha od uzbuenja, a p o d srcem mi je neto zamiralo. K o l i c a su vjetim rukovanjem uklizila u bijelu dvoranu bez uglova. A onda je sve bilo tano k a o i p o s l j e d n j i p u t : m a s k a na licu, d o s t a u g o d n a p r a z n i n a k o j a se sve v i e i r i u m i s l i m a , i, p o s l j e d n j i m t r a k o m s v i j e s t i : a k o s e v i e n e p r o budim, tim bolje!... Ne znam k a k o s a m se vratio. Proteklo je nekoliko dana bez vrem e n a . V j e r o v a t n o d a n d v a bez p u n e svijesti. D a n a s bi, p r e m a tome, m o g a o biti p e t a k ili s u b o t a . V a l j d a s u b o t a . A m o d a a k i n e d j e l j a . U o s t a l o m svejedno. T o gonetam tek onako, od d u g a vremena, toliko da neim uposlim misao. J u t r o s m i j e v e g o t o v o s a s v i m d o b r o . P o m a l o opet ulazim u zbivanja. Ukljuujem se u tok vremena. Prezavo z a p o s j e d a m stvarnost. I suhi fakti, koje otro u o a v a m : da je na m o m nonom stoliu za treinu i s p i j e n a a a v o d e , da na zelenom k a r t o n s k o m r u b u s e d m i n o g k a l e n d a r a n a o r m a r u p i e i s p u p e n i m z l a t n i m s l o v i m a sretna nova 1936. godina!, da j e na radijatoru malko ukrivo poloena plitica s oblozima, d o b i v a j u n e k u p o s e b n u vanost p o t o m e to su to fakti, d i j e l o v i i s t i n s k e s t v a r n o s t i , - i t o ih j a , e t o , u o a v a m .

Poslije dulje vremena, ovo j e prvi sunani dan. A to nije svejedno. T o j e m o d a jedna od malobrojnih stvari k o j e nisu svejedno. K r o z pritvorene k a p k e provukao se snop zraka i odrazio na bijelom stropu sliku vanjskog svijeta: vidim kao na nekom ekranu izvrnute figure prolaznika, umanjene ali u p r a v i m b o j a m a , p o t p u n e i ive: sestrica u bjelini pronosi nekakvu iniju; seljak s torbom r a m e n u eno razgovara s vratarom, moda m u p r e p o r u u j e n e k o g a svoga vratar je najvii do koga njegova preporuka m o e da dopre. Zatim promiu, ustro i dosta veselo, dva mlada doktora u bijelim k a p a m a . Vratar je j e d n o g zaustavio. On vadi pero i potpisuje m u n e k e p a p i r e . Z a b a v l j a m se gledajui tu m o j u m a l u f a t a m o r g a n u . I dolazi m i idilino uzan i bezazlen taj m a l i areni svijet to n a g l a v c e eta p o b i j e l o m stropu moje sobe. T a k o s a m se zabavljao i nekad davno, davno. U sobu m o g djetinjstva isto je tako prodirala izvrnuta slika svijeta napolju, u ljetna popodneva kad sam poslije kupanja leao s jo vlanom kosom na uzglavlju koje j e mirisalo po suncu. L i c k a o s a m bjelkastu soicu to se u h v a t i l a p o m o j i m izduljenim i p r o c r n j e l i m u d o v i m a i m o t r i o to m a l o strmoglavljeno ljudstvo koje mi je dolo u pohode. S a m o je onda slika bila blago uznemirena, sva oivljena n e u m o r n i m a r a n j e m zmijastih pruga od refleksa mora koje je ravnomjerno disalo p o d prozorima u luci. D a l e k o doba! Izmeu njega i dananjeg m e n e uvalilo se gotovo pedeset godina pedeset godina koje se zovu itav ivot, a k o j e mi se danas ine tako nestvarne, gotovo bezbolne! N e k a k o su se spljosnule, izgubile svaku teinu i svaku zapreminu u v r e m e n u p u k a a r a b e s k a m o j e m i s l i , t a k o d a p r e k o n j i h b e z z a p r e k e p o s e e m r u k o m u m o j e d j e t i n j s t v o , k a o p r e k o n e s u t a s t v e n e o g r a d e o p s j e n a r e v a u e t a ...

II.

N a a je k u a bila na obali, k a m e n a d v o k a t n i c a s balkonom i s gvozdenim kukama u koje se svetkovinama uticao barjak prava naelnika kua. A pred njom mala istina sa etiri krljava b a g r e m a koja su s proljea razlistavala tedljivo i suzdrano. Stan je bio uzduno razdijeljen dugim hodnikom. Na desnoj strani, p r e m a moru, bila j e blagovaonica, primaa soba, nae s p a v a e s o b e ; na lijevoj, radne prostorije, odaje mojih dviju neudatih tetaka, kuhinja, s o b e za sluinad. P r o s t o r i j e p r e m a m o r u bile su svijetle i v e d r e , p o p l a v l j e n e suncem. T a s t r a n a k u e bila j e n e k a k o p r e t e i t i j a : u nju s e slijevao s a v k u n i ivot i sva k u n a eljad, onako k a o to se putnici slijevaju na bok kojim laa pristaje uz obalu. Lijeva strana k u e bila j e sumrana, prelivena plavkastosivim osvjetljenjem, sjenovita. U tim sjenovitim s o b a m a m o j e su tetke provodile svoj neveseli, bezmirisni ivot, k a o ono p a u n o v o perje u v a z a m a od l a n o g m a l a h i t a p o u g l o v i m a . U te sobe mi djeca rijetko smo ulazili; a k a d b i s m o uli, govorili s m o

 a p a t o m i stupali n a prstima. O d m a h iza k u e poinjala se p e n j a t i k r e v i t a s t r m i n a , t a k o d a su na stranjoj strani p r o z o r i bili blii zemlji n e g o oni na p r o e l j u . I k a d bi se s p r o z o r a koji su gledali na m o r e prelo na prozore sjenovite strane, prelaz je bio tako nagao a promjena slike i raspoloenja t a k o velika k a o da prelazi iz jednog svijeta u drugi. D u g a k i h o d n i k bio j e r a z m e e d v a j u c a r s t a v a : tu su se ukrtavali svjetlost i sjena. N a svim vratima bila su debela mlijena s t a k l a ; ona na d e s n o j , sunanoj strani sjala su u aru, oivljena utilom sunca koje j e nadiralo i isto previralo p r e k o okvira, a u bruenim rubovima lomile su se zrake rasipljui se u jarkim duginim b o j a m a ; ona na lijevoj strani bila su nijema, zastrta neprozirnom o p a l s k o m zamagljen o u , i, p r e d v e e , l a g a n o p o d l i v e n a p l a v k a s t i m o d s j e v i m a . N a s v i m s u v r a t i m a m j e s t o k v a k a b i l e k u g l e o d b r u e n o g s t a k l a . I te k u g l e k a o a su bile ljepe na vratima sunane strane: njihova zasiena plava boja isto j e ivjela, k a o da u njima gori po iak. Iz dubine njihovog s t a k l e n o g m e s a i z v i j a o s e t o p l i j a n t a r n o u t i s v j e t l a c i, u a s o v i m a j a e g r a z g a r a n i a , p r o b i i a o se do na povrinu. Na sjenovitoj strani, kugle su bile u g a e n e . Njihovo j e plavetilo bilo zamueno, a u sredini kao a se nazirala rana, p o p u t crva u srcu j a b u k e . Mi djeca govorili smo da je u njima ubijen ivac. M e u ostalim djejim igrama, bila je jedna k o j a n a s j e n a r o i t o z a g r i j a v a l a : n a u g o v o r e n i z n a k ili r i j e , s v i b i s m o se r a z b j e a l i d a se to prije d o h v a t i m o p o j e d n e j a b u k e na v r a t i m a ; k o b i o s t a o b e z n j e , m o r a o j e d a v r i n e k u o b r e d n u r a d n j u ili o d r e e n u kaznu. Nebrojeno puta ostao sam bez jabuke, jer sam se uvijek jagmio za onima na s u n a n o j strani. One su i ostalu djecu vie privlaile. V j e r o v a o s a m da p o o p i p u razaznajem d e s n e j a b u k e od lijevih, one u k o j i m a gori od onih ugaenih. D r u g o v i bi m i vezali oi, okretali m e u o k r u g sve d o k ne bih p o t p u n o izgubio orijentaciju, i t a d me vodili od jabuke do jabuke, a ja sam pogaao. I danas, ako samo zatvorim oi, m o g u da izazovem one snane svjetlosne predstave i s i v o m o d r e zamagljenosti koje su mi se smjenjivale p o d m a r a m o m , za sputenim kapcima. Mogu rei da s a m djetinjstvo proveo u tom hodniku gdje se b i o vjeiti boj izmeu svjetlosti i sjene, izmeu A r i m a n a i Ahuramazde. O d a t l e m i j e , m o d a , o s t a l a z a i t a v i v o t ta v j e i t a d v o j n o s t , ta o s n o v n a podjela svega u ivotu i svijetu na zonu svjetlosti i na zonu mraka. Odatle i m o j a n e s p o s o b n o s t da dobro, lijepo, radost, harmoniju shvatim isto p o j m o v n o , bez primjese predstavnoga, ve uvijek i jedino k a o predstavu svjetlosti; i obratno, sve tuno i runo, sve mrtvo i leno, k a o z a k r i l j e n o s j e n o m . P o t o m e , i n a e misli m o g u d a b u d u o s u n a n e ili s j e n o v i t e . D r i m t o v i e d a s e n i k a d i n e r a a m i s a o a d a n i j e ili o k u p a n a u s u n c u ili z a s t r t a s j e n o m . J a ni d a n d a n a s ne z n a m d r u k i j e suditi dobroti i zlu n e k e p o j a v e , neke misli, odluke, d o g a a j a , doli p o t o m e d a li s e o n i j a v l j a j u u j e d n o m e ili u d r u g o m o s v j e t l j e n j u . A k o malo razmislim, p o s t a j e m i jasno da s a m se uvijek, u s v a k o m rjeavanju i odabiranju u ivotu, u svakoj sumnji i pred svakim izborom, ustvari s v a g d a rijeio za onu alternativu k o j a se pojavljivala u svje-

tlosti. N a a m i s a o n e p r e s t a n o prelijee p o n e p o z n a t i m v i d o v i m a ivota i svijeta k a o to utanani prsti slijepca p r e l a z e p r e k o nepoznatih i nepojmljivih lica. A na osjeaj sustopice prati prelijetanje misli k a o to odraz u v o d i prati prelijetanje ptice n a d o g l e d a l o m j e z e r a ; i osjeaj tako s p r e m n o odgovara misli, da se u n a m a raaju, naizmjenino i neprekinutim slijedom, odrazi radosti i tuge, k a o osmijeh na slijepevu licu. J a a k m i s l i m da se u toj igri n a i z m j e n i n o s t i i sastoji ivot, d a ta izmjena ohasjanosti i zasjcnic i j e s t e a r s a i teza n a e g ivoga d a h a , sistola i dijastola naeg ivoga srca. I k a d b a c i m p o g l e d unatrag na ivot, pn m i se ukazuje k a o ljeskava i n e m i r n a p o v r i n a s a t k a n a od krpica svjetlosti i od krpica mraka. T a k o i upoznate zemlje i g r a d o v e nosim u p a m e t i ne p o nudama i dunostima k o j e su m e u njih dovele, ne p o p r e s u d n o s t i o n o g a to s a m u n j i m a doivio, ne p o d o b r u i zlu k o j e s a m u n j i m a n a a o , n e p o t o m e k o l i k o s a m u n j i m a o p r i o ili uprskao perje i koliko sam svoga ivoga mesa u njima ostavio: pamtim i h ili p o d z r a k a m a s u n c a ili u s j e n i o b l a k a ; v a l j d a p o t o m e k a k v e s a m i h p r v i p u t u g l e d a o ; ili m o d a i p o t o m e k a k o s e u t o m p r v o m s u s r e t u na njih odrazio odraz m o j e sretne d u e . U tom h o d n i k u , d a k l e , poeo s a m ivjeti. Za oblanih i b e s u n a n i h dana, u njemu nije bilo igre. Hodnik bi n a v u k a o sjenu na svoja stakla i pogasio svoje jabuke.

U prizemlju se nalazila djedova p o m o r s k a agencija. Velika poploana prostorija bila j e pregraena staklenim oitom sa prozoriima. U tom odijeljenom i potavanjenom dijelu, koji je zimi zagrijavala golema gvozdena pe, izmeu kase, polica sa spisima i pulta s trgov a k i m knjigama, sjedio j e za p r o s t r a n i m p i s a i m stolom m o j djed. P r e o s t a l i dio agencije izgledao je k a o n e k o skladite gdje su bili bez reda istovareni sanduci tjestenine i vreice s u m p o r a , bale suhog bakalara, vijenci tvrdih kolaa, koluti ice za v i n o g r a d , a p o d k o r a c i m a su se m r v i l i g r u m e n o v i m o d r e galice o s t a v l j a j u i p l a v i a s t t r a g . N a z i d u su visjele dvije g e o g r a f s k e k a r t e , r e k l a m e velikih prekooceanskih drutava, na k o j i m a je bio rasplaten itav globus, a udaljene t a k e zemljine k u g l e spojene tankim crvenim k r i v u l j a m a sa n a z n a k o m traj a n j a p u t o v a n j a : Liverpool-Quebec 7 dana, MarseilleBatavia 22 dana, Hamburg-San Francisco 102 dana, i t a k o d a l j e . N e b r o j e n o s a t i p r o v e o sam ispet na prste pred tim kartama. Moj djed bio je snana, zdrava priroda, energian poslovan ovjek. Znao je vikati na svog pisara lupajui a k o m po stolu: J a ne u da p l a a m stalije i kontrastalije, to u p a m t i t e j e d a m p u t z a u v i j e k ! , N i j e bio nimalo sentimentalan. Ili tanije, to j e b i v a o s a m o u onim k a l e n d a r s k i o d r e e n i m p r i g o d a m a k o j e su u tu svrhu u s t a n o v l j e n e , i onim d e k o r a t i v n i m oblicima koji su za te p r i g o d e u t v r e n i : B o i u i U s k r s u , g o d o v i m a . N a k o n c u , ti d a n i i j e s u z a t o d a s e n j i m a d

sentimentalnosti to je njeno, d a joj se plate odgovarajue stalije i k o n t r a s t a l i j e , p a da j e ovjek p r e k o itave godine miran. (Roen sam p o m o r a k o j obitelji, a evo ni d a n d a n a s ne z n a m to te dvije rijei p r a v o znae; one i sad za mene imaju neku tajanstvenu, pomalo mitsku vrijednost. I m a u m o m rjeniku jo dosta takvih rijei imena raslinja i ptica, i k o j e e g a d r u g o g a - k o j i m a nikad n i s a m s a z n a o p r a v o g znaenja: ba kao da s a m se podsvijesno uklanjao njihovom tanom saznanju, d a im ne bih razorio ar. D a sam k a d popustio radoznalosti i z a v i r i o u k a k v u s t r u n u knjigu, rjenik, l e k s i k o n , s v e o bih tu pticu i t a j c v i j e t n a o d r e e n u z o o l o k u ili b o t a n i k u v r s t u ; o v a k o , o n i u m e n i f a n t a s t i n o ive, k a o ptice i cvjetovi sa i s t o n j a k i h sagova.) I e t o , d e s i s e d a n e k i t a k a v s n a a n , g r o m a d a n o v j e k , s a v iz j e d n o g k o m a d a , u z m e za enu k r h k u i b o l e i v u d j e v o j k u iz k a k v e stare porodice i s t a n a l e krvi. I, k a o to uvijek biva, tanja k r v p r e l e g n e , i slabost n a d j a a s n a g u . U t o m i jest nevolja, u tom i lei o p a s n a snaga slabosti: to ona nagriza, r a s t a e , i najzad neminovno savlada snagu. Poznata pria! T a k v a djevojka donese u priju tankoutnost, slabu otpornost z a i v o t , e v e n t u a l n o i h e m o f i l i j u , ili s k l o n o s t s a m o u b i j s t v u ; a p o n e k a d i n a d a r e n o s t z a m u z i k u , z a s l i k a r s t v o , ili z a m a t o l i j e p o i b e s k o r i s n o . S v e u s v e m u , r a v p o s a o . I t a k o , eto, za taj m u d r i i s r a u n a t i k o r a k k a oplemenjenju soja uinjen od onog pretka k o j i nije htio da p l a a stalije i k o n t r a s t a l i j e , d o g o d i se da otada pa za vjeita v r e m e n a itav niz p o k o l j e n j a p l a a ivotu s v a k o j a k e stalije i kontrastalije. esto sam pomiljao da je j o najrazumnije to bi takvi sojevi mogli d a uine, to da s a m i sebe zbriu. Istina, za to se ve brine s a m a p r i r o d a snabdijevajui ih slabom plodnou, smislom za strasti koje k r a t e i s a g a r a j u ivot, u k u s o m za tragina skonavanja, i t o m e slinim. N o to nije d o v o l j n o . A l i , s d r u g e strane, k a k o traiti od njih toliku hrabrost, tolik heroizam, da sami sebe, po svijesnoj odluci, odjednom i k o n a n o u n i t e ? Z a r to ne bi znailo o d v a n o s t ? A oni to imaju o d v a n o s t i to su b oni koji treba da ive! I t a k o , n e m a druge n e g o s t v a r p r e p u s t i t i z a to o d r e e n i m f a k t o r i m a : z a t o su tu, p o r e d v e spomenute neplodnosti, nasljednih bolesti i drugog, revolucije, kataklizmi i preotre ivotne klime u k o j i m a takve biljice, htjele ne htjele, moraju da uginu. P a o p e t z a v i d o ! , i p o r e d t r p k i h m i s l i k o j e k a t k a d u p u u j e m n a njen raun, ini m i se d a s a m , potajno od s a m a sebe, u dnu due z a h v a l a n t o j i t a k v o j b a k i , i d a n e b i h elio d a j e b i l a n i k o j a d r u g a i n i u k o l i k o d r u k i j a . I m a m osjeaj da bih bez te njene prije bio p r o a o k r o z ivot zazidanih uiju i s neprobojnom opnom na oima. to ete! L j u d i vole sve svoje, pa i svoje slabosti. I svoju ranjavost, i svoju zlu sreu, i svoje p r o k l e t s t v o : i u tome lei j e d a n dio nas. I to na najprisniji, najkrvaviji dio. K a k o bismo ga dakle m o g l i ne voljeti? N a koncu, sasvim shvatljivo. Oprostivo je to ljdi vole sebe u p r a v o n a k v i m a k a k v i j e s u . U n a p a s t i s a m g o t o v o d a k a e m d j e to', z d r a v o , da to o d a j e izvjesni s m i s a o za realnost: p r e t p o s t a v l j a t i ^ n e k a k v o g drugog, irealnog, d o a r a v a n o g ja svome istinskome, pOstojeem ja,

oevidno bi znailo pretpostavljati uobraeno realnome, fantom ivome stvoru; znailo bi, na k o n c u k o n c a , voljeti vi e n e k o g d r u g o g n e g o s a m a s e b e . A to, s v e m i se ini, ne bi b a m o g l o d a s e n a z o v e s t v a r n i m , p a ni z d r a v i m ; to bi, t o v i e , bio u n e k u r u k u i d e a l i z a m . Z a r , p r i p o m i s l i d a bismo bili drugi nego to smo - d a l e k o uspjeliji, d a l e k o arobniji, pa i daleko sretniji - d u b o k o u n a m a , ipak, neto ne z a z e b e ? N e j a v i li s e u n a m a n e k a n o s t a l g i j a z a s a m i m s o b o m : k a o d a s a m i s e b i umiremo? Nimalo neobian osjeaj, poznat i sasvim priprostim, jednostavnim ljudima, zanatlijama, praljama. U oekivanju prinove, oni m o g u prieljkivati k o zna k a k v o dijete. Ali im se dijete rodilo, oni vole ba o n o i b a o n a k v o k a k v o j e , i ne bi ga dali ni za k o j e d r u g o . Z a r j e o n d a u d o to i s a m o to dijete v o l i s e b e b a s t a k v i m c r t a m a , s v o j s t v i m a , o s o b e n o s t i m a , i to b a u n j i m a o s j e a s e b e ? Mi p r e m a s a m i m a sebi, p o r e d golog, n e p o s r e d n o egoistinog osjeanja svoga ja, gajimo i izvjesni zatitniko-materinski osjeaj. N e t o k a o m i s a o n a o d l u t a l o g . I m a tu j e d n o m a l o ( b e s k r a j n o m a l o ali n e p r e lazno) rastojanje izmeu voljenoga i onoga koji voli, izmeu odlutaloga i onoga koji podnimljen sjedi na pragu. A p o n e k a d se taj osjeaj zaotri, p a zadobije sasvim odreen i izrazit vid odnosa p r e m a d r u g o m e , u d n o srodan onom osjeaju koji nas obvezuje da damo pogreba bliskoj osobi. I n e m a u t o m e ni t r a g a k a k v o m r a z n j e e n j u n a d s a m i m s o b o m : m i prisustvujemo, s crnim florom o k o eira, ali s a s v i m suha oka i speena nepca, tom posljednjem aktu dugovanja p r e m a n e k o m e k o nam je zadao i previe glavobolje. Da. Ljudi vole i svoje krize, i svoje lomove, i svoja bankrotstva. Oni su, tovie, ljubomorni na njih. O n i s e p o n e k a d a k i v r i j e a j u k a d im se ne priznaju. J e r oni imaju p r a v o na njih, o n a k o k a o t o ovjek ima p r a v a na svoju r o e n u fizionomiju. A p r a v o na vlastitu fizionomiju jedno je od najosnovnijih ljudskih prava. Najlinije, najneotuivije. T a koje drugo pravo, ta to drugo u o p e ostaje ovjeku k o j i j e i s p l i v a o g o iz b r o d o l o m a , o v j e k u k o j i j e o d s j e d i o r o b i j u , i l i m a to p r e l o m n o doivio ili p r o i v i o t o m u , v e l i m , o s t a j e i k a d m u se sve drugo poree, uskrati, oduzme doli taj goli i oglodani f a k a t : ja sam preivio brodolom, ja sam odsjedio svoje! N o k a k o bilo (a m o d a sve to n a k l a p a m t e k iz n e k e nesvijesne tenje k a s a m o o b r a n i ) , sjeam se da s a m od najranijeg djetinjstva bio tat na s v o j e boljke, na s v o j e ranjavosti. K a d bi d a d i l j a vrtei nada m n o m g l a v o m uskliknula: I h ! ovo v a m dijete uje k a k o trava r a s t e ! , sav bih se iznutra ozario od zadovoljstva, p o p u t p a d a v i a v o g lazaronia koji se m e u bucmastim d r u g o v i m a blaeno smijei p o d p o m a zanjem svoje skupe vrline. Z a p a a o s a m k a k o bi se tad na b a k i n o m licu u p a l i o osmijeh tihog likovanja. ( A inilo m i se b j e l o d a n o da joj dadilja takvim govorenjem podilazi, napipavajui nepogreivim instinktom primitivca to starici najvie ugaa.) K o zna, m o d a je m o j a boleivost pruala neku utjehu njenom dugo zapostavljanom p o n o s u , n e k u n a k n a d u za bogzna k a k v e i k o l i k e tajne p o v r e d e , i gotovo n e k u

p o b j e d n i k u o d m a z d u z a d j e d o v u c j e l o i v o t n u g l u h u b e u t n o s t , ili za njegovu, u izuzetnim asovima k r u p n e njenosti, n a d m o n u obazrivost prema njenoj prezavoj ustreptalosti.

IV. U v i j e k k a d n a p a v i l j o n u p r e k o p u t a o t v o r e ili z a t v o r e j e d a n p r o z o r , m o j o m s o b o m p r e l e t i mi. I t a j m e mi p o d s j e t i n a j e d n u s v j e t l o s n u igru iz djetinjstva. Hladne, razumne igrake, sazdane od krute tvari, strogo omeene u prostoru i uvijek sebi ravne, slabo vesele djetinju duu. K o nije gledao alost djeteta nad razvaljenom i g r a k o m ? Previe tvari, previe krpe, p r e v i e d r v a , e l j e z a , p i l o v i n e a m a l o d u e . J e d a n i s k o i o k o t a i ili prebijena opruica t a m o gdje je dijete mislilo nai duu! Neiscrpne su, naprotiv, bile radosti koje m i je podala igra mia. Zarobio bih u ogledalcetu zracicu sunca, odrazio je s m a l e povrine stakalca negdje napolje, na m r k u plohu samostanskog zida, na zbrkana lica dviju d o m a i c a to na p o v r a t k u s trnice r a z g o v a r a j u na ulici, na njukicu m l a d e m a k e koja se trudi da apicom otrese svjetlosni odraz. S a m o n e z n a t a n p o m a k r u k e , i mi b i h i t r o p r e v a l i o d e s e t k e m e t a r a , preletio k a o velik ut leptir s mirne povrine zida na lice slijepca prosjaka na uglu, zatreperio u kronji bagrema, pa naglo preskoio, zagnao se u m r a n u hladovitu dubinu konobe p r e k o ulice, zaleprao u ogledalima brijanice, zaigrao na stoliu starog asovniara to s l u p o m na o k u p a l j i v o a k a m e u k o t a i i m a u u t r o b i s a t a . N a s v o m luck a s t o m l e t u , m o j j e mi o i v l j a v a o t a k u n a k o j u b i s j e o p o d a j u i pokret ukoenim predmetima i osmijeh tunim ljudskim stvarima koje ga od svog postanka nisu poznale. T o m a l o stakalce u djetinjim rukama i jedna zarobljena zraka bojeg sunca bili su k a d r i d a djetetu d a d u iluziju da j e i s a m o postalo j e d a n m a l i g o s p o d b o g . B e s p r o s t o r a n i p o s v u d a a n ; i, o n a k o p r i t a j e n iza a l u z i j a , n e k a k o u g o d n o o d s u t a n iz s v i j e t a i z b i v a n j a , a o p e t n e s a s v i m bez u v i d a u njih, ne s a s v i m bez saznanja njima. K a s n i j e , k a d god s a m gledao utu pahulju osmijeha to se raa na izmorenim licima p a t n i k a , pognutih ljudi i zabraenih ena po svim mjestima ljudske patnje, od strpljivih nonih eljeznikih ekaonica treeg r a z r e d a do bolnica i od dvorane za razgovore u k a z n i o n a m a do mjesta tunog razvrata, na licima iseljenika u as k a d se laa otkida od obale, na licima robijaa na suncu, na licima umiruih; k a d s a m gledao k a k o i h o z a u j e k r a t k i m b l j e s k o m z n a k a k v e d a l e k e i m e r e ili utjehom zna k a k v e neizvjesne nade, svaki put sam pomiljao: evo se nesmiljena r u k a d e m i j u r g a igra s ovim nevoljnicima, odrazuje im s v o g u d l j i v o g mia n a l i c u , z a v a r a v a i m g l a d s r e e s v o j i m l e p r a n j e m , odbljeskuje im sa svog varavog ogledalca jedan odbljesak vjenosti na njihova stara i u m o r n a lica.

I o p e t se zabavljam gonetajui: k o j e taj to otvaranjem i zatvaranjem prozora na paviljonu p r e k o p u t a nesvijesno nagoni svjetlosnog mia p o m o j o j b o l e s n i k o j s o b i ?

V.

O c a n i s a m u p a m t i o . A l i iz p r i a n j a ( i , m o d a , j o v i e iz p r e u t k i v a n j a ) k o j a s a m n j e m u iz djetinjstva u p a m t i o , k a o i p o n j e g o v i m b r o j n i m f o t o g r a f i j a m a iz r a z n i b d o b a i v o t a k o j e s a m u . a l b u m i m a p r e v r t a o , s a t k a o s a m njegov lik, p a m i j e t a k o iv i s t v a r a n da j o i d a n a s i m a m osjeaj d a s a m g a u i v o t u p o z n a v a o . I s t i n a , malko* s m o hladni u m e u s o b n i m odnosima (hladni no n i m a l o neprijatelji), ali s e dobro, ba vrlo dobro poznamo. S a m o , ne znam zato, uvijek mi s e ini da s a m stariji od njega. G l e d a m na nj s u v i a v n o u ' i s otputanjem, k a o da s a m j a njemu otac. A p o n e k a d , opet, Kao da sam m u stariji, i razumniji, brat. I k a d mislim na njega (a j a uvijek mislim slikovno), vidim ga m o m lijevom boku, i neto nieg od mene: s t u p a m o tako, zajedno, r a m e uz rame, i njegovo j e desno r a m e m a l k o iiie o d m o g lijevog. N e mrzim ga. Moda ga ak p o m a l o i volim. V o l i m ga onim nezainteresiranim i nepomuenim osjeajem kojim volimo u sutini indifer e n t n e stvari. Onako k a o to se vole m a l k o luckasti i nezaglavljeni ljudi koji su sami krivi svojoj nesrei. I m a neto plemenito, velikoduno, neto nesebino u t o m e : biti s a m kriv svojoj nesrei. N e t o to ovjeka iskupljuje. A zadao mi je jada u m o m djetinjstvu! M o g u slobodno rei da mi j e zagorao i otrovao najmlae godine. B i o je p o m o r a c mlad, veoma lijep plav ovjek s odrazom tune leernosti u svijetlim oima. S onim j e d v a primjetnim blagim osmij e h o m bezbrinosti u k o m e k a o da se v e nagovijeta da e ta bezbrinost n e k a d biti s k u p o plaena. Plovio j e nekoliko godina kao zapovjednik na jedrenjaku Murgorita u k o m e je moj djed imao najvei broj udjela, i zaglavio je na moru dok sam ja jo bio u povojima. K r a t k o r e e n o , bio je to j e d a n od onih ljudi k o j i m a se k o d n a s ne kae pokojni, nego jadni: jadni F r a n o , jadni na F r a n o . T a k v i ljudi nije red da imaju djece. P o r e d svega d r u g o g a , jo i z a t o to ta djeca bivaju otprilike o v a k v a k a k a v s a m j a . A to nije d o b r o . N e , takvi ljudi nikako ne treba da imaju djece. t o li s v e m a l o g r a a n s k a g l a d z a s e n z a c i j a m a i g u s t a , p a k l i n a s t a fantazija p u k i h enica nisu izmatale i s a p l e l e o k o te smrti! K a d s a m , k a o dijete, u vrela ljetna p o p o d n e v a , vraajui se s k u p a n j a , prolazio krivudavim kamenim uliicama ribarskog pregrada da izbjegnem sunanu egu, na istralim lopaticama osjeao s a m , k a o dvije koncentrir a n e i e lea, c r n e o i p u a n k i , m o r n a r s k i h u d o v i c a i r i b a r s k i h n e v j e n a n i h ena to su sjedile na p r a g u s u u i m e u m r k i m p r s t i m a p r e u ili d o j e i g o l u d r a v u d j e c u . Z a m o j i m p r o l a s k o m d i z a o se a p a t

o g o v a r a n j a . Z n a m da se prialo da su oca, nasred oceana, m o r n a r i ubili i bacili u m o r e , zato to je p r e m a njima bio g o r i nego p a s . A govork a l o s e i to d a nije u m r o , v e d a ivi, p o d k r i v i m i m e n o m , negdje u J u n o j Americi, gdje se ponovno oenio, osnovao novu familiju, izrodio djecu. Ali izgleda d a j e istina, ipak, bila naprosto to, da j e , sasvim nezavisno od svojih grijeha, na puini naglo obolio od zapleta crijeva mal del miserere, k a k o se k o d nas govorilo, i umro, p a su ga lijepo zaili u k o n a t u vreu, k a o to je red i obiaj, - i predali ga moru. ( I t a j mal del miserere j e jedna od rijei koje su onda u m o j o j nutrini odjekivale, a i danas odjekuju, golemim mitskim odjekom. P o jednoj od onih udnih djetinjih kontaminacija, jo m i je i s a d a nerazdvojivo s n j i m v e z a n Miserere iz T r u b a d u r a , te ne m o g u ni d a n d a n a s da se sjetim j e d n o g a a da smjesta ne iskrsne i ono d r u g o : k a d g o d i m a gdje sluao zvuke tog melodramskog Miserere, zvue mi kao opijelo nad mojim mrtvim ocem zaivenim u konatu vreu nad kojom se zaklapaju sutonski vali oceana.) K a k o bilo da bilo, j a sam se neiskazano napatio u djetinjstvu zbog te m i s t e r i j e i z b o g tih g o v o r k a n j a k o j a s a m n e i z r a v n o i s p r i t a j e n o m u s t r e p t a l o u d o z n a v a o . A k o j a su u n e j a k o j d u i p r a v i l a t i m tei l o m i haranje, to sam m o r a o brino kriti pred starijima da m a ta tome z n a m , p r e t v a r a j u i s e d a n e s h v a a m a l u z i j e i p o l o v i n e f r a z e u njihovim r a z g o v o r i m a . N o mislim da j e ipak na stvari neto bilo; s v a k a k o neto daleko manje fantastino i moda sasvim razliito od onoga to se p r i a l o ; ali i p a k n e t o . I da j e to neto bez s u n m j e u s e b i s a d r a v a l o j e d n u klicu, n e s r a v n j i v o slabiju p o intenzitetu, ali u o s n o v i one iste e m o c i o n a l n o s t i k o j a j e s t r a s n o ivjela u tim p u k i m p r i a n j i m a . Z a d u g o s a m n a s l u i v a o i o p i p a v a o t o n e t o a d a n i s a m m o g a o d a g a s p o z n a m ili odgonetnem. Vjerojatno s a m se kasnije i sam nesvijesno uklanjao tom s a z n a n j u , u d o b a k a d m i s e u i n i l o (i k a d s a m t o z a a l i o ) d a j e i o n a k o p o d o s t a o s i r o m a e n i s v e d e n na m a l o t a patrimonij fantastinoga u meni. Cesto s a m , u noi, s o s j e a j e m da se p r o k r a d a m u z a b r a n j e n u bajos l o v n u b a t u , d u g o i d u g o mislio na tu m o j u neizvjesnu m a e h u i na tu moju nepoznatu polubrau. B i o sam prepun svakojake radoznalosti njima. V j e r o v a o s a m d a ih m r z i m , a i p a k m e neto n e o d o l j i v o v u k l o njima. U s t v a r i , to nije bila mrnja, ve vie k a o neko udivljenje, s trunicom zavisti, moda. I jo, kao neka nostalgija. I to ne nostalgija za r o e n i m o c e m , v e b a za tom nepredstavljivom i n e v i e n o m polub r a o m . Ranije, dok s a m se smatrao jedincem, osjeao sam se potpun, cjelokupna jedinka. S a d , k a o da s a m se naao n e k a k o osiromaen, k a o d a s a m s a m o dio s e b e , d o k su ostali dijelovi rasuti p o bijelom svijetu, n e g d j e t a m o u d u b i n a m a J u n e A m e r i k e (a i j o d r u g d j e , p o s v u d a ! . . . ) , i usaeni u m e n i strana i nepoznata tjelesa. vrsto s a m odluivao da u, im m a l o n a r a s t e m , otii u p o t r a g u za tom p o l u b r a o m , za tim rastur e n i m d v o j n i c i m a . I taj m i j e cilj u djetinjstvu z a v a r a v a o , o p r a v d a v a o i osmiljavao m o j i s k o n s k i nagon za lutanjem. S m i j e n a i m u t n a motanje osjeaja, polovinih osjeaja, senzacija, k a k v a se ve raaju u djetinjim d u a m a !

M a j k a m i j e b i l a iz n e t o b o l j i h p u k i h r e d o v a . N j e n o t a c j e i m a o m a l i mlin za buha i uivao glas m i r n a i estita ovjeka. P o b r i n u o se da k e r k i dade nekakav odgoj, pa je poslao na tri etiri godine u j e d a n djevojaki z a v o d koji su vodile d u v n e . M o j djed j e v j e r o j a t n o uvidio n a m o m ocu i na m l a e m m u bratu, m o m stricu, pogrenost svog k o r a k a k a oplemenjenju soja, pa je pohitao da to ispravi. Zato je s p r e m n o i sa irinom poteza pristao da m u sin u z m e za enu zdravu djevojku-Ijepoticu iz p u k a u k o j u se bio s m r t n o z a l j u b i o . D j e d o v m u d r o - d i n a s t i k i u g e n e t s k i raun bio j e jedna od koristi tog posla. D r u g a j e bila glas irine i demokratinosti koji j e time z a d o b i v a o . A trea, n a d o d a t n a ali nipoto neznaajna, leala je u t o m e to j e ona p r v a korist bila uspjeno m a s k i r a n a o v o m d r u g o m ; to s u u n e k u r u k u bile k a o k a m a t e na m o ralnim, nematerijalnim dobrima, koje se takoe isplauju u istovrsnoj valuti, to jest opet u jednoj daljoj moralnoj nematerijalnoj vrednoti. D j e d j e , dakle, sve to bio lijepo smislio i sraunao. Ali, bilo j e ve kasno: ono to je uinjeno, uinjeno j e , i j e d a m p u t poinjena p o g r e k a nije se dala vie opozvati, a jedamput zapoeto plaanje stalija i kontrastalija moralo se neumitno nastaviti do kraja. M o j s m r t n o zaljubljeni otac ostao je kratko vrijeme uz moju majku, s njom zaeo mene, s v o g s i n a , p a o p e t o d l u t a o m o r i m a . N e z n a m d a li s e n a t i m p u t o v a n j i m a i d a l j e s m r t n o z a l j u b l j i v a o ili n i j e , a l i z n a m d a s e n i j e n a a o k o d k u e k a d sam se j a rodio, i da m e nikad nije vidio, jer je prije t o g a zavrio u svojoj konatoj vrei. A ja sam ostao u krilu majci koja je i dalje ostala u njega smrtno zaljubljena. G o t o v o ga nikad nije spominjala i o b a r a l a j e oi k a d bi g a d r u g i s p o m e n u l i , ali s e s j e a m iz n a j r a n i j e g djetinjstva k a k o je navee pred lijeganje, k a d j e mislila da j a ve s p a v a m ( d o k s a m naprotiv pritajena daha mirio kroz trepavice), dugo stajala raspletene kose gledajui u njegovu sliku na komodi. Bila j e to fotografija lijepa plava ovjeka u marinskoj gala uniformi, s m e k o m b r a d o m la Maksimilijan, u pozlaenom b a r o k n o m okviriu. I, k a o to uvijek biva da neka banalna asocijacija nadoe da nam pokvari i na svoj neukusni nain uoblii neku nau neposrednu i svjeu impresiju, tako mi se i ta slika majke s raspletenom k o s o m stopila s ilustracijom na n a s l o v n o j s t r a n i c i o n d a j a k o o m i l j e l e p j e s m e II pianto della vergine. S a m o , za utjehu, m a j k a mi se inila b e s k r a j n o l j e p o m o d one loe c r t a n e i m a l k o tuste garavue na omotu p j e s m e . N a d a l j e , garavui s o m o t a bila j e sletila na r a m e rajska ptica, k o j a j e s k u p a s njom tuila. J o i danas m o r a m da izvrim svjesni napor k a k o bih iz p r e d s t a v e m o j e m a j k e otjerao tu nametniku pticu to joj j e sjela na r a m e . Vjerovao s a m da je najpogodniji as za motrenje ljudi navee k a d l i j e u . T a d u p o z n a j e m o n j i h o v o d u b l j e , t a j n o , pravo svojstvo. Zasebna pregradica u mozgu uva mi jednu izdvojenu sliku sjeanje na djeda. J o sasvim nejak, prenoio sam uz njega jednu no. (Tad je ve spavao s m u s o b i ; bakici j e naruavalo san n j e g o v o h r k a n j e , a on, inilo m i se, k a o d a naumice nije htio da odustane od njega, nalazei u h r k a n j u

naroitu dra od afirmacije sebe.) irom su rastvorili v r a t a da unesu m o j kreveti; etiri snana ovjeka, s k a p o m p o d m i k o m , svaki na s v o m uglu, unosila su na prstima plavi krevetak; bilo j e u t o m e neeg dauphinskog. S m ne znam s kakvim radoznalim uzbuenjem, pri trept a v o j s v j e t l o s t i veilleuse, jedva sam isekao as k a d su u predsoblju zakripale daske pod djedovim korakom. Zamurio sam, u zapaakoj zasjedi. S k i d a o se dugo, natenane, komad po k o m a d . Odbacivao od sebe sve redom, iscrpno, nesebino. ovjek se naprosto demontirao, dekomp o n i r a o . I z g l e d a o s a m s a z e b n j o m : h o e li i t a o d n j e g a o s t a t i ? N a a s m o r a d o h sklopiti vjee, k a d se o k r e n u o p r e m a meni. Ali i taj a s a k bio j e dovoljan da mi izmakne j e d n a karika u slijedu metamorfoza, i ba ona najhitnija: p r e d a m n o m je v e s t a j a o , gotov i p r o m i t a r e n , n o n i o v j e k . O e k i v a o s a m : n e e li p o e t i a k l a n j a ? ( M o d a j e p o t a j n o T u r i n ? ) A l i n e : u b i j e l o j s p a v a i c i do p o l a g n j a t a , s b o s i m n o g a m a u p a p u a m a (zaudo tanki glenjevi!), licem u lice s m a l o m , u srebro okovanom bizantinskom madonicom koju je donio s Levanta jo njegov djed, skromni voa palube, molio j e u sebi neku svoju k r a t k u brodovlasniku molitvu. Usput, povremeno j e izvlaio iz papue desnu n o g u i e k a o se n o k t o m p a l c a p o lijevom listu. Zatim, n e k i m linimentom >z t u b e ( n a g a o o t k o s t r o p s k o g m i o m i r i s a z a s i t i o j e t o p l u p o l u t a m u ) d u g o j e trljao koljeno (faza maioniar: mast od imia, s d l a k o m krastae, k o r i j e n o m t r a v e - o b e z n a n k e , i tri lista t r a v e o d n e p o m i s l i , s e d a m k a p i k r v i o d n e k r t e n a d j e t e t a ) . A onda j e dolo ono najuzbudljivije: iz u g l a j e dohvatio t r s k o v a u s d r k o m od jelenjeg r o g a (znao s a m ! u njoj j e skriven tilet, blistav i tanak k a o guja! faza fakir). Ali nije i z v u k a o p e r f i d n u o t r i c u iz n j e n o g p r e t v o r n o b e z a z l e n o g t r s k o v o g s k r o v i t a , nego j e podigao trskovau uvis i navukao bolje zavjesu, da me rano s u n c e n e p r o b u d i . V j e r u j e m d a bi o d r a s t a o o v j e k m o g a o l a k o z a b o r a v i t i f i z i o n o m i j u s u d i j e k o j i m u i z r i e s m r t n u k a z n u , ali s l i k a d j e d a u s p a v a i c i t o p r e d l i c e m b i z a n t i n s k e i k o n i c e p a l c e m d e s n e n o g e e e list lijeve, ne zaboravlja se nikada. M a j k a mi j e bila ena s tihim, dubokim osjeajima koji nikad nisu izbijali n a p o v r i n u u ekspanzivnim izljevima. D o b r a , strpljiva, p r e m a s v a k o m e n a k l o n o p r e d u b i j e e n a j o prije nego bi ga u p o z n a l a , sa s v a k i m se lako slagala i iznalazila neposredan dodir. A ta njena k r o t k a prijaznost nije j u uniavala, ve naprotiv uzdizala u svaijim oima. I b a k a j u j e j a k o v o l j e l a , i n i l o m i s e a k v i e , ili b a r t o p l i j e , n e g o s v o j e vlastite dvije keri. esto s a m , u proljee, u m a l o m no gustom, sjenovitom vrtu iznad k u e dugo leao u njenom krilu. Gledao sam odozdo njene jasne i smirene oi nadnesen n a d a m n o m . P o v r h njene glave isprepletalo se m r k o granje lovora sa svjetlijim granjem oleandra u cvatu na pozadini prorijetkog proljetnog neba. S a v bih se upio u te oi koje su mi, o n a k o u izokrenutoj slici, s o b r v a m a p o d s o b o m i p o d o n j a c i m a nad s o b o m , dolazile u d n e i n o v e , u isti m a h i d o b r o z n a n e i s a s v i m n e p o z n a t e . D o b i v a l e su neto p r o n i c a v o , neto to prodire do dna i razgoliava, a one s a m e ostajale nepronicljive, pravei nam znanu i voljenu osobu
20

RAD 813

305

iznenadno dalekom i zagonetno tuom. Mogao sam da dugo i nenasitno g l e d a m u njih. P o g l e d m i j e o s t a j a o u v i j e k u s r e d o t o e n n a s a m e -te o i , d o k s e slika lica u k a z i v a l a rasplinuta i z a m u e n a a pojedinosti fizionomije zamagljeno daleke, kao udaljene take pejzaa. Tek su neto prisutnije bile dvije tamne rupe nosnica k o j e su s e , uslijed napornijeg disanja od pognutog poloaja, uzastopno irile i suavale; i u t o m irenju i suavanju bila j e kao neka prijetnja, i j e d n a mala jeza. Mijen j a o se i z r a z lica k a k o g o d htio, r a z v e d r a v a o se ili s m r a a v a o , u s k l a ivale se njegove crte u osmijeh svejedno, s a m e oi ostajale su uvijek iste, duboko ozbiljne, bez prelaznih odraza i letiminih svijetala. Neumitnom jasnoom ocrtane, postojane zjene, a opet nepronicljive, apsolutne, k a o zjene gospodnje. M a m a ! uskliknuo bih trzajui j e za r u k a v . J a te ne p o z n a m ! J a te ne p o z n a m ! . . . O n a b i s e o s m j e h n u l a ali j e i t a j o s m i j e h o s t a j a o o g r a n i e n n a s a m a u s t a i t r e p t a o o k o njih, tek blijedo i m u t n o uoljiv na k r a j n j o j ivici vidnog polja. P r o i m a l a m e sve dublje hladovitost tih oiju, i sve vie osvajala tuost. Poplavio bi m e panian osjeaj. M a m a ! M a m a ! p o v i k a o bih usplahiren, k a o da j e dozivljem i z velike daljine u k o j u se izmakla, naglo joj ustajui iz krila. S j e o bih na k l u p i c u drei j e o b j e m a r u k a m a vrsto za z a p e a i zurei j o j u lice sav eljan da u njemu opet prepoznam i n a e m d o b r o poznate bliske crte, ono ljudsko u njima, na koncu. A ona m e pitala, s malim izrazom zabrinutosti i neshvaanja: t o t i j e ? R e c i , t o ti j e ? J a ne bih odgovorio nita. S a m o s a m se smijeio, s onim u m o r o m koji nastupa poslije nagle prepasti. blaenim

I z g u b i o s a m j e vrlo rano, na s a m o m p r e l a z u iz djetinjstva u djeatvo. N j e n i m n e s t a n k o m , k a o d a su se s v e s t v a r i o k o m e n e ispraznile, i s v i drugi osjeaji izgubili svoj skriveni izvor i svoj pravi osnov: njenim nestankom kao da j e nestalo bez povratka i m n o g o t a drugo, prividno bez ikakve veze s njom. A umrla je naglo, u nekoliko dana, od upale plua, poslije j e d n o g izleta na k o m e smo' se lijepo zabavili i k o m e s u na p o v r a t k u stariji neumorno ponavljali da n p a m t e ljepega i da e m o ga se zadugo sjeati.

VII. S a v kuni ivot odvijao se u blagovaonici i s v e p r e s u d n e stvari u ivotu porodice k a o da su se tu odigrale T u se okupljala itava obitelj d o r u k u , r u k u , veeri. M o j e dvije t e t k e d o p l o v i l e bi iz svojih o d a j a posljednje, k a d s u v e svi posjedali za sto. D o p l o v i l e bi sitnim, nezamjetljivim koracima skrivenim pod njihovim dugim suknjama, sline d v j e m a kartonskim labudovima to izmeu kulisa doklize glatkom povrinom jezera.

Obje tetke s k u p a sainjavale su jedno s a m o bie. Pojedina od njih k a o da nije bila itava stvar za sebe ve s a m o polovina jedne d v o j n e s t v a r i : r u k a v i c a k o j a j e i z g u b i l a s v o j u p a r i c u , ili j e d n o o d s t a k a l a p r e lomljenog lornjona. Doista, k a o da su na svijet gledale i svijet doivljav a l e j e d n i m s a m i m p a r o m oiju. D r i m d a n i k a d a j e d n a od njih n i j e p o m i s l i l a ili o s j e t i l a n e t o t o u i s t i m a h n i j e o s j e t i l a ili p o m i s l i l a i d r u g a : i o v j e k s e u u d u o b a z i r a o k a o d a s e e l i u v j e r i t i n i s u li t e dvije d u h o v n e s i j a m s k e blizanke i fiziki nevidljivo spojene nekim skrivenim gajtanom. K a d je govorila jedna, jasno se osjealo, i ve p o d razumijevalo, da tim izraava miljenje obiju. Zato su govorile naizm j e n i n o , i o t p r i l i k e u j e d n a k i m o b r o c i m a , k a o d v a k l e r i k a za n a l o n j a m a koji naizmjenino itaju p a s u s e evanelja. A bilo j e neto n e p o b j e d i v o i v r a k i s m i l j e n o u n e u m o r n o s t i t o g g o v o r n o g tandema! Tek u asovima potrebe za jaom apodiktinou govorile su obje u j e d a n m a h , i to gotovo s a v r e n o istovetan tekst. P o dvoritu iza k u e etale su godinama, snudeno i nerazdruivo, dvije p o g r b l j e n e , mualjive b i s e r k e - f a r a u n k e . G o d i n a m a nisu d a l e o d s e b e g l a s a , g o d i n a m a s e n i s u r a z d v o j i l e ni z a s a m i j e d a n k o r a k . V r i j e m e i p r o m j e n e i d o g a a j i , p a ni s i t n i , k o k o i j i d o g a a j i k o j i s u u s p l a hirivali o s t a l o d v o r i t e , za njih nisu postojali. E t o t a k v e s u bile i m o j e dvije tetke. Usidjelice ve po roenju, rekao bih po roenom talentu; i, i n i l o m i s e , s t a l n o i s t i h g o d i n a . N a p r i m j e r u mog odnosa prema njima (a i njihovog p r e m a meni) nauio s a m k a k o m o e m o godinama s nekim ivjeti a d a se m e u n a m a ne razvije klica bilo k a k v o g osjeaja. M o d a m e s a d , iz o v e v r e m e n s k e u d a l j e n o s t i , s j e a n j e v a r a , a l i m i s e i n i da itavog vijeka nisam s njima, objema zajedno, izmijenio usve trideset rijei. P o d starost, dugo poslije mog odlaska od kue, u opem rasulu porod i c e , o d s e l i l e s u i z m j e s t a . ( S a d p o m i l j a m k a k a v li d o g a a j , k a k a v l i k a t a k l i z a m m o r a d a i m se uinio taj o d l a z a k n j i m a , k o j i m a j e v a l j d a bilo n e p o j m l j i v o d a s e u o p e m o e ivjeti n e g d j e v a n n a e g m j e s t a , U d r u g o j k a k v o j kui, d r u g i m k a k v i m n a i n o m ivota!) Sklonile su se u neki s a m o s t a n i zavjetale m u svoje neupotrebljene miraze koji su, uzaludni i djevianski netaknuti, nadivjeti obiteljski s l o m . I tu s u d o konale svoj vijek.

VIII.

U toj su se blagovaonici primali posjetioci i familijarniji gosti. Salon,, s vjeito sputenim aluzijama i s naslonjaima pod navlakom, rijetko se otvarao. T o je bivalo samo u naroito sveanim prigodama, k a d se s l a v i o d j e d o v n a e l n i k i j u b i l e j , v e l i k i m s v e t k o v i n a m a , ili k a d b i u mjesto banuo k a k a v visoki gost. I jo u jednoj prilici: kod smrtnog sluaja u porodici. P a m t i m , tu j e bio postavljen odar p o k o j n e m a j k e , i kasnije djedov. K a d j e umrla baka, ve sam bio vani, u svijetu.

J e d n o m je u nau varoicu zalutao neki nadvojvoda od carske kue. T u je prekinuo putovanje van predvienog programa, natjeran morskom boleu. Bilo j e j a k o nevrijeme, i brza p r u g a kojom s e vozio prema jugu svratila je mimo voznog reda u nae mjesto da ga iskrca. Eto, jedna t a k v a stvar kao to je morska bolest, a k o j e s a m o dovoljno j a k a , k a d r a j e da nadvlada i dinastike obzire, i dvorsku pragmatiku, i hiljadugodinju dresuru. Gledao sam kraljeve u izgnanstvu, generale poslije neslavne kapitulacije, pregaoce i fanatike poslije sloma njihove zavjetne misli i nad ruevinama njihovog ivotnog djela. I , usuujem se rei, uvjerio s a m se d a sve to nije k a d r o d a o n a k o prisno i n e p o s r e d n o poljulja i u g r o z i o n a j bijedni s u d u k o m e ivi taj duh, ta i d e j a , ta v j e r a , k a o t o t o m o e d a u i n i j e d n a v u l g a r n a m o r s k a b o l e s t ili j e d n a j a a zubobolja. Oni kraljevi i vojskovoe i apostoli m o d a j a e i dublje misle s v o j u p a t n j u ; ali da onaj sa z u b o b o l j o m ili s m o r s k o m b o l e u k u d i k a m o p r i s n i j e i n e p o s r e d n i j e s v o j u p a t n j u osjea, tome nema sumnje. K a o potvrda moe da poslui i ova m a l a refleksija: svi m i got o v o u v i j e k vie ili m a n j e stiliziramo n a e d u e v n e p a t n j e ; svi m i z n a m o d a njima nije strana diskriminacija lijepoga i runoga, svi mi o s j e a m o d a u n j i m a latentno lei n e k i estetski kvalitet, d a s u o n e p o d o b n e za e s t e t s k u p r e r a d u , pa da se od njih doista k a s n i j e esto i p r a v e p o e m e i tragedije i simfonije i slino. A ko je jo stilizirao m o r s k u bolest ili istinsku z u b o b o l j u ? K o j e j o u n j i m a u e s t v o v a o m a i t r u n k o m svoga bia drukije nego iskljuivo i potpuno k a o go ovjek, kao z g o l j n a g r u d a m e s a koja p a t i ? A a k o se ta j a s n a i n e d v o j b e n a istina s a d r a n a u m o r s k o j bolesti i u zubobolji r a d o ne priznaje, to j e s a m o zbog potede ljudskog dostojanstva. Ali nalazim da se nepriznavanjem te j a s n e , z d r a v e , d e m o k r a t i n e istine ini n e p r a v d a b a o n o m o b i n o m , prosjenom, svakidanjem ovjeku koji tvori bazu ljudske piramide i k o g a t a k v e istine-zubobolje najvie t a r u i p o g a a j u . J e r i time on b i v a prikraen u onom osnovnom ljudskom pravu: u pravu da m u se bar prizna njegova nesrea. P a se tako, sve za ljubav ljudskog dostojanstva onog o b i n o g , p r o s j e n o g o v j e k a , n a d r u g u s t r a n u i d r u g i m n a i n o m , opet p o r i e i u m a n j u j e t o i s t o d o s t o j a n s t v o t o g i s t o g o v j e k a . N a d v o j v o d a j e sa svojim autantom p r e n o i o u naoj kui, i sutrad a n , k a d se vrijeme neto stialo, nastavio svoj put. T a j njegov jednononi b o r a v a k u naem mjestu ostao je i za s a m o mjesto i za na d o m nezaboravan, svijetao dogaaj. A za njega, vjerovatno, samo uspomena na jednu beskrajno tunu veer i no provedenu na krajnjoj granici ljudski naseljivog pojasa. Mogu da zamislim njegovu tjeskobu za te jedne noi probdjevene u zabitnom gnijezdu uurenom pod stijenom s u r o g ; ;golog m a s i v a koji j e zajahao za v r a t n a e m mjestu, stijenjenom na uskoj traci zemljita izmeu njega i divljanog m o r a . K a s n i j e je p o s l a o , : U; z n a k v i s o k e p a n j e , s v o j u f o t o g r a f i j u ( t e k o a l k o h o l i a r s k o ,< i s v j e t l o u t o m o k v i r u o d j e l e n j e k o e s t a n k i m z l a t n i m r u b o m ) , koja j e t otada uvijek visjela nad divanom u salonu. J a n i s a m trpio tu prostoriju k o j a j e vidjela n a d v o j v o d u . N j e n a zidna tapiserija isprepletenih bolesno plavih i zabajonski utih ara po-

k r e t a l a m i j e k l i c u i s t o f i z i k e m u n i n e u elucu* I m i s l i m d a p o g o t o v u nije m o g l a s m i r u j u e djelovati na n a d v o j v o d u , v e i o n a k o s m u e n o g m o r s k o m boleu. U taj s a m se salon sklanjao k a d bi m i z b o g bilo e g a p o s t a l o neizdrivo u kui. Skutrio bih se u uglu, iza n a s l o n j a a s n a v l a k o m , i d u g o ubio tako, u polumraku. Sluao s a m k a k o m e p o kui zivk a j u i t r a e , k a k o s e p i t a j u g d j e li s a m m o g a o i s p l i n u t i , i u d i o s e n j i h o vom m a l o g r a a n s k o m odsustvu fantazije kome nikako da sine gdje d a m e potrae. Salon j e bio odijeljen od blagovaonice s a m o tankim oitom, n a l a z i o s a m se na s a m j e d a n k o r a k o d njih a l i i t a j j e d a n k o r a k z a njihovu fantaziju bio j e nepremostiv. U b l a g o v a o n i c i j e p r e k o itavog dana boravio, k a o njen tihi u m s k i duh, m o j boleljivi stric. Bio j e nekoliko godina mlai od m o g o c a : izmeu njih dvojice umrla su dva brata, u nejakim godinama. Njihova imena znao sam s mramorne ploe na porodinoj grobnici. Pobuivala m i j e s m i j e h p o m i s a o na te s t r i e v e u k r a t k i m h l a i c a m a ili a k u p o v o j i m a : p r e m a m o m zamiljanju, p o j a m strica m o r a o j e k a o n e m i n o v n i a t r i b u t i m a t i b r k o v e . Z a m i s l i t e d i j e t e u garde-enfant-u s brkovima! K o liko g o d j e m o j otac zadao djedu j a d a i glavobolje svojim n e m i r o m , toliko m u je ovaj stric, na sasvim drugi nain, nanosio neprestanu bol opominjui ga stalno na njegov ivotni neuspjeh. N a r a v n o , t o m e nije n i k a d p a l a ni j e d n a j e d i n a otvorena rije, ali se osjealo d a j e to z a djeda j e d a n od onih muklih bolova koji stalno tite i koji traju itav ivot, a k o se nikad i ne spominju. K r h k a zdravlja, obazriv p r e m a s v e m u i svakome do granice smijenog, prosijed otkad god ga ja pamtim, briljiv d o p e d a n t n o s t i u odjei i u s v e m u d r u g o m e , stric j e p r o s j e d i o svoj vijek u toj prostoriji a da nikad nije osjetio ni urbe ni d u g a v r e mena, j e d n a k o k a o ni ona stabljika filodendrona koja u uglu ve godin a m a bezglasno ivi, u ustajalom z r a k u i d u h a n s k o m d i m u , p r u a j u i bespomono na sve strane svoje zelene dlanove poput neke storuke Niobe. S p r o z o r a se p r u a o pogled na uski zaljev i luku. N a o k r u g l o m stoliu uz p r o z o r uvijek j e leao dogled kojim j e stric - k o bi ga znao z a t o ! s neobinim zanimanjem posmatrao dolazak p a r o b r o d a im bi se p o j a v i o iza g r o b l j a n s k o g rta. P o m o r a k i sin, nijednom nije p o d u z e o k a k v o dulje p u t o v a n j e m o rem. Ali j e zato sa ivim interesom pratio kretanje laa. - O ! D a n a s j e Liburnia uranila itav etvrt sata! uskliknuo bi s d o g l e d o m na oima. Ili, p e t k o m , na p r o l a s k u teretne p r u g e za L e v a n t : - t o j e Najda utonula! Ala je krcata! D u g o je d r a o d o g l e d na oima i valjda u m i s l i m a p u t o v a o za s v o j i m l a a m a - Liverpool-Quebec 7 dana, Marseille-Batavia 22 dana, HamburgSan Francisco 102 dana; i j o d a l j e , d a l j e , u k o z n a k a k v e n j e g o v e nerealne, fantastine krajeve! . . . Stric j e g o d i n a m a biljeio najviu i najniu d n e v n u t e m p e r a t u r u . Pred Boi i Uskrs ispravljao je i upotpunjavao spiskove osoba, rodbine, bliih i daljih znanaca, kojima j e trebalo estitati. I m a o j e i m a nje, z a s e b n e s p i s k o v e , za i m e n d a n e , r o e n d a n e i d r u g e g o d o v e . K a k o

j e bio njean i k r h a k , i sviknut na k l i m u b l a g o v a o n i c e , u njoj j e uspij e v a o ; otvoren ga je vazduh z a m a r a o . I m a o je prelijepe njegovane r u k e i u p o t r e b l j a v a o ih s p a n j o m i p o t e d o m . P r a o ih j e n e b r o j e n o p u t a , k a o d a s a njih s a p i r e n e k e nevidljive t r a g o v e zloina, i esto ih p r o m a t r a o , r a z g l e d a o ih s a z a n i m a n j e m , k a o d a s u m u t u e i n e p o z n a t e . U v r t u iza k u e , ograenu visokim z i d o m , uredio j e toplik u k o m e j e uzgajao svakojake udne i savreno beskorisne biljke; brino im je regulirao t e m p e r a t u r u i o d r a v a o im onu teku, z a p a e n u a t m o s f e r u zasienu toplom vlagom. Na njima je strpljivo p o k u a v a o najraznovrsnija i najnemoguija kalemljenja i oploivanja. U m r o je od neke udne bolesti. Malo p o m a l o gubio je vlast n a d k r e t n j a m a tijela i pokretima due. L e a o j e n e p o m i a n . N j e g o v i su se u d o v i katkad pokretali bez njegove volje, nesuvislo, kao k o d sitnog djeteta. A l i z b o g t o g s t a n j a k a o d a n i j e m n o g o t r p i o . N a m a h o v e j e a k i z g l e d a o zadovoljan njime. K a s n i j e je p o t p u n o izgubio svaku osjetljivost za fizike bolove. Do konca je sauvao prisebnost. Moda je nalazio vie zadovoljstvo, kao neku superiornost, u toj svojoj neranjivosti, t o m stanju bez nuda i elja.

IX.

D a n a s je t m u r a n dan. Noas sam osjetio k a k o se mijenja vrijeme. N e g d j e iz v e l i k e daljine n a d o l a z i l o j e n e t o m u t n o i s k l u p a n o , p r e l i j e talo m i m o moj pritvoren prozor, nalijetalo na kronje drvea i nosilo s e s njima m r s e i im granje u m u k l o j , m u t n o j noi. Ali ne e dugo potrajati: sutra e vjerovatno opet biti vedro. Lijep i vedar dan predosjeam dugo unaprijed. I s p r e m a m se za nj, k a o to se s e o s k a djeca s p r e m a j u za n e d j e l j u , za bijelu n e d j e l j n u k o u ljicu i za k r o t k u zvonjavu zvona s c r k v e na glavici k r o z prorijetki vazduh pramaljetnog jutra. S a o s j e a m s drveem. Mislim da i ono d u g o unaprijed sluti p r o m j e n e vremena. esto s a m se u djetinjstvu zamiljao k a o drvo. I inilo m i se da tano o s j e a m to osjea drvo, s a m o to ono nije t o g a svijesno i ne zna d a to izrazi: stojim tako u umnoj, mrkloj noi, slijep (jer drvo s a m zamiljao uvijek s l i j e p o ; ono ima silno istanan o p i p , osjea i najmanji dah vjetra, i najlaganiji srh zraka koji prostruji p o njegovoj naoko gruboj i b e u t n o j k o r i ili p r o a r a m e u n j e g o v i m g r a n j e m ; o n o s l u k t i u d a l e k o j n o i i n a j m a n j i u m vjetra k o j i j o n i j e n a i a o n a nj ali j e s l i j e p o ) ; stojim, dakle, tako u noi, rairio grane-ruke kao n e k a ticala, kao neke antene, i slutim promjenu vremena koja se zavrgla t a m o negdje daleko, d a l e k o , n a d suhim p j e a n i c i m a pustinje ili n a d l e d e n j a c i m a sjevernih m o r a , predosjeam unaprijed ugodu koja e se, kroz borbu ciklona i anticiklona, n a j z a d izlei, i v e k a o d a utim na o tvrdlo j k o r i s v o g a debla i na osjetljivom liku svojih m l a d i h grana k a k o ih s j e d n e strane z a h l a u j e p r v i s l a b a n i p i r a k h l a d n e s t r u j e t o i z d a l e k a n a i l a z i , ili k a k o

ih s d r u g e strane zapahnjuje pitomiji daak sam, u jesenjem s u m r a k u , na uzvisini iznad i pruao ruke s rairenim prstima naokolo u drvo. M o d a s a m i elio da b u d e m drvo i da duboko utilnim ivotom.

mekeg vremena. Ponekad naeg mjesta, sklapao oi sumrak, i zamiljao da sam poivm njegovim slijepim,

K a s n i j e , u vrevi ivota, k a o da potpuno z a b o r a v i m o na pejza, potpuno izgubimo vezu sa stablima, s prirodom oko nas. Zanima nas samo o v j e k , g o iv o v j e k , s n j e g o v i m s r c e m p u n i m s t r e p n j a i n e m i r a i strasti, s n j e g o v i m v j e i t i m n e s p o k o j s t v o m i s b e s p r e k i d n i m m o t a n j e m i t r e p e r e n j e m i s v j e t l o m r c a n j e m ustvovanja u n j e m u . T a d a n a m se ljudske jedinke, sa t e r e t o m svojih dua, kreu kroz prazne, puste prostore, k a o u k n j i g a m a D o s t o j e v s k o g . A p o d starost, o p e t p r o g l e d a m o na prirodu. T o je kao jedno ponovno roenje. Da. S a d m e sve vie zanima pejza, a sve m a n j e ljudi u njemu; sve v i e s t a b l o , i l i p a m u a s t o b l a k , ili b o j a n e b a , i l i p l a v i o b r i s b r d a u d a ljini, a s v e m a n j e o v j e k . V a l j d a s m o j e d n o d r u g o m v e s v e rekli. O s j e a m p o u z d a n o d a e sutra opet biti sunan i v e d a r dan. I r a d u j e m m u se, k a o seosko dijete nedjelji sa istom bijelom kouljom.

X.

Slutnja m e nije prevarila: osvanuo je vedar dan. J u t r o s je rano u p a o m e n i u sobu m l a d i doktor, svjea, nasmijana lica. Za njim, u otvoru vrata, dva bolniara u bijelim k a p a m a . Doli smo da iznesemo ovaj drugi krevet. T a k o , s a d moete biti m i r a n ; n i k o g v a m ne e m o uvaliti u sobu. B o l n i a r i su p o g r a b i l i k r e v e t i iznijeli ga. Z a njim j e ostala p r a z n i n a . Pozamana, etvrtasta taman onakva kakav je bio krevet. T a k o biva u v i j e k k a d n e t o n e s t a n e : za njim ostane p r a z n i n a o n a k v o g o b l i k a k a k v o g j e bilo ono to j e nestalo. T a k o biva i k a d n a m neko u m r e . T a k o biva u o p e k a d se zbrie jedan realitet: na njegovom mjestu ostane praznina tano njegovih crta, lika i oblija, i sjedi na n j e g o v o m mjestu za stolom, kao duh umorenog Banqua, i zuri u nas . . . D o k t o r j e pristupio blie meni, svejednako nasmijan i raspoloen, s a z d r a v i m l i j e p i m z u b i m a . D o h v a t i o m e j e z a p u l s o v l a n o , iz r e d a i navike i vedro m e upitao: N o , k a k o j e ? S a d je bolje, zar ne? Bolje, bolje. Mnogo bolje. Ve gotovo sasvim dobro. Hvala vam, doktore. N o , vidite! A k a d ozdravite, neto ete n a m svirati. Hou, doktore, vrlo rado. Hvala vam . . . odgovorio sam neoekivano ganut. R u k o v a o se sa m n o m , s r d a n o , i jo uvijek sa i r o k i m o s m i j e h o m p u n i m zdravih zubi. A l i ipak, uinilo mi se, neto manje vedrim nego n a p o e t k u . M o d a j e n a nj b a c i l o s j e n u m o j e g a n u e .

T a k n u l a m e njegova ljubeznost i obazrivost, koju redovno ne m o e m o traiti od ljudi sviklih da po s v o m zvanju vjeito gledaju ljudskoj patnji i s m r t i l i c e m u lice. S h v a t i o s a m : o n o s v i r a n j u r e e n o j e s a m o zato da se, k a o usput, kae ono k a d ozdravite. A ono k a d ozdravite ukljuuje u sebi preutnu tvrdnju, ljubeznu a savreno bezobveznu: ozdravit ete. - Hvala m u i za to. Bolesnik voli i takav povran optimizam. Sluao je valjda, u doktorskoj blagovaonici, u dan deurstva, neto 0 meni, i to m u je pobudilo neki saaljivi interes. Zacijelo je i on uo p r i u t r a g e d i j i virtuoza koji j e n e s r e t n i m s l u a j e m , ili n e s m o t r e n o u , na veselom izletu, k a d se najmanje t o m e m o g a o nadati, iznakazio ruku, 1 time se upropastio i onesposobio za dalju karijeru; i to uprav u asu k a d j e v e s t a j a o n a p r a g u s l a v e i t. d . i t. d . O b i n a s l a t k a p r i i c a , d o b r a za i p a r i c e i za p o s l j e d n j e s t r a n i c e s e d m i n i h i l u s t r a c i j a . I k a d r a , ak, uz neki minimum spretnosti, da ovjeku donese k u d i k a m o vie slave nego to bi m u ikad mogla donijeti ona p r o m a e n a karijera. A moe uroditi jo i tom neoekivanom blagodati, da ovjeku ponude da igra s a m sebe u filmu, da izigrava s a m svoju t r a g e d i j u . E t o to sve moe da donese jedna sretno potrefIjena nesrea! A v j e r o v a t n o j e uo i za m o j strah o d s o b n o g d r u g a . I to ga j e n a v e l o na panju prema starom umjetniku-probisvjetu, pa je udesio tako da m u u sobi druge klase prui neka preimustva prve. B a m u hvala. J e r doista ne m o g u vie da g l e d a m lica spavajuih. K o l i k o li s a m s e s a m o n a p a t i o z a o n i h p e t e s t d a n a t o s a m i m a o s o b n o g druga! N a njemu sam vidio, uoblieno i vanjski uoljivo, moje roeno unutranje lice, moju vlastitu zatajenu nutrinu. I m a a s a m ja njega nastojao da unekoliko utjeim, da j a njemu neto olakam, trpio s a m m o d a ne m a n j e nego on s a m ; i to, esto, vie z b o g njega nego z b o g s e b e . L i c a spavajuih ne lau: tek na njima vidimo p r a v u bijedu njihovih s o p s t v e n i k a . N a javi, n a a su lica z a t e g n u t a bilo k a k v i m svijesnim htijenjem ili nesvijesnim stremljenjem, oivljena bilo k a k v i m ciljem, namjerom, nastojanjem, pa makar nastojanjem da skriju svoj pravi i z g l e d , s v o j i s t i n s k i i z r a z ; m a s k i r a n a k a k v i m v i e ili m a n j e n a m j e r n i m i z r a a j e m . O s j e a j j e na n j i m a ili z a t o m l j i v a n ili p r e t j e r i v a n , ali u v i j e k krivotvoren. T e k u snu, k a d j e i s k o p a n a p o l u g a volje, k a d j e n a e tijelo bez obrane, preputeno na milost i nemilost okrutnosti tueg oka i tue radoznalosti, obezoruano kao bogalj koji je pred spavanje iskopao p r o t e z u , k a d s e s n a i h l i c a s a p e r e n j i h o v z a t i t n i i z r a z k a k o li t e k tada bijedna izgleda ljudska maina! Nezatieno, bespomono, k a o p r e z a v a okrvavljena tkiva kornjae i u p a n e iz njena o k l o p a . K a d san izgladi nau lanu krabuljsku nacerenost, k a d poravna grimasu bora s l o e n i h u o s m i j e h , k a d p o p u s t i g r h o t i m i n o s t i k a k o li t a d iz s k r o vitih dubina ispluta na lice prisna briga o v j e k o v a , njegov roeni u d e s ! N a t a k a v p r i z o r uvijek m i se n a v r a a p o m i s a o d a bi lica s p a v a j u i h , iz pijeteta, trebalo samilosno zastrijeti m a r a m o m , k a o lica umrlih. Strano j e bdjeti uz bok nekoga koji s p a v a . T o j e oduvijek u meni neki panini provalijski nesrazmjer. Prisustvo nijemih raalo dubina

p o d s v i j e s t i u k o j i m a s e b i e spaja sa p r a i s k o n s k i m , p o m a l o ispliva n a povrinu, i u n a m a budi neku jezu antidiluvijalne pustoi. T o je m o d a j e d n a o d n a j b o l n i j i h strana) b r a k a . I z m e u u s n u l o g i b u d n o g s u p r u n i k a , jedno drugom na dohvat ruke, legne udaljenost od itavih eona, od itavih geolokih doba. Vlakna vegetativnoga prorastu tkivo svijesnog ivota k a o g o l e m t u m o r , i r a n a se na povrini s v i j e s n o g a s a b l a s n o iri, na oigled raste i raste, jezivo neujno, k a o rupa na d u d o v o m listu p o d ustima svilene bube. N e , n e m o g u vie d a g l e d a m lica s p a v a j u i h . U p o l u s n u m i k a t k a d izlaze p r e d oi nizovi i nizovi usnulih lica, vienih k o zna gdje i k o zna k a d a , lica b l i j e d i h r a n j e n i k a , lica umiruih, lica k o j a s a m v i a o p o bolnicama, p o ratitima, p o vojnim poljskim previjalitima, nizovi lica s p e a t o m p a t n j e i b o l a . K o l i k o li n i i e m e istine n a t i m l i c i m a ! Za vrijeme prolog rata, poslije Marne, Veruna, Y p e r n a i drugih golemih kasapnica, k a o lan nekog odbora pohodio sam ranjenike i izbjeglice po bolnicama i oporavilitima, po izbjeglikim logorima, po z a v o d i m a z a r a t n e s l i j e p c e k o j i s e o p e t o s p o s o b l j a v a j u z a i v o t , ili o p e t privikavaju na nj. G l e d a o sam na njihovim licima leprav odbljesak Demijurgova zrcalca. K a t k a d s a m pokuavao da ih razonodim mojim sviranjem. P o s l i j e v e e r e na k o j o j bi m e zadrali u p r a v n i c i i ljekari, zaelio bih da m e opet provedu pozaspalim d v o r a n a m a . N a prstima, sasvim tiho, proli bismo m i m o duge redove kreveta. K o l i k o ljudske tuge na tim razoruanim licima! Sretan sam to sam opet sam u sobi. J e r uistinu vie ne m o g u da g l e d a m lica spavajuih. Z a p a a o sam, k o d sluajnog n o n o g d r u g a r s t v a s nepoznatim ljudima, u k a k v o m treerazrednom hotelu, na k a k v o m s k u p n o m noitu, k a k o briljivo kriju jedan p r e d d r u g i m lice. Briljivije n e g o to skidaju umjetno zubalo, briljivije n e g o to skrivaju lisnicu p o d m a d r a c . I , s p r e m a j u i s e d a z a s p u , j e d a n o d d r u g o g a o k r e u lice" zidu ili n a v l a e p r e k o glave p o n j a v u . U t a k v i m m i j e s l u a j e v i m a ujutro dolazio poriv da drugu sa spavanja r e k n e m : ovjee, budi mir a n : n i s a m ti vidio lica d o k si s p a v a o . I d a zatraim, za u z v r a t : A ni ti m e n i , j e l i ? J e l i d a m i n i s i v i d i o l i c a ?

XI.

Sino s a m se, leei u mraku, dugo zabavljao nastojei da tano izaz o v e m p r e d o i p l a f o n s k e slikarije b l a g o v a o n i c e iz djetinjstva. V i d i o s a m j a s n o p r e d o i m a d o u tanine te slikarije sa f a n t a s t i n i m p t i c a m a i g i r l a n d a m a v o a i cvijea, a u sredini glorijet na k l a s i n o m stupovlju, u jezivo smionom perspektivnom skraenju, s otrim, nepobitno uvjerljivim sjenama i s u p r a v o zeuksisovski nesmiljenom o b m a n o m prostornosti. T o je bio rad uvenog prekomorskog majstor -dekoratera, j e d n a o d u m j e t n i k i h d i k a n a e g m j e s t a . M a j s t o r se z v a o S p a v e n t a . I s j e a m se p r e d o d b e smuenih, olujno uznemirenih b a r o k n i h nebesa koju m i je, ne z n a m zato, to p r e z i m e izazivalo.

P a m t i m , okrutno pamtim - kao to se ve okrutno i neotkupivo p a m t i iz djetinjstva s v a sila s t v a r i o d u p r a v n i k a k v a z n a a j a i v r i j e d n o sti! svaku najmanju aru, svaku najmanju vijugu i k o v r u na toj plat o n s k o j slikariji. Ostale sobe u kui t o k o m v r e m e n a su premazivane, ali blagovaonica je uvijek ostala poteena, jo od pradjedovih vrem e n a , d a s e n e bi unitile t e p r e k o m o r e v e m a j s t o r i j e . P l a f o n j e b i o pocrnio od decenijskog duhanskog dima i od ljudskih isparivanja, i zato je ta prostorija bila nekako toplija, intimnija o d ostalih. M r k a a a v a p a t i n a p o d a v a l a je b a r u n a s t u m e k o u s t i j e n k a m a te hermeticke kutije za porodina zbivanja, i k a o da joj je priguivala glasove. N j e n o j lijenoj, ustajaloj drai, koja j e sliila na dobrotu topla i ugodna g r o b a , nisu mogli da se otmu ak ni n a j m l a i . Oblaci d u h a n s k o g d i m a s k u p l j a l i s u se i lebdjeli p o d s t r o p o m , s p l a v i a s t i m o p a l s k i m p r e l i v i m a . O d u v i j e k m i j e bilo d r a g o to i m e r i n o o p a l s k o p r e l i j e v a n j e , i o d u v i j e k s a m podlijegao njegovoj moi da nas preveze u sfere irealnoga. Zato s a m tu i s t u o p a l s k u z a m a g l j e n o s t volio i u a a m a s m a s t i k o m k o j a s e u ljetna p o p o d n e v a posluivala uz c r n u k a v u u toj blagovaonici. inilo m i se da i u samom ukusu vode s m a s t i k o m osjeam neki odbljesak nerealnih, imerinih prostora, pa s a m je pio i onda k a d nisam bio e d a n , k a o iz n e k o g d u g a p r e m a b e z g r a n i n o m e . A v j e r o v a t n o s a m najvie z b o g m a s t i k e volio i bakinog brata, o t m j e n o g s t a r o g g o s p o d i n a iz p o r o d i c e to se prije vie decenija doselila p r e k o m o r a ; koji j e , uz ostalo, imao i malu destileriju eterinih ulja. Njegov p o s a o smatrao sam poziv o m i drao ga neobino plemenitim. B a k i n b r a t izgledao m i j e u neku ruku k a o magijski stvaralac plaviasto zamagljenih daljina u kojima se kriju tek naslueni nepoznati prostori. J o i danas mila mi j e njegova u s p o m e n a . S v a k a k o , to ne e biti s a m o z b o g m a s t i k e ; bio j e i inae u g l a e n , blag, osjetljiv ovjek. A l i n e s u m n j i v o u t o m e i m a s t i k a i m a s v o j udio. Poslije njegove smrti naslijedio ga j e sin, nezanimljiv osoben j a k i utljivac bez a r m a , p o v u e n i utuljen neenja; a njegovo tuenje od drutva i samotarstvo nisu imali b a nita od o n e unesreene, nijemo patetine izdvojenosti koja na djeake u pubertetu zna da vri tolik u t i s a k . u t i o j e o n a k o k a o to uti j a j e ili s t o l i c a . Z v a o s a m g a u j k o m B e r t o m . On je, rekoh, naslijedio starog gospodina u fabrikaciji mastike. Ali m a s t i k a nije vie bila ona ista: promijenio se m a i o n i a r , p a se prom i j e n i l a i m a s t i k a . I m a i o n i a r e v i ini nisu vie bili izvor uda, ve p r o d u k c i j a obinih, svakidanjih, banalnih stvari. U neto kasnije poslijepodne, nakon sat dva sijeste i spavanja, u blag o v a o n i c i su se okupljali d j e d o v i prijatelji i s a r a d n i c i iz o p i n e , ljudi lijepo ocrtana profila, s njegovanim, dostojanstvenikim b r a d a m a i s k r u p n o nabranim obrvama. Hijeratiki odmjereno savijali su cigarete iz tula t a b a k e r a i puili ih n a svoje j a k o p o u t j e l e c i g a r l u k e o d s l o n o v a e ; a to su cigarluci bili ispueniji i ui, to j e v e a bila cijena i s a m i m cigarlucima i njihovim sopstvenicima. N i k a d kasnije nisam vidio odjednom na okupu toliko m a r k a n t n i h profila, toliko nabranih ela, i ljepe njegovanih b r a d a . D i v a n materijal za itav niz lenbachovskih portreta! Ali ja kao da sam dosta rano naslutio jednu rezonantnu pra-

Tzninu i z a t i h k a r a k t e r n i h e l a . J e d i n a n j i h o v a d o b r a i u v a e n j a d o s t o j n a strana u m o j i m o i m a bila j e ta to su n e u m o r n o p r o d u c i r a l i one plaviaste o b l a k e o p a l s k i h preliva koji su njihali p o d p l a f o n o m slutnju zam a g l j e n i h d a l j i n a . M o e s e r e i d a s u ti l j u d i p r o p u i l i s v o j v i j e k , o n a k o k a o t o g a n e k o p r o k o c k a ili p r o p i j e . I m a o s a m o s j e a j d a u t a j s v o j p o t p r o i z v o d , u te o b l a k e d i m a , izdahnjuju najbolji d i o s e b e ; s v o j e a s p i racije, svoje uzdahe, s a m u svoju duu. I bio sam im zato u neku ruku z a h v a l a n . K a s n i j e s a m s l u a o da su to bili v a l j a n i i estiti ljudi, l i b e r a l i d o b r o g s t a r o g k o v a , i da su na k r u o c i m a takvih l i b e r a l a d o b r o g star o g k o v a , p o i t a o n i c a m a , p o s o b i c i m a iza a p o t e k a r s k i h p r e g r a d a i p o slinim b l a g o v a o n i c a m a irom zemljine kugle, decenijama i decenijama leali u d e s i svijeta. I d a j e to bilo zlatno doba o v j e a n s t v a . Puili su, dakle, i puili, nabrali i nabrali ela, kaljali i iskaljavali se u b a s u ; i usto raspravljali komunalnim p o s l o v i m a i svjetskim dogaajima koje je, jedamput sedmino (etvrtkom poslije podne), d o n o s i o L l o y d o v p a r o b r o d n a s t r a n i c a m a Glasa graanina. Zagrijavali su se u diskusijama oko povienja trne takse, oko iljanja pozdravnih b r z o j a v a c r n o g o r s k o m k n j a z u ili p r o t e s t n i h b r z o j a v a u D r e y f u s s o v o j aferi, a kasnije, s uzbuenjem pratili smiona uspinjanja na K i l i m a n d r o i R u v e n z o r i ili e k s p e d i c i j e na J u n i p o l ; i n d i g n i r a l i se n a d s u d b i n o m nrabrih B u r a i pruali im svesrdnu moralnu podrku svoje pune i bezuslovne solidarnosti. I sve su te p o b u n e i zanosi, protesti i indignacije u m i r a l e m e u z i d o v i m a t e n a e b l a g o v a o n i c e , p o d k a p o m p l a v i a stih o b l a k a d i m a u k o l i k o nisu m o g l i da se p r e t o e u tekst j e d n e brzoj a v k e , bilo p o z d r a v n e bilo protestne. A u svim tim r a s p r a v a m a i diskusijama i m a o j e na k o n c u odlunu rije moj djed; jer j e bio naelnik, i jer je bio n a p r a i t e udi. Osim toga, nalazio se u vlastitoj kui. A k a d ovjek b a r u vlastitoj k u i ne bi i m a o pravo, to bi ustvari i i m a o od toga to j e u svojoj k u i ? Puili su i puili, n e u m o r n o pretvarali kilog r a m e skije u o b l a k e d i m a , i k a d b i t a k o n a m i r i l i i z v j e s t a n b r o j t a d bi umrli. I tad se na opinskoj vijenici i na itaonici klatila trobojnica oborena na pola stijega. Mutno se sjeam j e d n o g dramatinog popodneva k a d je, poslije nekih izbora, p o kazni premjeten jedan uitelj, njihov vatreni pristaa, koji s e u i z b o r n o j k a m p a n j i i o d v i e z a l a g a o z a njih. I z d u g o g v i j e a n j a u t o j blagovaonici rodio se otar protestni brzojav. J e d a n njegov pasus bio m i se naroito urezao u pamenje: danas uitelj Zmaji ostao bez kruva i krova. Najogorenije protestiramo proti neuvenom nasilju. Z a d u g o v r e m e n a poslije toga, usred igre bi mi s a m e navrle na usta te rijei, p a s a m ih b e s m i s l e n o ponavljao, ne uspijevajui n i k a k o da ih se otarasim. U to zlatno d o b a o v j e a n s t v a , sve to se d o g a a l o , d o g a a l o se daleko. L j u d i su bili p o r a z m j e t e n i na svojim a h o v s k i m poljima, m i r n o s u sjedili u svojim pretincima, pregracima, p r e g r a d i c a m a godinjih doba, inovnih r a z r e d a , d n e v n i h horara, i nije bilo te sile i tog d o g a a j a k o j i b i m o g a o o v j e k a sprijeiti da u odreeni sat uzme odreenu licu

s i r u p a p r o t i v k a l j a ili o d r e e n u p i l u l u p r o t i v l i j e n o s t i c r i j e v a , i l i d a saeka ispred crkve suprugu s veernje. A itava potreba za doivljavanjem, itava potranja misaone i osjeajne maine za dogaajnom materijom k o j u e o n a p r e r a d i t i i i s p r e s t i , n a m i r i v a l a s e u v o z o m i z d a l e k i h k r a j e v a . S v a t a sirovina p a bio to M e s i n s k i p o t r e s ili B u r s k i rat, p o t o n u e t r a n s a t l a n t i k a ili p o p l a v a u t e r i j e k e s v e j e to d o l a z i l o i z v a n a . M o r i l a m e p i t a l i c a : j e li to s t o g a t o s m o m i o v d j e n e k a k a v p r i v j e s a k svijeta, n j e g o v o slijepo crijevo? Ili se i u d r u g i m s t r a n a m a k u g l e zem a l j s k e d o g a a j e m z o v e s a m o o n o to d o l a z i iz d a l e k a , d o k se n a j bliem, o n o m to nas n e p o s r e d n o o k r u u j e , n e p r i z n a j e d o s t o j a n s t v o d o g a a j a ? A moda se i kod nas neto d o g a a ? Moda i kod nas araju nekakvi potresi, tonu nekakvi transatlantici, preplavljuju nek a k v e r i j e k e , s a m o to m i to n e z a p a a m o ? T j e s k o b a b e z g l a s n o g d o ivljavanja kroz staklo: promatranje zelenkastog ivota u akvariju. Komarski zaarana nepokretnost zbivanja. udno rascijepljeni doivljaj blizina-daljina: raanje nostalgije za dalekim. J a sam r e d o v n o prisustvovao tim sijelima i sluao te r a z g o v o r e , u d a n e k a d nije bilo sunca p a djeca iz r o d b i n e i s u s j e d s t v a n e bi d o l a n a i g r u s p l a v i m j a b u k a m a u hodniku. ubio s a m m e u tim s t a r i m ljudima sluajui esto s a m i zvuk njihovih glasova i p r i m a j u i u sebe s a m u k o r u njihovih razgovora. A usput sam zarezivao o k r u t n o m djejom otrinom svaku beznaajnu vanjsku pojedinost. Z a p a a o s a m k a k o se u uzbuen o m g o v o r u j e d n o m e t r e s k a u p e r a k n i k o t i n o m p r o g r u a n e b r a d i c e , ili k a k o se drugi ve tri puta nesvijesno m a i o za m a r a m i c o m u d e p u d a bi se useknuo, i k a k o j e svaki put, z a s k o e n o b j e k c i j o m protivnika, obustavio tu k r e t n j u i odgodio tu potrebu. I e k i v a o s a m k a d e p o n o v i t i gestu, p o g a a j u i joj p r a v i as p r e m a f a z a m a j a e g z a g r i j a n j a ili p o p u tanja i odadimanja raspre, i dobivao s a m osjeaj k a o da ja upravljam tim njegovim nesvijesnim kretnjama. T a d s a m p o prvi put dosta j a s n o naslutio da prozirati ljude znai otprilike isto to i vladati njima. I ini m i s e da s a m v e tada osjetio k a k o to m o e d a i za nas s a m e b u d e neu g o d n o i o d n e k u d bolno do te m j e r e , d a n a s esto sili d a z a m i r i m o k a k o bismo malko rasplinuli sliku stvarnosti i omekali joj krutost obrisa. Otro mi se zasijecala u pamet razvezana vrpca na dnu dugih gaa jednoga, tano sam znao broj dugmeta na prsluku drugoga. Primjeivao s a m k a k o je onome to se u govoru p o i g r a v a privjeskom na lancu sata pala na vrh frizure nad elom n e k a k v a sitna pahuljica, i k a k o j e on neopazice podnosi, izlaui dalje svoje razloge s neumanjenom ozbiljnou. N e m i r n i p r s t i k a t k a d bi m u zastali, k a d bi ivlji m o m e n a t u diskusiji jae privukao njegovu panju; privjesak bi se zakratko smirio, okrenut ili n a s t r a n u n a k o j o j j e bila izlizana k a m e j a o d a g a t e ili n a o n u n a k o j o j je bila p r e p u k l a ploica od zelenog malahita. A ja s a m brojao ispatke i p o k u a v a o d a im pogodim dalje smjene. Z n a o s a m da m u ena boluje od raka u utrobi i da e uskoro umrijeti. Zamiljao sam k a k o u noi l e i p o r e d n j e o n a s p a v a a on b d i j e i u n j o j n e z a u s t a v i v o n e t o raste, raste. ( A dokle e, mili boe, t a k o to d a r a s t e ? i k a k o e to da

s v r i ? i to e biti p o s l i j e ? ) T o s a m saznanje nosio u v i j e k b u d n o u svijesti, i m a ta on radio, m a kuda kretao, gledao s a m ga uvijek u znaku i p o d peatom tog skorog i neminovnog udesa. Izgledalo m i je udno to on s a m u zagrijanosti diskusije na mahove to p o t p u n o zaboravlja, i n a s t o j a o s a m d a p o njegovim kretnjama, p o izrazu n j e g o v a lica, p o nerv o z n o m poigravanju s privjeskom, odredim toan as k a d m u je misao n a t a j u d e s o p e t i s p l u t a l a u s v i j e s t . i n i l o m i se d a z a p a a m k a k o b i m u se najprije, prije nego s a m a m i s a o , porodila neka nejasna slutnja te misli: k a o sjena dlana da je prela preko obasjane plohe. Prsti bi m u nervoznije uzeli obrtati privjesak, bre bi se smjenjivala izlizana agata sa prep u k l o m m a l a h i t n o m p l o i c o m . L i c e bi m u o d j e d n o m d o l o k o a t i j e , ispijenije, na oigled je tamnjelo i najzad dobivalo speenu, pealnu b o j u , k a o k o d tekih nikotiniara. Onda bi m u izbile g r a k e znoja n a elu, zbacio bi nogu koju je dotle drao preko noge, a izmeu njega i s v e g a o k o njega zalegla bi n e k a nagla i velika daljina: to j e bio as k a d se rodila svijesna misao. Zamiljao sam kao da je njen prilazak najavljen potmulim u d a r o m gonga negdje u njegovoj nutrini; i isto s a m naprezao sluh ne bih li se i j a okoristio kojim izgubljenim titrajem. P o v u k a o bi se iz diskusije i fiziki bi se m a l k o odbio od stola zabacivi se leima n a naslon stolice, k a o igra k o g a ne slui karta i k o j i j e odluio da propusti nekoliko dijeljenja bez svoga uestva. Ostali bi nastavljali zagrij a n o svoje raspravljanje ne primijetivi nita od svega toga. A k a d bi onaj sluajno obrnuo p r e m a meni svoje pepelno, cijanotino lice, ja bih bre skrenuo pogled i preznuo k a o mali zvjerokradica. I a k o od najranijih godina skroz sentimentalan i valjda roen s u k u s o m za boleivu osjeajnost (nesentimentalne ljude, m a k a k o oni umni, sposobni, p a i n a d a r e n i bili, o d u v i j e k s a m n a g o n s k i o s j e a o k a o m a n j e v r i j e d n e , zap r a v o d e f e k t n e ) , u t o m o t r o m z a p a a n j u isto bih z a b o r a v i o n a ustvovanje. Ono bi se s a d o d j e d n o m trznulo, s n a k n a d n o m u u r b a n o u z b o g grenog zakanjenja, i u pojaanoj mjeri, gotovo s tenjom da nadoknadi proputeno. N a stolu u blagovaonici stajala je, k a o ukras, blistajui m e u ispijen i m oljicama k a v e i p e p e l j a r a m a p r e p u n i m ikova, srebrna kutija za biskvit u o b l i k u g l o b u s a . N a laki dodir skrivene o p r u i c e , g o r n j a bi polutka naglo zijevnula i p o d v u k l a se p o d donju. K a bi m i dosadili razgovori starijih i zamorila m e moja zapaanja, uzeo bih se igrati tom kutijom. Nebrojeno puta uzastopce pritiskao sam opruicu i nalazio kao n e k o malo udo u tome kako se sjajna, ispupena oblina gornje polutke o d j e d n o m p r e o k r e n e i k a k o , mjesto nje, najedamput zijevne praznina: nabubela punoa oblika naglo se preobrati u upljinu, u prazan prostor, u jedan mali bezdan mraka, postojanje se odjednom prometne u nepostojanje. N e b r o j e n o puta, velim, ponavljao sam tu igru, nebrojeno se puta naslaivao i d r a k a o tim spremnim, reskim zijevanjem jedne male, automatske smrti. S k l a p a o sam oi da bih na tankoj koici vjea osjetio t e male zapahe nitavila.

N e k e stvari kao d a su najbolje, n a j i e , najizvornije b a u p r e d j e l i m a g d j e j e ivot najgoliji a ljudi najsirotiji. T a k o sir, t a k o k a j m a k , tako mlijeni proizvod uope. J e r mlijeko i sve to je mlijeno ima n e k e v e z e s p r a i z v o r i m a ivota. Z a t o se oni r a d o d o b a v l j a j u iz p r e d j e l a koji s u i s k o n s k i i s t i i g o l i i, b a r i z d a l e k a p o s m a t r a n i , p a s t i r s k i i d i l i n i . T a k o s e u m o m k r a j u i d o j i l j e d o b a v l j a j u iz t i h p r e d j e l a . I z s u r o g , golog planinskog zalea. ist otar z r a k i glad u elucu k a o da proiuju k r v i otre vid. A mlijeko, odatle, biva isto i gusto, k r e p k o , kaduljski aromatino. Dragocjeno. Zato su ljudi radosni k a d im uspije da d o b a v e d o j i l j u iz t o g p r e d j e l a . T a k v a d o j i l j a i z g l e d a k a o d a j e s i l a n e iz s u r o g p a s t i r s k o g z a l e a , n e g o r a v n o iz a g a m e m n o n s k i h v r e m e n a . I m o j a j e dojilja, n a r a v n o , bila iz t a k v o g predjela. J o d u g o poto joj j e prestala ta m l j e k o v i t a funkcija, ostala j e u n a o j kui da se brine oko mene. N e k a d dojilja, sad mi je postala dadilja i drutvo. I to najmilje drutvo. P a i k a d je najzad otila od nas, opet se redovno nama navraala, po dva puta godinje, katkad i na vie mjeseci, neto privuena privrenou p r e m a n a m a , a jo vie otjerana od kue oskudicom i muevim navaljivanjima da obae svoje stare gojence i d a i s k a m i k a k v u p o m o i togod o d b a e n e odjeice za svoju djecu. Njena sporost i strpljenje djelovali su blago na m o j nemir. ala j o j j e bila tiha i bliska djetinjoj dui; umjela je da p o g o d i pravi put m a l o m s r c u i d a iz n j e g a i z v a b i n e p o s r e d n u r a d o s t . Z v a o s a m j e b a b o m . P o n e k a d je dadilji silazio u posjete m u , okot, t a m n o p u t seljak i z p l a n i n e . B i o j e to o v j e k o d k r a t k o g r a z g o v o r a i k r t e g e s t e . S v a k i n j e g o v d o l a z a k znaio je za b a b u i veliku r a d o s t i izvor ive m u k e . D o k se on nalazio u mjestu, bila je u n e p r e k i d n o m uzbuenju i nije joj silazio s ublijedjela lica i s bolnih usta izraz strasne p a t n j e . P r i s u s t v o v a o s a m vie puta njihovim sastancima u njenoj sobici na tavanu. N i s a m tano r a z u m i j e v a o njihova r a z g o v o r a ni p r a v o shvatio to se m e u njima odig r a v a , ali s a m imao j a s a n osjeaj da se d o g a a neto bolno i uzbudljivo, i t a n o s a m n a p i p a v a o p r a v u o s j e a j n u v r i j e d n o s t t o g z b i v a n j a . O n kao> da joj je, promuklim glasom od nesviknutosti na prigueno govorenje, neto p r e d b a c i v a o ; unosio j o j se u lice, sa s v o j i m n i s k i m , p o d o z r i v i m elom, a ja sam trpio od tog pretjeranog pribliavanja, strepei da m i j e ne z a p a h n e . Ona se o p r a v d a v a l a , zaklinjala, u v j e r a v a l a ga, uzdrhtala i ublijedjela, dajui u to svu duu i hvatajui svojim v l a n i m o g n j i a v i m dlanovima njegove mrke i rutave ruke kojima ju je od sebe odgurivao. U k u i su u te d a n e govorili da b a b a sve r a d i u s a m p a s . S j e d i o s a m joj u krilu, a milovanja njene ruke bila su rasijana i u njima se osjeala n j e n o s t o d n a v i k e . P o g l e d j o j j e b i o d a l e k i z a m i l j e n . Nisam u s p i j e v a o da p r i v u e m njenu panju, i na m o j e u p o r n o zivkanje odzivala se dalekim, slijepim glasom. T o m e j e povreivalo i boljelo; u sebi sam j o j p r e d b a c i v a o neto k a o nevjernost. U tim a s o v i m a volio s a m je neveselim arom, a prema rutavom braninu osjeao s a m jetku s u p a r n i k u mrnju.

Sve poklone i uteevine je troila na nj: k u p o v a l a m u je odjeu grubo postavljene kruete s dvostrukim redom metalnih dugmeta i p o t k o v a n e cipele, - duhan, zemljane lule, velike p e r o r e z e s jelenjim d r k o m . U p a m e t i m i je slika k a k o je u svojoj sobici na tavanu brino, drhtavim r u k a m a i s uzdahom, slagala i odailjala te stvarice. Ali n j e m u s u stizali s a m o m r t v i p r e d m e t i : p u t e m bi se na n j i m a ohladio topli d o d i r njenih r u k u , i do njega v a j ! nije dopirao njen uzdah. J e d n o m , u predveernji as, dobro se sjeam tog sutona, dok su se topli otkucaji zaljuljanih zvona talasavo razlijegali n a d varoicom a ene po b a l a t u r a m a dojile ojenad na posljednjim, ve gotovo v o d o ravnim z r a k a m a sunca, rodio se u meni po prvi put paniki osjeaj. N a r a s k r v a l j e n o m z a p a d u r u m e n j e stidljivo p r e m i r a l a , r a z g a r a l a se, sito s e gasila, i opet se raarivala u potmulijoj vatri. T a m o k a o da se dogaalo neko strasnobolno k r v a v o nasilje. Golemo crveno sunce tonulo j e u more sporo, jezivo sporo, nekako nepovratno, neopozivo. Po horizontu teturali su teki, pijani oblaci, omoreni i oteali od orgijanja, odozgo tamni i vunasti a odozdo jarko zabljesnuti snopovima sunevih zraka. Valjali su se p o tom razbojitu i omaivali rubove grimizom i eenim utilom. Svijet iza m e n e k a o da j e opustio: k a o da j e taj bolni z a p a d i s i s a o iz n j e g a s v u k r v i u p i o u se sve z a a g r e n e oi ljudi. Osjetih da m e s lea bije hlad. Osvrnuh se, gotovo sa zebnjom: zemlja je bila poplavljena s u t o n o m i p o k r i v e n a dugim sjenkama. G r d n a tjeskoba stite m i srce: obuze m e osjeaj o p e g potonua. Pomislih da na svijet p a d a vjena no. Otad s a m esto doivljavao takve sutone. U j e d a n t a k a v z a l a z a k sunca m a j k a je bila n e g d j e u p o s j e t a m a , t e t k e u crkvi na veernji, a djed j e sa svojim prijateljima sjedio p r e d itaonic o m o s t a o s a m s m s d a d i l j o m u kui p o k o j o j s u v e p o p l u t a l e m o d r e mlake s u t o n a . D a d i l j a j e e t a l a m o j u u z n e m i r e n o s t k r o z p r a z n e o d a j e , zapoinjala prie, trudila se da me zabavi i rastrese k a k o je bolje umjela. A l i te v e e r i nisu m e z a d o v o l j a v a l e obine b a j k e i r e d o v n e r a z o n o d e . Htjelo m i se neeg novog, dotad neosjeanog. S v e u m e n i j e udilo za n e k a k v i m o t k r i e m , s t r e p e i u isti m a h od n j e g o v o g objavljenja k o j e se nejasno nagovijetalo. N a sjenovitoj strani k u e bila je jedna vjeito zakljuana soba u k o j u dotle n i s a m n o g o m stupio. U njoj j e prije m n o g o godina u m r o j e d a n bakin brat, njen miljenik, jo mladiak. Od suice. B a k a ga je, ne znam iz k o g r a z l o g a , bila u z e l a sebi u k u u ; v a l j d a d a j o j b u d e lijek o d usamljenosti. Njegov mladiski portre, u modroj uniformi zavoda u kome j e uio, visio je u salonu uz druge portrete. T e v e e r i n e t o m e j e n e o d o l j i v o v u k l o u tu z a k l j u a n u o d a j u . M o l i o s a m i m o l i o d a d i l j u , d o k n a j z a d nije p o p u s t i l a i o t k l j u a l a . K a d uniosmo, na prstima, soba nas je zapahnula svojim hladom i lakim d a h o m plijesni; u z r a k u j e lebdio izblijedjeli miris etera. P o k u s t v o j e bilo naslagano bez reda, krevet rastavljen, a preko njega presumieni m a d r a c i ; j e d a n kraj sobe p o t p u n o ispranjen, na p o d u velik lavor, a n a d njim n a p l a f o n u m r l j a v l a g e o k o p u k o t i n e iz k o j e j e z a j a i h k i a p r o k a p a v a l o . A p r e k o svega debeo sloj praine. N a zidu je visio jo j e d a n porte bakina

b r a t a , ali n e z a v r e n ; inilo m i se da j e istinitiji o d o n o g a u salonu, nek a k o goliji, neposredniji; na njemu nije bilo osmijeha. Naivno s a m pomislio da se osmijeh na slikama valjda naslika najposlije. Oi su gledale r a v n o u n a s , k r o z nas, k a o to g l e d a j u o i o v j e k a i z v e d e n a iz s a m i c e , O d n e k u d iz u g l a n i s a m m o g a o t a n o o d r e d i t i p r a v c a uo s e m a r l j i v i r a d crva. Malo poslije k o bi ga znao zato on je p r e s t a o ; i m a o s a m osjeaj da nas nevien promatra. U p i t a o s a m dadilju, apatom, nesvijesno je vabei da zagolica u meni p r o b u e n u jezoljubivu icu: B a b a , i m a li ega u ovoj sobi? Ona j e shvatila. Ima, rekla je tiho. A j a sam j o j visio s usana. A ega i m a ? - dahnuh jo tie.

- I m a , nastavi b a b a povinujui se m o j o j elji a k i u p a d e u k o j i j e b i o p o s t a v l j e n u p i t a n j u . I m a . . . jednoga Buka! Bistar djetinji smijeh k a o srebrno zvonce. N a babinim sjetnim oima odbljesnuo se zlatasti odraz osmijeha s njenih usta. S v o j o m b l a g o m r u k o m povela je moju ustreptalost i svratila je na laku stazu djetinje bezbrinosti. Moja zapeta napregnutost rasplinula se k a o udom i razbila se njen tihi osmijeh i krotke oi. J e d n o m njezinom rijeju, B u k o j e bio s t v o r e n . S t a j a o j e tu, p r e d n a i m o i m a , iv i uoblien. V i d i o s a m m u i r o k u , n e p r a v i l n u g l a v u , k o j u su pravili jo irom njegovi prosijedi solupi, smijeni i nedolikujui j e d n o m djeaku; vidio s a m njegove okrugle, zauene oi, njegovu kudravo najeenu kosu, njegov kratki, naivni nosi; a pod njim tanka usta nestalna oblika, vjeito nemirna, s p r e m n a da lakim prelazom prime i z r a z "veselosti ili g r i m a s u p l a a . V i d i o s a m n j e g o v e d u g e , n e s k l a t n e r u k e i r a i r e n e n o g e , na k o j i m a j e n a b a d a o k a o n a t a k a m a . U h o d u se nem a r n o klatio, a u trku se razmahivao r u k a m a i reetao glavom. Sprijateljilo nas j e o d m a h i n j e g o v o s m i j e n o lice. Hm! Buko! I opet s a m prasnuo u smijeh. Otada, B u k o je postojao. Jedna jedina babina rije imala je m o da g a o d j e d n o m i iz n i e g a s t v o r i . I , k a o i s v e t o j e j e d n o m s t v o r e n o , k a o i sve to j e u j e d n o m h i p u samo p o m i l j e n o , on poivje. I ivjet e do konca, neoporecivo i neunitivo. B u k o , dakle poivje svojim ivotom, provodei dane k a k o je znao i umio, sa svojim nagnuima, slabostima, osobenoftima, sa svojim nestalucima, sa svojim strepnjama, i eljama, i tjeskobama, sa svojim s u m n j a m a i neodlunostima, sa svojim mislima i vjerovanjima, sa svojim smijenostima i naivnostima; i nadama, i bolovima - bogme kao i svaki drugi stvor. S v a k i ga j e dan u p o t p u n j a v a o , s v a k o m u je v e e (jer njemu s a m najvie mislio pred spavanje) pridavalo nove crte i doprinosilo nove pojedinosti. Upoznavao s a m malo po malo njegove navike, njegove sklonosti, njegove netrpeljivosti, saznavao potankosti o njego-

vom ivotu. I tako s a m na koncu znao kako bi u s v a k o j prigodi reagir a o , t o b i u d a t o m m o m e n t u r e k a o , k a k o bi u d a t o j p r i l i c i p o s t u p i o . Z a d r a v a o se p o n a j v i e na strmini iza kue, p o d p r o z o r i m a sjenovitih o d a j a . N i j e b i o n a m e t l j i v ni p r e v i e b u a n . B i o j e p r i l i n o n e u r e d a n , n e m a r a n , nimalo ambiciozan, i bilo m u je gotovo sasvim svejedno k a k o t a v o r i . M i djeca (jer u b r z o s a m s njim u p o z n a o i d r u g u djecu iz svojte i susjedstva i priao im svaki dan p o neku novu z g o d u njemu) esto b i s m o m u se narugali, p o n e k a d i obijesno, i bezobzirno. A on bi se s a m o o d v r n u o od nas i o d g e g a o razjaen uz brijeg, r e e t a j u i g l a v o m . to je dosta rijetko k o d djece, znao j e i utjeti. K a t k a d i p o itave d a n e . I njegove utnje bile su m o d a znaajnije od njegovih rijei.

XIII.

N a v e e p r e d s p a v a n j e , na p l a v i a s t o j ivici i z m e u s n a i j a v e , n a j j a e se r a z i g r a v a l a m a t a . D o g a a l o se da bi m e o d j e d n o m s p o p a o paniki osjeqpj vremena. D o a o bi m i avetinjski spor i u a r a n ritam ivota oko m e n e : n e p o z n a t n e m i r p o k u c a o bi na pragu svijesti, k a o n a g o v j e t a j j e d n o g kataklizma. K r o z a m e bi prostrujao huniji ritam: slutnja da negdje van n a e g uskoga kruga postoji drugi jedan prostor i tee drugo j e d n o v r i j e m e . T a m o se v a j , bez m e n e ! - d o g a a j u v e l e b n a svijetla zbivanja! P o d plavim djetinjim krevetom protjecala j e ponornica: korablja na rjeini vremena. A slutnja tog drugog prostora i tog d r u g o g toka zbivanja raala je neki m u a n nesrazmjer, bolnu i enjivu podvojenost bia. Ovaj na ivot, i ritam ovog naeg kruga, pa i ivot i ritam svakog d r u g o g k r u g a , m a koliko ivljeg i zbivanjem b o g a t i j e g od ovog naeg, i opet je s a m o j e d a n dioni ivot s a m o jedan m r t v i r u k a v a c v r e m e n a . I o d a t l e : p r v a m u t n a r a s p i n j a n j a u d n j e z a s v e p r i s u t n o u : o, b i t i u s a m o j jezgri d o g a a n j a , u taki gdje se stjeu i u k r t a v a j u sve niti! U s a m o m s r e d i t u g d j e se zainje v r i j e m e , gdje se iz r u k u v j e n o s t i odvija njegovo klupko! I t a d bi se r a s p j e v a l a bezimena nostalgija. U njoj k a o d a su bili u d n o u d r u e n i i u d n j a za n e p o z n a t i m i al za n e p o v r a t n i m . P o s t a j a l a j e nei z d r i v a ta s p u t a n o s t r e a l n i m , ta z a r o b l j e n o s t s a d a n j i m a s o m , i to zatoenitvo u u s k i m g r a n i c a m a tijela. S v a k i t r e n u t a k to j e o d m i c a o , bivao j e silno d r a g o c j e n , n e n a d o k n a d i v ; i sve to se m a gdje o d i g r a v a l o , k a o da j e u neku ruku meni prikraeno, meni oduzeto, ukradeno od m o g roenog ivota. S v a k a mrtva stvar oko mene dobijala je tada ivo srce i u njoj su d a m a r i odbrojavali asove nepovratnog. T r e b a l o se trznuti, prenuti. T r e b a l o j e smjesta, neodlono neto uiniti, poduzeti n e t o u t o m p o v o d n j u v r e m e n a . D i i s e , i ne a s e i a s a k r e n u t i . K r e nuti, k a o na otkupljenje jedne polovice mene, z a k o p a n e negdje u vas i o n i , d a v n o , p r i j e s v i h v r e m e n a ...
21
R A D 313

321

P r v e galaktick sanjarije. Prva maioniarska poigravanja s beskrajno v e l i k i m i beskrajno malim. (I to ne b e s k r a j n o s t k a o p r e d s t a v a mrtvih, statikih olina, ve iskra ivog djetinjeg nemira k a o n e u m o r n i koeficijent koji vrtoglavom p o u d o m umnoava i u m n o a v a , u nedogled.) U tim razmjerima, iezavalo je i gubilo se stvarno i svakidanje. Cio na stvarni prostor, s naim malim mjestancem uurenim podno golog masiva, i s itavom zemljalskom kuglom, i itav ljudski rod, s ognjicama svojih udnja, s ponorima svoga bola i s buktinjama svojih radosti, i nae b e s k r a j n o veliko, bezgranino priviali su m i se kao siuni a t o m tvari u noktu m a l o g prsta n e k o g o g r o m n o g zvijera; koji, sa sebi slinim biima, u nekom viem, s v o m e svijetu, sa v r u i c a m a svojih udnja i s ponorima svoga bola i s buktinjama svojih radosti, i sa svojim b e s k r a j n o velikim i bezgraninim i opet nije nego atom nokta n e k o g bia j o vieg r e d a ; a ovo, sa svoje strane, dolazi u isti t a k a v odnos p r e m a jednom jo viem svijetu. I t a k o bez k r a j a i konca. O d tih zamiljanja hvatale su o m a g l i c e i p o n e s t a j a o d a h . N e j a k o tijelo svo j e d r h t a l o . Slabila j e sila to dri n a o k u p u n j e g o v u c j e l o k u p n o s t , u d o v i su htjeli da s e r a s p u i r a s t u r e . itavo j e b i e s t r e m i l o d a s o b o m , k a o laganim prorijetkim plinom, ispuni prostor. I taj je poriv rastvaranje, r a z d a v a n j a linosti bio t a k o snaan i t a k o stvaran, da s a m osjeao p o t r e b u d a m e neka g r u b a i slijepa fizika sila s p o l j a sa svih s t r a n a pritisne, da m e zgrune, da m e suzbije natrag u granice tijela. Mnogo godina kasnije, k a d sam gledao m r k e radnike na plantaama k a k o se tresu i p o s k a k u j u na utavom leaju suhih lijana u k a n d a m a tropskih ognjutina, te p o nekolicina d r u g o v a p o s j e d a na b o l e s n i k a d a m u s a v l a d a to i z n u r a v a j u e treskanje i treperenje, inilo m i se d a u t o m tresu prep o z n a j e m s t a r o g z n a n c a iz d j e t i n j s t v a . J o i danas, poslije toliko godina i poslije tolikih stvarnih i krutih u d a r a c a , ini m i se da n i k a d kasnije n i s a m doivio silnijeg u v s t v o v a n j a i strasnije patnje. Realna ivotna stradanja, tegobe praktinog ivota, neto su s a s v i m drugo. I, u s u u j e m se rei, neto m n o g o m a n j e . A m o d a ni d a n d a n a s ne bih i m a o smjelosti da to k a e m , k a d m e itav dosadanji ivot, sa svim njegovim iskustvima bola i doivljajima patnje, ne bi na to ovlaivao. A k o ovjek ni p o k o j u cijenu ne bi elio d a se v r a t i u d j e t i n j s t v o , a k o bi a k p r i s t a o d a s e v r a t i u m a k o j e d r u g o d o b a i m a k o j u drugu situaciju svog minulog ivota radije nego u djetinjstvo, m i s l i m d a j e to najvie i u p r v o m r e d u b a z b o g te n e m u t e i bezimene djetinje patnje. B i l o j e sijaset religija i filozofija k o j e su tvrdile d a ovjek i m a duu, i d a j e t a d u a b e s k r a j n a i b e s m r t n a . A e s t o m i j e b i v a l o u d n o to n i k a d i n i g d j e n i j e p o s t o j a l o v j e r o v a n j e d a dijete ima beskrajnu i besmrtnu duu, pa da je kasnije, k a d odraste, izgubi. Djetinjstvo je puno beskraja i besmrtnosti kao uvala zapljusnuta vjetrom sa puine. D j e t i n j a j e d u a sva s a t k a n a o d l j e s k a n j a b i v s t v o v a n j a i n e b i v s t v o v a n j a , sva natrunjena odbljescima vjenoga. T e k mnogo kasnije shvatio sam da j e to djetinjsko osjeanje - t a k o p u n o p a t n j e , i t a k o blizu i nitavilu i neunitivosti ustvari bilo s a m o ljeskanje, i migoljenje, i t r e p e r e n j e

o n o g silnog, grdnog, neunitivog osjeaja ivota u meni, i one vite, neutaive udnje za njim. Onog osjeaja ivota koji m e j e , i nespoznat, neprepoznat, makar i peruen u svoju suprotnost, potitravanja s nitavilom, u e samounitenja, k r o z itav ivot i pratio.

strahomakar u igru vitlao

XIV.

P o s u n a n u d a n u , s m r t se djetetu privida k a o n e m o g u n o s t , k a o isti besmisao. Osjeanje vlastitog bia u djetetu tako j e j a k o da u r a a osjeajem neunitivosti. D j e t i n j e ja n e p o d n o s i n e g a c i j e . P o m i s a o p r e s t a n k a p r o s t o j e n e s p o jiva s o s j e a j e m p o s t o j a n j a : t njegova sutina, s a m a njegova sr, i j e s t ba u tome, u tom vidu neunitivosti, u tom osjeaju vjenog trajanja. S m r t j e s a m o z a d r u g e . O n a p r i p a d a ne-ja. O n a j e s v o j s t v e n o s t , o n a je, tovie, ba najprisnija oznaka onog irokog, prostranog, nebrojenog ne-ja k o j e n a p r a m n a m a i s v u d o k o n a s s t o j i . S m i j e n o ! i s t a p r o t u r j e n o s t , a p s u r d ! K a k o b i s e ja o d j e d n o m m o g l o d a p r e o b r n e u s v o j u sutu suprotnost u ne-ja! D a , s m r t j e s a m o za d r u g e . M a k o j e od lica n a d n e s e n i h n a d o g l e d a l o m j e z e r a m o e da n e s t a n e . T o e biti bolno, to e biti a l o s n o , ali, n a koncu, to j e s a m o nestanak jedne jedinke, i nita vie. T o je, najzad, i s a s v i m p r i r o d n o . S v e d r u g o i d a l j e traje. I, n a j e e , s a s v i m n e p o m u eno i n e p o r e m e e n o traje. Ali ako ja zatvorim oi, odjednom nestaje sve. P r o s j e d a se itavo jezero. T o nije (ta shvatite, ljudi!) s a m o m o j a smrt, to j e k a t a k l i z a m s v e g a ! N a i m n e s t a n k o m nestaje sve, b a sve, p a i s a m o mjerilo postojanja i nepostojanja. Ono to vremenu daje tok, to su kucaji n a e g srca u n j e m u ; ono to p r o s t o r u daje prostornost, to j e kretanje nae misli kroza nj. I stoga, naim nestankom ne ostaje upranjeno tek nae mjesto u prostoru, ve se sam prostor odjednom splonjava u besprostornost, u nepostojanje. J e r prostor i vrijeme puki su iani skeleti, k a v e z i u k o j i m a su zarobljena n a a bivanja i n a a doivljavanja k r h k i k a v e z i koji se u d a r c e m d l a n a s k l a p a j u u bezdimenzionalnost. S m i j e n o ! K o je samo m o g a o izmisliti smrt! I dijete se smije toj kukavnoj izmiljotini priglupih, pozemljunih ljudi. Gledao s a m p l a v o k o s u djevojicu u alosti zbog smrti dobre b a k e . P l a k a l a j e uz m a j k u rastrljavajui stisnutom a i c o m suze p o licu. O d n a p o r a j o j se orosilo elo i ulijepilo m e k o p a p e r j e na ivici kose. O n d a se n e t o z a i g r a l a , i a s k a s n i j e v e j e g l e d a l a u u d u m a j i n u a l o s t : to p l e ? T a nije u m r o B o g ! - Nisu j e shvaali. Pa jasno! Sasvim jasno! Urmla je samo jedna - ma koliko draga, ma koliko dobra bakica. Jedna jedinka. Nije umrlo smo naelo postojanja! Ali, a k o u m r e m o m i - e, t a d j e v e s t v a r s a s v i m d r u g a i j a !

J e r , na svijetu, (ukljuivi tu, d a k a k o , i s v e m i r ) , i m a s v e g a izobilja, p a i b e s k o n a n o m n o g o . A svemir j e t a k o znatan, d a n e m a te pojedin a n e stvari iji bi nestanak on u o p e i osjetio. A t a k o j e p r o s t r a n i bogat, da n e m a stvari kojoj se u njemu ne bi nala zamjena, nadoknada, dvojnik. S a m o je jedna stvar jedincata i n e n a d o k n a d i v a u svemiru: to j e ja. D o i s t a , u i t a v o m s v e m i r u p o s t o j i s a m o j e d n o j e d i n o ja. I , u j e d n o , ( g l e u d n a s l u a j a ! ) , t o j e ja u i t a v o m s v e m i r u j e d i n a s t v a r k o j a p o stoji s a m o u j e d n o m jedincatom primjerku. u d n o ! udno, ali ipak tako! (Poslije m n o g o godina posjetio s a m tu istu p l a v u djevojicu u bolnici. ivot j e bio p r e a o p r e k o nje; u m i r a l a je od r a k a u utrobi. Izvadili s m o iz nje sve to se dalo i z v a d i t i ! , r e k a o m i j e u h o d n i k u d o k t o r . D v a crno z a o b r u e n a o k a leala su k a o dvije r u p e u j a s t u k u . G l e d a o s a m je k a o upalj dub, ulite klica smrti. E t o , i n e k a d a n j a plava djevojica sa suncem u kosi sada je postala s a m o jedno drago, ubogo, pregaeno ne-ja!) Djetinjstvo pregrt besmrtnosti! S m r t preza p r e d vedrim djetinjim o k o m , rasplinjuje se od zraenja djetinje due. Dijete je zatieno od nje, zaogrnuto u plavu haljinicu besmrtnosti. I p a k , u oblane dane, k a d su djeca utljiva i tiha, ona neopazice uklizi u maleno srce i javlja se u nejasnoj stravi bivstvovanja. Dijete j e ne p r e p o z n a j e , j o j o j ne zna i m e n a ni s l o v a , ali v e s e jei od njezina hlada. K o l i k o puta djetinjom d u o m p r o m a k n e , neznana, smrt! I za njenim prolaskom, k u d j e ona p o m e l a svojim crnim s k u t o m , o s t a j e v i r p r a z n i n e ... K a e m , d i j e t e j o j n e z n a i m e n a n i s l a v e , ali u o b l a n e i b e s u n a n e d a n e osjea na licu h l a d a n d a h vjetra za njenim prolaskom. N e g d j e d u b o k o z a p r e t a n a u djetinjem b i u lei j e d n a elija u k o j o j tinja b e s m r t n o s t . A o d m a h do nje, u n e p o s r e d n o m susjedstvu, d r u g a elija, u k o j o j drijema smrt. One ive u d o b r i m s u s j e d s k i m odnosima. I n a i z m j e n i c e l s e j a v l j a j u , o g l a s u j u s e iz d u b i n e n a a v j e i t a p o p u d b i n a i nai stalni saputnici, od poetka do kraja. Njihov naizmjenini dvopjev jeste predivo naeg ivota.

XV.

U oblane dane, u dane smrti, k a d nije bilo igre u hodniku i prianja B u k o v i m z g o d a m a ili k a d b i m i d o s a d i l i r a z g o v o r i s t a r a c a u b l a g o vaonici, lunjao sam po tavanu. Tavani graanskih kua sabiralite ostataka smrti! Sanduci stare p r e p i s k e , sanduci odjee i stvari pomrlih o s o b a , islueni p r e d m e t i svakodnevne upotrebe koje nekakav smijeni malograanski pijetet uva u s t r u a v a j u i s e d a ih p r e d a s t a r e t i n a r u ili o g n j u . J e r m a l o g r a a n s k i sentimentalizam mora da svaki osjeaj vee za k a k a v materijalni predmet. B e z te materijalizacije, bez tog trivijalnog o v a p l o e n j a , g r a a n i n u

o s j e a j i i s k l i z a j u iz p r s t a , r a s p l i n j a v a j u s e . U t o m e j e n j i h o v i d e a l i z a m : stvorili su n a j p r i j e n e k a bestjelesna boanstva, d a bi z a t i m o d njih n a pravili m a t e r i j a l n e fetie i idole, itav jedan svijet tabu-predmeta. o v j e k s e p i t a : j e li b i l o v r i j e d n o t r u d a ? K a p a o b o a v a n o g m u a p u k o v n i k a ( p o k o e n o g , sasvim nevojniki, od k a k v o g p r o v a l j e n o g slijepog crijeva) visi za vjeita v r e m e n a na iviluku u hodniku. k o l s k e teke i slikovnice djeteta umrlog u spazmusima meningitisa u n e k o m memljivom zavodu, decenijima ame zakovane u sanduiu, u praini i pauini p o t k r o v l j a ; p r e d a t i ih d o b r o j s v e s p a s a v a j u o j v a t r i k o j a p o t e u j e od unitenja, i z g l e d a l o b i b l a s f e m i j a . T a j isti pijetet zahtijeva d a jeziva fotografija na kojoj je retua dragoj umrloj osobi nakazno izobliila usta i nanizala j o j niz m i j i sitnih bisernih zubia, u v i j e k e visi n a d n o n i m o r m a r i e m i da se s v a k e veeri pred lijeganje cjeliva. ( S j e a m se da je b a k a s m j e s t a o t p u s t i l a s l u a v k u k o j a j e t r a g o v e tih c j e l o v a na s t a k l u fotografije m o g oca zbrisala istom m o k r o m k r p o m k o j o m je obrisala p r o z o r s k a stakla.) A l i ta materijalizacija osjeaja g r a a n i n u j e , eto, neophodno potrebita: pravi, istokrvni graanin ne nosi u srcu nita, a m a b a n i t a : o s j e a j n e f i k s i r a n za k a k a v fiziki p r e d m e t p o s t a j e p u k a sjena, i ovjek ubrzo poinje da sumnja u realnu opstojnost svog osje a j a , a k o j e n e d o k a z u j u m a t e r i j a l n i p r e d m e t i k o j i g a u. s e b i u t j e l o v l j u j u . A tavani te staretinarnice smrti pohranitelji su i uvari takvih materijaliziranihh uspomena, hramovi tog pijeteta. K o l i k o li s m r t n a t i m t a v a n i m a ! O s t a c i d a v n i h a r l a h a , d a v n i h d i f t e rija, ostaci drevnih porodinih tuberkuloza, ostaci dugih uzetosti. Ortop e d s k i steznici, crno lakirane take, uti koni p o t p a s a i za hernije p o stavljeni j e l e n j o m k o o m , k a o p a r a d n e o r m e za i s t o k r v n e k a s a e ; k e s i c e za led, bolesnika kolica. U tim potkrovnim a t m o s f e r a m a , k a o i u zimskim b a t a m a , jo ive m l a d i s k a grudobolna u m i r a n j a u euforiki p o vienim temperaturama rasciktani galebovi u purpuran suton. Strpljiva dotrajavanja na logu uzetosti, djetinje vrele agonije u ljetna p o p o d n e v a , zakolutanih oiju, u strasnobolnim trzajima, s oroenim uvojcima n a d upaljenim m o d a n i m o p n a m a ; i sunce isjeckano na ribe prikueniivaluzija. A sve tu izjednaava u svojoj nepristranosti ta p r a n a n e k r o pola s festonima pauine, u kojoj, mjesto k a d a tamjana, vije miris majeg urina. Intarzirana bolesnika sobna stolica pored pozlaenih okvira nestalih careva i nadvojvoda s olupljenom t u k a t u r o m i sa svojim u p r a n j e n i m o v a l i m a ; polomljeni djeji teatar s l u t k a m a p o r e d kin e s k o g a u t o m a t s k o g ranja koji nikad nije d o b r o f u n k c i o n i r a o ; starom o d n i enski suncobrani Ijubopitno izduljena vrata p o r e d inovnikih p a r a d n i h sabljica sedefna drka. A eiri, preraznih vrsta i k a l u p a , zamjenjuju i zastupaju nestale glave: koni kovei s c a k o m nekakvog tetka oficira, i dvorogi eir nekakvog zeta tajnog savjetnika, i znojem p r o g r i z e n i p a n a m a p o d u z e t n o g d j e d a s k o r o j e v i a . T, u j e d n o m u g l u , plava djeja kolijevka koja je davno zaboravila djeje gakanje, bezd a n o p r a z n a , k a o p r e s u e n bunar. I j o sva sila k a r n i a za zavjese. Pozlaenih i crnih, glatkih i kaneliranih, ravnih i izvijenih u luk, jednostavnih i bogato iaranih, s tokarenim j a b u k a m a na k r a j e v i m a ; itavi
:

s n o p o v i tih karnia, koje, nedokuivo zato, g r a a n s k i pijetet ljubom o r n o uva i pobono pohranjuje po uglovima, poput trofeja od zastava p o m u z e j i m a f a n t a s t i n a k o p i j a k o z n a k a k v i h n e s t a l i h s t j e g o v a ... S v e to lei ispremijeano i grdno zbratimljeno u z a j e d n i k o j umrlosti. I p o n e k a d s e o v j e k u ne ini b e z r a z l o g a to a v i o n s k e b o m b e , u s v o m e likvidiranju datih sklopova ivota, nainju ljudske konice ba odozgo, od potkrovlja. Lunjao s a m po tavanu i otkrivao u njemu razne zapsaje smrti. U tom se potkrovlju, na neki nain, rodila i m o j a umjetnost. M e u h r p o m ostalih isluenih stvari, tu j e leala i j e d n a s t a r a djeja violina. Violina onog bakinog brata to j e u m r o u m l a d i s k i m godinama. O d n j e g o v e s m r t i leala j e tu, u s v o m e c r n o m d r v e n o m sanduiu, slinu djetinjem lijesu. N a j e d n o m od m o j i h istraivakih p o h o d a n a i e m na nju. S nekom zebnjom otvorim sandui i u z m e m j e m e u ruke. N a g o n s k o traenje lei u n e m i r n i m djetinjim p r s t i m a . Oni h o e d a s v e s p o z n a j u o p i p o m prsti tih s l j e p a c a s a i r o k o o t v o r e n i m o i m a , i d a iz s v a k e m r t v e stvari i z v a b e njen ivi glas. R u k a m i b o j a l j i v o p o segnu, k a o da iekuje neko otkrovenje, i prsti taknue ice. Zamnije, izblijedio, k r h a k , njihov davno u p o k o j e n i glas, udan, neponjatan. Zadrhti u zraku, treperei i premirui, rasprostirui se u sve irim krug o v i m a , u d a r a j u i stijene i odrazujui se od njih r a z d r o b l j e n i usitnjen. Od njega se p o k r e n e r a z b u e n p a u k na svojoj t a n a n o j m r e i i z m e u dvije grede. D u g o s a m sluao taj glas koji je p o s t e p e n o malaksavao, zamirao, blijedio, oklijevao m a l k o na granici ujnog i neujnog, i nastojao sam da ga slijedim i dalje, u neujnom dijelu njegova ivota. N e z n a m p r a v o rei k a k v o s a m z a d o v o l j s t v o u t o m e nalazio, ali s a m o t a d a e s t o osjetio p o t r e b u da o d e m u p o t k r o v l j e i d a i z m a m i m iz v i o l i n e p o k o j i ton, koji j e d u g o ivio i t r e p e r i o . U o b r a a v a o s a m d a j e d a n jedincati, sam po sebi uvijek j e d n a k i uvijek j e d n a k o neosmiljen ton, m o e da izrazi m n o g o toga, svu silu raznovrsnih stvari. Izvabio bih j e d a n zvuk i p o d m e t a o m u najrazliitije sadraje: i gle uvijek je odgov a r a l o ! T o n j e uvijek govorio ono to s a m j a htio, uvijek izraavao ono t o s a m ja nosio u sebi! esto s a m se u djetinjstvu r a s p l a k a o od muzike. A bakica bi tad uzela u d a r a t i n a k l a v i r u n e t o d r u g o , v e s e l i j e , ili bi p r o m i j e n i l a p l o u n a star i n s k o m fonografu. Zaorile bi trublje i bunjevi k a k v o g ustrog vojnik o g mara a ja sam svejednako plakao! T a to s a d p l a e ? Ovo j e veselo, ivo uje li! Ovo nije b a nimalo tuno! Zaludu! Nastojao sam da suspregnem suze i da se toboe razvedrim, k a k o ne bih pozlijedio njenu dobru namjeru. Ali nisam uspijevao. I izvinjavao sam se: - Svaka je muzika tuna! S a m i zvukovi po sebi na m e n e su l a k o djelovali. Organski, k a o na o n o g p a u k a izmeu dvije grede. I inilo m i se da j e ivahna, ustra,

bljetava muzika samo u nekom tobonjem, konvencionalnom, vanjs k o m s m i s l u v e s e l a , iva i bljetava, ali da je ona, u svojoj intimnijoj biti, u v i j e k i b e z i z u z e t n o tuna. I da to, tovie, i j e s t njena p r a v a bit, da u tom i jest p r a v a m o muzike, i njena prava vrijednost. Iz te m o j e p r e o s j e t l j i v o s t i za m u z i k u (ili, t a n i j e , za z v u k o v e ) m o j i su u djetinjstvu zakljuili da sam j a k o naklon muzici, i dosljedno, bez s u m n j e za nju n a d a r e n . I mislim da je to bila p r v a ishodna p o g r e k a u itavoj toj stvari. J e r drim da ba to, i m o d a jedino to, nije p r a v i p u t k o j i m s e u l a z i u s f e r u m u z i k e , ili b i l o k o j e u m j e t n o s t i u o p e . N e k o s a m v r i j e m e , kasnije, v j e r o v a o da je to m o d a p r a v i z n a m e n za b u d u e g i z v a a a v i r t u o z a . A l i s a m se uvjerio d a ni to nije t a n o . U m j e t n i k treba da bude neosjetljiv prema svojoj umjetnosti i od nje neranjiv, k a o to k i r u r g m o r a d a b u d e neosjetljiv p r e m a s v o m z a n a t u i k a o to vojnika ne smije da ranjava njegovo vlastito oruje. Inae to nije pravi, i s t i n s k i k i r u r g , i n a e j e to n e s p r e t a n vojnik, v o j n i k za n e v o l j u i o d nevolje. N o izgleda da s a m se prilino k a s n o svega t o g a sjetio. K a o to se u u p e , p o sili s a m e stvari, k a s n o sa sigurnou o s v j e d o a v a m o p r o m a enom: tome moe da nas pouzdano i dokraja osvjedoi tek neuspjeh. T o bi u neku r u k u znailo da u svemu, eda bismo doli do konane i s i g u r n e s p o z n a j e , m o r a m o i i d o s a m o g k o n c a . A to z n a i : d o t a k e n e u s p j e h a . U t o m smislu, m o g l o bi se rei da tek n e u s p j e h z a o k r u u j e , osmiljava na ivot, da tek neuspjeh krunie n a e djelo. Zastati i uaniti se n a j e d n o j t a k i prije toga, m o d a z n a i n e ii d o k r a j a svojih mogunosti, ne ostvariti u potpunosti sebe. I zato, uvijek dalje! A, u m o m e sluaju, mislim da je veoma samilosno dola ta vanjska, sluajna n e s r e a k o j a m i j e povrijedila ruku i skvrila p r s t e koliko j e bilo potrebno pa da mi preprijei takozvanu dalju karijeru. I m a da je sve d r u g e taj d o g a a j ostavio u uvjerenju da j e vanjski nesretan sluaj bio o n o to m i je p r e s j e k l o dalje mogunosti u p r a v u asu k a d su se s najvie izgleda p r e d a m n o m o t v a r a l e , m e n e s a m o g a to nije ni za t r e n u t a k uspjelo zavesti u zabludu i poljuljati u osjeaju da je nesrea dola ba u pravi as, u as k a d s a m bio dopro do krajnjih granica m o j i h m o g u n o s t i i k a d ni b e z t o g a ne bih bio k r o i o ni za s t o p u d a l j e , u as k a d j e neminovno moralo da otpone srozavanje. Milostiv udes! S a d m o g u da sviram k o l i k o j e dovoljno za skromnije pretenzije: za dobrotvorne s v r h e , za p r o v i n c i j u , iz k o j e j e takva v r s t a u m j e t n o s t i i p o t e k l a i u k o j o j j e ona k o d svoje k u e , za one legione usidjelica to p o svim provincij a m a svijeta griju due na Chopinovim mjeseinama. T u je m o j a umjetnost uvijek p r a e n a pomilju i u z d a h o m slualaca: to bi tek bilo d a ovjek nije o v a k o unesreen! A ja, naravno, nisam tako poltron da bih s e tim z a d o v o l j n o koristio i to bez p o g o v o r a p r i m a o , ve uvijek osje a m p o t r e b u da o d l u n o , i iskreno, s punim uvjerenjem, to o d b i j a m i d a ljude razuvjeravan. Ali sam ipak toliko poltron da, p o r e d toga, osje a m i p o t r e b u d a m i s e t o n e p o v j e r u j e . I k o z n a t a li s v e j a n e s v i j e s n o n e r a d i m (s o n o m r a f i n i r a n o m l u k a v o u k o j u p o z n a s a m o p o d s v i j e s t ) d a bih d o s t i g a o d a m o j e i s k r e n o u v j e r e n j e ne p r e d e na d r u g e , d a uvjer-

ljivost m o g uvjeravanja i p a k b u d e neuvjerljiva! A to j e , a k o se ne var a m , s a m v r h u n a c p o l t r o n s t v a : n e s a m o u v j e r a v a t i s a s v r h o m d a ti s e ne vjeruje, uvjeravati da bi razuvjerio, n e g o j o p r e t e n d i r a t i d a sredstvo za p o s t i z a n j e t o g a e f e k t a b u d e t v o j e i s t i n s k o u v j e r e n j e i s u t a i s k r e nost tvojih rijei. Obmanjivanje sredstvom istine nesravnjivo j e podlije nego obmanjivanje sredstvom lai. Ali, i z g l e d a , o v j e k se ne m o e d a o s l o b o d i lai k a o ni s v o j e k o e . I p o svoj prilici ovo j e p r v i put to s a m i s a m o m s e b i tu s t v a r o v a k o izriito i d o k r a j a priznao. S n a g u p u n e iskrenosti d o b i v a m o tek p r e d licem n e e g daleko vanijeg, daleko presudnijeg od onog to priznajemo. M o d a tek p r e d licem One n a p r a m k o j o j sve d r u g o postaje sitno i bezbolno do nitavnosti.

XVI. D a n a s je nedjelja. P o svemu se to osjea. D a n posjeta bolesnicima, dan donoenja ponuda. ujem promicanje tapkavih enskih k o r a i a p o hodniku, kucanje na susjednim vratima; zatim slijedi ono posjetilako naroito, diskretnoobazrivo otvaranje i provirivanje kroz odkrinuta vrata milim oicama. A onda p r v e , bez p o d l o g e ivahne rijei pri susretu. S v e to d o p i r e d o m e n e s o r d i n i r a n o , i z d a l e k a . I, iz ove m o j e s i g u r n o s t i , g o t o v o z a b a v n o . J e r j a se o s j e a m d o s t a b e z b j e d a n . O v d j e s a m o s t a o n e p o z n a t , ili neotkriven. J a dakle n e m a m da strahujem d a e iko pokucati na m o j a v r a t a . N a r a v n o , osim a k o se zabuni. J e r i to b i v a . N a j p r i j e e se, s a blasno p o l a k o i neujno, spustiti k v a k a , zatim e se kroz procjep p o moliti! r u m e n o n a s m i j e e n o l i c e k a k v e o b r t n i k e s u p r u g e . Z a s t a t e , p o d v o d o r a v n o n a t a k n u t i m nedjeljnim eiriem, s p o n u d o m u istom bijel o m ubrusu. A onaj j o na hodniku p r i p r e m l j e n i p o g l e d milih oica k o j i m e m i poviriti u sobu ne e stii da se smjesta ugasi im uoi da j a nisam j a : kratak as blenuti e u mene, pa e opet priklopiti v r a t a , ali s a d v e m a l k o uvrijeena. A p o g l e d e j o j , p r i j e nego se v r a t a sasvim zatvore, ipak imati vremena da postane odbojan, gotovo neprijateljski. I t a k o e se ta m o j a vjeita bijela v r a t a z a k l o p i t i k a o n a d g r o b n a p l o a n a d j e d n i m neprijaznim i z r a z o m iji e o t i s a k ostati d a lei na m e n i d o k ga ne smijeni k a k v a d r u g a i m p r e s i j a , i trajati j e d n u svoju malu vjekovjenost. A u ubrusu e, n a g a a m , biti n e k a k v a pita. I, p o svoj prilici, p o h a n a piletina. D a , s v a k a k o pohana piletina. N a tu bih se pohanu piletinu g o t o v o k l a d i o . J e r g r a a n s k o (ali zato b a g r a a n s k o ? v j e r o v a t n o j e to opeljudsko!) ubotvo fantazije, u trudovima svog n e n a d a h n u t o g dovijanja k a k v u to bolju i prelesniju p o n u d u d a izmisli, osjetilo j e potrebu da ustanovi jedan maksimum, jedan optimum ponude. J e d a n apsolut ponude. I tako je roena pohana piletina. A nedjelja i m a neki svoj posebni, specifini k a r a k t e r k o j i se osjea i razaznaje u svemu. T o k a o da nije j e d a n proizvoljno, ljudskim s p o r a -

z u m o m utvren dan, nego nadljudski, s vieg mjesta odreen. Na selu i u varoici, u pustinji kao i u metropoli, nedjelje, m a koliko razliite m e u s o b o m , i m a j u neto osnovno zajedniko. I to n e t o k a o da ne lei s a m o u ljudima, kretanju i migoljenju ivog l j u d s k o g stvora, ve i u prirodi, u itavom njenom ritmu, pa i u takozvanim mrtvim stvarima. I u s a m o m zraku, u k o m e se truni zlatasti, ljepljivi nedjeljni pelud. U n e djelju je sunce vie s u n c e a tiina vie tiina n e g o u d r u g e dane. J o u d j e t i n j s t v u i n i l o m i se d a s e u n e d j e l j u s u n a n e o p e k l i n e n a k u p a n j u dobiju k u d i k a m o lake i bre nego radnim danom. U nedjelju i bube sporije gamiu, i sokovi u bilinama sporije struje. Ali naroito j e s p o r o , ljepljivo sporo, i svo gnjecavo o d n e k e vlane toplote, nedjeljno p o p o d n e . isto se grustim od dodira njegovih grubih znojavih dlanova. K a d p r e e p o d n e , nedjelja se n e k a k o zgusne, uzrije. Nedjeljno pop o d n e j e p o t e n c i r a n a n e d j e l j a . M o g l o b i se r e i z r e l a n e d j e l j a , o n a k o k a o to se kae zrelo ljeto. A u takva nedjeljna p o p o d n e v a sunana tiina zna p o s t a t i n e p o d n o s i v a . O d a v n a j e z n a m ! S v e o k o n a s , z a k o v a n o , b r e k e , s v e udi, v a p i j e za j e d n i m p o k r e t o m , za j e d n i m z v u k o m , pokliem, trijeskom, pa da nastupi izvjesno jedva iekivano oblakanje. D a n e k o n e g d j e k r i k n e - p a m a k a r k o i m a k a r t o , d a k u k u r i j e k n e p i j e t a o ili d a z a n j a e m a g a r a c . M a k a r d a s n a n o z a l u p e n e k a v r a t a ili p r a s n e n e k o s t a k l o m a t o , m a t o , a l i s a m o d a to s u n a n o p o p o d n e z a t a l j e nih u s t a d o b i j e svoj iv glas! B o l n i k a eljad i p o s l u g a d a n a i ima izlaz, ili p o t e d u i p o l u o d m o r , lijenici su u toku jutra zavrili svoj p o s a o , p r e o b u k l i se i otili. (Uprli su neto bolesnici od svoje strane a neto lijenici od svoje, prvi m a l k o intenzificirali svoju bolest a drugi svoje usluge, pa j e tako, hvala drag o m bogu, do p o d n e sve sretno posvravano.) T e k negdje, u nekom m i r n o m k u t k u , z a s v a k i s l u a j , k u n j a m l a i d e u r n i l i j e n i k , ili u d o s a d i ui engleski. U ovo nedjeljno popodne i bolesnici se osjeaju kao na k r a t k o m d o p u s t u od svoje bolesti. J e r znaju d a u nedjelju, a p o g o t o v u u nedjelju poslije p o d n e , njihovo bolesniko svojstvo znatno poputa. O n i to m o g u d a h o d a j u izili su u svojim m o d r o i s p r u t a n i m b o l n i k i m haljecima i r a s k l a p a n i m p a p u a m a , otvrljali na m a l u istinu iza zgrada, objahali klupice p a se zabavljaju pomiui kaiprstom piljie po etvor i n a m a g r u b o u r e z a n o g mlina. D r u g i s e i z v a l j a l i n a s u m n j i v o j b o l n i k o j travi (nedaleko cvijeta odbaena krpica gaze s k a p l j o m krvava gnoja) i r a z g o v a r a j u s p o s j e t i o c i m a o d m a t a j u i p o n u d e . M a l o p o d a l j e , oni pros o d u n i j i i rustiniji, zavijenih v r a t o v a ili s f l a s t e r o m p r e k o o k a , j e d n o s t a v n o se i g r a j u d r v e n i m k u g l a m a , k a o t o su t o u n e d j e l j n a p o p o d n e v a inili i u s v o m e selu na tratini ispred k r m e . A i oni k o j i l o g o m lee po s o b a m a utihnuli su te manje smetaju i manje dozivlju poslugu nego u ostale dane. J e r i oni znaju da je nedjelja nedjelja, za sve i za s v a k o g a . Leim u krevetu, a sluh mi je napet. U prostor izmeu moga i suel i n o g p a v i l j o n a z a p a l a j e t i i n a . M r t v a t i i n a . K a o d a s e s v e i s e l i l o ili pozaspalo. D a je otkuda d a a k vjetra pa da zalupi neka vrata! D a neto p a d n e , d a se neto s t r o p o t a ! G o t o v o m e podilazi n a p a s t te bih p r s t o m

m a l o p o m a l o g u r a o p o s l u a v n i k s k a r a f o m v o d e i s a o m , ili b a r knjigu, p o staklenoj ploi m o g nonog ormaria. G u r a o bih minimalnim n a p o r o m , gustirajui polagano, sve do take k a d e prevagnuti pa t r a s s s ! ... J e d a n z v u k - i o d m a h o l a k a n j e ! I n e d j e l j n a s a m p o p o d n e v a , ini m i s e , iznio iz djetinjstva. U o p e , s v e , a m a b a s v e , i z n o s i m o iz d j e t i n j s t v a ! U s t a r o s t i s e s v a k i m d a n o m sve v i e t o m e u v j e r a v a m o . S v e o s n o v n e l j u d s k e s t v a r i i z v l a i m o iz djetinjstva. A naroito svu nau priju senzibilnoga. T a k v e stvari veina ljudi p o i z m a k u djetinjstva u o p e nije vie s p o s o b n a da naui. P a tako u djetinjstvu n a u i m o i to je nedjeljno p o p o d n e . U susjedstvu nae kue, preko uske uliice, imao je svoj k u e r a k s obuarskom radnjom cipelar Egidio. N a prozoriima crveni geraniji u l i m e n k a m a od rajice, a za k u i c o m m a l o n e r a v n o k a m e n i t o dvorite u k o m e s u p o d z i d o m r a s l a dva i p k o v a s t a b a l c a . E t o za m e n e j e u djetinjstvu u t o m dvoritu lealo nedjeljno p o p o d n e ; odatle se ono irilo po cijelom svijetu. Egidio je doao, prije mnogo godina, jo sasvim mlad, kao trombon i s t e u j e d n o j p r e k o m o r s k o j o p e r n o j stagioni, u oblinji primorski grad i . J e d n e nedjelje sluaj ga je doveo s jo nekoliko mladih muzikanata iz t r u p e n a izlet u n a e m j e s t o ; s a s v i m n a k r a t k o , s a m o o d j u t r a d o p o p o d n e v a , jer je navee opet imao p r e d s t a v u . Ali ve j e i to bilo dovoljno. U crnim odijelima, s crvenim karanfilom u zapuku i s naherenim artistikim eirima iroka oboda, vrzli su se p o suncu, zavirili na misu, p a se razmiljeli u spletu kamanih uliica svraajui u hladovte k o n o b e n a a u v i n a i i s p a d a j u i iz n j i h r a s p o l o e n j i i b u n i j i . U j e d n o m dvoritu E g i d i o je spazio na balaturi tanku crnomanjastu djevojku sa i v i m c r n i m o i m a . ( A n i j e ni s l u t i o k a k o e s e n a g l o r a z d e b l j a t i i k a k o e t e c r n e o i s g o d i n a m a p o s t a t i z l e . ) I s v e j e v e t a d a b i l o z a p e a e n o : p o z a v r e t k u stagione, raskinuo je s trupom, doao u nae mjesto i oenio s e . O b u a r s k i sin, sjetio se o n o g a to j e u t o m z a n a t u n a u i o k a o dijete u oevoj radionici, pa je otvorio m a l u obuarsku radnju i s m i r e n o p o i v i o . Z a d u g o g o d i n a p r i l i k o m s v a k o g d o l a s k a o p e r n e stagione o d l a z i o j e u g r a d k a o p o p u n a o r k e s t r u . A k a s n i j e , k a d s u m u p o i s p a d a l i zubi i p o e l a ga izdavati s a p a , p r e k i n u l a se i ta p o s l j e d n j a v e z a s teatrom i s umjetnou. Anica je izrodila p u n u kuu djece kojoj j e oeva grena meloramska slabost poudarala k r u p n a herojika imena: Norma, Kalpurnija, Ermengarda, Aida, Giordano Bruno, Asdrubale, Tancredi. U b o g a djeca, slinava, rahitina, golemih oianih glava, gacala su po m a l o m kamenitom dvoritu, a tanke su im se noice povijale p o d teretom zvunih imena. ovjek j e dobijao osjeaj d a se u kui, na tolik zveket, sve to g a m i e i plazi p o v u k l o u r u p e i u s u k a l o d u u u se. G i o r d a n o B r u n o , najstariji od m u k e djece, u k o g a j e E g i d i o p o l a g a o m n o g o n a d a (a mislim da su u njegovom p r o t e s t n o m imenu imali n e k o g u d j e l a i b r a d a t i l i b e r a l i iz d j e d o v e b l a g o v a o n i c e ) , i z r a s t a o j e , n a p r o t i v , u mualjiva i povuena mlakonju. J o k a o dijete pokazivao je sklonost za crkvu i sve to je crkveno: na improviziranom oltaru, u sjeni ipkova stabalca, celebrirao je nebrojene mise, zaogrnut preko plea Aniinom

p o t s u k n j o m . K a s n i j e j e i otiao u p o p i e . Asdrubale je bio poznat k a o n a j n e m i r n i j e dijete u m j e s t u : u k r u g u gdje se on igrao o d j e d n o m bi izbio ljut p l a i c i k a . U z r o k j e , n a r a v n o , bio A s d r u b a l e . P r e s k a k a o j e o g r a d n i z i d v r t a i s l u e n o g notroma T o m e da krade bodljikave indijske smok v e ili k r a s t a v c e , k o j e j e j e o o n a k o ravno, sa stabljike, a e i se t i m e p r e d ostalom djecom. A bio je vjetak u ljutenju indijskih s m o k a v a i u uklanjaju njihovih bodljika. Uzalud su bile Aniine energine batine, u z a l u d je stari T o m a stalno obnavljao krestu staklenih krhotina n a g r e b e n u zida koji ga j e dijelio od E g i d i j e v a dvorita. I s a d m i je u u i m a i z n e n a d a n p l a rascviljene djece i Aniin kretavi glas sred tiine ljetnog popodneva. A d r u b a l e e e ...! A - d r u - b a - l e e e e ...! t o s i t o o p e t u i n i o , m o r i j a t e o d n i j e l a ! ... Povirio* bih k r o z p r i k l o p l j e n e aluzije, ali A d r u b a l u v e ni t r a g a : predosjeajui batine, nekud je klisnuo i skrio se. Mjesto njega, ugled a o bih vitku, utegnutu Kalpurniju, tanka profila i uskih duguljastih oiju, s o n o m u r o e n o m isto fizikom ponositou u dranju, gdje paunski gazi krug uokrug uskog Egidijevog dvorita, nepomuena sred te vike i n e o s k v r n u t a o d neotmjenosti k o j a j e o k r u a v a , k a o d a eta p o utljivom trijemu starog internata. I u meni se razgarala ona pubertetska bezimena udnja, bolna do presijavanja u idealno, koja se naroito u b e s p o m o n i m vrelim ljetnim popodnevima potencira u svom osjeaju nedostinosti i p r e t a p a u n e k o s v e o p e i isto p r o s t o r n o osjeanje bezg r a n i n e s u n a n e p u s t o i . D u g o s a m je pratio oima, pritajen iza aluzija. I o p r a t a o s a m joj i Aniinu kretavu neotmjenost, i Giordanove mise, i Adrubalova nevaljalstva, i smijene nedjeljne ispade podnapitog E g i d i j a . A k a d bih se na ulici sreo s njom, o b a r a o s a m p o g l e d i n i s a m u s p i j e v a o da s m o g n e m isto fiziku s n a g u k o j a bi mi p o d i g l a k a p k e do visine njenog pogleda. T a k v u ustreptalu malaksalost valjda n i k a d vie u ivotu ni p r e d k i m i ni p r e d ime n i s a m osjetio. N e d j e l j o m p o s l i j e p o d n e E g i d i o bi se k a t k a d sjetio s v o g t r o m b o n a i stao d u v a t i u nj. Z b o g toga su izbijale duge r a s p r e , jer j e to djedu remetilo p o p o d n e v n i san. S p o r j e najzad n a g o e n t a k o da E g i d i o nije s m i o svirati p r i j e n e g o bi sa f r a t a r s k o g zvonika otkucala etiri sata. P o t o m e , na prvi j e k Egidijeva trombona mnogota se razvezivalo i pokretalo. R a s k i d a o se ar ljetnog p o p o d n e v a . T o j e bio z n a k da p r e s t a j e p o d n e v n a sijesta. D j e v o j c i u k u h i n j i on j e bio u p o z o r e n j e d a za d j e d a p r i p r e m i kavu i au vode s mastikom, meni opomena da hitro spremim na mjesto zabranjenu knjigu koju sam dotle kriom listao u biblioteci. Iz kuhinje bi se zaulo zveckanje oljica i liica na s r e b r n o m posluavn i k u . T o j e bilo k a o z v o n c e p r e d o b r e d n i o p h o d : u s k o r o e se zauti iz djedove sobe gromko puako ikaljavanje, a malo zatim njegovi teki koraci p o d kojima e kriputati daske poda u hodniku. Pojavio bi se m a l k o n a b u h l a lica i zakrvavljenih oiju: izgledalo j e : sad-n n e k o g a j e tamo u sobi svojim rukama zadavio. Napredovao je hodnikom prema meni, zadrigao, jo m a m u r a n , teak na rije i na osmijeh, slabo pokretljivih, u snu omlohavljelih crta, drei u r u k a m a zlatni sat i lanac

( p l o d z l o i n a - s t r u g n u l o bi m i g l a v o m ) i p o l a k o g a n a v i j a j u i , sa o k o relom h l a d n o k r v n o u . Ali, na m o j e o l a k a n j e , u s k o r o za njim izila bi i bakica, dotjerujui na sljepoicama kosu to joj je provirivala ispod n j e n e bijele k a p i c e . Z a r e d a l a bi p o s v i m p r o s t o r i j a m a u k u i udjeljuj u i s v a k o m e p o dvije tri rijei k o j i m a j e h r a b r i l a e l j a d u n j i h o v o m b a v l j e n j u ili i h p o t v r i v a l a u s t a n j u u k o m e s u s e z a t e k l i . Sto radi, A n k a ? E v o istim ribu za v e e r u . isti, A n k a , isti! Poloila bi zatim ruku na rame staroj slijepoj L u k r i c i koja je sjedila na krinji u uglu kuhinje. K a k o je, moja Lukrice? D o b r o . E v o sam uzela da razmrsim ovo neto vune. Neka, neka, Lukrice! O n d a bi zavirila meni, koji s a m r a z m a z i v a o a k v a r e l o m p o listu papira zastave i jedrenjake, s vrkom jezika meu zubima. Sto lijepo radi, I v e ? Neto slikam. Slikaj, Ive, slikaj! Nalazila je svoju dunost, gotovu svoju posvetu, u tome da svojom rijeju olaka p o r o a j s v a k o j stvari, da j o j u r a v n a u l a z a k u svijet bivstvovanja, i a j o j , za popudbinu, udijeli svoj blagoslov. Za nju k a o da s t v a r i nisu s a s v i m p o s t o j a l e d o k ih o n a n e b i u s t o l i i l a u r e a l n o s t i potvrdila tapajem po ramenu. I m a tako ljudi koji tek d o d i r o m svojih r u k u u v o d e stvari u krug svo~a svijeta. G l e d a o s a m d o m a i c e na trnici k a d i z a b i r a j u r a j i c e ili k a j s i j e . P o t o s u o v e ? ... A o v e ? ... A o v e o v d j e ? ... I sve r e d o m pipaju p r s t i m a . A nije to s a m o zato d a se uvjere jesu li z r e l e : t o m e , b a r d i j e l o m , u z r o k l e i u n e k o m d e f e k t u , ili u s p e c i f i nosti, njihovog spoznajnog a p a r a t a : ono to nisu svojim prstima taknule i opipale, ne postoji u njihovom zapasaju odistinskog. A meutim je Egidijev melodramski trombon uvijao i izvijao, grmio i p l a k a o , indignirao se i molio. B a k i c a bi izila na p r o z o r . E g i d i o bi naas prekinuo, ustao na noge i s ceremonioznou podnapita ovjeka irokim r a z m a h o m eira odao potu baki. Zdravo da ste, Egidio! mahnula bi m u ona r u k o m s prozora, k a o t o o d a b r a n i c a u a r e n i m a h n e iz p o a s n e l o e s v o m t o r e a d o r u . Z a b a v l j a t e se m a l k o svirajui, j e li, E g i d i o ? E t o , p l e m e n i t a g o s p o o , d a u t u e m v r i j e m e ! ... Svirajte s a m o , E g i d i o ! S a m o vi svirajte! Osjeao sam da u toj Egidijevoj paljivosti p r e m a baki ima kao neka klica otpora i neodobravanja prema djedu, i izvjesne solidarnosti s njom u n e k a k v o m u o b r a a v a n o m , p r e u t n o m ali latentnom, r a s p o r u izmeu nje i d j e d a . I bilo mi j e u isti m a h i m i l o i k r i v o : m i l o , j e r s a m u t o m tobonjem r a s p o r u i j a stajao na bakinoj strani, a krivo zato to s a m bio surevnjiv na druge koji su, pristupajui tom n a e m savezu, razvodnjavali d r a k o j u j e on za m e n e i m a o .

S E g i d i j e v a t r o m b o n a n a u i o s a m z a r a n a m n o g e a r i j e iz s t a r i n s k o g o p e r n o g r e p e r t o a r a , n a s l u a o s e cantabil i allegr, m o l i t a v a i r o m a n c a , Mrett i cabalett, scena u sudnici i scena u crkvi, trijumfalnih i svadben i h i k r u n i d b e n i h m a r e v a , i pezzi 'assieme, i finala, i velikih finala. A sve je to, prilagoeno Egidijevu trombonu, dobivalo odnekud isti izraz i istu vrijednost: to je god izricao, Egidijev je t r o m b o n izricao a p o d i k t i k i , ne d o p u t a j u i ni n a j m a n j e m j e s t a s u m n j i . Iz tih nedjeljnih p o p o d n e v a u djetinjstvu iznio s a m i doivljaj zvon j a v e z v o n a . U n e t o k a s n i j i s a t , u p r v i ruj s u t o n a , r a z l j u l j a l a b i s e klatna sa fratarskog samostana, obilato, bujno, nezaalno, ispunjajui brujanjem itav suton. I m o r e u priobalnim k r a p a m a k a o d a bi zastalo sluajui g a i p o d n e s e i njegov ar. I r u m e n z a p a d a k a o da se od njega j a e r a z g a r a l a . L j u l j a l a su se z v o n a i r a z l i j e g a a se n a d m j e s t o m zvonjava, purpurna, bronana, agonino vrua, zanosei i proimljui s o b o m s v e . P o n e k a d m i se ini da m i j e b a ta z v o n j a v a i r a z b o l j e l a duu, i da j e b a odatle i pronosim evo sve razboljenu kroz ivot. K a t k a d s a m je se isto b o j a o i o e k i v a o sa s t r e p n j o m njen a s , a katkad s a m j e elio, da m e zaodjene, zagrije i izlijei od neke unutranje zimice koju sam u sebi osjeao. Pohitao bih na prozor prema Egidijevom dvoritu: Kalpurnija je sjedila na klupici p o d ipkovim stabalcem, zabaene glave, s tankim kaiprstom izmeu stranica knjige priklopljene u krilu, i upijala s k l o p l j e n i h oiju tu v r u u zvonjavu svojim t a n k i m n o s n i c a m a . J o i s a d a , u j a r k a i pusta nedjeljna p o p o d n e v a , uini mi se da u njima neto nedostaje, da su odnekud nezavrena, nedoreena. T o to n e d o s t a j e da ih d o r e e i osmisli, k a o d a j e onaj j e r i h o n s k i j e k E g i d i j e v a t r o m b o n a i onaj p o v i k A-dru-ba-leeee! ... T a j je povik za m e n e postao k a o o d a h s u n a n o g p o p o d n e v a i dobio n e k u mitsku i m a g i n u vrijednost, p o p u t p o v i k a : U m r o je veliki P a n ! T i i n a . M o j o m s o b o m o p e t j e p r e l e t i o s v j e t l o s n i mi n e k o j e n a p a viljonu suelice o t v o r i o ili zatvorio p r o z o r s k o k r i l o . A l i zvuka n i o t k u d a . Tiina. V e l i k a , b e z m j e r n a tiina u u s k o m p r o s t o r u i z m e u m e n e i p a v i ljona p r e k o p u t a , i z m e u m e n e i svega. I isto utilno o s j e a m k a k o s e , n e k o m u d n o m transsupstancijacijom, ta tiina p r e t v a r a u v r i j e m e . Mrtvo, bezmjerno vrijeme.

XVII.

B o l n i a r k a k o j a m e dvori otila j e na nekoliko dana kui. S a sela je, n e g d j e iz o k o l i c e . P o z v a l i su je z b o g s m r t n o g s l u a j a u p o r o d i c i . Z a m i l j a m , p o s l i j e s a h r a n e bit e v j e r o v a t n o p o d u j e . P o s j e d a t e l j u d i n a niske stoce oko velikih zdjela punih k o m a d a p e e n a m e s a , jo k r v a v a pri kosti, i vakati e seljaki sporo, pognuti i mualjivi, k r u p n e zalogaje k r t i n e , svi z a o k u p l j e n i tim p o s l o m . M o j a e b o l n i a r k a , iz p o a s t i , k a o e l j a d e iz g r a d a , s j e d i t i n e g d j e u sredini, n a n e t o v i e m s t o c u ili n a stolici s naslonom, jedinoj u kui, i voditi e glavnu rije. R a z g o v o r

e tei u starim, vrsto ustaljenim s e l j a k i m f o r m a m a , s a m n o g o p r a z n i h rijei k o j e nita ne kau ali koje ve r e d i obiaj zahtijevaju. A k a d se daa svri i strani raziu, i kad domai ostanu sami m e u sobom, neko e se, najprije ovlano i naoko ravnoduno, dotai pitanja ostavtine. I ona e se u tim razgovorima nazivati o n o sirotinje, o n o crkvavice i ono neto j a d a . P o nejasnim nagovjetajima moja e bolniarka naslutiti d a se njoj, k a o lanu koji se o t k i n u o o d k u e , o d g a c a o u bijeli svijet i tamo naao n e k a k a v svoj hljeb, n a m j e r a v a osporiti i izigrati p r a v o na n a s l j e d s t v o . A ona e se za s v o j dio boriti k a o lavica, i bit e natezanja i k a v g e i nadvikivanja, k a o to to v e biva. Z a m i j e n i l a j u j e b o l n i k a r k a iz s u s j e d n o g p a v i l j o n a . I z n e n a d i l a m e k a d mi je jutros donijela mlijeko. L i j e p a je. Crte su joj tanke i fine. Sitne j e , k r h k e grae, kretnje su joj graciozne i n e k a k o m u d r o spretne. R a d o g l e d a m te r u k e i te kretnje. U n j i m a k a o d a se o g l e d a n e k a u r o ena nadarenost i umjenost. A k o se ne varam, ovo je ona koja j e otvaranjem i zatvaranjem proz o r a n a p a v i l j o n u p r e k o p u t a n a t j e r a v a l a p o m o j o j s o b i s v j e t l o s n o g mia p r v i h d a n a p o s l i j e o p e r a c i j e . Ili j o j m o d a m o j a u o b r a z i l j a r a d o p r i p i s u j e t u s v j e t l o s n u u l o g u . T a j m i j e mi b i o s v a l j e p o t a i s v a r a z o n o d a koju mi je ivot u tom asu m o g a o da prui. J e d n o vedro m a l o krilce kojim mi je izdaleka mahao. Primijetio sam, raduje me svaki dolazak t a n k e bolniarke. Nesvijesnoga o e k u j e m . V e s e l i m se obrocima i s a t u k a d m i d a j u lijekove, zato to i h o n a d o n o s i . T a n i j e , n e v e s e l i m s e ( p r e t j e r a o s a m ) , a l i ih e k a m . A to j e , m o d a , j o vie. B e z o n o g a to n a s veseli, n e k a k o se m o e . T o j e voe na n a o j trpezi: prijatno j e , no ne m o r a b a d a b u d e . A l i s onim to se iekuje, ve j e m a l o drukije. Ono to se i e k u j e tei da p o s t a n e p o t r e b a , n a s u n a potreba. P a k a d to i e k i v a n o izostane, n j e g o v o o d sustvo, ona praznina, zna katkad zauzeti u n a m a veliko, veliko mjesto. Tano onoliko koliko je zapremalo iekivano. G l e d a m j e . Zbilja j e lijepa, izuzetno lijepa. A izuzetne fizike ljepote, j e d n a k o k a o i izuzetna umjetnika djela, pobuuju u n a m a potovanje. N e k o potovanje koje je svo utnja i kontemplacija. J e r fizika ljepota nije p u k i fiziki f a k a t : k a d je to doista ljepota vieg r e d a , ona je j e d a n talenat. T a l e n a t k a o i svaki drugi. I, zato, k a o i s v a k i nesvijesni nosilac jednog talenta, jedne vrednote, i nosilac takve izuzetne fizike nadarenosti zrai ljepotom neke instinktivne samosvijesti. Stoga stvor obdaren neobinom fizikom ljepotom redovno ima i to svojstvo da umije nositi svoju ljepotu. a k i k r a s o t i c a iz k a k v o g d i v l j a k o g p l e m e n a k o j a nije nikad sagledala svoga lica u ogledalu jezera, i m a to dranje, tu nesvij e s n u s a m o s v i j e s t , taj instinktivni p o n o s n a s v o j e b i e , to n e j a s n o osjeanje vrijednosti k o j e izbija iznutra. U t o m e i jest, a k o se smije t a k o rei, ljepota ljepote. T o j e odraz fizikoga u sferu nefizikoga, u prostore duha. I to je j e d n a od onih stvari p o m o u kojih se ovjek izvlai iz g v o z d e n o g obrua egzistencije. J e r s v a k a se istinski velika fizika l j e p o t a t r a n s p o n i r a u n e m a t e r i j a l n o , tei d a i z a e iz u s k i h g r a n i c a p o jedinanog i vremenskog, i prebacuje se u bezgranino i sveope - u

iluziju vjenoga, nepropadljivoga, apsolutnoga. T o jest, ona - u p r a v k a o i veliko umjetniko djelo - postaje s a m a za se j e d a n k o z m o s , cjelokupan i zavren. A k o ba hoete, recimo (da zadovoljimo umjerene i o p r e z n e ) j e d a n m a l i k o z m o s ; toliko se m o e k o n c e d i r a t i ; j e r k a d s m o rekli kozmos, tad postaje bespredmetan, pa i besmislen, dometak m a l i ili v e l i k i . Odatle nam postaje jasno kako jedna takva fizika ljepota vieg reda, pa i samo j e d a m p u t i letimino viena, moe da ljudima postane j e d n a doivotna vrijednost. Ideal i osmiljenje itavog njihovog ivota i djela. I to ne bilo k a k v i m , sitnim, neznaajnim ljudima, sentimentalnim duicama, nego ba onim najveima i najjaima, i m o d a ba samo njima: velikim pjesnicima, velikim umovima, velikim duhovima uope. O d a t l e biva j a s n o i to d a j e d n o j takvoj ljepoti vieg r e d a nije potrebna n i k a k v a n a d o p u n a i n i k a k v a p o d u d a r n o s t s bilo im d r u g i m : ona je s a m a sebi cjelovita i p o t p u n a : jedan likovni fakat, s odnosnim odrazom u s f e r u d u h a , k o j i g o v o r i s a m z a s e , i k o j i j e s a v u t o m e . Z n a l o m i j e izaz v a t i p o d s m i j e h k a d bi za k a k v u k r a s o t i c u p i t a l i d a li j e , p o r e d toga,, i u m n a . T a to e joj to, brate dragi! Zar joj nije dovoljan onaj j e d a n talenat, i zar nije u n j e m u c j e l o k u p n a o n a ? I m a o s a m otprilike isti utis a k k a o k a d b i z a k a k v o v e l i k o s l i k a r s k o d j e l o z a p i t a l i d a li, p o r e d t o g a , ima p o d okvirom montiranu napravicu koja svira. Istina, m n o g o j e ljudi koji ne osjeaju tako. A l i to su trivijalni duhovi. T o su oni koji sve darove ivota sistematski s v o d e na racionalnu,, biva najmanju m o g u u mjeru; i pritom jo misle da time prave dobar p o s a o , neto v e o m a v a n o i m u d r o . I to nazivlju v l a d a v i n o m svoga u m a . I m a m n o g o i takvih ljudi koji su gluhi i slijepi za velika djela p o e z i j e , za v e l i k a d j e l a u m j e t n o s t i . P a znai li to d a u m j e t n o s t ne p o s t o j i ? Ili da j e ona s a m o iluzija? Ili ak s a m o neija b u b i c a ? N a r a v n o , o n i s e n e s l a u , o n i n e o d o b r a v a j u . S h v a t l j i v o . T o j e njih o v o . Oni se time b r a n e . S v i s m o m i najogoreniji o n d a k a d b r a n i m o j e d n u nevrijednost u n a m a . K a d sam ovako razlagao, esto s a m nailazio n a n j i h o v o p r o t i v l j e n j e , p a i na njihovo n e g o d o v a n j e . M a n i ! to j e m e tafizika!. Ili, k a d su htjeli da b u d u ofenzivniji: t o j e n e k a k v a tvoja m e t a f i z i k a ! A m e n i s e , naprotiv, inilo da to nije ni m o j a ni metafizika, ve da j e takvo poimanje isto instinktivno i vie manje o p e nito, i da ga s a m a stvarnost, neprestano i u sva vremena, uvruje i p o t v r u j e . K a k o n a s p o v i j e s t u i , d o k a z i v a o s a m i m u s v a j a j u i njihov frazarij, z a te izuzetne talente fizike ljepote ustvari nikad nije bilo m e a ni g r a n i c a , ni rasnih, ni k l a s n i h , ni r e l i g i j s k i h , ni b i l o k a k v i h drugih, niti su se oni i k a d svrstavali u redove, slojeve, s t e p e n o v e p o bilo k o j e m d r u g o m kriteriju doli iskljuivo po kriteriju svog talenta, svoje l j e p o t e . O n a j e t a k v e izuzetne j e d i n k e izdvajala iz svih d r u g i h r a z r e d a i podjela, p r e v l a d a v a l a svako drugo obiljeje, pravila indiferentnom s v a k u d r u g u r a z l i k u , t e i h u p a l a iz n i s k i h i p r e z r e n i h s t a n j a i s r e d i n a iz k o j i h su p o t e k l i i z d i u i ih i zdruujui u i z a b r a n u k l a s u velikih i istinskih l j e p o t a . Z a t o j e r o p k i n j a iz p o b i j e e n o g p l e m e n a m o g l a a se potitrava s p o b j e d n i k o m , da utjee na njegovo ivotno djelo, da d r m a

temeljima njegove drave, a sudopera je uspijevala, da zablista na najrafiniranijem dvoru i da se izjednai s kraljicom i drugim suparnicama v i s o k a r e d a , ili a k d a i h b a c i u z a s j e n a k . Z a t o s u , n a j z a d , t i t a l e n t i v l a stite ljepote oduvijek primani, na ravnu n o g u i bez t r u n k a k a k v e primisli m e u s o b n o j razlici u r a n g u ili s t e p e n u , u k r u g o s t a l i h velikih talenata, u k r u g velikih pjesnika, velikih slikara, velikih duhova, i u o p e izuzetnih i izabranih primjeraka ljudskog soja! Istina, t a k v e izuzetne fizike ljepote v e o m a su rijetke. K a o to su i inae rijetke velike nadarenosti. Ljepota tek neto malo nieg reda, ve nije to isto. Ona ve nije neto p o t p u n o , c j e l o k u p n o , s a m o p o s e b i dovoljno, neto apsolutno i niim uslovljeno. P a zato odmah spada na o n a j nii s t e p e n na k o m e j e p o t r e b n o d a b u d e u d r u e n a s d r u g i m n e k i m d a r o v i m a , svojstvima, odlikama, da s drugim neim stoji u odnosu i u m e u z a v i s n o s t i , ili a k d a b u d e s a m o o d r a z ili v a n j s k i i z r a z t o g n e e g d r u g o g . A k a d te p o d u d a r n o s t i i te i n t e g r a c i j e n e m a , t a d g o v o r i m o d a j e t a k v a l j e p o t a s a m o p r i v i d n a , i z v a n j s k a , b e s a d r a j n a , ili a k d a je lana. I tad na nju g l e d a m o k a o na j e d n o d o d u e n e o s p o r n o ali vie manje indiferentno i neznaajno svojstvo kao na obeanje koje je iznevierilo. Ali nije itavo pitanje u s a m o m s t e p e n u ljepote. V a n a j e i vrsta. I m a fizikih l j e p o t a koje su lijepe n e k a k o iz s v o g t e m e l j a , iz p o d l o g e , k a o to bi k a z a n botaniari. T o su, r e k a o bih, nune ljepote, ljepote k o j e su na silu m o r a l e da se r o d e t a k v e : p o t e k l e o d d o b r o g soja, one nisu ni mogle da ispadnu drugaije. Sigurna, zajamena ljepota. A k o joj poznate izvor, a k o j o j znate oca i majku, vrlo d o b r o shvaate da inae nije m o g l o b i t i . I m a li u p o r o d i c i p e t o r o , e s t o r o b r a e i s e s t a r a , s v i s u o d r e d a lijepi, strojni, uspjeli. T o je serijska ljepota, ljepota u neogranienom broju primjeraka. Dobro odjevena vojska. Ljepota mehanikih o d l j e v a k a . I m a u njoj neto stabilno, n e p o g r e i v o , k a o u vonji eljeznic o m . N o k a t k a d zna da se javi i neto n e u g o d n o , k a o klica d o s a d e , u tom komotnom i sigurnom posjedu ljepote, u tom iskljuenju svakog rizika, s v a k e mogunosti iznenaenja, svake strepnje. T a k a v n a m se ljudski stvor privida neotkupivo optereen svojom ljepotom, zarobljen n j o m e j o prije roenja. Ni sjene k a k v o g n e m i r a , ni traga p r e p u t e n o s t i slobodnom sluaju! T a eugenetska, skroz neindividualna ljepota, neko je kolektivno dobro, u k o m e je svaki pojedinac samo zahvalan dionik, discipliniran z a d r u g a r . S t a l n a i trajna, ona j e u g n i j e e n a n e g d j e dub o k o u s v o j i m n o s i o c i m a , u n e k o j s k r i v e n o j eliji ili g e n u , i d a l j e neumitno prenosiva. T a k v e su ljepote lijepe i k a d miruju, i k a d ute, i k a d s p a v a j u . I, r e k a o bih, n a r o i t o k a d u t e ili s p a v a j u . O n e o b i n o nemaju svoj pravi momenat, svoje najbolje d o b a : tu ljepota prati svoju rtvu od kolijevke p a do g r o b a : od lijepa djeteta biva lijep mladi, p a lijep ovjek, p a lijep s t a r a c ; p a n a j z a d lijep m r t v a c . I z b o g te solidnosti i zajamenosti, takva se ljepota u p r o m e t u od s v a k o g a r a d o i besprigovorno prima. Nego ima i jedna druga vrsta ljepote. J e d n a krhka, labilna, prekarna ljepota, ljepota puna strepnje. U takvoj ljepoti k a o da neto vjeito upo;

z o r a v a n a u d o njenog p o s t a n k a . T o nije s a m a ljepota oblika, ve neto t o p o n j o j p a d a k a o o s v j e t l j e n j e p o p e j z a u . T o s u o n e l j e p o t e k o j e slik a r i m a i skulptorima znadu zadati stotinu m u k a . Umijee o k a da pogleda, umijee usta da se nasmijee. Nemir koji stalno prebiva u uglovima usnica i koji bez poinka modelira na licu obasjanosti i zasjenice, osmijeh as pun zaborava, bez jueranjice, as osjenen nekim pradavnim, jo prije roenja nataloenim umorom. U svakom njihovom inu, rijei, p o g l e d u k a o d a j e p r i s u t n o i t a v o n j i h o v o b i e , itav njihov dotadanji ivot. K a d ute, k a d ne uvstvuju, takve su ljepote pog a e n e l a m p e . J e s u li s a m o a s o m z a p a l e u r a s i j a n o s t , v e s u a s t r a l n o daleke i hladne, i nikakav dodir, nikakav stisak ruke nije k a d a r da zatrpa tu daljinu, da premosti tu provaliju. L j e p o t a j e neto to one vjeito u s e b i p r e d u i iz s e b e suu, k a o p a u k s v o j u nit. Z a t o n a m se ona privida k a o neko njihovo besprekidno djelanje, i k a o njihova lina zasluga. Ali to im j e najosobenije, to j e onaj utisak d a su se stekle n e k i m udom, d a su nastale nekim neobino sretnim a proizvoljnim stjecajem datih okolnosti, slijepim no p r e m u d r i m u s k l a e n j e m bezbroja tananih momenata i uslova. T o je ljepota nevjerovatno sretnog ishoda, ljepota sluajno nastalog savrenstva: ostvarenje jedne nezamislivo rijetke, praktiki gotovo n e m o g u e kombinatorick mogunosti. I ba taj d o j a m labilnosti i udesnog postanka kojim odie takva ljepota daje joj dra m i s t e r i j e i p r i a p t a v a n a m da s a v r e n s t v o ne n a s t a j e i z v j e s n o u p o s t u p a k a i j a s n i m s a z n a n j e m njegove sutine, ve k a o ostvarenje j e d n e izuzetno rijetke vie sluajnosti. A veoma jasan i odreen osjeaj da bi bilo d o v o l j n o d a j e j e d n a j e d i n a s i t n i c a i z o s t a l a ili b i l a s a m o m a l o d r u k i j a pa da bi sve bilo u p r o p a t e n o i da bismo mjesto ljepote i savrenstva i m a l i n e t o i n d i f e r e n t n o , ili a k i s a v r e n u r u g o b u , p r i d a j e t a k v o m s t v o renju ar skupocjenosti. (Isto t a k o , i m a i velikih umjetnikih djela ije p o s t a n j e i organizacija p r e d s t a v l j a j u j e d n o p r a v o u d o , djela k o j i m a bi sitna s t a t i k a omaka poljuljala ravnoteu a zacrtan potez raskinuo magiju. U naoko bezbrinom plesu nad provalijom dovoljan je jedan nesmotren korak pa da se itava stvar surva u bezvrijednost, da se sublimno izuvrati u g r o t e s k n o , da se autentino poetsko sroza u pliace b a n a l n o g a , u izblijeljelu jednostavnost bez ara, u ono nepoetsko naivno koje stigmatizira p r o m a e n a djela. T o su tvorevine za k o j e ne postoji polovini uspjeh. N a j b o l j e r j e e n j e u j e d n o j e i j e d i n o m o g u e : ili s a v r e n s t v o u z a p a s a j u k o j i j e d j e l o s a m o s o b o m obiljeilo ili p o t p u n n e u s p j e h . T a k v a d j e l a nose u sebi svoju fatalnost. Promaenom remek-djelu uskraena je ansa d a se u g u r a u k a t e g o r i j u pristojnih prosjenih stvari. U m j e t n i k se nal a z i p r e d d r a m a t i n o m d i l e m o m : z a nj n e p o s t o j e u t j e n e n a g r a d e i srebrne m e d a l j e , on n e m a mogunosti za asni neuspjeh i asnu osrednjost.) T a k v a j e bila m o j a K a l p u r n i j a iz djetinjstva, p a u n s k a ljepotica m e u gomilom rugobne brae u uskom dvoritu obuara Egidija. T a k v a je bila i djevojka koju sam upoznao kao gimnazista kad sam doao u grad. U
22

RAD 313

337

s v a k o m asku njene ljepote osjeala se ona sretno ugrabljena sluajnost njena p o s t a n k a i leao je znamen njene krhkosti. L j e p o t a nad ijom se s t v a r n o u strepi. N i k a d m i nije p r o l a g l a v o m p o m i s a o d a bi j o n e k o u njenoj p o r o d i c i m o g a o biti lijep, i vjerovatno bih se zaudio da m i j e k o g o d to r e k a o . Njena skupa, i s k a m e n a ljepota k a o d a j e bila s a z d a n a na teret svih ostalih u porodici, iz u t e e v i n a svih d r u g i h l a n o v a , k a o s m u k o m skucan miraz. Navee bismo se n a k r a t k o sastali u dnu sjenovite aleje m a l o g g r a d s k o g p a r k a , p o d n o p o p r s j a s t a r o g p j e s n i k a latiniste k o m e j e slani morski hlap poput lepre nagrizao profil i tanke tiosnice i uinio j o upljikavijim u v o j k e n j e g o v e v l a s u l j e . K a t k a d bi m i dozvolila da j e k o m a d puta pratim prema kui. Postalo m i je udno to m e nikad ne puta dalje od raskra s k o g se odvajala njena ulica. J e d n e veeri, p o d r a k a n radoznalou, i m o d a p o d b o d e n k o zna k a k v o m sumnjom, p o e k a m iza ugla, p a kriom p o e m za njom. Stanovali su u visokom prizemlju. B i o je poetak ljeta, prozori otvoreni. J e d a n je bio osvijetljen slabom svjetlou ispod zelenog abaura. Mjeseina je obasjavala tu stranu ulice. Zaklonio s a m se u sjenu kapije prekoputa. U z prozor, u naslonjau, sjedilo je ensko stvorenje bez godina, ogromne vodene glave, s kratkim ukastim kovricama. Uvrh kovrica tanka crvena m a n a . Glava se lelujala u mjeseini. T o joj je bila sestra. O d a v n a s a m slutio da postoji neki dublji, tajni afinitet izmeu vodenih glava i mjeseine. One plutaju, velike a lagane, u plavoj plimi k o j a im svojim hladnim svijetlom tai mukli bol u m o d a n i m vijugama. Djeluje k a o o b l o g n a njihove m n i n g e . P l u t a j u v o d e n e g l a v e , sa z a k u a s t o m klicom glavobolje koja se zarila negdje d u b o k o u sivu m a s u mozga, plutaju u p o p l a v i mjeseine, njiu se u ritmu b a r k a r o l e p o p u t odbaenih nagnjilih lubenica u prljavo-opalskim l u k i m v o d a m a n a p u l j s k o g zaljeva. A iz b a r k e d o p i r u svuei m a n d o l i n e i enjiv g r b a v a k i t e n o r zap i j e v a n e k a k a v Torna a Sorrento. P l a v a i d i l a s m j e s e i n o m ... Uinilo m i se da s a m to ve u n a p r i j e d p o u z d a n o slutio. K a o d a s a m v e u v r s t i l j e p o t e m o j e d j e v o j k e to p r e d o s j e a o : m i r a z u te l j e p o t e pridonijeli su svi ostali u porodici; za nju j e platila svoj dio i ona lelujava g l a v a s a u k a s t i m k o v r a m a . N e k a d s u t a k o d j e v o j k e , o s r a m o e n e ili grdno razoarane u ljubavi, odlazei u samostan, s krajnjom o d r e k o m na ivot predavale svoju nevjestinsku o p r e m u m l a o j sestri. as kasnije pristupili su hidrocefalnom stvorenju m o j a djevojka i otac; podigli su je iz naslonjaa, svako p o d j e d n o pazuho, i odveli na spavanje. I m o j a nova bolniarka k a o da p r i p a d a u taj red ljepota. M o d a i za njenu finu, gracioznu igru ruku nad najvulgarnijim dnevnim p r e d m e tima, slinu nekom m a l o m baletu, negdje neko plaa olovnom teinom u modanima. Moda vitkost njenog stasa i tankou njenog struka neko n e g d j e i s p a t a m e d v j e o m t r o m o u k r e t n j a ili i s k r i v l j e n o m h r p t e n j a om. I, na tu pomisao, nastojim da n a e m u tom redu stvari neku ravnoteu onu ravnoteu koja u ljudskom sistemu surogata za apsolutne v r e d n o t e zamjenjuje p r a v d u - , te z a k l j u u j e m : a k o j e fizika ljep o t a talenat, zato da njega m i m o i e taj redovni, g o t o v o beziznimni danak ostalih talenata? Zar i drugi talenti, za svoju p o m a m u ivota, za

svoje svjetlosti i svoje vizije beskraja, nemaju, s k o r o uvijek i s v a g d j e , svoju protuteu bola, mraka, rugobe, svoju opsesiju g r o b a ? 0 podne m i je m o j a nova bolniarka donijela kompot. Unilo je u s o b u neto lepravo, bijelo, sa utim leptirom osmijeha na usnama. Prila j e m o m k r e v e t u - k o r a c a n j e j o j se nije ulo, tek s a m uo k a d a j e cvoknula staklena zdjelica s kompotom plou nonog ormaria. R u k e su zaplesale n a d zdjelicom kao dva bijela plamena i rasprostrte bjelinu salvete. U s v e m u t o m e bilo j e neko malo arobnjako udo. T o je izvrila ne g l e d a j u i u m e . A onda, k a d j e bilo gotovo, n e o e k i v a n o j e p o digla vjee s dugim tamnim trepavicama na ponikloj glavi i svega m e okupala jednim pogledom. H v a l a , sestrice, zahvalio s a m j o j tiho, vie za taj p o g l e d nego z a posluenje. Vi se m n o g o brinete oko mene. O , t o j e m a l e n k o s t ! ... S a m o u z m i t e , s i g u r n a s a m d a e v a m p r i j a t i , - odgovorila j e isto tako tiho i nasmijeila se, k a o da tano osjea s m k s a o m o j e z a h v a l e . N a v i k l a n a b o l e s n i k e , v a l j d a i h d o b r o p o z n a . Z n a kake* s e k r u g n j i h o v o g r e a l n o g s v i j e t a s u z i , s v e d e n a n a j m a n j e : z a n j i h plesdviju bijelih ruku uposlenih nad vulgarnim p r e d m e t i m a svakidanje upotrebe sadri u sebi itavu ljepotu, jedan pogled za njih znai d o broinstvo. H v a l a , sestrice, p o n o v i o sam j o tie. I z i l a j e , o p e t n e u j n o , i p o l a k o z a t v o r i l a v r a t a . D u g o s a m g l e d a o tr ta bijela v r a t a k o j a s u se za njom zaklopila.

XVIII. K a d j e o v a k o lijep, i v e d a r d a n , o n k a o d a m e u z m e z a r u k u i p o v e d e n a t r a g na izvore m o g djetinjstva. S v a k a sitnica, s v a k a sluajna p o d u d a r n o s t p o d s j e t e m e na n j . I tad se zavezem u sjeanja bez k r a j a i ^ Prosto se guim u njima. T a k o valjda ve biva u starosti, pod konac. Elipsa se suuje i svodi p r e m a s v o m k r a j u . i v o t s e v r a a na svoje p o e t k e . L e i m t a k o , strpljivo, beskonano dugo, s kanulom usaenom u istrapljeno meso. Poloen nauznak, b e s p o m o n o , k a o nekad u svojoj zipci. T a k o se zapoinje i tako se zavrava. L e i m nepomino, k a o u d o b a p r v o g migoljenja svijesti u n o v o r o e n o m stvoru. K r u g stvarnosti oko m e n e biva sve ui, i najzad se p o g l e d skrauje na najblie: g l e d a m s r a o z n a l o u svoje prste, k a o onda, gotovo s udivljenjem pred faktom svog postojanja. K r u g se suuje i suuje, a zatim nita. J e d n o veliko, bezmjerno nita. K a o i ono koje j e bilo prije p o e t k a . . . S a m o , p i t a m s e : kakvo n i t a ? K a k v o ? B i j e l o ili c r n o n i t a ? Eto,, s a m o to se p i t a m . K o zna! elio bih umrijeti u s u n a n o m d a n u . K l i c u te m a l e tajne elje nosim u sebi od djetinjstva. t o m e k o d smrti najvie plai, to je predstava, m r a k a s k o j o m j e o n a s k o p a n a . D i v i m s e r e l i g i j a m a I s t o k a k o j e su-

uspjele d a ovjeku doaraju svijetlu, sunanu smrt, d a m u u s a d e p r e d stavu beskrajnog jasa za grobom. O n e su, m o d a , uinile ovjeku najvee dobro k o j e se smrtniku moe d a uini. elio bih umrijeti izvaljen nauznak n a d o b r o j , vruoj zemlji, s a v u suncu i jasu, umrijeti u jedrini dana, u sat uzavrelih zrikavaca. U sat k a d s a n j i v o u t e p o v i j e n a ita i n i j e m o b u j a j u o t e a l i g r o z d o v i , u s a t v r e l e p o d n e v n e tiine. P l a i m e s m r t u p r e d v e e r j e , s m r t u j e s e n , s m r t iza kosih zavjesa kie. P i t a m se, uvijek nanovo, ve po ne znam koji put, to j e to to nas t a k o silno m a m i svjetlosti, to i m n a s t a k o silno o d b i j a m r a k ? J e li to i z r o e n a b o l e i v o s t l j u d s k o g s t v o r a , j e d a n r e p i n e z d r a v l j a ili j e to ica koju suemo u sebi od s a m o g p r a p o e t k a , iskonski poriv p r e m a ploditelju suncu, atavizam pramajke a m e b e ? N e znam. Znam samo da j e to oduvijek bila alfa i o m e g a m o g ivota. K a d g o d j e ovako lijep i vedar d a n , o n k a o d a m e u z m e za r u k u i p o v e d e n a izvore m o g djetinjstva. O n o m i se s a d priinja k a o predjel vjeito obasjan suncem. Zatim dolazi p u t kroz neku dugu, sjenovitu aleju, koja biva sve gua, sve sumranija, i napokon se pretvara u mrani, beskonano dugi podzemni r o v u k o m e bije memla i u k o m e se n a . k r a j u ne sagledava spasonosna lua vodilja. I ve se gubi nada. A l i onda se pojavi takica svijetla: trapamo, b a s a m o za njom, n e marei to obijamo stopala i to udaramo elom hridi; zaneseno, mjese a r s k i s r l j a m o za njom. I najzad, goli i p r a z n o r u k i , i z b i j a m o n a sun a n u istinu u prisoju. T o j e starost. L i j e p a j e starost. * Sredinji, glavni dio ivota, njegova srika, njegova jezgra, s a d m i s e ine tako nevani, tako nebitni! S trpnjom se s j e a m t o g d o b a jetkih s t r a s t i , t i h g r o z n i c a htijenja, t i h n e m i r a k r v i , i p r e z a v o g s n a n a p r e z n o jenim uzglavljima udnja. S jezom mislim na godine k a d j e m n o m e haralo samoljublje i neobuzdano osjeanje sebe. S a d m i se svi vani, i p d l u n i , i presudni dogaaji ivota ine uplji i mrtvi k a o prazne liinke. Zure u m e slijepo i besmisleno, p o p u t prstenja k o m e su poispadali kamenov. U mislima rado kliznem preko tog nemirnog doba. I s k l j u u j e m g a iz t o k a m o g v l a s t i t o g i v o t a , o n a k o , k a o t o s u u starini k o d balzamiranja mrtvaca uklanjali i odbacivali utrobu. I m o j e sadanje stanje ravno nadovezujem na doba djetinjstva. I s t i n a , p o n e k a d n a l a z e d a s a m i z k u n j e i z i a o o p a l j e n a p e r j a . A l i kon izlazi t a k a v iz k a n d a i v o t a ?

XIX.

P r o b d i o s a m duge noi, sred bijele mistike bolnice, u kontemplaciji emriii L i c e m u lice s njom. I z a s t a k a l a lijevale s u b e s k o n a n e k i e k o j e dajii sliku j e d n e neutjene vjenosti, titale n i j e m e m r k l i n e niskih, n e probojnih nebesa kojima i u mraku slutimo olovnu zapeaenost. Tonuli

su u p o m r i n u rujno razboljeni sutoni, s tjeskobom krajnjih r a s t a n a k a i s j e z o m k o n a n i h p o t o n u a . I opet su mutno svitale n o v e zore i nalazile m e s grudi p u n o m smrti i s ustima punim njenog crnog u k u s a . S m r t . V j e i t a m i s a o . D r u g iz djetinjstva. N a s u n a h r a n a m o j i h d a n a i mojih noi. Pritajena klica svijesti u naim zaboravima. J e d i n o stalno i vjeito prisustvo u nama. A previe se umire, previe se umire, u tom ivotu! im se rijei pitanje hljeba, t r e b a t e v e j e d n o m neto uiniti, p o d u z e t i j e d n u g o l e m u , kolektivnu, s v e o p u akciju protiv smrti. T o je n a j p r e e , to j e najvanije, poslije nasune korice kruha. T r e b a t e sve drugo ostaviti kraju i poduhvatiti se, udruenim snagama, u j e d a n veliki, vrhovni n a p o r d a se ona p o b i j e d i , d a se p r e v l a d a . K a k a v e biti i u e m u e se s a s t o j a t i taj n a p o r , iz; k a k v i h e t a m n i h d u b i n a n a e g b i a i k n u t i t a n o v a i m e r a , i z k a k v o g e m r a k a n a e g stanija pokuljati ta stihija i u k a k v o j e se n o v o j opsjeni ona ovaplotiti, to ne moe da se sagleda. Ali ivotnost te imere leat e u mranim snagama naeg najprisnijeg bia, njena realnost u realnosti ovjekove strasne patnje, u vrelini njegove s a m o o b m a n e , u neumitnosti njegove p r o p e t e tenje p r e m a ivotu. Ona e crpsti svoje sokove i svoju istinitost odatle to e, k a o i sve druge, ranije ovjek o v e i m e r e , k a o i sva ovjekova boanstva, biti s a z d a n a o d krvi i m e s a , od bunila i od stradanja onih koji j e u sebi nose i k o j i j o j slue. T r e b a mrziti smrt. T r e b a pobijati smrt, bez predaha, svim sredstvima, na s v a k o m koraku. T r e b a mobilizirati sve ljudske snage na tu mrnju protiv smrti. J e r u ivotu k a o da se i ne radi drugo nego s a m o umire. ivot k a o a i ne znai drugo nego nanizati velik, g r d a n broj umiranja, svojih roenih i tuih, pa najzad umrijeti, sasvim umrijeti. Prestati doivljavati ak i umiranja! esto m i p a d a n a u m M i c h e l a n g e l o v a rije iz j e d n o g p i s m a V a s a r i j u : Non nasce in me pensier che non vi sia dentro scolpita la Morte. I r i j e onog d r u g o g velikog ludog starca: K a d je ovjek j e d n o m nauio a misli, m a e m u misl i o, on ustvari uvijek misli na svoju vlastitu smrt. Svi s u filozofi bili t a k v i . I svi veliki pjesnici, n a d o d a o bih. S m r t j e u s u t i n i jedina t e m a pjesnika. A to im drugo i preostaje, k a d v e n e m o g u biti vjeiti ljetopisci ivota, nego da buu neumorni reci smrti? O n a j e p n e u m a k o j a sve prozirnije i ispunja. S v e n a e misli r a s t u nevidljivo iz nje k a o b u j n e t r o p s k e biljke iz t o p l o g m o v a r n o g tla. O n a k a o da je ono najvanije, ono najozbiljnije u n a m a . S a m a sr ivota, njegov najglavniji, najhitniji sadraj - gotovo s a m njegov ivotvorni princip. S m r t j e ono to stvarima daje posvetu. Ona im pridaje z n a m e n realnosti, ozbiljnost odistinskog. Ona svakoj stvari daje njeno dostojanstvo pred licem ivota. I m a nitavnih, beznaajnih ivota. Beznaajnih smrti nema. Svaka je smrt sveopi dogaaj, svaiji dogaaj. J e d a n mali kataklizam. J e d n a crna r u p a bez dna u tijelu k o z m o s a . S m r t iskupljuje evaki ivot. ivjeti se m o e i neozbiljno, i neodgovorno. itav na ivot m o e d a b u d e p u k a j e d n a fikcija, jedna strasna igra u zagrljaju bunila,

j e d n a usijana iluzija p r o s a n j a n a na r u b u stvarnosti. J e d i n o s m r t j e r e a l n a . O n a j e jedino to n a m se u ivotu, u j e d n o m d u b l j e m s m i s l u , stvarno dogaa. P a opet nepojmljiva. Nepojmljiva i nevjerovatna. Svaki se ivot odigrava u nekakvom, m a da i iluzornom, m a da i proizvoljnom, sistemu koordinata; na nekoj, ma da i udnoj, ahovskoj ploi. Smrt j e jedini p o t e z v a n te p l o e suludi s k o k a h o v s k o g k o n j i a p r e k o njena r u b a u prazno, u provaliju bez koordinata i bez dimenzija. Ali m i s a o smrti nije dana svima. O n a p r i p a d a i z a b r a n i m a . G l e d a o s a m stare seljake na s a m r t n o m odru. S n j i m a j e u m i r a l a njih o v a njiva, njihov vinograd, njihova k r a v a Bijelka. Z a njima j e ostajao n e o b r a n njihov kukuruz, nezavrena njihova parnica m e a m a , nepok r i v e n a njihova pojata prozrani bijeli skelet izukrtanih greda, k a v e z p u n zarobljenog plavog neba koji jo e k a p o k r o v t o p l o g crvenog crij e p a . S njima j e umirao njihov p o g l e d to see do krajnjeg o g r a d n o g z i d a na horizontu; a zastor horizonta sputa se neposredno za tom o g r a d o m : d r v e n a Ijesa u d n u o g r a d e v o d i r a v n o u a v l i j u s u n c a k o j e zalazi. Za koljku, zajedno s njom umire nebosklon njezine sedefne kore. Z a m a r v i n e , s njim umiru s a m o j a s l e ; jasle i r u d o . D o K o l u m b a , s ov j e k o m su u m i r a l a tri k o n t i n e n t a ; poslije K o l u m b a etiri, a j o k a s n i j e p e t . A s ponekim umiru itave galaksije. J e r , za smrt treba fantazije. Stvaralake fantazije. I smrt je na stvar a l a k i akt. N a najvii stvaralaki akt. Stoga, za onog k o n e m a fantazije, n e m a ni smrti. Odatle biva da j e p o n e k a smrt vea d r a m a za drug o g a nego za samog onoga koji umire. S r e d i n o m ivota, u naponu moi, k a d ovjek vjeruje da j e u p u n o m posjedu sebe a kad stvarno posjeduje sve drugo vie nego sebe sama, ludo s a m p o n e k a d drao da je stalno prisustvo smrti u nama prija slab i h , z n a m e n n e z n a t n o s t i l j u d s k e j e d i n k e . K a k v e li n a i v n o s t i ! S m r t j e t a n o n a e g stasa i uzrasta: to j e vei ovjek, v e a j e i smrt u n j e m u . ( K a d s a m u djetinjstvu itao priu o z a d r i j e m a l o m kitu na m o r s k o j povrini na ijem su hrptu brodolomci naloili vatru da se ogriju, zamiljao sam se razmjerima smrti u toj grdosiji: m o r a da njegovim tijelom, od vrh glave do na kraj repa, smrt putuje d a n i m a i danima, na z a s t a n k e i o d m o r e , k a o glasnici to n o s e u d u b o k e p o k r a j i n e c a r s t v a g l a s carevoj smrti.) S m r t pripada samo stvaraocu. Njen dah je ono to podaje jedru pun o u ivotu, k a o to m r a z p o d a j e ar obrazima vabei iz dremljivih dubina bia na povrinu klju tople krvi. Njen o d r a z j e ono to ljuds k i m djelima daje preplanulu boju zrelosti. Svi nai napori, sva naa djela samo su vidovi borbe protiv smrti, samo ludi pokuaji obmane, o a j n a nastojanja da se ona zavara, zanijee, prevlada, zaboravi. J e z a nitavila pokreta j e svega u naem bistvovanju, klica i nemir svakog kretanja i svakog traenja. J e r svako je ovjeje traenje traenje jedn o g izlaza iz bezizlaznosti, svaki j e njegov n a p o r n a p o r da provali iz o b r u a determiniranosti. A historija ovjeka nije d r u g o nego historija

ludih pokuaja da se taj obru probije. Odatle, svaki je ljudski napor napor protiv realnosti realnoga. I nije to klonulost, klonulost k a s n o g , z a m o r e n o g d o b a . Nije to kapit u l a c i j a p r e d u s u d o m . B a n a p r o t i v , to j e r e v o l t , t o j e b o r b a , t o j e a k c i j a . T o j e p o d v i g . N a j v i a akcija i vrhovni p o d v i g : b o r b a za n e m o gue. T o je prometejstvo. U tome i jest smisao prometejstva. P o nemogunosti s v o g cilja P r o m e t e j i biva P r o m e t e j . N e m o g u n o s t posveuje n j e g o v u b o r b u , n e u s p j e h krunie njegovo djelo, j e d n a k o o n a k o k a o to za dobriine k o n a c djelo krasi. N e , nije to izmiljaj m a l a k s a l i h , izroenih. T o stoji z a p i s a n o na s a m i m p r a p o e c i m a historije duha. Praoaj bivstvovanja roen je zajedno s p r v i m t r a k o m o v j ek o v e svijesti sebi. I sve to j e postignuto, postignuto je zahvaljujui njemu. Postizanje m o g u e g a samo je nusproizvod u z g r e d n i i za P r o m e t e j a nevani n u s p r o i z v o d tenje za nem o g u i m . U nastojanju da se uspne na nedostini vrh stabla ivota, P r o m e t e j u s p u t t r u n i j a b u k e . A dobriine s j e d e na ledini i te j a b u k e d o e k u j u . I z b e z n a d n e b o r b e p r o t i v d e t e r m i n i r a n o s t i n i k l e s u s v e iluzije ovjekove, svi virovi i vrtlozi njegove misli zatoene m e u uskim s t i j e n k a m a stvarnosti. S v e slijepe n a d e to m u n a p u u j u s r c e . Sino, k a d je u nedalekoj kapelici zamrlo mrmoljenje sestrica kojim uspavljuju protekli d a n i k a d je sve u bolnici utihnulo, preitavao s a m E s h i l o v a Okovanog Prometeja. I uinilo mi se da s a m u njemu naao najviu pjesniku (a i ljudsku) rije koja je i k a d reena: ... Da nisi moda jo Smrtniku A kakav ti mu tijek Njegovu O, blagodat si silnu i dalje drznuo? uskratih da sagleda za to nae ti? grud napuiti slijepim dao ovjeku! ...

svoj

kraj.

nadama.

XX. P r o i t a o s a m , na d o h v a t i bez reda, k a o to sve i uvijek itam, nekoliko knjiga p o s t a n k u i povijesti religija. T o m e pitanje uvijek zanim a l o . J e r r e l i g i j a j e j e d i n o p o d r u j e gdje su s e l j u d i p o t p u n o i isti o d z a d n j e misli p r e d a v a l i u naruje fantaziji i i r a c i o n a l n o m e , bez stidljivosti i b e z s u s p r e z a n j a ( k a o to to, naprotiv, p a m a k a r u n a j m a n j o j mjeri, biva k o d poezije), ve s punom ozbiljnou i s punim uvjerenjem u p r e s u d n u v a n o s t svog posla. Pjesnik j e uvijek p o m a l o u zloj vjeri, a n j e g o v a j e n a i v n o s t uvijek p o m a l o u s l o v n a . T o j e naivnost svijesna sebe. I uvijek bar trunicu lukava. T u je stalno prisutna pritajena svijest d a ta n a i v n o s t m o e biti upravljena n a ostvarivanje estetskih v r e d n o t a . U m j e t n o s t j e u isti m a h i najnaivnija i n a j p r e p r e d e n i j a od l j u d s k i h d j e l a t n o s t i . A u m j e t n i k - p r e p r e d e n a n a i v i n a , p r e l u k a v o dijete. Z a t o u umjetnosti nikad fantaziji i iracionalnome nije davano tako

s l o b o d n o g m a h a , zato ih tu n i k a d ne n a l a z i m o u t a k o i s t o m s t a n j u k a o u religiji. Religija j e poezija koja se vri ozbiljno. Vrelina vjernikova ara, vrijednost odistinskog i presudnost k o j e on pridaje svojoj metafizikoj preokupaciji, iskljuuju svaku zlu vjeru i s v a k u natruhu k a k v e strane primisli. U tim m o j i m religijsko-historijskim ekskurzima n e k a d s a m negdje itao da je bog u ljudima nastao otprilike ovako: prasnuo je grom; unezvereni ljudoder pao je niice i b o g je bio roen. T a ljudoderova ustravljenost, ta njegova zaprepatena n e d o u m i c a eto to j e bio bog. N e d o p a d a m i se! Moda je i tano. tovie, historiki, bit e sasvim t a n o . A l i m i se ne d o p a d a . N e o d g o v a r a meni, m o m u k u s u , m o j o j unutranjoj strukturi. N e s u m n j i v o , i m a m n o g o b o g o v a . K a o i svih izmiljenih s t v a r i . I m a ih v e o m a m n o g o , i bogato raznolikih; za sve u k u s e . A postoji iroka mogunost d a se stvaraju sve novi. Ali eto, taj nije za m e n e ! D a k l e , p r a s n u o je grom; ljudoder se p r e p a o i rodio se bog. U p u t a m s e u tu b e z a z l e n u djetinju i g r u , u i g r u s t v a r a n j a b o g o v a . Stropotala se prazna kanta; dijete se prepalo, i rodio se drugi bog. J e d a n mali bog, primjeren djetetu. N e . O d l u n o , ne d o p a d a m i se. Za m o j u k u s , to j o nije b o g , b o g u o v j e k u . Ili, m o d a to i jest bog. S a m o , to j o nije ovjek. O e v i d n o , nema nikakva smisla trpati u ovjeanstvo kojekakve subjekte, pa se kasnije tuiti to ovjeanstvo nije o n a k v o k a k v o bismo eljeli. U tolikom obilju b o g o v a , i u tolikoj slobodi da ih s v a k iznova p o svojoj miloj volji stvara, dade se zaista izmisliti neto bolje. K a k o ja stvari zamiljam, ovjek je, u razvoju svijeta, nastao veoma, v e o m a k a s n o . T a k o kasno, da u mnogim stranama jo nije ni nastao. S v a k a k o , m n o g o m n o g o kasnije nego to j e p r e s t a o da baulja e t v e r o n o k e i osovio se na stranje krake, mnogo kasnije nego to je p o e o da umjeno upotrebljava ruke. A bog j e , o tom n e m a sumnje, u najboljem sluaju nastao bar t r e n u t a k poslije ovjeka. ovjek j e p o s t a o ovjek onim a s o m k a d j e u n j e m u n i k a o p r v i t r a a k s v i j e s t i s e b i , i, z a j e d n o s t i m , p r v i traak misli vlastitom skonanju. asom k a d je pred njegovim pogledom pukla glavna, osnovna dvojnost ljudske prirode: rascjep izmeu konanoga i beskonanog, nesrazmjer izmeu njegove ograniene konan o s t i i p o m a m n e ei z a b e s k r a j n i m k o j a m u j e u s a e n a u d n u b i a . A taj j a z on se p o t r u d i o da prevlada k a k o j e znao i u m i o ; da zatrpa hekatomb a m a svoga mesa, da premosti mostovima svojih duga: napuio je svoju grud slijepim n a d a m a , da ne vidi svom b i t k u k r a j a . S v e to je ovjek u t o m p r a v c u izmislio i izmatao, sve j e to b o g . I s a m o to j e b o g . B o g j e nalije Smrti. J e d a n oblik borbe proti smrti, i nita drugo. (I, dosad, izgleda, jedini koliko toliko efikasan oblik te borbe.) G d j e n e m a smrti, n e m a ni b o g a . T o m u j e obiljeje i z n a m e n : svi b e z u m n i p o k u a j i , sve vrele s a m o o b m a n e prevladava smrt sve j e to bog. A t o li s v e l j u d i , t o k o m t i s u l j e a , n e z n a d u s a t k a t i , n a k u p i t i , n a g o milati oko t a k v o g jednog fantoma kojim se pobjeuje smrt! I k a k v i m li s e , k r o z t a d u g a t i s u l j e a i k r o z s v e o n o t o s u l j u d i u n j i h o v o m

toku oko takvog jednog fantoma napleli, namatali, nauvstvovali, naj a d i l i , n a s t r a h o v a l i , - k a k v i m li s e o n z a o g r n e d o s t o j a n s t v o m , t r a d i c i j o m ljudske misli i ljudskog uvstvovanja, vrednotama ljudskog zanosa i l j u d s k e p a t n j e ! K o l i k o li s e o k o n j e g a n a m o t a l j u d s k e s l a v e i b o l a t K o l i k o li s e i v o g l j u d s k o g i s t r a p l j e n o g t k i v a z a n j z a l i j e p i ! K a o , u o s t a lom, i za tolike d r u g e ljudske rijei i fantome. K a o ne s a m o za v e l i k e rijei d o m o v i n a , a s t , d u n o s t , r t v a i t o m e sline, v e i za o n e druge, prisnije rijei k a o to j e rije m i s a o , i rije p r a v d a , i rije k r u h ; i k a o to j e , na koncu, rije ivot, i rije o v j e k . P a k a d s e iz i t a v e t e k l i n - o r b e k o j u j e o k o t a k v o g j e d n o g f a n t o m a o v j e k napleo i nabajao, izbaci klin, i opet teka srca m o e da se batali o n o to j e p r e o s t a l o . J e r , k a k o j e o v j e k izgraen iz s v o g v l a s t i t o g r a z v o j a , iz s v o j e v l a s t i t e p o v i j e s t i , to bi u s t v a r i znailo b a t a l i t i n e o n a j f a n t o m , v e bataliti s a m o g a s e b e . A u t o m e , priznat e s e , p o s t o j i izvjesna m a l a potekoa. ovjek. Gorostasna tragina figura na pozadini agonino raskrvavljenog horizonta, n a s a m o m razmeu izmeu dviju provalija: provalije beskonanosti i provalije smrti i mraka. Grud mu je puna ljeskanja bia i nebia, u njoj se motaju smrt i besmrtnost, sad uhvaene u kotac, s a d obujmljene u zagrljaj. Prolaznost i vjenost, konanost i beskonanost, isporeene i ravnopravne, poivaju m u jedna na jednom, druga na drugom dlanu, kao dvije ptice.

XXI. Nisam nikad m n o g o vjerovao u realnost realnoga. T o nesumnjivo m o r a biti k o n s t i t u c i o n a l n a g r e k a . K a o to uslijed n e k i h bolesti o v j e k u ostane d o starosti tanak, piskutljiv glas iz djetinjstva, t a k o j e i m e n i ostalo to s l a b o r a z l i k o v a n j e i z m e u pomisli i stvarnosti, i z m e u istine i l a i , i z m e u o n o g a to se odistinski d o g a a i onoga to se s a m o zamilja. I, to je jo gore, ostala mi je izvjesna nesposobnost da shvatim p u n u vanost tog luenja. Doista, zar i f a k a t naeg doivljavanja u misli, u fantaziji, zar i fakat naeg uvstvovanja, treperenja nae senzibilnosti, nisu isto tako fakti k a o i oni v a n j s k i , f i z i k i , r e a l n i , o b j e k t i v n i f a k t i (i k a k v i m li ih s v e m r e a m a z a l e p t i r e ljudi ne n a s t o j e za z a r o b e ! ) ? Z a r i f a k a t t o ja u d a t o m asu doivljavam, mislim, uvstvujem, strepim, trpim, nije isto tako realan i historian fakat k a o i fakat to j e u d a t o m povijesnom m o m e n t u C e z a r p r e a o R u b i k o n ili to j e u d r u g o m p o v i j e s n o m m o mentu zemljotres p r o d r m a o zemljinu k o r u ? Zar ono to se s a m o misli, to se uvstvuje, doivljava, pati, ne potresa m o n o s a m e temelje n a e g bia, i nije li to esto p o n a s presudnije i posljedinije o d o n o g a to n a m se d o g a a u svijetu vanjskih objektivnih f a k a t a ? D o te m j e r e , d a p o n e k a d u z d r m a i n a fizis, u g r o z i i s a m u n a u e g z i s t e n c i j u . I z a r i ti v a n j s k i , o b j e k t i v n i f a k t i u s u t i n i n e o s t v a r u j u s v o j u v a n o s t

i svoju znaajnost p o nas tek time to se p r e t o e u nae misli i naa uvstvovanja, u nae unutranje glasove, u odjeke naih tamnih unutranjih spilja i peina, u nae strahove i naa nadanja, u nae boli i nae radosti! i v o t s e k r e e u i z l o m l j e n o j liniji, u n e p r e k i d n o m s m j e n j i v a n j u m o menata ugoda-neugoda, u beskonanoj dijalektici radost-bol. P o emu j e i z a t o o n d a b i t n o d a li o n o t o u n a m a p o k r e e i t j e r a s m j e n j i v a n j e tih faza d o l a z i iz reda v a n j s k i h , o b j e k t i v n i h f a k a t a , iz k r u g a o d i s t i n s k e s t v a r n o s t i , ili iz k r u g a n a e u n u t r a n j e s t v a r n o s t i , iz r e d a fantazijskih fakata, iz krila iluzije? A k o sve izvire iz fizisa, iz stvarnosti n a e g a tijela, iz materije n a e g a svijeta, p o e m u j e vanije, p o e m u j e v r e d n i j e o n o t o t a j f i z i s i ta m a t e r i j a p r o i z v o d e i u s v i j e t n a e g d o i v ljavanja guraju putem racionalnoga, lijebom nae logike misli, nego ono to guraju lijebom naeg iracionalnog, nae fantazije? M a t e r i j a , d a k a k o . Z g o l j n a m a t e r i j a . A l i t a k v a , as dreams are made on. A u p r a v to j e ono to j e vano. K a d bi m e n e k o p r o d r m a o za r a m e n a i r a z b u d i o te m i r e k a o : sluaj, o v j e e ! s v e t o si d o s a d d o i v i o i i s k u s i o , s v e j e t o p u k i s j e n i p r i i n a : nita se od svega toga nije stvarno d o g o d i l o , s v e si to s a m o s a n j a o ! o s j e a m d a se time b a nita ne bi p r o m i j e n i l o . N i u k o l i k o time n e bi bili osiromaeni moji unutranji sadraji, niukoliko umanjeno moje bogatstvo iskustava, niukoliko ogranien m o j doivljaj svijeta. I, naalost, niukoliko opozvane proivljene patnje, niukoliko zbrisana haranja k o j a su one izvrile. J e d i n a sigurna istina j e go ovjek koji strepi i strada, jedina prava stvarnost je stvarnost nae patnje. N e k o crnako pleme, recimo, vjeruje u n e k a k v u mitsku neman, u nekakvo boanstvo, u nekakvu tamo svoju Mama-Yumbu. Mama-Yumba, n a r a v n o , objektivno ne postoji. T o je fakat. Ali, k a o to s m o rekli, odreeni krug ljudi ono crnako pleme, - vjeruje d a ona postoji. A to j e d r u g i f a k a t . J e d n a k o f a k a t k a o to j e f a k a t i o n a j p r v i . S a d , ti d r u g i fakti znadu biti vaniji od onih p r v i h . N a tezulji ivota oni su esto d a l e k o preteniji, presudniji, posljediniji. itav se duevni, a p o d njegovim djelovanjem i itav praktini, faktini ivot takvog j e d n o g plemena, kruga, drutva, tokom stoljea i stoljea razvija u znaku, pod egidom i pod vlau takve jedne Mama-Yumbe. U njenu se poast vode igre pod utim utapom i do mrtve iznemoglosti preskae preko vatara; slavei nju doekuju se nova roenja i ispraaju pokojnici do g r o b o v a ; njeno ime odlazi se u smrt s bojnim pokliima i umire s krikom radosti n a u s n a m a . S n a g u za sve velike podvige i u d e s n a djela d a v a l e su oduvij e k l j u d i m a i n a r o d i m a b a te M a m a - Y u m b e , te i m e r e i te l u d o s t i , v i e n e g o objektivne istine. B e z svojih M a m a - Y u m b a narodi zacijelo ne bi za sohom ostavili hramove i dvorove, piramide i akropole, himne i epose i drame i lirike, i kipove i freske i mozaike. L i j e p o danas izgledao svijet, d a su oni znali o b j e k t i v n u i s t i n u ! B e z s u m n j e , to j e p l a e n o h e k a t o m b a m a ljudskih snaga i ljudskih ivota. (A zar se u ekonomici o v j e a n s t v a s v e , b a s v e n e p l a a h e k a t o m b a m a ? ) A l i , b e z t o g a , ti narodi proli i nestali u mrak ne obiljeivi svoj prolazak kroz historiju

niim i ne ostavivi za s o b o m nita, j e d n a k o k a o ni ona druga plemena i narodi koji su se, valjda u instinktivnom saznanju neutjene konane istine, zadovoljili da stoljeima i tisuljeima vrte na ranju ovnove, stoarski bugarei p o d mutnom mjeseinpm. I tako se d o g a a a se, uslijed vjerovanja u onu M a m a - Y u m b u koja n e p o s t o j i , n a g o m i l a s v a sila patnje i strahovanja, z a n o s a i p a d o v a , uvs t v o v a n j a i strastvovanja, l j u d s k e radosti i bola. P a i krutih, isto fizik i h f a k a t a , zajedno s njihovim dalekosenim posljedicama. itave etve ljudskih zanosa, itave hekatombe ljudskih snaga i ljudskih ivota! I to onda u s v e m u t o m e vano to M a m a - Y u m b a f a k t i n o ne pos t o j i ? t o o n d a ? P o emu j e injenica M a m a - Y u m b i n o g f a k t i n o g nepostojanja presudnija, odlunija, posljedinija pa i isto praktino, ivotno vanija nego fakat vjerovanja u Mama-Yumbino postojanje? A svako doba ima svoje Mama-Yumbe, i svaki ovjek ima svoje M a m a - Y u m b e , i u njima oni daju svoju mjeru i ostavljaju t r a g o v e svog prolaska. Svijet j e pun takvih Mama-Yumba. Velikih i malih MamaY u m b a , pojedinanih i opih, svijesnih i nesvijesnih, bezazlenih i opasnih, smijeno nacerenih i stravino izoblienih. M a m a - Y u m b a zaogrnutih p l a t e m m i t s k o g a ili zaodjevenih u bijelo r u h o p r i v i d n o racionalnoga. A ove posljednje obino su najopasnije. J e r one udruuju u sebi i snagu postojeeg i snagu nepostojeeg, snagu logikoga i snagu alogik o g a , autoritet racionalnog, logiki legitimnog, i m r a n u faktinu m o iracionalnog. P a to onda a k o M a m a - Y u m b a objektivno ne p o s t o j i ?

XXII.

Zamislite, na primjer, ovakvu priu: Zabrinuo se s i r o m a h ovjek za svoje zdravlje, ozbiljno se zabrinuo. Mrcvario se, nevoljnik, nedjeljama i mjesecima. Lunjao je ulicama bez kraja i k o n c a , do m r t v o g umora, do potpune iznemoglosti tijela, u kojoj k a o d a j e j e d i n o n a l a z i o n e t o s m i r e n j a . S v r e m e n a n a v r i j e m e o p e t hi g a kljucnulo p o d desnim rebrima. Uao bi u k a k v u mranu veu, obrazro s e o k o s e b e , p a t u r i o r u k u p o d k o u l j u i o p i p a o : inilo m u s e d a m u k l a nabuhlina iz d a n a u d a n raste. K a t k a d bi kljucanje utihnulo, pritajilo s e ; i za d u l j e v r i j e m e , za n e k o l i k o sati, za i t a v o j u t r o . Ili se j a v l j a l o t a k o s l a b o , t a k o n e o d r e e n o , d a j e s u m n j a o : d a li to u o p e k l j u c a , ili j e to s a m o m o j e u o b r a e n j e ? I neto bi se primirio. Ali onda, zapoinjalo j e iznova. I to p o p r a e n o kakvim drugim, novim s i m p t o m o m koji j e sumnju potvrivao, koji ak nije vie dozvoljavao n i k a k v e sumnje, koji nije davao mogunosti nikakvom samotjeenju. Omrao je, sasvim prop a o . P r o g o n i o ga je vjeito gadan ukus u ustima. A to je, ne zna se zato, smatrao naroito znaajnim simptomom. T a d se p o prvi put javila ona namisao. N a j p r i j e tek k a o sjena s a m e namisli, k a o m o g u n o s t same namisli. K a o neka zabava fantazije. Za tu fantaziju o d a b r a o je j e d a n balkon u dosta prometnoj ulici u centrumu

g r a d a . B i l a j e to runa f a s a d a one n e k a d p o m o d n e , nesuvisle a r h i t e k ture, zgrada s duanima fotografskih potreptina, uredskog namjetaja i dijelova za bicikle, s besmislenim, p u k o dekorativnim balkonima na odmoritima svih katova otvorenog stubita. Drugi takvi balkoni, samo m a n j i i neugledniji, bili su na o d m o r i t i m a i z m e u k a t o v a . T i m a n j i balkoni gledali su na dvorite. T e k poslije se doznalo da j e vie d a n a dolazio u tu z g r a d u (a k o bi znao zato j e b a takav nain i ba tu z g r a d u i z a b r a o ! ) : susretali su g a p o stubitu i kasnije ga u leini p r e p o z n a l i namjetenici onih fotografskih p o t r e p t i n a k o j e su imale svoje r a u n o v o d s t v o n a k a t u . K a d bi k o n a i a o , o n j e u z l a z i o ili s i l a z i o , p r a v i o z a p o s l e n o l i c e i z a v i r i v a o u t a b l i c e na vratima ovjek toboe nekoga trai. A k a d bi stubite utihnulo, zastajao je, premiljao se, kolebao se dugo i dugo, nadnosio se preko ograde balkona na raznim katovima i gledao odozgo tjemena prolaznika. Crnomanjasta i plava, m u k a i enska i djetinja tjemena, p o d r a z n i m e i r i m a , p o d k i o b r a n i m a , u u r b a n a i n e s l u t n a d a ih n e k o o d o z g o p r o m a t r a . I m o d a ga j e o d s k o k a u z d r a v a l a p o m i s a o d a bi n e k o m e od njih m o g a o p a s t i na g l a v u . I to ne t o l i k o , ili b a r n e i s k l j u i v o s t o g a t o nije htio da nanese iznenadnu smrt nevinom sluajnom prolazniku, k o liko iz j e n j e k o j a g a j e h v a t a l a na p o m i s a o d a b i s e t o m p r o l a z n i k u m o g a o nasaditi na tjeme uprav onim m u k l o bolnim m j e s t o m i s p o d desnih r e b a r a . S i l a z i o j e t a d a p o l a k a t a nie ili u z l a z i o p o l a k a t a v i e , n a o n e manje balkone odmorita meu katovima, i zurio na sivo dvorite pod sitnom k i o m . K u h i n j s k i balkoni okolnih k u a , s k a n t a m a za s m e e i koritima za rublje i s djecom koja se igraju, pruali su se n j e g o v o m pogledu. A usred dvorita koile su se dvije od kia pocrnjele o k o m i t o usaene grede s treom popreno privrenom, za ispraivanje ilima, sline v j e a l i m a . Zastajao j e i tu n e k o v r i j e m e , p a se v r a a o na b a l k o n na fasadi. N e , t a m o m u se nije svialo. O v d j e , n a u l i n o m b a l k o n u , i p a k je n e k a k o bolje; ivahnije je, da r e e m o veselije m e u ljudima je! Vrve prolaznici, promiu neslutna tjemena, m o m a k na ljestvama lijepi suelice novi kinematografski plakat, a nad krovovima lebde pogaene neonske reklame. A tamo, daleko daleko n a d k r o v o v i m a , vidi se i p a k j e d n a m a l a krpica vedrine koja o b e a v a d a e sutra m o d a biti lijepo vrijeme. Moda ak i vedar, sunan dan . . . D u g o j e stajao na tim balkonima prelazio s j e d n o g na drugi, nakanjivao se i predomiljao. Doivljavao je u sasvim zornom predoenju svoj n a u m . D o te mjere, da bi m u se s malim no otrim fizikim b o l o m orosili d l a n o v i . P o n e k a d j e p o m i l j a o n a e n u i n a s v o j e d v o j e d j e c e , s a aljenjem to ih osjea tako izblijedjelo, k r o z k o p r e n u p r o r i j e t k e sive daljine, odijeljene hladnim staklom beutnosti. P a je odlazio. Katkad, moda, poneto smiren, neizvjesno utjeen. M o d a m u j e , p r e d zornim zamiljanjem n a u m a , ovo to jest izgledalo i p a k k a o m a n j e zlo. A m o d a j e tom m a l o m p o v i e n j u tonusa u njemu doprinosila i ona krpica vedrine daleko iznad krovova, koja je neto neodreeno obeavala.

Ali s u t r a d a n se o p e t v r a a o . I, j e d n o g a d a n a s k o i o j e . U prijep o d n e v n e s a t e , o k o deset i p o . I to ba na ulicu a ne u dvorite. N i k o m e n a g l a v u , ali o p e t m e u p r o l a z n i k e . V a l j d a iz n a g o n a d a i p a k n e k a k o obiljei, d a i p a k n e i m p o d v u e svoju smrt; da ona ne b u d e ba sasvim neznatna, sasvim nezapaena. Da ipak saljude zainteresira, kointeresira, za se i za nju. U z g r e d reeno, poslije j e utvreno da r a k a u o p e nije i m a o . R a z u mije se, tek naknadno, obdukcijom. A sve i da ga je imao rekli su d o k t o r i b i o bi p o i v i o u n a j m a n j u r u k u tri ili est m j e s e c i , a m o d a ak i koju godinicu dulje nego ovako. Ovako, zavrio j e odmah. A l i t o j e u o p e v a n o d a li j e i m a o r a k a ili g a nije i m a o ? T a j p o d a t a k , ta i n f o r m a c i j a , n a d o d a j e se prii eto t e k o n a k o , k a o n e k i postjscriptum. K a o neto to za s a m u priu nije ni o d k a k v e vanosti.

. A iz djetinjstva pamtim ovu zgodu: N a k o l s k o m izletu u brdima zaglavilo je nesretnim sluajem dijete: n a d m j e l o se n a d k r a k u jamu, odronila m u se zemlja p o d nogom, i ono s e s u r v a l o u n u t r a . J a m a nije bila odvie d u b o k a , ali j e dijete' u p a d u udarilo g l a v o m k a m e n i ostalo na mjestu m r t v o . P r e k i n u t je izlet, i p o v o r k a djece, aputava, urajiva, pod pratnjom jednog uitelja vratila s e p o d n e u mjesto, d o k je drugi uitelj s d v a odraslija a k a ostao uz m r t v o tijelo u planini. Djeci j e strogo preporueno d a ne priaju nita 0 d o g a a j u . I p a k , vijest se odmah rairila kroz mjesto, sve ispod glasa 1 u p o v j e r e n j u . U p r v i as zatajili su j e od m a j k e : nisu znali k a k o d a j o j kau. B i l a j e u d o v i c a , ludo zaljubljena u jedinca. B o j a l i su s e : svisnut e , sii e s u m a . T a j i l i su j o j i t a v o to p o p o d n e . Z a p r v i m a h , s m i s l i l i su p r i i c u d a j o j o p r a v d a j u zato j o j se sin nije v r a t i o . P r i i c a j e i s p a l a i odve uvjerljiva, i ona ju je primila spremno i lako p r e k o oekivanja, bez i najmanjeg traka sumnje, s onom udnom uznemirujuom lakov j e r n o u : g o t o v o k a o da j e s a m a ila na r u k u t o m e da b u d e o b m a n u t a . Zamiljala je, moda, svog djeaka s uiteljem i d v a m a starijim drugov i m a gdje se v e r u p o zelenim p r o p l a n c i m a i skupljaju biljke za k o l s k i herbarij. N o j e u svim k u a m a titala m u k l o m teinom. K a o da se neto nadim a l o i n a d i m a l o , neto to ujutro treba da p r s n e . A n e p o m i n o s t noi i p a s i v n o s t b d j e n j a k a o d a su to n a d i m a n j e inili j o n e z a d r i v i j i m i bespomonost j o izvjesnijom. itavu no probdio sam skutren u krevetu pratei napetim ulima to nadimanje i iekujui irom rastvorenih oiju da u etvorini prozora zabjelasa prvi trag zore. S v a n u o je i dan, p r o t e k l o j e i jutro, a jo se niko nije rjeavao da m a j c i k a e istinu. S v i su se izmicali toj neprijatnosti, skrivali se za raznim izlikama. Odn e k u d se n a l o , g o t o v o k a o d a j e to n e k i m p r a s t a r i m , v e d u g i m obia-

jerri u t v r e n i m p r a v i l o m o s v e t a n o , d a n a e l n i k l i n o , i l i u n a j m a n j u r u k u donaelnik, treba da joj saope tuni glas. M o j se djed, m u e n iijasom, tada nalazio na sumpornim k u p k a m a , a donaelnik je bio n a n e k o m naliju u okolici i vraao se l a o m tek u sat p o p o d n e . S j e a m se d a s a m bio sretan to m i djed nije u m j e s t u . I to ne s t o g a to j e time m o m djedu uteena jedna muna dunost, nego stoga to se na taj nain za djeakovu majku jo za pola dana otezala ta neizvjesnost, to se j o za p o l a d a n a p r o d u a v a l a d j e a k o v a agonija. Glas j e m e u t i m iao i irio se a p a t o m , unjao se k r o z mjesto k a o p a s bez gospodara, dopro do u posljednje kue u pregradu, m e u ribarske ene i k r e z u b e starce to k r p a j u mree, u v u k a o se u ui i starim nagluhim b a k a m a uz ognjita. A ena se kretala p o s r e d zabrinutih lica ne pitajui se za razlog toj zabrinutosti, a k j e i n e primjeujui, ne u o a vajui ni nastojanje ljudi da joj se uklone, n a s t o j a n j e k o j e j e ve p o p r i m a l o m u n e , do o p a s n o s t i n a t e g n u t e v i d o v e . I z d v o j i l o j u j e o b a z r i v o tuenje, ona suzdrana, podmukla nepovjerljivost koja izgleda da n e m o e ostati n e z a p a e n a . O k o nje se o b r a z o v a o m a l i p o j a s p u s t o i , g o t o v o vidljiv, k a o izmeten z a m a h o m metle uokrug. A ona se usred tog k r u g a v r t i l a p r i r o d n o , i s t a od s v a k e s l u t n j e , b e z b r i n o , l e e r n o . I n j e n o s e dranje s v a k o g d o i m a l o o d n e k u d udaki, n e o d g o v o r n o . inila im se luda: g l e : s i n j o j t a m o l e i m r t a v a o n a b a z a p o m j e s t u , z a v i r u j e u ribarnicu, razgovara kojeemu s duandinicom na pragu, zadirkuje Vinku da joj je m o m a k u svijetu naao drugu curu; n o s i , u ruci svoje srdelice za r u a k , s a m o to n e p j e v u i u l i c o m ! P u k e ene g l e d a l e s u j e crnim oima: svaka njena rije, s v a k a njena kretnja inila im se sablanjiva, g o t o v o b e s t i d n a . I j a s a m j e s m g l e d a o sa s n e b i v a n j e m . Istina,, o n a n e z n a t o s e d o g o d i l o . A l i to t o s e d o g o d i l o t o j e stvarnost. (Tad sam jo pred velianstvom stvarnosti, objektivne stvarnosti, imao ono djetinje strahopoitanje s k a k v i m djeca sluaju starije ljude s d u g o m sijedom b r a d o m i s dubokim, iskusnim glasom.) I inilo m i se d a bi ta stvarnost, ta objektivna stvarnost, i p a k na n e k i n a i n m o r a l a biti preteitija, j a a od tog k r h k o g fakta to sirota m a j k a za tu stvarnost ne zna. Meutim, ne! Taj krhki fakat bio je jai, k u d i k a m o jai! I t a d s a m p o m i s l i o : vidi! nije tu vaan s a m f a k a t , ono to se g o r e u planini d o g o d i l o , o n o t o jest: v a n o j e n a p r o s t o t o d a l i m a j k a z a t a j f a k a t zna i l i ne zna. S v e j e u t o m e , s a m o u t o m e . E t o , n a a s r e a , k a t k a d i s a m a naa egzistencija, poivaju na tako krhkoj, tako nesutastvenoj granici. Majino raspoloenje bilo j e v e d r o , na n j e n o m licu leala j e bezbrinost, ona je spokojno pekla svoje srdelice - sve snagom i na o s n o v u t o g a t o o n a ne zna, s a v r e n o b e z i k a k v a o b z i r a n a o n o t o jest. I t o s e m o j i m d j e t i n j i m o i m a i n i l o u d o , d i v n o u d o . J e d n a k o k a o d a s a m g l e d a o a r o b n j a k a g d j e h o d a z r a k o m , ili k a o d a j e m a l i u planini odjednom ustao od mrtvih i zvonkim cinkom smijeha raskinuo z a m a i j a n o s t te uzbudljive i nelijepe igre. I divio s a m se s a m o to i d r u g i to u d o ne vide.

P r o i t a o s a m o v o to s a m d o s a d n a p i s a o , i p r a s n u o u smijeh. to li sam se d a o u filozofiranje! T o mi je slabost od djetinjstva. A vjerujem d a n e m a o v j e k a za to n e p o d e s n i j e g od mene. A l i to j e u m e n i u p o r n o , k a o i s v a k a n e s r e t n a ljubav. I, k a o i u svim n e s r e t n i m ljubavima, ta u p o r n o s t i c r p e s v o j u s n a g u iz one zle s r e e . Doista, oduvijek j e bila u meni tenja, strasna tenja, da m o j e matanije, m o j e iracionalnosti, moje uvstvovanje zaodjenem u vid logike. U v i d s u t e , e e n e l o g i k e . O d t o g a to* ti b a j e i a r a m o d a b i s e d a l a praviti n e k a k v a p o e z i j a , govorili su mi p o n e k a d . Ali j o k ! M e n e to nije privlailo. Nije m e zadovoljavalo. I m a o s a m ambiciju d a od t o g a p r a v i m filozofiju. Z a t o ? K o bi ga z n a o ! M o d a z a t o to s a m tu m a t e r i j u u sebi uvijek osjeao previe prisno, previe stvarno previe ozbiljno, p r e v i e ivotno, na k o n c u , a da bi se od toga smjela praviti poezija. J e r i p o m o m s h v a a n j u t a k o z v a n a poezija prestaje ondje gdje j e uistinu vrag odnio alu. A m o m e f i l o z o f i r a n j u j a s n o u v i a m itav niz z a p r e k a . Z a p r e k a k o j e j u isto iskljuuju i onemoguuju. U prvom redu, ovu: obino i ponajvema, ja sasvim tano, i esto v e o m a o t r o z n a m t o m i s l i m i v j e r u j e m . N o d a li to t o m i s l i m i vjerujem d o i s t a mislim i vjerujem, tome vrlo esto nisam naisto. A p o k u a j i r a i a v a n j a i luenja tu m e redovno iznevjeravaju. P r e d t o m d i s t i n k c i j o m o s j e a m uvijek izvjesnu m a l u t r e m u . S j e a m se s kolikim sam oblakanjem nekad, eprkajui i prevrui po knjigama, naiao na to d a su ljudi u m u j u i umjetnosti j o d a v n o otkrili d a je luenje i z m e u istine i lai tu b e s p r e d m e t n o . U prvi m a h p r e t r n u o s a m od r a d o sti: pomislio s a m da s a m sasvim blizu rjeenju m o g g o r u e g pitanja. T u sam istinu protegnuo na itavo podruje misli i na itavu povrinu i v o t a . I s p i s a o s a m i, p o n e t o p r e t e n c i o z n o , o b j e s i o n a d m o j i m s t o l o m tablicu s natpisom: ^''-' .- promi-

( I m a o s a m i i n a e s l a b o s t za te tablice, devize, i u m o m ivotu j e n i o ih p r i l i a n b r o j . P o s l j e d n j a m i j e b i l a : Was und ich besitze, seh' was verschwand, ich wie im Weiten, wird mir zu Wirklichkeiten!

Ali k a d s a m posjetio n e k o g prijatelja i vidio n a d njegovim stolom istu takvu tablicu s tim istim natpisom, odjednom m i se to uinilo krajnje b a n a l n o , n e i s k r e n o , p r e t e n c i o z n o . V r a t i v i se k u i p o d e r a o s a m i b a c i o u ko onu moju. udno kako neki takav, sasvim iskreni, sa dna nas p o t e k l i v a p a j m o e d a p o d djelovanjem j e d n o g k a s n i j e g z a p a a n j a ili pomisli, n a k n a d n o postane banalan, neiskren, namjeten! K a k o bilo, o t a d a s a m b a t a l i o te tablice i r e k a o sebi: p l o v i m o d a l j e , bez stjegova i deviza!)

Nadalje, ja oduvijek zazirem, paniki zazirem od toga da m i ne dob a c e : T o j e k o n t r a d i k c i j a , i s t a k o n t r a d i k c i j a ! T i s i n e d o s l j e d a n , ti s i u protuslovlju sa samim sobom! - T o g a se upravo mitski, preuveliano bojim, bojim itavim jednim skrivenim k o m p l e k s o m u meni. I sav zas t r e p i m im i samo izdaleka u diskusiji naslutim d a je ta objekcija na p o m o l u . K a d m i kau da je sve ono to govorim ludo, apsurdno, p u k o bulanjenje to mi toliko ne imponira. Ali a k o mi kau da je to bulanjenje s a m o s a s o b o m u p r o t u s l o v l j u , s a m o s e b i n e d o s l j e d n o e, priznajem, od toga strano trpim, toga se strano bojim. A zato toliko z a z i r e m o d p r i g o v o r a n e d o s l j e d n o s t i to ne z n a m . V a l j d a (i s a s v i m vjer o v a t n o ) b a zato to s a m uistinu n e d o s l j e d a n . D o b r o , no zato m i to toliko i m p o n i r a ? Odakle u meni ta ambicija na dosljednost? T o ne doku u j e m . M a k a r i n e b i o n a c i s t u d a l i o n o t o m i s l i m doista mislim, o p e t p o s t a v l j a m na sebe zahtjev da u m o m u m o v a n j u b u d e m d o s l j e d a n . Z b i l j a u d n o . J e r ta m i d o s l j e d n o s t n i k a d u i v o t u n i j e u s t r e b a l a , n i k a d n i s a m osjetio ni najmanje nedae od t o g a to j e n e m a m . P a o d a k l e onda tolika udnja za n j o m ? S m b o g to n e k a zna! ( U o s t a l o m , p i t a m se d a n a s , j e li u o p e mogue biti n e d o s l j e d a n ? im j e neto proisteklo iz n a e l i n o s t i , n i j e li t o s a m o s o b o m d o k a z d a j o j j e d o s l j e d n o ? V i d i ! a j a s a m stratio pola vijeka strepei nad mojom dosljednou!) I jo neto. ini m i se da sam oduvijek osjeao (a kasnije i s a s v i m svijesno mislio) d a s e d v i j e s u p r o t n e istine n i p o t o n e i s k l j u u j u . I s k l j u i t i j e d n u ili d r u g u izgledalo mi je da znai osakatiti stvarnost, osiromaiti ivot, liiti m i s a o j e d n o g n j e n o g pola. K a k o j a s h v a a m , filozofije imaju n e k o g smisla i vrijednosti s a m o a k o ih uzmemo kao naine osjeanja. S v a k a je filozofija samo izraz datog naina osjeanja, apriornog i uslovljenog uprav onakvim psihikim ustrojstvom k a k v o njen tvorac u sebi nosi. Njegov filozofski sistem s a m o j e nuni posljedak toga, a izgradnja tog sistema samo je nastojanje oko naknadnog logikog naravnavanja onog prvotno datog momenta. Ustvari, u o s n o v i m a s v a k e filozofije lei, k a o njen k a m e n t e m e l j a c , j e d n a n a i v n a s a m o o b m a n a , jedna djeja igra koja se sastoji u t o m e da se glava nastavi n a rep. A k a k o ovjeku ako nije i odvie uzak, skuen, jednostran, odve partajina i ekskluzivna narav, a k o j e koliko toliko cjelovit, a k o predstavlja makar kako majunu redukciju kozmosa, nuno moraju biti svojstveni mnogi i razni naini osjeanja, slijedi s a m o po sebi da m u m o r a j u biti svojstvene, ponjatne i bliske m n o g e i razne, pa i sasvim oprene, filozofije. Istina, mislioci su p o n a j v e m a jednostrani, ljuto e k s k l u z i v n i . A l i to i j e s t njihov g l a v n i n e d o s t a t a k . I z a t o o d p o j e d i n o g od njih, uzeta s a m a za se, i ne m o e m o o e k i v a t i b o g z n a to. N o a k o ih o b u j m i m o sve skupa, ako s v a k o g a o d njih u z m e m o s a m o k a o pojedini instrument u kompleksu, tek tad filozofija postaje neto! Neto iroko, o b u h v a t n o , raznoliko, neto sa b e z b r o j e m lica i v i d o v a , neto p r e b o g a t o i raznovrsno ba k a o i s a m ivot. V i e m a n j e , itav k o z m o s . N a k o n c u k o n c a , ini m i se d a , u s t v a r i , m o j a p o g r e k a i m o j a k r i v i c a k o d o v a k v o g s h v a a n j a lei u o s n o v i svih f i l o z o f a : s v a k i od njih g r a d i

j e d n u , s v o j u , filozofiju iz j e d n o g , svog, naina o s j e a n j a , iz j e d n e s v o j e , njegovom specijalnom organizacijom psihe uslovljene, priroene vizije svijeta. D r u g i m rijeima, p o g r e k a je u tome to oni na silu b o g a od j e d n e poezije h o e d a p r a v e j e d n u filozofiju, od j e d n e s v e m i r s k e p o e m e j e d a n s v e m i r s k i sistem. M o j a bi p o g r e k a i m o j a krivica, p r e m a t o m e , b i l e s a m o u t o l i k o v e e t o j a iz m n o g i h i r a z n i h n a i n a o s j e a n j a , s a s v i m d o s l j e d n o , p r a v i m i m n o g o s t r a n i n u viziju svijeta. F i l o z o f i , k a d su u o p e neto, ustvari su s a m o perueni pjesnici. A njihova poezija jedina j e i s t i n s k a , i s k r e n o n a i v n a p o e z j a j e d i n a prava poezija. J a s a m se strasno zanimao za ljude, za sve ljude, za njihove ivote i njihova ivotna pitanja, za njihove unutranje sadraje, Za svaku i najm a n j u s i t n i c u iz n j i h o v e i n t i m n e u n u t r a n j o s t i . P a t a k o , s h v a t l j i v o , i z a njihove filozofije. K o j e , za mene, ustvari nisu nita d r u g o nego njihove karakterne crte. A tako posmatrana, kao intimni sadraj i k a o sutinska bit s v o g o v j e k a , s v a k a j e filozofija v e o m a , v e o m a z a n i m l j i v a . K a k o li j e to p r i v l a n o , k a k o li j e to l j u d s k i i n t e r e s a n t n o p o s m a t r a t i o v j e k a u k r u g u n j e g o v e f i l o z o f i j e - b a t o v a n a u s r e d n j e g o v e b a t e ! L i j e p i h li vizija to se niu p r e d naim oima: P a r m e n i d u svojoj bati, Heraklit u svojoj, pa Zenon i Demokrit, Platon i Epikur, svaki u svojoj; pa dalje, dalje, Spinoza u svojoj, K a n t , Hegel u svojoj, K i e r k e g a a r d opet u svojoj, t i v e l i k i , n e s v i j e s n i p j e s n i c i s v o j i h v i z i j a s v i j e t a , ti v e l i k i s t v a r a o c i svojih svjetova, nimalo razlino nego veliki pjesnici. P a jo dalje, dalje, s v e d o d a n a s , s v e d o sutra. Istina, u p o n e k i m o d tih b a t a r a s t u i trpke, ture v o k e , oskudna, opora soka, drvenasta u k u s a ; ribizla, i i m a k , o s k o r u a . N o n i j e li i t o l i j e p o , n e m a li i t o s v o j a r ? P o s m a t r a n o u i t a v o m k o m p l e k s u , n e d a j e l i i t a k a v p i s k u t l j i v i piccolo svoj d r a g o c j e n i i n e z a m j e n j i v i g l a s i u o p e m k o n c e r t u g l a s o v a ? I n e m a li s v o j u p o s e b n u d r a s v a k i o d tih m i s l i l a c a , p r i l j e n i b a t o v a n u e k o n o miji s v o j e vlastite b a t e ? Zar j o i danas, na primjer, stari K a n t n e m a izvjesnu svoju specifinu dra, sa svojim utanjenim, icanim g l a s o m slinim onom oglodanom, pomalo racionalistikom glasu prestarjelih klavira? J e d n o sam vrijeme ee odlazio prijateljima u slikarsku koloniju, mirno p r e d g r a e na rubu velegrada. Nizovi krotkih, idilinih kuica na b l a g o j p r i s o j n o j p a d i n i . U s v a k o j o d njih ivi i s l i k a p o j e d a n s l i k a r . M a h o m stariji, smireni ljudi koje j e davno p r o a o ukus za jetke r a s p r e i za lomljenje k o p a l j a . Odlino se slau, ene im se m e u s o b n o posjeuju, j e d a n d r u g o m e odlaze na crnu kavu i partiju aha. A slikaju svaki na svoj nain, najee jedan dijametralno opreno drugome. I to i m ba nimalo n e smeta. Pomiljao s a m : zato se ne bi m o g l a tako, negdje na rubu ivota, ustrojiti i jedna kolonija mislilaca? Zar nisu i o n i jednako b e z o p a s n i p o o v j e a n s t v o k a o i slikari? I zar svaki od njih ne ulijeva u svoje djelo s a m o s e b e , svoju roenu linost, svoje vlastito gledanje n a stvari, svoju viziju realnosti - i nita drugo, b a k a o i s l i k a r i ? D a , filozofi a k o s u uistinu filozofi a ne to d r u g o , e k o n o m i s t e , biolozi, sociolozi, n e s u e n i dravnici ili generali i t o m e slino s a m o su p e r u eni p j e s n i c i . N e s v i j e s n i p j e s n i c i , n e h o t i n i tvorci p r a v e p o e z i j e . A nji23
R A D 313

353

hovu pjesniku narav i sutinu potvruje i upotpunjuje ba i ta crta pjesnike naivnosti, pjesnike nesvijesti s a m o m sebi: to svoje vizije ivota i svijeta araju savreno ozbiljna lica, k a o djeca k a d riu. A pri svim tim i takvim mojim razmiljanjima i razmatranjima, u dubini due stalno me mui samo jedan skrupul: neprestano sm sebi postavljam jedno pitanje, i samo m e ono preokupira: ne prikraujem li t a k v i m m o j i m g l e d a n j e m s t v a r n o s t , n e o t e u j e m li s v e u k u p n o s t z b i v a n j a ? N e o s i r o m a u j e m li b o g a t s t v o i v o t a , n e s a k a t i m l i c j e l o k u p n o s t s v i j e t a ? I k o l i k o g o d s e i s p i t i v a o i p r e i s p i t i v a o , k o l i k o g o d sam s e b e t i m pitanjem trapio, dolazim do zakljuka da stvarnosti ne inim krivo. B i l o k a k o uzeli i sudili stvar, ini m i se n e d v o j b e n o d a , m a k o l i k o o v i m m o j i m p o i m a n j e m ivota i svijeta na jednoj strani p o t k o p a v a o realnost realnoga, toliko na drugoj strani utvrujem realnost irealnoga: koliko g o d j e d n o m r u k o m o d u z i m a o od stvarnosti, toliko d r u g o m p r i v o d i m u njeno krilo. I time mirim savjest: mislim da, sve u svemu, stvarnost time nije na teti. A time n e k a k o i ja dolazim na svoj raun.

XXV.

Moja bolniarka lijepih r u k u donijela m i j e n e k o l i k o knjiga da prek r a t i m vrijeme. K a e mi da se ona ranija ne e vratiti p o t p u n o su j e z a o k u p i l e k u n e neprilike i istjerivanje nasljedstva. I volim to se ne v r a a . S v i k a o s a m se na ovu. L j u b e z n a j e . N a s t o j i d a m i o l a k a usamljenost, zaduuje me s hiljadu malih panja. R a z m i l j a m toj miloj djevojci. T a k o j e eljna da sve upozna, da se o b r a z u j e . J o ne zna t o l i k o t o g a ni o n o m e to j o j j e n a j b l i e , m n o g o t a najosnovnijeg ovjeku i ovjejem srcu, a u svojoj tenji za saznanjem eto k l j u k a glavicu tim knjigama dalekim b e r a i m a p a m u k a , krijum a r i m a a l k o h o l a , k o p a i m a z l a t a , o racketersima i kidnappersima, ivotu kitolovaca, ivotu ronilaca bisera, ivotu u legiji stranaca. I trgovini bijelim robljem, 0 propadanju zemljoposjednika na amerik o m J u g u , C r n c i m a k o j i se voze u p o s e b n i m odjeljenjima v a g o n a . 0 k a n o a m a to p o smaragdnoj traci rijeka klize u s a m o srce dungle i potmulom bubnjanju nonih bubnjeva u prezavo budnim praumama. P a onda opet kineskim sijaima rie, o ilenskim vadiocima salitre, p o d z e m n o m vercu oruja u p o l u k o l o n i j a l n e zemlje - i b o g te pita j o o e m u ! S v e to za nju nisu r a z n e l e m e v e r a z n i p r o b l e m i ; ti p r o b l e m i i j e s u o n o to j e u s v e m u t o m e najvie z a n i m a . I, ispinjui se na prste da zaviri preko tarabe, mila djevojka vjerovatno misli k a k o su ona i njena zemlja jo mali, i neznatni, i primitivni, jo nedorasli da bi imali svoje probleme, da bi njihove stvari i njihove brige bile podignute na dostojanstvo problema. Prevrnuo sam nekoliko stranica u knjigama koje mi je donijela, jednu s a m s m u k o m d o g u r a o do k r a j a , p a ih o s t a v i o n a s t r a n u d a o d l e e n e k o v r i j e m e p r i j e n e g o j o j ih v r a t i m .

D a j a p i e m k n j i g e , u t i m s e k n j i g a m a n e bi d o g a a l o a m a b a n i t a . P r i a o bih i p r i a o to m i god na milu pamet p a d n e , p o v j e r a v a o itaocu, iz r e t k a u r e d a k , sve to mi p r o e milju i d u o m . a s k a o bih s n j i m . k o u o p e i m a p o e z i j e , t a d je poezija ono na to n a a m i s a o i n a a senzibilnost naiu lutajui pustopaicom. Upregnute pod bilo to, voene bilo k o j o m u c r t a n o m s t a z o m i u p e r e n e na bilo k a k v u p o e n t u , one t e k o nailaze na p r a v u p o e z i j u . P u n i o bih m u ui s v a k o j a k i m b u n c a n j e m i m a t a n i j a m a . T e k t u i t a m o , u s v a k o m p e t o m ili d e s e t o m p o g l a v l j u , m a l o b i h z a a r a o k a o d a s e t o b o e n e t o d o g a a ili k a o d a e s e t o b o e n e t o dogoditi, toliko d a bih ga o b m a n u o p a da m e ne n a p u s t i , k a o to obman j u j e m o dijete k o j e s m o protiv njegove volje izveli u etnju. A o n d a b i h m u o p e t z a d a l j i h p e t ili d e s e t p o g l a v l j a b a j a o t o m i s a m o o d s e b e n a v i r e n a u s t a . ( K a k o li o d a h n e m k a d u m o j o j l e k t i r i n a b a s a m n a i s t o miljenika! K a d , na p r i m j e r , naiem na v a p a j j e d n o g a : htio bih napis a t i k n j i g u b e z s a d r a j a ! ili n a r e f l e k s i j u d r u g o g a : i t a v j e p r o b l e m u tome d a ovjek iznae nekakav nain, n e k a k v u formu, u k o j o j e s l o b o d n o m o i d a p i e t o g o d h o e . K a o d a iz t u i h u s t a u j e m s v o j vlastiti uzdah!) N e u m o r n o ponavljaju kako umjetnik toboe uvijek d a j e s e b e , nita n e g o sebe, k a k o on, m a e m u p r i a o , u s t v a r i u v i j e k i s a m o p r i a sebi, ispoljava svoju u n u t r a n j o s t , o s t v a r u j e svoju linost. P a zato je onda potrebno da se i g r a m o murke, da se skriv a m o iza, tih p a r a v a n a , da p r i a m o toboe d r u g i m a , d a ljude ganjavamo priom kako je dobrom K i m u jaguar rastrgao mazgu hraniteljicu n a r u b u p r a u m e , ili k a k o j e s t a r o g D o m i n g a u c r n o z a v i o m o r s k i p a s r a z d e r a v i m u r i b a r s k u m r e u a sve to zato d a b i s m o time o s t v a r i l i s e b e . o v j e a n s t v o j e ve dovoljno odraslo, dovoljno se prozlilo, a d a bi m u trebalo fabulirati! Z a u d o je da se u teatru, toj irokoj umjetnosti, po prevashodstvu umjetnosti za m a s e , ve uvelike naputa konvencija djetinjeg iluzionizma. N e r a z u m i j e m zato su u epici ljudi ostali j o t a k o vezani za nju. Ne zanimaju m e knjige o jednostaninim biima i njihovim sukobima, p a m a k a r k o l i k o d r a m a t i n i i elementarni bili. Z a t a k v i m k n j i g a m a m o e m o p o n e k a d d a p o s e g n e m o k a o za k u r i o z i t e t o m , ili r a d i o s v j e e n j a i p r o m j e n e , o n a k o k a o to p o e m o da g l e d a m o b o r b u s bikovima. A l i u n j i m a z a i s t a n e e m o n a i o n o t o nas z a o k u p l j a i m u i . N j i h o v a n i m a l n i vitalizam nije za nae zube, njihov o p t i m i z a m za n a s j e p o n e t o jeftin, n j i h o v o h e r o j s t v o za nas j e p o m a l o k a r i k a t u r a . M l a ovjek u ije sposobnosti n j e g o v a okolina nije vjerovala, s m j e i bez iije p o m o i osnovao farmu, i na njoj ogajio grah koji je odnio nagradu na oblasnoj i z l o b i . p a d o b r o , n e k m u j e s a s r e o m ! Ali t o s e t o , n a k o n c u , m e n e tie? Za m o j u k u s , osnovni je nedostatak novije literature ba to - to j e nedovoljno intelektualistika. ovjek se, naime, po s v e o p e m priznanju, u toku vjekova i tisuljea, jako, j a k o razvio, cerebralizirao. I k a o to j e n e k a d davno, uglavnom, sjekirom od k r e m e n a ubijao sobove, t a k o on d a n a s , uglavnom, misli; dube, k o p k a , analizira. P a zato, kao to j e n e k a d prikazivati ovjeka znailo uglavnom prikazivati ga k a k o lovi

sobove, danas prikazivati ovjeka moralo bi u g l a v n o m znaiti prikaziv a t i to i k a k o on r a z m i l j a . A k a d u m j e t n o s t to n e ini, ili n e ini u d o v o l j n o j mjeri, ona oevidno p o d b a c u j e u p o r e e n j u s u m j e t n o u peinskog ovjeka. A dobar dio dananje umjetnosti, s najvie take dananjeg razvitka o v j e k o v o g o p e t silazi nizbrdo, traei svoje o b j e k t e i m a t e r i j e s v u d a p o svijetu, p o najudaljenijim zakucima zemljine kugle, i sputajui se n a sve primitivnije stepene, sve do ovjeka koji j e d v a zna brojiti do tri i koji tek to je prestao jesti prijesno ljudsko m e s o . T o silaenje, koje s e k a t k a d naziva osvjeenjem, potragom za zdravim i tome slino, ona o b r a z l a e d v j e m a bitno razliitim p o b u d a m a : ona to ini, s j e d n e strane, a b o g o d m a r a n j a vlastitih m e n i n g a , k a o to j e g o v o r i o veliki p i s a c , ili r a d i n a d r a e n j a vlastitog otupjelog e m o c i o n a l n o g a p a r a t a , d a k l e iz j e d n e b i t n o e g o i s t i n e p o b u d e , i, s d r u g e s t r a n e , iz s a m a r i t a n s k o g i n t e r e s i ranja za onu bijednu sabrau zaostalu na najnerazvijenijim stepenima. A k o se to ne z o v e spojiti zabavno s k o r i s n i m , zaista ne z n a m gdje bi ta rije nala bolju primjenu! Tek, izgleda, neophodno je potrebno da tom altruizmu bude primijean, k a o korektiv, trunak egzotike. Zaostao ovjek koji cijepa drva n n a e m dvoritu nije ni izdaleka o n a k o zanimljiv, o n a k o p o d o b a n d a p o b u d i n a a l t r u i z a m , k a o o n a j i z G o b i p u s t i n j e i l i i z P o l i n e z i j e . Nemo propheta in patria. P a z a t o a k n i p r i m i t i v a c n e m o e in patria uspjeno plasirati svoje primitivstvo. T a gdje bi primitivac m o g a o d a b u d e k a b a retska taka u svojoj roenoj zemlji? T a k o se eto i u tome ostvaruje izvjesna kulturna razmjena meu narodima: narodi eksportiraju svoju primitivnost, zamjenjuju je za stranu, k a o i svaku drugu robu. Autor knjige koju sam proitao veoma je slavan pisac, svjetskoga glasa. K n j i g a m u j e prevedena na sve jezike svijeta. Oekuje se da e ga zapasti Nobelova nagrada. I priznajem, knjiga m e u izvjesnom smislu zainteresirala. N e samo to n a m prua s v u silu e k o n o m s k i h , geografskih, etnografskih, p a ak i lovakih saznanja i informacija; ona je zanimljiva i v a n toga. Iznenaenje i k u r i o z u m na s v a k o j stranici. udni s u ti primitivni ljudi k o j i m a n a m ona p r i a : ni j e d n a j e d i n c a t a p o m i s a o , ni j e d n a jedincata reakcija nije onakva k a k v u bi prosjeni italac ovog izlinjalog kontinenta u slinoj situaciji s m osjetio! U s k l i k n u o s a m zau e n o : p a taj ovjek koji se tu opisuje to j e o v j e k - a m e b a ! P o m i r i o s a m se: m o d a ipak ima neto zanimljivo, neto pouno u tome: upoznati tu vrstu ovjeka. Zatim s a m uzeo d r u g u k n j i g u istog pisca, ali s t e m o m iz s a s v i m d r u g e z e m l j e : iz u l j u e n e , s t a r e , a k o ete i p r e s t a r j e l e sredine. I gle: opet ovjek-ameba! T a d mi je sinulo: stvar je u tome to je sam pisac ovjek-ameba! N e mari, r e k a o s a m . T i m e se nita ne gubi: a k o s i n t e r e s o m u p o z n a j e m o o v j e k a - a m e b u , s a s v i m j e s v e j e d n o d a li g a u p o z n a j e m o u o s o b i p r o t a g o n i s t a ili u o s o b i s a m o g p i s c a . S a m o , t a j ovjek-ameba u osobi pisca pokroio j e za korai dalje: postao j e lukava, maliciozna ameba. A m e b a koja se sjetila da j e , zahvaljujui tom s v o m e svojstvu, sposobna da postane k a b a r e t s k a t a k a . I smjesta je to iskoristila. Slavni je pisac uvidio da to pali, da j e ovjek-ameba danas

m n o g o traen, i dao se na posao. Mrvica okrutnosti, prisutnost iskonskog ljudodera u svakom aktu, u svakom treptaju trepavice, t o m e t r u n a k panskei m u h e , zajamena neoekivanost s v a k e reakcije i nepredvidivost s v a k o g obrata, sve to ravnomjerno raspodijeljeno i u pravilnim r a z m a c i m a smjenjivano, po d a t o m zahtjevu rotacije, na stranicama knjige, a sve skupa zaogrnuto brigom za ovjeanstvo. I stvar gotova. Napuio je svoje knjige ljudima-amebama, svojim knjigama napuio je svijet. M o d a e d o b i t i ne s a m o n a g r a d u za k n j i e v n o s t , n e g o i n a g r a d u za mir. S v e j e u t o m e : treba imati vjetinu da se s v a k o j stvari p o d a e g z o tinost. T r e b a posegnuti u nain miljenja i osjeanja nekog udaljenog, ljudoderskog arhipelaga, pa po mogunosti takvu egzotinost podati i s t v a r i m a iz svoje vlastite k u e . A k o ovjeku p o e za r u k o m d a taj karakter egzotinosti poda svojim domaim stvarima, ima nade da e i one p o s t a t i zanimljive, da e i one m o i d a z a i n t e r e s i r a j u s v j e t s k u javnost. Moja dobra bolniarka gledala m e vedrim oima. - J e l ' t e d a su zanimljive ove k n j i g e ? Jesu, sestrice, jesu . . . Pobuuju na razmiljanje. B i l a j e zadovoljna. Obujmila je knjige r u k o m i pritisla ih na g r u d i d a ih vrati u svoju bijelu sobicu. T a m o , u s v o m kutiu od b o j a d i s a n e jelovine i cvjetastog kretona, ima m a l u stelaicu sa jo m n o g o takvih knjiga.

XXVI.

J e d n e godine u kasnu jesen bane u nae mjesto mala talijanska pozorina druina. V r a a l a se s turneje po J o n s k i m o t o c i m a g d e j e doivjela niz n e u s p j e h a i n e d a a . Izgledala je k a o razbijena v o j s k a . K a d su stvari k r e n u l e s a s v i m nizbrdo, impresario ih j e napustio i p o b j e g a o . Posljednjim n o v c e m pregnuli su da se vrate kui, i putovanje se p r e kinulo ondje gdje su im presuila sredstva: arenu druinu, ispaenu i otrcanu, skinuli su s lae u tom nepoznatom gnijezdu p o d surim planinskim bilom. u u r e n i n a obali, izgledali su k a o zakanjele selice to i z n e m o g l e p a d n u na goli p j e a n i p r u d . Sjedili su na s v o j i m svenjevima i k o v e zima d o k se p r e d njihovim oima laa, s upaljenim svijetlima na palub a m a , sva u potreskivanju i cilikanju k o m a n d n o g zvonca, odbijala natrake od mola izbacujui ispod krme bujne klobuke pjene, da as kasnije glatko klizne tankim kljunom u suton povijajui p o niskom j e senjem nebu svoju k u d r a v u perjanicu dima. D u g o su ostali tu na obali, u n e d o u m i c i to da p o n u i gdje da krenu, s oima p u n i m zebnje u p r t i m u h l a d n i p l a v k a s t i m a s i v to se die n a d mjestom. O d iznemoglosti b i l a ih je ostavila njihova obina govorljivost. M u k a r c i su vjerovatno j o n a lai nagnali ene da se to bolje dotjeraju, k a k o bi napravile dobar d o j a m u m j e s t u u k o j e dolaze. S a d su se namjestile na svenjevima, p o d

svojim udnim frizurama i napirlitanim eiriima udnovatih oblika koji su im strali navrh glave, koketno uzgor zavrnutih oboda, s nekim neizrecivim stremljenjem uvis, eiriima u k o j i m a su na svojim predstavama igrale nadvojvotkinje. Kaljucale su i izmjenjivale meu sobom pokoju rije niskim i tupim glasovima. I na tim oputenim licima s m u t n i m podonjacima i s iznurenim uglovima usta, oni eirii izgledali s u i m n a t u e n i n a g l a v u k a o za p o r u g u ili k a z n u . V e se i m r a k stao hvatati a oni su j o bili tu. O k o njih se o k u p i l a djeurlija i blenuo pokoji besposlenjak. Zainteresirana do potpunog zab o r a v a s e b e , djeca su se pribliavala e n a m a , s t o p u p o stopu, poluotvorenih usta i bez treptaja u pogledu, primicala im se toliko da su im ve osjeale d a h na svojim obrazima, unosei im se u lice s o k r u t n o m djetinjom ispitivakom panjom. A na iznemoglim licima ena smjenjivali s u s e z a t o m l j e n i trzaji bijesa i n e m o n i n a p o n i o n o g b i j e d n o g , iznurenog ja u njima, naviklog da se pokazuje i da bude gledano i uvjetenog d a se p o d tuim pogledom napne i ukruti. P o k u a j i m u k a r a c a , za nudu o b a z r i v i i p u n i s u z d r a n o g j e d a , d a u k l o n e d e r i a d ili d a ih b a r z a d r e na nekoj udaljenosti, ostajali su p o t p u n o bezuspjeni: djeca bi s a m o p r e n i j e l a s v o j e i s p i t i v a k e pogJrede. i s v o j a o t v o r e n a u s t a s a e n a n a m u k a r c e , d a ih as zatim, s o d m o r e n o m r a d o z n a l o u , o p e t v r a t e na ene. Najzad druina ustade i u pratnji L o r k a , vjeito pijanog lunog n o s a a p o m o d r e l a u licu i p o d b u h l i h oiju z a m a e p o d k a m e n i luk g r a d skih vrata i nestade u spletu krivudavih ulica. Odrali su nekoliko promuklih, bezvoljnih p r e d s t a v a , i t i m e su b i l e iscrpene vie manje sve mogunosti koje je malo mjesto moglo da im prui. Gotovo m a h o m se poboljee. J e d n i dobiju u p a l u porebrice, drug i m a se p r o b u d i reumatizam, a svi p r o k a l j a e i p r o m u k o e . ene su naoigled runjele i mravile, muene crijevnim katarima i proljevima. N a p r e d s t a v a m a , izmeu inova kaljale su dubokim, prisnim kaljem zurei t u p o u jednu nepostojeu taku pred s o b o m opustivi lica da se o d m o r e i o s p o s o b e za nove osmijehe i nove ozarenosti, r a v n o d u n e a k i p r e m a nesnosnoj, nametljivoj djeurliji koja je uspijevala da se probije te ih m o t r i l a k r o z o d k r i n u t a v r a t a i p u k o t i n e m e u d a s k a m a . Z a tih p a u z a , a p o t e k a r im je, iz vlastite snalaljivosti, doturao iza scene k o c k e eera s n e k o l i k o k a p i o p i j u m a d a i m u b l a i g r e v e u c r i j e v i m a . I ti g r e v i s k o c k i c a m a eera iza kulisa smjenjivali su se s p a t e t i k i m kliktajima na pozornici sve do kraja predstave u b e s k o n a n o m nizu inova i slika. Cijelu z i m u proveli su u mjestu z l o p a t e i se k o j e k a k o . K a d j e p o n e s t a l o ono to su zaradili p r e d s t a v a m a , o p i n a i m j e dala n e k u s k r o m n u p o m o . A k a d j e i ta i s c r p e n a , i z b a c e ih iz m a l o g s v r a t i t a u k o j e s u se najprije smjestili, a opina im dodijeli p r a z n o prizemlje n e k a d a n j e g f o n d a k a koji j e u starini sluio za smjetaj stranih t r g o v a c a i njihove robe i koji je na proljee trebalo da se rui radi gradnje nove klaonice. Oiti u tim v l a n i m p r o s t o r i j a m a bili su r a s p u c a n i , z i d o v i olupljeni i iarani svakojakim crtarijama i napisima, stakla polupana. Njihovo stradanje najposlije gane d o m a i c e u mjestu, p a p o n u iljati enama hranu, sirupe protiv kalja, neto toplog rublja, naramke drva za

ogrev. N e k o se sjeti da im pokloni odbaenu eljeznu pe, neko protruo m a d r a c dugogodinjeg bolesnika. Ljudi su se velikoduno oslobaali p r e d m e t a vezanih za zle u s p o m e n e i starudije k o j a im j e zakrivala magaze i tavane. T o postade jedna od onih bezazlenih samaritanskih pasija, p o p u t djetinjeg skupljanja loptica od o k o l a d n o g staniola za o t k u p crnih r o b o v a , p o p u t ivanja onih hlaica bez tura za sirotinjsku djecu na k o j i m a se vjebaju u krojenju skore u d a v a e . J e d n o ugodno f i l a n t r o p s k o iivljavanje, jedna p r a v a m a l a strast. A u isti m a h , i j e d n o gospojinsko drutveno natjecanje. N e k i od m u k a r a c a iz t r u p e n a u k a k v u niu p r i v r e m e n u z a r a d u . J e d a n se p o k a z a o vjet b a v a r s k o m poslu. Z a m a l e pare popravljao je k r m a r u u susjedstvu nae kue p o d r u m s k e s u e za j o nesagledivo daleku berbu. U nevrijeme - usred zime odjekivao j e tue bavarski bat u l e d e n o m p r e d b o i n j e m zraku. T a j j e bio trbuast, junjak t a m n e puti, p u n a n i h obraza i kukasta nosa nad kojim su se ukrtavale guste crne obrve. U poslu je povezivao glavu crvenom m a r a m o m i kadikad bi zapjevao. P o d s j e a o je i na Figara, i na toreadora, i jo na mnogota drugo sa oleografija kod mjesnog brijaa. M o j a m a t i p o z o v e n a r u a k j e d n u o d tih g l u m i c a . ( N a r a y n o , t o n i j e ilo bez prethodnog d u g o g skanjivanja: jedva se osmjelila d a upita djeda za dozvolu.) T a d se domaice u mjestu stanu natjecati u takvim poziv i m a . S v a k e n e d j e l j e ili s v e t k a u s v a k o j u g l e d n i j o j k u i r u a l a j e p o j e d n a g l u m i c a . S v a k a j e k u a imala svoju miljenicu, i d o m a i c e su se n a d m e t a l e i p r e p i r a l e u hvaljenju svojih stalnih goa. A one su bile edne k a o pokajnice, pojednostavnjenih frizura, sa alom preko glave m j e s t o onih eira, i t a k v e , zaudo, izgledale su m l a e . P a t n j a je prela svojom r u k o m po njihovim glavama i izgladila im kovre. Glumica k o j a j e dolazila u n a u k u u zvala se B e p p i n a ( p r e z i m e n a k a o d a nisu i m a l e ) . Ostavila j e m o j o j m a j c i za u s p o m e n u fotografiju s nekoliko emfatinih rijei z a h v a l n o s t i , iz r a n i j e g d o b a , u o n o m n a d v o j v o t k i n j s k o m eiriu, s uskutranom k o s o m i kiljavo zavodljivim oicama. U meni je zadugo poslije izazivalo n e k u m a l u stidnu bol k a d bi bacio p o g l e d na tu fotografiju p a k a d bi se ta slika sukobila s onom k a s n i j o m k o j u s a m u sebi nosio. Najvei prijatelj g l u m a k e druine, njen zatitnik, pokrovitelj, u n e k u r u k u p o v j e r e n i k i zastupatelj u mjestu, bio j e E g i d i o . T o k o m tolikih godina k a o da je s a s v i m bio zaboravio svoje porijeklo i svoju zemlju. Sad se odjednom trznuo; uurbao se, uskomeao, pregnuo da nadoknadi proputeno. P r o s t o se p o m a m i o . Zaputao je p o s a o , gotovo vazdan provodio s njima, u g o a v a o ih u uskim mogunostima svoga doma. Nije m n o g o k o r i s t i l a n i v i k a i p r e k o r i e n e r g i n e A n i c e . e n s k e iz d r u i n e naroito su zavoljele Kalpurniju, koja je sad bila stalno u njihovom drutvu. Dotjerivale su joj izgled, savjetovale joj prekrojbu kaljinica, preudelavale joj frizuru. N e z n a m t a n o k a k o j e do t o g a dolo, ali j e v j e r o v a t n o o p i n a n a koncu pomislila da joj je sve u svemu bolje i jeftinije odjednom tresnuti k e s o m p a im platiti put do prve prekomorske luke nego stalno tokati

male pripomoi. I tako, pod konac zime oni se stanu spremati za odlazak. Odlue da se odue mjestu j e d n o m oprotajnom predstavom. Prip r e m e su se vrile i pokusi odravali u dugoj m r a n o j magazi u kojoj su se inae suile govee koe. T o je bila prostrana, niska, grubo zidana prizemnica debelih zidova, nekadanji lazaret, na rtu koji je zatvarao luku. N a rtu suelice njemu bilo j e staro n a p u t e n o groblje. T a je graevina u p u k o m predanju vezivana za M a u r e k o j i su toboe n e k a d tu amili u suanjstvu. K r o z kamene ljebove pri dnu slijepih zidova u ljetne s e d a n e izlijevala p o t o k o m iz te g r a e v i n e u m u t n i p l i a k l u k e p r l j a v a c r v e n k a s t a v o d a u k o j o j su se strojile k o e ; m i djeca zamiljala s m o d a to u n i s k o m zdanju bez p r o z o r a kolju m a u r s k e dinov. Iz oblinjeg grada nabave mnotvo smotuljaka crnog, srehrnastog, zlatastog svjetlucavog papira i svenjeva velikih listova kartona. U magazi se p o cijeli dan kuckalo, krojilo, lijepilo. G l a v n a linost u s v e m u t o m e bio j e E g i d i o . isto j e podjetinjio u tim p r i p r e m a m a . V e z a s opin o m i s mjesnim uglednicima bio je Guste, inovnik u djedovoj agenciji, onaj isti n a k o m e se djed i s k a l j i v a o z b o g stalija i k o n t r a s t l i j a . Ujutro ga j e s a m iljao tamo i grdio ga to j o ne odlazi. A na pola jutra ljutio se i bubnjao prstima po stolu uzvikujui: b o g a m u , gdje j e vie taj G u s t e ! itav bi se dan s a m o i g r a o ! K a d bi i p o d n e otkucalo na fratarskom zvoniku a da se Guste jo nije vratio, djedovo bi nestrpljenje prelo sve granice. I tako se Guste j e d n a k o hitno i j e d n a k o sa zebnjom i p o d grdnjama ujutro urio u m a u r s k u m a g a z u k a o to se p o d n e iz n j e v r a a o . B i o j e to tih, u l i z a n s t a r i m o n i a k j o u v i j e k p o d skrbnitvom m a j k e , krajnje briljiv u odijevanju i p i p a v o savjestan u s v a k o m p o s l u . S a d su ga poeli dirati d a se dotjeruje r a d i B e p p i n e , a on j e z b o g t o g a trpio i crvenio p r e k o r a z u m n e m j e r e . D v a ili tri p u t a putovao je u grad po one smotuljke svjetlucavog papira i listove kartona. O d tog materijala b u d e izraena sva sila l j e m o v a , o k l o p a , titova, dokoljenica. U z pomo drvodjelca izrade i kulise: k o m a d e tvravskih zidina, krunite kule, i neto kao kraljevsku grobnicu; raskoni mramorasto iarani sarkofag obrubljen srebrnim papirnatim bordurama kojima su se inae ukraavali mrtvaki ljesovi. T e k e rezbarene stolice iz o p i n s k e v i j e n i c e s a s t r o g i m r a v n i m n a s l o n o m p o s l u i t e z a p r e stonu dvoranu; naroito je napravljen jedino pozlaeni tron s neobino visokim zabatom i s crvenim barunskim jastukom. Radilo se i u m a l o m obzidanom dvoritu iza opine, p a j e s a d bijedni G u s t e trkarao izmeu maurske suione goveih koa i opinskog dvorita, s vjeitim nespokojstvom u dui zbog onih stalija i kontrastlija k o j e su se p r o s t o kotile i bujale na njegovom stolu u agenciji. U tom dvoritu izgraivalo se dinovske stablo, kruna itave inscenacije, sa svim m o g u i m nijansama zelenila u raskonoj kronji i s p r e b o g a t o m i g r o m svjetlosti i sjena. S u n c e j e m o g l o p o miloj volji da se vrti o k o l o n a o k o l o u d v a r a j u i s e dinovskom stablu, moglo je da ga obasjava koliko god hoe sdesna i slijeva svojim z r a k a m a - zaludu! Ona stalna, d u b o k o urezana svijetla i sjene koja j e naslikao umjetnikov kist bila su jaa od realne svjetlosti i r e a l n e s j e n e , i, u s u k o b u t i h s v j e t l o s t i i s j e n a , d o b i v a o s e n e s u m n j i v

utisak da je sunce ono koje udara pogrene sjene. E t o tolika je, u svojim krajnjim stepenovima, m o umjetnosti! Mi djeca ubili s m o itava jutra oko tog kolosa u nastajanju. Zapustili smo sve ranije igre, i im b i s m o izjurili iz k o l e , sjatili b i s m o se o k o njega. U t o m j e d v o r i t u v l a d a l a u u r b a n o s t i v r e v a ljudskog r a d a k a o oko g r a d n j e k a t e d r a l a . S a m o , j e d n a n a m j e b o j a z a n zasjenjivala zadovoljstvo. P i t a l i s m o s e : to e biti s tim k o l o s o m poslije o d l a s k a t r u p e ? Slutnja n a m j e govorila da su ljudi nezahvalni i kratka pijeteta, da lako odbacuju stvari koje su im izvrile s v o j u s l u b u i p r u i l e s v o j u m j e r u u i t k a . I t a d j e n i k l a m i s a o , iz s v i h n a s o d j e d a m p u t : n e bi li se n a e s t a b l o m o g l o s a u v a t i , n e g d j e na sig u r n u , z a t i e n u m j e s t u , z a v j e i t a v r e m e n a ? K a k o li b i t o l i j e p o i p l e m e n i t o bilo! N a primjer, u opinskoj vijenici. ( A oni starkelje n e k a o d r a v a j u svoje sjednice gdje ve znaju!). T u bi ono bilo k a o neka perm a n e n t n a , vjeita b o i n j a j e l k a , obilata, p o g o l e m a , d o v o l j n a za p o d r u j e i t a v e o p i n e . i n i l o nami s e d a t o i j e s t b a o n o t o t r e b a , o n o t o bi usreilo sve itelje, odjednom, potpuno i zauvijek. Ali smo i odve j a s n o slutili da to n a a l o s t n e e biti. J e r odrasli i m a j u m a l o , t a k o m a l o smisla za sreu, za sve to je p r a v a srea. Odrasli su u o p e udni. I s v a k i m d a n o m daju n a m novog razloga da nad njima beznadno m a e m o g l a v o m . M o d a u sutini i nisu toliko loi, s a m o bi ih trebalo d r u k i j e o d g a j a t i ; z a v r e m e n a , d o k s u j o m a l i . A za t o j e v e k a s n o . H o u da n a p o m e n e m j o i to da je din-stablo nadivjelo m o j o d l a z a k iz m j e s t a . I s t i n a , bilo j e v e d o b r a n o n a e t o ; r a s k v a e n o o d k i a , r a z l i j e p l j e n o , o r o n u l o u s v o m e d o s t o j a n s t v u , ali j e j o s t a j a l o tu, o p e t v r a eno u m a l o dvorite iza opine. esto sam puta kasnije, k a d bih se u svijetu s a s t a o s k i m iz m o g k r a j a , osjetio ivu elju da u p i t a m to s e na koncu dogodilo s mojim stablom-grdosijom, ali sam se ustruavao i s m u k o m suzbijao to pitanje k o j e m i je uvijek n a n o v o naviralo na u s t a . A s v e iz o n e l u d e bojazni d a s u b e s j e d n i k u s e b i n e r e k n e : v i d i ! u v i j e k j e o s t a o i s t i ! ; iz one infantilne skrbi za ozbiljnost, iz o n o g p u berteskog straha pred neozbiljnou, koji veini ljudi ostaje jedno ptije strailo za itav ivot. udno! L j u d i k a t k a d dosta lako proerdaju i svoj d o b a r glas, i reputaciju estitosti, p a i samu egzistenciju p o n e k a d , ali se m n o g o tee rijee da kompromitiraju svoj glas ozbiljnosti. I vrlo esto, k a d se nau u alternativi da nekom svom p o s t u p k u n a k n a d n o d a d u ili t a k v o t u m a e n j e p o k o m e d o d u e i s p a d a j u zli, bezobzirni, cin i n i , n o m u e v n i i o z b i l j n i , ili t a k v o p o k o m e i z l a z e i s t i o d z l e m i s l i i od krivice, no djetinjasti, naivni, neozbiljni oni bez premiljanja d a j u prednost onom prvom tumaenju, ak i onda k a d je oito tano ovo d r u g o . E t o d o t e m j e r e l j u d i m a s v e d o k o n c a o s t a j e o n a t e n j a iz d j e tinjstva da budu o d r a s l i ! A zato - neka b o g zna. J a nikad nisam sasvim razumio u emu je zapravo tolika prednost ozbiljnosti, i tolika njena d r a . I t a k o , n a r a z g o v a r a o bih se sa z e m l j a k o m do mile v o l j e , p a i p r e k o nje, napriao bi mi svemu i svaemu, p a i stvarima koje su m e sasvim osrednje zanimale, koje sam sluao i ne sluao, i na k o n c u b i s m o s e i r a s t a l i a d a n i s a m d o z n a o ono to m e i v o i n t e r e s i r a l o : to j e najzad bilo s m o j i m stablom? J o se i danas p o n e k a d u p i t a m : zbilja,

k a k o je zavrilo? Moda njegova osakaena olupina jo ami u mraku k a k v e m a g a z e , moda se njegova rasuta u d a jo povlae po tavanu S t a r e O p i n e ? I, priznajem, p o m i s a o n j e g o v o m nadivljenju rodi u m e n i j e d n u sitnu, letiminu klicu z a d o v o l j s t v a . U svim tim pripremama oprotajne veeri, za m e n e je, a i za itavo mjesto, najvei interes predstavljalo to to j e u p o k u s i m a uestvovala i K a l p u r n i j a . Dodijeljena joj je d o d u e m a l a , ali v e o m a v a n a u l o g a : ta ustvari se r a d i nje, sirotog nezatienog o d v j e t k a s l a v n o g soja, i doga a l o s v e o n o to se d o g a a l o (a to j e , u o s t a l o m , p o m o m n a j d u b l j e m uvjerenju, Kalpurnija potpuno zasluivala). Oko nje su se plele intrige z l o t v o r a , z b o g nje su se lijevale suze s t a r e v j e r n e d a d i l j e , z b o g nje u k r t a v a l i m a e v i , zbog nje dizali kliktaji m l a d o g k n e e v i a . (Naalost, onog istog sa sraslim obrvama meu o i m a to j e nabijao obrue b a v a m a mjesnih krmara.) K a k o su se pripreme primicale kraju, m o j e je uzbuenje raslo. A u noi prije dana predstave nikako da zaspem; tek sam pred zoru malo sklopio oi. Iekivao sam predstavu sa zebnjom i radoznalou: radilo se, na koncu, o Kalpurnijinoj sudbini! Istina, znao s a m s p r o b a sve t o i m a d a s e d o g o d i . A l i i p a k , t o e s e dogoditi tek na predstavi o n o s u s a m o p r o b e ! B o e m o j , z n a m , n e e s e b a zbilja d o g o d i t i . A l i n i s a m o o n a k o za alu k a o na p r o b a m a . Neto srednje. N e k i m e u s t e p e n izmeu prave realnosti i proba. Ponavljam, ja dobro razumijem, preds t a v a nije suta realnost. N o nije ni p u k a p r o i z v o l j n o s t : ono to se i m a d a d o g o d i mora s e d o g o d i t i , n e m o e d a s e d o g o d i i l i n e d o g o d i , d a s e d o g o d i o v a k o ili o n a k o . T u j e to a k s t r o e n e g o u p r a v o j s t v a r n o s t i . J e r , u ivotu, glumac, na primjer, m o e d a v e e r a ili d a n e v e e r a , a a k o ima da otputuje, ipak se moe desiti da ne otputuje. A ja sasvim p o u z d a n o z n a m da bi glumac, m a k a r da t r i dana nije nita jeo, radije u stvarnosti ostao bez veere, nego da ne veera u predstavi, ako t a m o stoji da mora veerati. A ako u predstavi ima da otputuje, on mora o t p u t o v a t i , o n e sigurno otputovati, i nikako se ne m o e dogoditi da ne otputuje. U predstavi, dakle, sve biva nunije i neumitnije nego u p r a v o m ivotu. Zato predstava, ako je u j e d n u r u k u neto manje od stvarnosti, u . drugu je r u k u neto vie od nje. D a , tu sve biva besprizivno, s u d b i n s k i n e u m o l j i v o . N a p r o b a m a n e v e l i m , t o j e v e s a s v i m drugo. T u se j o tota d opozvati, povratiti, popraviti. D o d u e , i na p r o b a m a kneevi proboden maem p a d a mrtav, a Ona ostaje neutjena. A l i tu P r o b o d e n i o p e t u s t a j e , N e u t j e n a s e o p e t s m i j e i . P r e d s t a v a j e , naprotiv, konana, neoporeciva. T u se sve pie crnilom, odmah uisto. K o j e m r t a v , m r t a v j e , i vie ne ustaje. R a s t a n c i su tu rastanci zauvijek, a ono to je minulo, minulo je bespovratno. Bespovratnije ak nego u s a m o m ivotu. J e r u ivotu, na k o n c u k o n c a , ostaje uvijek bar m a l o , m a l o nade, lude nade. U predstavi n e m a ni te lude n a d e . I zato, predstava j e ozbiljna, veoma ozbiljna stvar. N a neki nain, ozbiljnija nego s a m ivot. N a s a m d a n predstave cijelo se m j e s t o iskupilo u m a u r s k o j m a g a z i . P r e d p o z o r n i c o m je visio itav niz petrolejskih l a m p i . Svjetlucavi p a p i r

s a m o se ljeskao. Guste se pretvorio sav u jedan nemir, u jedan osjeaj odgovornosti. J a s a m d o a o s m a j k o m . T a n o j e vidim i d a n a s : u haljini o d crnog baruna, s k o s o m na potiljku zaeljanom uzgor tako da joj j e o t k r i v a l a ui i vrat. inila mi se p r e k r a s n a ; p o n o s n o s a m j e drao za r u k u . N a j e e j e v i d i m u t o m i z g l e d u : to j e j e d n a o d p o s l j e d n j i h njenih slika k o j e su mi se otro urezale. Poslije te, p a m t i m jo jednu. Ali te ne v o l i m d a se s j e a m . I eto, nakon tolikog iekivanja, nakon tolikog strahovanja, dogodilo se da m e , o n a k o iscrpena od dugih uzbuenja i od probdjevene noi, t o k o m p r e d s t a v e m a l o p o m a l o sasvim preuzeo u m o r : iskoristivi nap e t u p a n j u s k o j o m s a m pratio zbivanja na pozornici, na izdaju m e zaskoio s lea i ja sam samo priklonio glavu majci u krilo. Usred poodmakle predstave, prene me visok pokli: na polumranoj pozornici etao je p o krunitu ratnik pod oklopom i ljemom, i kliktao velikim glasom: Vegliate, arcieri!... B d i j t e , s t r i j e l c i ! ... S t e n t o r s k i p o k l i k o j i j e , b e z v e z e i s m i s l a , iznenadno p a o u dubinu m o g sna, svega m e proeo. I m a o je tjeskoban prizvuk i odjeknuo u meni glasom neizvjesnog upozorenja: kao neki mig, neko nevidljivo domahivanje s onu stranu pojmljivoga. J a s n o sam u njemu r a z a b i r a o tu vrijednost o p o m e n e . U p i n j a o s a m se da joj doslutim p r a v o znaenje. Nekoliko mjeseci kasnije umrla mi je majka. Zadugo se nisam m o g a o oteti osjeaju da je onaj pokli bio nedvouman nagovjetaj te nesree. Malo dana poslije oprotajne predstave, glumaka druina napustila j e nae mjesto. S o b o m su poveli i Kalpurniju. U z a l u d n o je bilo Aniino protivljenje, i njene suze, i k l e t v e : E d i g i o se p o k a z a o n e o e k i v a n o tvrd i n e s a v i t l j i v . N i t a n i s u m o g l a ni n a g o v a r a n j a , ni u t j e c a n j a sa s t r a n e , ni blagi savjeti m o j e b a k e ; vrsto j e odluio da k e r posveti umjetnosti. R i j e L'arte! L'arte!, II rapimento dell'Arte bila j e s a u v a l a za m a l o g talijanskog p a p u a r a , jo uvijek, svoju maginu m e l o d r a m s k u m o . I z g o v a r a o j u j e s a p a t o m , v i s o k o p o d i g n u t i h o b r v a , s a v u v l a s t i rapimenta. M o d a s e b i j e d n o m o v j e k u u i n i l o d a j e s a d o d j e d n o m u t o m e naao svrhu svog ivota, otkrio dublji smisao svojih rtava, oskudice, zlopaenja. M o d a i n e k a k v u n a k n a d u za svoj vlastiti, k a k o je smatrao, p r o m a e n i ivot, za svoje vlastite neostvarene ambicije. A snagu da se o d u p r e p r o t i v l j e n j i m a i da ustraje u s v o j o j odluci d a v a l a m u j e injenica to j e ta o d l u k a i z a njega s a m o g znaila t e k u rtvu. I t a k o se K a l p u r n i j a otkinula od k u e i od n a e g mjesta i ona za n e k a k v o m s v o j o m zvijezdom k a o , neto kasnije, i j a za svojom, i zapoela onaj ivot neprestanog putovanja i seljakanja, vezivanja i razvezivanja s v o g u b o g o g svenja, drijemanja po e k a o n i c a m a prelanih stanica, oblaenja i svlaenja arenih dronjaka, i suhog kaljucanja m e u k u l i s a m a s kojih s e truni otrovni prauljak boja. P o e l a j e nizati brojanicu klonua i ponovnih, sve rjeih arenja, u p a l a porebrice, i proljeva, i histerinih scena s ispadima i suzama i g r e v i m a ; i onih malih

povienja t e m p e r a t u r e k o j a daju sjaj o i m a i k r h k u , d o opasnosti n a tegnutu zvunost glasu, i kratke mahove onog brzog unutranjeg izgaranja to k a d i k a d nedokuivo nailaze, p o p u t iznenadne milosti, podajui prisnu vrelinu i udesni ar rijei izgovorenoj na traljavim d a s k a ma. A zatim je dolo vucarenje po mirnim poslijepodnevnim kafanic a m a , p o o p s k u r n i m svratitima, i d u g e , n i k o m p o v j e r e n e , ni s a m o j s e b i priznate tuge; i beznadna borba s godinama, i asovi beskrajne pustoi, i panini strah pred starou i samoom; i moda san vremenom muu, elavom inovniku-udovcu, skromnoj kuici s povrtnjakom, negdje na krajnjoj periferiji, i zalijevanju rajica u raskvaenim muevim cipelama; i moda opet pokoji nalet oaja, i pokoji pokuaj r e zanja ila na z a p e u . I najzad, v a l j d a , r e z i g n i r a n o k u n j a n j e u k a k v o m s t a r a k o m domu, u krilu sloenih bijelih n a m r e k a n i h ruku, k a o u s t a r e duvne, sklopljenih vjea i oputena lica, ostarjela od istinskih ozarenja jednom fiktivnom sreom. N i k a d s e v i e n i s m o s r e l i . A v o l i m s e z a b a v l j a t i z a m i l j a j u i kako> emo se, k a d tad, opet negdje u svijetu sastati, letimice i zakratko. Siti emo se narazgovarati itavo jedno dugo nedjeljno poslijepodne u k a k v o j pustoj kafanici u predgrau gdje k o k o t e k o j e j e ve prola prva. m l a d o s t hvataju sredovjene poslovne ljude iz unutranjosti, gajitelje svilenih buba, vlasnike malih tkaonica, solidne gazde koji se m n o g o znoje i koji novim, jo krutim m a r a m i c a m a taru od sunca opaljeno elo i preznojenu kou svojih zelenih eira. U d u g o m askanju, z a b o r a v i v i zaas sve ono to nas j e docnije m o r a l o t a k o d u b o k o da razdvoji, p r i sjeat emo se Egidijeva trombona, i ljutnja m o g djeda, i Adrubalovih nestaluka, i bezbroja drugih nitavnih pojedinosti iz kojih j e s a t k a n o nae zajedniko djetinjstvo. I zamiljam da e se ona u tome iivljavati ne m a n j e nego ja. A l i k a d d o e o d r e e n i sat, sve e to o d j e d n o m sa sebe stresti samim jednim trzajem ramena, onako k a o to se stresaju pahulje snijega s kabanice. Ustat e, z a k o p a v a j u i ogrta pruit e m i ruku, tvrdo, mukaraki, i rei odreito: A sad, m o r a m da idem! Z v u a t e k a o d a k a e : d u n o s t m e z o v e . I z n a m p o u z d a n o , d i v i t u: joj se i zbog t o g a . . . Uskoro zatim, samih nekoliko nedjelja poslije majine smrti, otiao s a m i j a iz m j e s t a n a k o l e u g r a d . A t i m e n e k a k o z a v r a v a i m o j e djetinjstvo.

XXVII.

U dokolici, zabavljam se pravei planove to sve treba da uinim k a d i z i e m i z b o l n i c e . ( N e kad i z i e m , n e g o ako i z i e m , i s p r a v l j a m o d m a h , z a t i m s a m s e b e , iz p o z n a t o g b o l e s n i k o g p r a z n o v j e r j a . ) 0 , k a k o bi se ovjek elio izvui o d a v l e , ostaviti s v e ovo za leima,, p a dobro iskupan i izbrijan navui svjee flanelsko odijelo (ne odve svijetlo i p a k ) , z a v e z a t i l a g a n i f o u l a r d o k o v r a t a , i u p u t i t i s e , p u t n i k bez. prtljage, u jedno novo proljee!

Fantazije! Moja dobra bolniarka svakog jutra donese m i novine i zadri se n e k o vrijeme kod mene u razgovoru. avrljamo kojeemu, pria mi n o v o s t i iz m j e s t a . T o j e v e p o s t a o ustaljeni m a l i o b i a j . Z a s t a n e p o d n o m o g kreveta, s r u k o m na bijeloj preki, i pria. R a z g o v o r se nadove2 u j e , sve u sitnim k r p i c a m a , i to m u daje izvjesnu d r a izmiueg. Neprestano u stavu odlaska, s malim nespokojstvom zbog dunosti koje je t a m o e k a j u , i s p u t a iz r u k u p r e k u i otkida s e p r e m a v r a t i m a . J a j e ne z a d r a v a m ; znam, tamo je potrebna. Ali, moda i nehotice, odgovore p o d e a v a m t a k o d a s v a k i od njih sadri u sebi s k r i v e n u p o j e d n u udiicu koja za sobom povlai njenu repliku. I njena ruka opet sjeda na preku mog kreveta. P r i a mi, s n e k i m l j u p k i m svojeljubljem, k a t e d r a l i , glavnoj znamenitosti mjesta( nazivlje je naa k a t e d r a l a ) , objanjava m i k a k o u, k r o z splet ulica i uliica, izbiti na trg pred njom, opisuje m i m a l i grads k i p a r k s v o d o s k o k o m i s c r n i e m od lijevana eljeza k o m e iz r o i a ruci prska tanak mlaz. Sluam s hinjenim neznanjem i s uvelianim i n t e r e s o m m o g cicerona. I sva ta prianja zakljuuje f r a z o m : s v e ete t o vidjeti k a d ozdravite i iziete. A j a s a m uspio zatajiti i p r e d njom da sam tu p r o v e o d j e a k e godine, imao prve drugove i prijateljstva, uio poetke violine, doivio i s p o z n a o m n o g o t a od onoga to n a m ostaje k a o p r a o b r a z a c za itav ivot: n a j z a d , tu se p r o m i t a r i o iz b e z a z l e n o g djeteta u s a m o z a l j u b l j e nog, prilino antipatinog, i bar intimno, u skrovitoj dubini due, d o sri p o k v a r e n o g m l a d i a . D o k ona tako avrlja, izlazi mi pred oi svaki detalj k a t e d r a l e koju a m k a o djeak, d u g o sjedei na kamenoj klupi suelice, nebrojeno puta promatrao. Opet tano vidim svaki kutak u mjestu, svaki kamen, svaku najsitniju pojedinost na portalima oronulih palaa to iznenada pred n a m a iskrsnu iza ugla u smrenom labirintu staroga g r a d a . I k a t k a d se j e d v a s u s p r e g n e m d a s e n e o d a m , d a n e u p i t a m s t o j i li j o n a s v o m e m j e s t u u p a r k u p o p r s j e latiniste s izgrienim n o s o m , d a li se za o n i m p r i z e m n i m p r o z o r o m jo njie u mjeseini velika v o d e n a glava. K a k o s a m sasvim nepredvieno ovdje prekinuo putovanje prevezli su m e r a v n o s l a e u b o l n i c u , n i s a m i m a o m o g u n o s t i d a m a t a o d t o g a v i d i m . ( B i o s a m u t a k v o m stanju d a n i s a m ni p o m i l j a o na t o : ta j e d v a sami z n a o z a s e b e ! ) S l u a j u i s a d a m o j u b o l n i a r k u , p r i i n j a m i s e d a m i j e sva elja u tome da iziem na sami jedan dan, da jo s a m o j e d a m p u t , lagan k a o sjena, o b a e m ta mjesta. N o znam, to je onaj pretvorni bolesniki minimalizam! I p a k , k a t k a d s e u p i t a m : a to i k u d a k o se o d a v l e iv i z v u e m ? StaT o s t ne prua naroito ruiaste perspektive za ljude moje vrste. S prvim sjedinama, poinje da nas naputa ona blagodatna lakoa poteza, nita n a m vie ne polazi za rukom kao samo od sebe. I stare igrae ostavlja na cjedilu nekadanja srea (gotovo da ovjek pomisli: zar je i k o c k a r s k a s r e a stvar hormona!). U na psihiki m e h a n i z a m uulja se izvjesna negipkost zglobova, izvjesna nesigurnost u se, k a o k o d starih

akrobata p r e d zavrni skok. (I ono to nas k o i k a o da je zapravo vie ta nevjerica, to poljuljano p o u z d a n j e u n a e tetive, n e g o s a m a neg i p k o s t : k r a t k i hip razmiljanja p r e d s k o k , k o j i s m j e s t a u k o i s p o n t a n o s t , i p o k v a r i sve.) I to t a d p r e o s t a j e s t a r o m v j e t r o g o n j i - p r o b i s v i j e t u , filibustijeru klasinog tipa, p o t e k l o m n e g d j e s obala o v o g Sredozemlja ( n a r a v n o , a k o j e d o s t o j a n tog" i m e n a , a k o j e t o d o i s t a i v o t n i a m a t e r d o b r o g a soja, a ne p u k i mitteleuropski h o h t a p l e r , p r i s e b a n i m e t o dian, koji se blagovremeno pobrinuo da n e t o odvoji na stranu za stare dane.) K u d d a se djene, to da z a p o n e ? V a n da m u p o s r e i mjestance sekretara (vie kao dekorativna prosjeda figura) u nekoj koncertnoj agenciji, ili bibliotekara u k a k v o m s t a r o m d v o r c u , m e u p o l i c a m a n a kojima se, k a o posljednji i najuzbudljiviji noviteti, k r o t k o sjaje Histoire des Girondins ili Mmoires d'outre tombe, u s v o j i m o s a m ili d v a n a e s t blizanaki jednakih safijanskih tomia. A m o d a i neto skromnije: mjestance inspektora opinskih nasada, s oguljenim brezovim prutiem u ruci. - A l i o s t a v i m o te tugaljive m i s l i ! N e g d j e na d n u m o g k o v e g a m o r a d a j e p a r d u g m a d i za m a n e t e , s k a m e j a m a , ( o s t a t a k iz boljih vrem e n a ) , k a k v i se ionako vie ne nose; a i praktinija su ova dananja, p r i i v e n a sedefna d u g m e t a , k a o za j a s t u n i c u . Z a p r v i m a h , to e biti dovoljno. A kasnije, valjda e ve neto naii! U razgovoru s mojom bolniarkom pokuao sam da lukavo doznam da li j e u m j e s t u j o i v a u s p o m e n a n a m o g n e k a d a n j e g u i t e l j a v i o l i n e . A l i nije m i u s p j e l o da d o z n a m nita. P a d a ! O n a j e iz k u d i k a m o m l a i h generacija, k o j e ga se ne m o g u sjeati! M o d a g a u k r u g o v i m a starijih p o k a t k a d s p o m e n u . U m j e s t u j e n e k a d u i v a o glas n a s t r a n a ali obino nadarena ovjeka, jednog od onih nesreenih i lino nesretnih genijaloida koje u takvim provincijalnim sredinama, m a da s malim osmijehom, izdiu, tetoe, istiu k a o j e d n u od znamenitosti u menaeriji svoga mjesta; uz svoju katedralu, s v o j u staru g r a d s k u lou, uz n e k a k v e oltarske pale koje, sasvim besplatno, pripisuju velikim slikars k i m i m e n i m a prolosti. Obino je t a k a v o v j e k p o r i j e k l o m s t r a n a c , prim j e r a k d o s e l j e n i k a u k o m e a k l i m a t i z a c i j a u n o v o j o k o l i n i ili s r a a n j e s heterogenim sojem nije urodilo b a najsretnijim rezultatom. im s a m doao u g r a d u gimnaziju, po bakinom n e o d s t u p n o m zahtjevu, dali su m e da k o d njega uim violinu. N e k o vrijeme, ak, bio s a m na stanu k o d njega, d a b i p o d u k a i nadzor bili to revnosniji. B i o je to sitan, goljav ovuljak, s n e p o k o r n o m u p a v o m k o s o m , sav u nervoznim istrganim kretnjama. Oenio je tanku i ljepukastu ker mjesnog trgovca koja se uskoro poslije udaje neoekivano naglo razdebljala. Ublijedjela, neuredna plavua vukla je bezvoljno svoje obilato i m l i t a v o tijelo u k o m e k a o da su o d j e d n o m p o p u s t i l e sve unutranje stege. U kui im je vladao strahovit nered. Sve bi se ispremetalo k a d m u j e trebalo pronai i pripremiti istu koulju za veernja n a s t u p . U u r b a n o se pralo, tirkalo, glaalo, a ladice su leale p o v a e n e i ispreturane kao poslije bezobzirne premetaine. M a koliko da sam u svojim sitnim linim stvarima (i p o r e d n e r e d a u o n i m k r u p n i j i m i vanijim) oduvijek bio krajnje, u p r a v o neurasteniarski briljiv i pedantan, u t o m

neredu z a u d o s a m se dobro i udobno osjeao. Bilo je u tome neto toplo, neto kuevno, neto permanentno predboinje. Neto ega u hotelskoj sobi nikad n e m a . T r i m u s a v a djeaia vrzla su se po tom vaaru, oputenih gaica, s vjeitim slinama p o d nosom, i impresionirano zurila u p o s j e t i o c e . P o v a z d a n su mrcali. M a j k a ih j e iz kuhinje o p o m i n j a l a k r e t e i m , stalno r a z d r a e n i m g l a s o m o d ijih s a m s e provala instinktivno jeio. K a d bi joj dodijalo, dojurila bi k a o furija (uporedo s njenim koracima po hodniku rasla je strepnja u meni), upala bi u sobu, i stala ih useknjivati isteui nemilosrdno njihove nosie. Djeca su j a k o zarala od te bolne operacije, pa je poslije toga redovno slijedilo d u g o t r a j n o k e n j k a n j e . K a d j e bilo p o s j e t a ili s t r a n e e l j a d i , o p o m e n e su b i v a l e otrije, a s a m o b r e d u s e k n j i v a n j a , iz p a n j e p r e m a g o s t i m a , p r a e n u k a m a . ena g o t o v o nije ni izlazila iz k u e u d r u t v o , u k a v a n u , u crkvu, v e jedino na trnicu, a i tad n e u r e d n o i a l j k a v o opremljena. U toj n e u r e d n o s t i bila j e n e k a ostentacija, z n a m e n p o t p u n e predanosti kui i porodici. Zbog svega toga u mjestu je uivala glas rtve, s o d g o v a r a j u i m s i m p a t i j a m a . N i j e se p o t a n j e p i t a l o ija j e o n a rtva, i e m u j e ta rtva pinoena. Znalo se s a m o , i to se d r u g i m udav a a m a isticalo na ugled, da je svemu kriva umjetnost. T o je bio m o j prvi susret s tom s p r e g o m : umjetnost-rtva. I vjerovatno su ba odatle te dvije rijei ostale u meni nerazdruivo povezane. U mjestu se d o d u e piznvalo d a je i m o j uitelj rtva, rtva umjetnosti. S a m o , on je to bio svojom krivicom, dok je nekad vitka trgovaka ki koja se protiv volje roditelja za nj u d a l a , bila p o s r e d n a , i tim nevinija, rtva umjetnosti. Moj j e uitelj i m a o j e d n u sitnu nedau. Z a p r a v o , j e d n u veliku sitnu n e d a u . Prije nego bi poeo svirati, dugo je namjetao violinu n a kljunoj kosti, istezao vrat, trzao r a m e n o m , trecao o k o m , m r c a o nos o m , u z b a c i v a o g l a v o m . Z a t i m bi se d v a d o tri p u t a s a v p r o m e k o l j i o , k a o da hoe da kroz ovratnik istjera m a k a koji m u se u v u k a o p o d koulju. Onda je p o k u a v a o prisloniti podbradak na violinu traei pravi poloaj. A k a d bi g a najzad pronaao, opet je sputao violinu, kao d a se neemu u posljednji as prisjetio, i dugo, kvekerski savjesno trljao oznojene d l a n o v e m a r a m i c o m . P a onda opet dizao violinu, i iznova istezao vrat, trzao r a m e n o m , trecao okom, mrcao nosom, uzbacivao glavom, o p r o b a v a o p o d b r a t k o m . I tako vie puta r e d o m . K a t k a d nebroj e n o p u t a r e d o m . U sveanijim p r i g o d a m a , znalo je to da potraje i nekoliko minuta. A u naroito sveanim, prijetilo j e da p o p r i m i vid j e d n e a p s o l u t n e , n e p r e m o s t i v e z a p r e k e - k a o neki zid. O t u d , p r i l i k o m s v a k o g uzimanja violine u ruke, postojala je data mogunost da do sviranja u o p e ne e m o i da doe. N a d zapoinjanjem svirke lebdjela j e zebnja; a to j e o p e t , sa s v o j e strane, inilo j o neizvjesnijim ishod te b o r b e s Neastivim. Zato, k a d je m o j uitelj imao da nastupi na p r i r e d b a m a , te su se p r i p r e m n e radnje obavljale iza sputene zavjese, k o j a se, na j e d a n njegov m i g (zbog k o g a se m o d a smjesta p o k a j a o ) podizala naglo, k a o na prepad, presijecajui mu odstupnicu. Ponovno zapoinjanje s v i r k e poslije k r a i h p a u z a izmeu stavaka ilo j e , naprotiv, m n o g o

lake, a u s a m o m toku sviranja, k a d je j e d n o m prebroena ona poetna tekoa, teklo je ve sasvim glatko i bezopasno. Trebalo je samo paziti d a p r e k i d i b u d u to je m o g u e krai. N a tim o p a s n i m o k u k a m a , m e u filharmonijskim kumovima proarala bi jeza i ila j e uzbueno rije: brzo, brzo! dovraga, to tamo vie e k a j u ! E t o , to j e bio moj prvi uitelj. P a ipak, i pored svega toga, ja s a m g a n e s a m o volio, n e g o i d u b o k o cijenio. V j e r o v a o s a m (i to ne s a m o onda, nego i kasnije) da je imao momenata zaista sretne ponesenosti k o j a j e lako svladavala i obilno nadoknaivala i one nezgodice i n e k e t e h n i k e m a n j k a v o s t i . T e k , ti s u m o m e n t i n a a l o s t bili g o t o v o p o t p u n o v a n njegove vlasti i nailazili prilino udljivo i nepredvidivo. I on je m e n e z a v o l i o i, d o s v o j e m j e r e i n a s v o j n a i n , m n o g o s e o k o m e n e t r u d i o . A nije bio ni t a k o lo p e d a g o g k a o to bi se iz m o j i h r i j e i moglo pomisliti, sve iako su njegovi naini i m e t o d e , od nastojanja da se to bolje i plastinije objasni, izazivali podsmijeh samih njegovih a k a . U tom nastojanju nije p o z n a v a o g r a n i c a ; p a a k ni granicu smijenog. inilo m u se da j e u meni otkrio iskricu o n o g n e e g , o n o g romantiarskog okultnog neeg koje i p o izmaku svojih vremena jo u v i j e k p o p r o v i n c i j a m a istrajno ivi. I v j e r o v a o j e d a e ta k l i c a o n o g neeg, uprkos svemu, (uprkos ak i eventualnom dugom namjetanju violine ili d r u g i m n e d a a m a i n e d a i c a m a s l i n o g r e d a ) , n a k o n c u k o n c a s a m a po sebi izvui stvar na dobar put. N i k o nije bio sretniji od m e n e to su m o j uitelj i o n o neto preuzeli na se svu odgovornost. K a s n i j e s a m m u se e e iz svijeta j a v l j a o i s l a o m u p r o g r a m e m o j i h koncerata. A on se, k a k o su mi poslije priali, p r e k o svake mjere sa m n o m p o n o s i o , n e p r e s t a n o i s t i c a o d a s a m n j e g o v d a k , i, v e i s h l a p i o , p o brijanicama turao ljudima p o d nos o n e m o j e p r o g r a m e , ist od osjeaja za smijeno, slijep za p o d m i g i v a n j e besposlenjaka. K a d je umro, uputio sam udovici dugaak saalni telegram nad kojim sam se, d o b r o se sjeam, dugo trudio, s onim zdunim zadovoljstvom od zahvalnosti. A k o iziem, jednog sunanog p o p o d n e v a u s p e t u se uz onaj strmi grobljanski brijeg da m u potraim humak.

XXVIII.

Zamirim, i vidim slabunjava djeaka, s jednim ramenom neto viim od drugoga, izdignutim zbog pozamane violinske kutije pod pazuhom. Skakue po ploniku pazei da ugazi tano na svaku treu plou; ako p r o m a i , v r a t i se i p o k u a v a p o n o v o . O s j e t i li n a s e b i t u i p o g l e d , p r e n e s e : ba k a o d a se zamiljao okruen prazninom. P l a h je, nepovjerljiv p r e m a novim vezama. Tegobi usamljenosti instinktivno trai lijeka u sve dubljem poniranju u nju. ( K a s n i j a e g a iskustva u t o m e potvrditi: nauit e ga uzaludnosti pokuaja da s a m o u obmane i zaglui vanjskom vrevom.)

P r v o v r i j e m e u g r a d u lutao s a m bez cilja. N a j z a d bi u m o r k a k o tako zamijenio cilj. (I to j e z a m e t a k j e d n o g od i s k u s t a v a k o j a su se kasnije obilno potvrdila: ne izmicati se uzaludno neizbjeivoj patnji: gaziti d a l j e k r o z a n j u , do o n e m r t v e t a k e n a k o j o j i z n u r e n o s t l j u d s k o g s t r o j a p o t p u n o izbalansira patnju.) Ma gdje se nalazio, m a to radio, j e d a n dio svijesti stalno j e vodio rauna tome na kojoj se strani svijeta nalazi koje mjesto. I im bih tanije uspio da o d r e d i m p r a v a c , kao da m i j e b i v a l o l a k e . D u g o m vjebom, izotravalo se to n o v o ulo. inilo m i se- d a o s j e a m k a k o m e cisto t j e l e s n a g r a v i t a c i j a v u e p r e m a o n o j strani svijeta. T o stremljenje p r e d o a v a l o mi se g r a f i k i m z n a k o m strelice. K o r a k d a l j e i otkrie se proirilo, u o p i l o : g l e ! s v a k i ljudski stvor, u s v a k o m a s u , ivi i k r e e se p o d z n a k o m t a k v e j e d n e nevidljive s t r e l i c e . O n a p o k a z u j e n a o v u ili n a o n u s t r a n u , ili u v i s , s o d r e e n o m i v r s t o m t e n d e n c i j o m , ili p a k r a v n o n i z d o l , p r e m a n a o j k o t v i u z e m l j i , saglasna s naom zemaljskom gravitacijom. Ovo posljednje biva onda k a d se o v j e k o s j e a p o t p u n o n a s v o m e , k a d j e p o s t i g n u t a s a v r e n a p o d u d a r n o s t n a e tenje sa s t v a r n o u ; ali, znao s a m , p r a k t i n o , to n e biva g o t o v o n i k a d . (Osim k o d nekih ljudi, koji su ve takvi, i koji se u v i j e k , o d s a m o g r o e n j a , o s j e a j u n a s v o m e . ) K a d strelice n e m a , ili k a d j e izgubila svoju naelektrisanost magnetske igle, k a d je u n a m a legla ovjek je ugaen, mrtav. Razumije se, ne mrtav u doslovnom, fizikom smislu; jer tada, ba naprotiv, strelica s neobino j a k i m elekt r i n i m n a b o j e m i z l i j e e iz n a s r a v n o u v i s i g u b i s e n a e m o k u u p r o r i jetkim visinama, k a o odbjegao balon. Ali i inae znadu se desiti asovi takve neobino jake naelektrisanosti kad treba vrsto drati m e u p r s t i m a u z i c u b a l o n a : t o s u a s o v i v e l i k e r a d o s t i . N o i ti v e o m a r i j e t k o i izuzetno nailaze. Strelica nas orijentira u pravcu naih slijepih, n a m a s a m i m a jo nejasnih stremljenja. Orijentira nas isto prostorno. Valjda sam i roen s tom tenjom da svoje pokrete due odredim prostorno i ulno: to s a m z v a o njihovom k o n k r e t i z a c i j o m ; i sve fantastino, m e t a f i z i k o , a p s u r d n o u m e n i teio s a m uvijek da s n a b d i m t o m euklid o v s k o m d e t e r m i n a n t o m , smatrajui da je samim tim ono postalo realno, sasvim realno, bezmalo egzaktno, gotovo opipljivo. (to je najudnije, zbog tog e u k l i d o v s k o g p o n e k a d sam i od drugih s m a t r a n za kruto realna ovjeka. A j a s a m slijegao ramenima: d o b r o ! a k o to uzimlju za gotov g r o , i a k o se s a m i m time zadovoljavaju, n e k a im bude!) I kasnije, u s v a k o m asu izgubljenosti, prva slutnja izbavljenja pojavljivala se u vidu n e k e m u t n e p r o s t o r n e tenje. Zatim, p o s t e p e n o se i z b i s t r a v a l a : ono prvotno nejasno otii nekud, nekamo pobjei, uobliavalo se u o d r e e n i j u t e n j u ; o b i n o u i m p e r a t i v k r e n u t i p r e m a j u g u , ili p o i za s u n c e m ; i gaziti t a k o , r a v n o p r e d a s e , ne s v r u i s p u t a , u s t o p u z a zalazeom kuglom. M o d a j e u d n o to s v e to o b u h v a t a m i m e n o m n o s t a l g i j e . A l i , za mene, nostalgija je praobrazac svakog osjeanja, njegov osnovni oblik, ili n a p r o s t o i d e n t i n a s njim. I m a n o s t a l g i j a p r e m a o d r e e n o m i p r e m a n e o d r e e n o m , p r e m a z n a n o m e i p r e m a n e z n a n o m e ; a o v e potonje su n a j j a e i n a j u p o r n i j e . N o s t a l g i j a j e sve to nas m a m i s v o j o m s l i j e p o m 24
RAD

313

369

n e u m i t n o u . A ako i nepoznato ima tu a t r a k t i v n o s t - to g o r e p o n a s ! Nije ono z b o g toga m a n j e nae, niti j e n j e g o v a vlast nad n a m a m a n j e s n a n a . I nije to tenja za n e i m to stoji n a p r a m n a e m biu, razliito o d n j e g a : to j e uvijek ona ista, stara udnja za i n t e g r a c i j o m n a e g j a , onaj pohod zbog iskupljenja jednog dijela sebe. Onda, za prvo vrijeme u gradu, strelica je stalno stremila p r e m a m o m mjestu. A k a d bih se, zatvarajui oi, zamislio tamo, vodila j e r a v n o na majin grob. Magnetsko potitravanje igle u meni to m i je jasno pokazivalo. Lunjajui ulicama grada, usmjeravao sam i nehotei korake u p r a v c u m o g mjesta. I to s a m se d a l j e o t i s k i v a o u toj s v a k o d n e v n o j avanturici, postajalo mi je podnoljivije. ( T o isto iskustvo obnovio sam kao zreo ovjek, kad sam, zatoen ratnim prilikama i granicama, smjer mojih s v a k o d n e v n i h etnja upravljao u p r a v c u m o j i h tadanjih elja.) Poslije s a m s e esto ispitivao (jer u t o m e s a m u o a v a o proces iah u r a v a n j a iz boleive mislenosti djeteta u n e r a z m i l j e n u s a m o i v o s t m l a dog ovjeka) k a d je zapravo prestala ta stalna tenja p r e m a m a j i n o m g r o b u i k a k o to da su o d j e d n o m n a s t u p i l a dulja r a z d o b l j a a d a ga se ne bih sjetio. I, naravno, tome nisam u s p i o ui u trag. T o j e onaj m o m e n a t spontanog zaborava, momenat praznine, k o j a je, kao takva, bezd i m e n z i o n a l n a , u isti m a h i b e s k r a j n o v e l i k a i b e s k r a j n o m a l a , i k o j e s e zato, kao elementa nepostojeeg, ne m o e m o sjeati. Prisustva imaju svoje dimenzije i svoje granice. Odsustva su nemjerljiva. Ona su eoni b e s k o n a n o g a to se ucijepe izmeu dvije t a k e u nizu trajanja tako d a i m n e p o r e m e t e ni r e d o s l i j e d ni b r o j . K o z n a k o l i k o t a k v i h p u s t o l i n a beskonanoga, sabijenih u jedan hip, mi proivimo u toku naeg malog, uobroenog ivota! J e d a n asak naeg mjerljivog vremena p o d o b a n j e da kaptira itave oceane onog nemjerljivog. S a m o u koliko se i u nae sne, u nae zaborave, nije ve uuljalo vrijeme sa svojim nesnosnim tik-tak-tik-tak. Ali ako smo uspjeli da ga se b a r u naim zaboravima i s p r i p r o s t i m o , k a k v e li se u a r a n e s p i l j e b e z v r e m e n a n e k r i j u u t a k v o j j e d n o j u s k o j p u k o t i n i u stijeni V r e m e n a ! Zamiljena djetinjska popodneva irom raskolaenih oiju gnijezda sabrane tiine. Primijetio sam da m e prate dva okrugla, d o b r o u d n a oka: jedan neslueni mjetanin. Nisam ga poznavao: slabunjav i razmaen, osnovnu kolu izgurao s a m k a o privatista p o d n a d z o r o m fra A n e l a iz f r a t a r s k e g i m n a z i j e . B i o j e n e t o stariji i m n o g o k r u p n i j i o d m e n e . vrsto s a m m u se uhvatio skuta. Izmolili smo da nas stave u istu klupu. Ali nas je u drugom semestru ponovni razmjetaj opet razdvojio. enjivo s a m s e osvrtao za njim, do o b a m r l o s t i v r a t n i h ila. V i d i o s a m ga u dnu razreda, u maglici daljine, k a o na d r u g o m kontinentu: isto vizuelno doao mi je umanjen. Izmeu asova trao sam njemu i itavo v r i j e m e o d m o r a d r a o ga za r u k u . N o u b r z o m e p r i v u k a o n o v i d r u g i z k l u p e . Prisno smo se sprijateljili. S m a t r a o s a m p r a v o m sreom to m e je novi razmjetaj namjerio ba na njega. I on se zvao Ivan, p a je i ta sretna podudarnost u nama raala djetinjski veliku radost; obojica s m o se osjeali time polaskani, i u t o m e s m o gledali neto vie od p u k e sluajnosti. P o s t a l i smo nerazdvojni. Zajedniki s m o uili, zajedniki p r o -

vodili slobodne asove, a neto kasnije, zajedniki smo se ak i zaljubljivali. P o e o s a m bivati svijestan Petrovih nezgrapnih cokula, njegove k v r g a v e glave, n j e g o v e seminarijske sutane. N e , to nije bio stid. S t r a hovao s a m s a m o d a m u se m o j novi drug zbog toga ne podsmjehne. ( T e k , k a t k a d b i m e p o d i l a p o m i s a o : n e v r i j e d i li t o s t r a h o v a n j e k o l i k o i s a m s t i d ? ) I v a n g a j e n a z v a o Glavonjom. Nisam m u to zamjerio; ograniio s a m se d a ga j a t a k o ne nazivam. ( P o m i l j a o s a m : m o d a to ini iz ljubomore.) I sve bi vjerovatno na tome i ostalo, da Ivan jednom nije nabacio: - I z g l e d a d a j e t e b i t e k o n a z v a t i g a Glavonjom. Saaljeva ga. - Nije istina! reagirao sam i odve ustro. - A zato onda n e m a kurae da ga tako nazove? K a d ne bi o s j e a o s a a l j e n j a , n i t a te u t o m e n e bi p r i j e i l o . U s t v a r i , ti g a t v o j i m s a a l j e njem vrijea vie nego j a nadimkom Glavonja. S a m i m tim, itava se stvar preokrenula. udio sam se k a k o tua rije m o e da utjee na na unutranji ve rijeen i odreen odnos. I zbilja: vie n i s a m m o g a o m i r n e s a v j e s t i ni nazivati ni ne n a z i v a t i P e t r a Glavonjom! M a k a k o p o s t u p i o , t o n i j e v i e b i l o iz s p o n t a n e p o b u d e , v e i u oba sluaja zato d a bih t r e e m neto d o k a z a o ili o p o v r g a o , u n e k o j r e l a ciji s t u o m i n s i n u a c i j o m i k a o u t u k na nju. U t o m r a s k o l u , n a a o s a m da je jo najbolje tjerati dalje kao i dotada: tako je, bar izvana stvar bila s p a s e n a . I u s t r a j a o s a m , u p o r n o ali sa sve m a n j e v j e r e , u tvrdnji d a n a d i m a k Glavonja o t k l a n j a m n e iz s a a l j e n j a ( g l u p o s t ! z a t o b i h g a s a a l j e v a o ? ! ) , ve n a p r o s t o stoga to u njemu ne nalazim nita n a r o i t o duhovito. Ali Ivan se nasmijao. - T a n o . Prije s i t a k o p o s t u p a o i z s a a l j e n j a p r e m a P e t r u , sad n i j e t o vie radi P e t r a , ve radi sebe: da se pokae samostalan. ivo m e j e bocnulo. I m a o j e p r a v o : eto, moji se postupci ravnaju p r e m a tuoj volji, tuoj intenciji. U p l e t e se tako neko trei i nevidljivo ravna koncima naih odluka! Netrpeljiv p r e m a s v e m u to m i se prikazivalo k a o psihiko nasilje, na svaki, pa i nehotini, pokuaj zarobljavanja uzvraao sam instinktivnim trzajem, k a o k a d n a m polau ruku na r a m e spreno od sunca. A k a k o j e ta netrpeljivost (ve tada!) ila do s a m o g p r a g a m a n i j a k a l nosti, m o j a je unutranja grinja zbog sluaja s G l a v o n j o m d a l e k o p r e m a a l a r a z u m n e granice. T o to se k o n k r e t n o radilo triariji, nije mijenjalo nita n a stvari. Nije m e m o g l a obmanuti ni neizravnost p u t a k o j i m n a m se t u a v o l j a n a m e e : d a li n a s j e n e k o f o r m a l n o p r i s i l i o d a k a e m o c r n o k a d o n k a e c r n o , ili j e to p o s t i g a o g o v o r e i n a u a u c e bijelo da bismo mi rekli crno - samo je tehniki modalitet, puki diverziv u igri sila, ukrteni transmisioni remen u mehanici n a t u r a n j a v o l j e . I s t o t a k o n e m a n i k a k v a z n a a j a n i i n j e n i c a d a li s m o t u u v o l j u u s v o j i l i k a o t a k v u , ili s m o j e , d a bi j e uinili p r o b a v l j i v i j o m (a u t o m e s a m otkrivao ba najhitniju crtu slabia), prethodno asimilirali p u t e m nae psihike izmjene tvari u nau volju. Mnogo sam puta imao prilike da prevrem u glavi misao k a k o mnoge m o j e nedae, i one famozne 'proputene prigode' koje se ne vraaju,.

d u g u j e m , bar djelomice, uprav toj netrpeljivosti p r e m a s v e m u to slii na psihiko nasilje. I doao sam do openitijeg zakljuka da je ispinjanje na ljestvici uspjeha, ugleda, vlasti (a to znai u p r v o m redu vlasti d a drugima ograniavamo slobodu i n a m e e m o nau volju) uvjetovano time da se prethodno i sami podinimo tuoj psihikoj prisili. Privrem e n o se potajati, kamuflirati sami sebi tuu volju u ruho nae vlastite samodiscipline, mudro i bez roptanja potisnuti u skroviti m r a k due n a u slobodu, d a bi kasnije, nabubrila i o g r k n u l a u t o m m r a k u , bujnije iknula napolje, dovoljno j a k a da se s osvetnikom slau nametne drug i m a - to j e r e c e p t u s p j e h a , to j e tajna j a k i h . R e d o v n i , g o t o v o neizbjeni tirocinium tiranina. P o u a k od openite vanosti, na irokoj skali koja i d e o d p r o f e s i o n a l n o g z a v o d n i k a ija se t e h n i k a s a s t o j i u p o s t e p e n o m i z r a s t a n j u iz l a s k a v o g , p u z a v o u d i v l j e n o g r o b a u n e s m i l j e n o g g o s p o d a r a , p a d o d r a v n i k a k o m e j e d e v i z a - v o d i l j a : savoir avaler. esto se prisjetim legende o Sikstu V., koji se u k o n k l a v a m a grio star i nemo a n , d a bi o d m a h p o t o j e izabran za p a p u o d b a c i o t a k e i i s p r a v l j a j u i d u g o sagibanu figuru zagrmio glasom od koga je podila jeza one iste k a r d i n a l e koji su ga izabrali. Ona mi j e najplastinija ilustracija te i s t i n e . A a k o k a t k a d p o m i s l i m d a s a m tu p a m e t p r e k a s n o s t e k a o , s m j e s t a tu m i s a o sustigne d r u g a r ' t o jest, da to nije bilo ni p r e r a n o ni p r e k a s n o , jer, m a k a d je stekao, zbog one apsolutne zapreke u grai moje psihe, n i k a d ne bih m o g a o da j o j se p o v i n u j e m i n j e n o m p o u k o m koristim. A d a to b j e l o d a n o z n a i r t v o v a t i v e u v r i j e d n o s t m a n j o j , ili a k j e d n u s t v a r n u vrijednost j e d n o j vie m a n j e iluzornoj, t o m e nisam n i k a d ni a s k a s u m n j a o . T a j n a j a k i h j e u t o m e d a , k a d to u s t r e b a , umiju biti slabi, tajna slobodnih u tome da u d a t o m asu umiju objesiti klin s v o j u slobodu. A tajna slabih je u t o m e to u m i j u s a m o roptati, p u n i svoje slobode s kojom ne znaju to bi zapoeli, v a n da se n ' o m e hlade, kao lepezom. Eto, uprav takva j e bila moja sloboda. P a ipak, to j e b a o n a v r s t a s l o b o d e k o j u v o l i m . N e k o s e r o d i C r o m w e l l , a n e k o b o e m - a n a r h o i d . I za posljednjega j e ne m a n j a tragedija a k o zaluta m e u o n e prve, nego za onog prvog ako zaluta m e u ove posljednje. Stvar je n a p r o s t o u t o m e da treba b t i ono to jesi. A l i to nije ni izdaleka o n a k o lako k a o to na prvi m a h moe da izgleda, a kuraa d a budemo ono to j e s m o p a m a to bili nije ni n a j m a n j a ni n a j j e f t i n i j a o d svih k u r a a . T a m a k s i m a - b u d i o n o t o j e s i ! , e l i p t i n a i n a o k o b e s m i s l e n a k a o to su gotovo sve m a k s i m e u kojima se kondenzira jedno cjeloivotno i s k u s t v o , bila j e jedna od onih nekoliko kojih s a m se u ivotu dosljedno d r a o . I ini m i se da nikad nije iznevjerila. N a r a v n o , to ne treba shvatiti t a k o da j e izvela s t v a r na d o b a r p u t , v e s a m o da nije n i k a d d e m a n tirala svoju istinitost.
;

P o s t o j i ta m a l a eena istinica k o j u s a m i s p e k a o k r o z kunje ivota: i m a u slabosti neka njena specifina, ba njoj svojstvena snaga, koju j a k i ne p o z n a j u . I k a t k a d j e , u s u u j e m se rei, ta s n a g a slabih j a a i herojskija od snage jakih. A to ona p r a k t i n o n i e m u ne v o d i i vie m a n j e n i e m d r u g o m ne slui doli svojoj s a m o s p o z n a j i to j e d r u g a

stvar. Ali eto, j e d n a k o k a o i ona vrsta slobode, i ova vrsta snage jedina je koju prihvaam. N e g o , s v r e m e n o m bih se sasvim vjerovatno bio p o k o l e b a o , pa bih i tu m o j u 'snagu' i 'slobodu' bio podvrgao sumnji, k a o i sve drugo. Ali su m e u uvjerenju p o d r a l i b a oni slobodni i j a k i : u njihovom n a d m o n o p r e z r i v o m p o d s m i j e h u uinilo m i se da s a m z a p a z i o t r a a k pozlijeenosti: odakle odrpancu takav luksuz! edno sam izgledao dalje znakove: pazi! a k o se taj izraz nadmonosti runo ukoi, a k o se osmijeh u uglu u s a n a uledi u crnu b o r u gorine tad e to znaiti, tad e to n e s u m n j i v o z n a i t i . . . P o prvi, m o d a jedini put u ivotu, i m a o s a m s a s v i m sigurnu tu ispraznu i n e e d n u impresiju: N e m a ta! T o j e zavist!

XXIX. Eto sam opet odlutao! Na svakom oku pobjegnem sam sebi s lanca. S t a l n o m i se m r s i i p r e k i d a nit. T o m i j e s t a r a m a n a , j o iz djetinjstva. Vjeito su m e korili z b o g te niti i zbog n e p r e s t a n i h digresija. A j a s a m s e v e o n d a u d i o : t o i m j e t o l i k o d o te b l a e n e n i t i ! K a o d a j e n i t o n o najvanije i najhitnije to ovjek o v j e k u i m a da s a o p i ! I inilo m i s e d a b a u tim d i g r e s i j a m a lei s a m a sutina o n o g a t o elim da iskaem. Nastavimo. Neto kasnije, savezu dvaju Ivana pristupio je Mato. Jednostavne p r i r o d e i priprostih u k u s a ali vri od nas u svojim uvjerenjima i odlukama, privukao nas je ba tom razliitou. V i sve komplicirate!, govorio n a m j e . Z a njega se funkcija uma sastojala u tome da uproava svijet, koji je v e i s a m p o sebi prilino neuredan. inilo m u se da sve unaokolo prosto vapije za jednom takvom regulirajuom intervencijom. K a o to ima zrelih ljudi u ijem obliju u j e d n o m osmijehu, u igri malih b o r a o k o usana i oiju, u hirovitom svrtku k o s e n a d elom odmah u o a v a m o bive dijete, tako ima djece u kojoj na prvi pogled s a g l e d a v a m o b u d u e g zrelog ovjeka: samo zamirimo, i ve se na dje a k o lice naljepljuju brkovi, n a o a r i sjedaju n nos, k r o z njih se p o g l e d p o n e t o uotri i ista i j a s n a budunost j e tu p r e d n a m a , n a dlanu. O b i n a d j e j a elja da to prije p o s t a n u v e l i k i , k o j a nie iz p r e d s t a v e n e k o j n e o d r e e n o j ali bezgraninoj slobodi odraslih, a k o j a se esto u o b l i a v a ni u em boljem nego u tome a p o u u slastiarnicu i d a s e d o m i l e v o l j e z a j a z e s l a t k i i m a , ili n a p r o s t o i z n e s t r p l j e n j a d a o b u k u d u g e h l a e , k o d M a t e k a o da j e nicala zato da hi to prije opravd a o svoje d u g e h l a e u k o j i m a se v e i rodio. N j e g o v a ozbiljnost nije imala nita o d one s t a r m a l e , nesimpatine ozbiljnosti djeteta: to j e bio zametak budue ozbiljnosti ovjeka, koju u djetetu razabiramo jednako nepogreivo k a o i klicu one osobene neozbiljnosti k o j a ne p r i p a d a djetinjoj dobi n e g o i n d i v i d u u m u i k o j a n i k a d ne e preveti. Matina ozbiljnost nije iskljuivala s m i s a o za alu i n e p o m u e n smijeh, niti j e m a

koliko naruavala prirodnost njegovih reakcija. Zato smo ga, i p o r e d n j e g o v o g realnog, isto praktinog smisla r a d o primili u na savez. On n a s j e opet pribliio Petru. K r o z njegova se usta i n a d i m a k Glavonja, izreen bez ikakve primisli, proistio od svih onih kuina koje su se oko njega bile nakupile, tako da ga j e i s a m P e t a r prihvatio: na ceduljic a m a k o j e n a m j e za v r i j e m e a s o v a d o t u r a o i s p o d r u k e , iz k o n s p i r a tivnosti potpisivao se Glavonja. S v e do m a t u r e ostali smo sva etvorica najbolji prijatelji. U P e t r u se v e n e k a k o sredinom gimnazije naglo razbuktala velika, dirljivo nevina s t r a s t za medicinu, i specijalno za kirurgiju. P o s v e t i o nas je u svoju tajnu n a m j e r u i saopio n a m ve gotovu odluku da zamijeni sutanu bijelim mantilom: istrajat e u sjemenitu koliko se dulje b u d e dalo, a a k o s e n j e g o v a o d l u k a r a n i j e o t k r i j e ili d o v e d e d o n e p r e m o s t i v o g s u k o b a savjesti, istupit e i izgurat m a k a r k a k o d o m a t u r e . M i s m o m u se, svi solidarno, zarekli na neogranienu p o m o i p o d r k u , i uzeli njegovu s t v a r k a o stvar sviju nas. S nae strane, m i s m o njemu, k a o b u d u e m Ijekaru, povjeravali nae pubertetski velike strahove od zaraze. I kon a n i slom njegove iluzije oalili s m o zajedno s njim, do te m j e r e d a j e i m a t u r a l n a proslava za svu etvoricu bila zastrta alobnm florom. Bilo: j e n e t o ime m i se M a t o n a r o i t o n a m e t a o . N i s a m j o znao k a k o s e t a s t v a r z o v e , i u z a l u d n o s a m s e u p i n j a o d a j o j o t k r i j e m ili s m i s l i m i m e , ali s a m m u jo onda, poto s a m v e k r u p n i m k o r a c i m a bio p o e o d a j e g u b i m , na njoj pozavidio. T a stvar, k a k o s a m k a s n i j e d o z n a o , zvala s e : spontanost. Slobodna, nerazmiljena spontanost reakcija, nezaskoena, ve u s a m o m aktu, gotovo istodobnom, i gotovo isto tako spontano p o t e k l o m intervencijom svijesti. T o m n a g o n u s a m o p o s m a t r a n j a (koji j e uroen i p r i m a r a n kao i sama spontanost) bilo j e sueno da se u daljem toku u meni egzasperira upravo do flagelantske analize, prijetei da mi s v o j i m toksinima zatruje itav organizam. U k o l i k o nas burnost doivljav a n j a , ne ostavljajui n a m p r e d a h a za p r e r a i v a n j e doivljenog, od toga n e spase, taj demon samoispitivanja (daleko od narcizizma p o d ijim se prividom spoetka ponekad javlja!) p o d o b a n je da nas dovede na sam r u b oajanja, a korak dalje, do prave pravcate mrnje na nas same. ( O t u d a ona glad doivljavanja, k a o neki duhovni superinsulinizam, sa s v i m s a d r a j e m patnje i zla koje i sebi i d r u g o m e nanosimo, k a t k a d m o d a nije drugo nego akt instinktivne samoobrane, legitiman i neosudiv kao i svaka samoobrana.) U neto kasnije vrijeme, k a d s a m se v e bio opredijelio za p u t u m j e t n o s t i , zastrepio bih k a d god bi u r a z g o v o r i m a dola rije na spontanost i neposrednost kao nuni preduslov umjetnosti: zabrinuo bih se n a d v l a s t i t o m b u d u n o u . A l i j o k a s n i j e , to m e v e ostavljalo prilino ravnodunim, jer sam bio doao do zakljuka da toliko opjevana spont a n o s t i n e p o s r e d n o s t u m j e t n i k u b a i n i j e t a k o n e o p h o d n a , ili d a j e m o d a bila n e o p h o d n a za umjetnost p e i n s k o g o v j e k a . A j o neto kasnije (no sasvim kasno, k a d j e to i o n a k o ve bilo svejedno), ve s a m v j e r o v a o d a se, u zamjenu za onu p r v u , s v r e m e n o m razvija n e k a nova, vjetaka spontanost i neposrednost, neka obnovljena naivnost,

k a o n e k i r e g e n e r a t i v n k r a k ili o r g a n , i l i z a t i t n i z a l i s t a k i l i p a r o a k , koji prilino dobro zamjenjuje onaj pravi. I da se, u svijetu savremenog civiliziranog o v j e k a , to valjda i nazivlje n a p r o s t o s p o n t a n o u i naivnou. J e r dandanas, ve dijete u svojim genima donosi naslijeeni u m o r i iskusnu psihu, batinjenu razgibanost psihikih udova i izvjebanost psihikih p o m a k a . U njegovoj podsvijesti v e sve kipti od jo neiahurene ali grdno hipertrofirane svijesti j e d v a ekajui da provali napolje, tako da je ve besmisleno govoriti onoj prvotnoj, peinskoj naivnosti i spontanosti. B e z sumnje, tu je napravljen kvalitetni skok, i pria podsvijesti danas je jueranja novost. I k a o to je nekad svijest drala zasunjena u svome podrumu okovanog Baelika podsvijesti, na naem dananjem stepenu, osloboeni Baelik u tami svojih p o d r u m a uva svrgnutu i okovanu svijest: koliko god je nekad svijest bila sva p r o r a s l a podsvijesnim, toliko je danas reinstaurirana podsvijest p o d r o v a n a i ugroena od svrgnute svijesti. Izmijenile su se uloge, ali borba, izgleda, nije zavrena. Partija tee dalje. Obina pria smjeni na vlasti, s neminovnim konspiracijama i insurekcijama svrgnutih! N o eto s a m o p e t zastranio. A p r i t o m m e j o n a j m a n j e enira to to je ovaj ekskurz, sasvim vjerovatno, najobinija glupost. T o spremno k o n c e d i r a m : ta n i s a m ni i m a o a m b i c i j u d a d o k a z u j e m ili b r a n i m tanost m o j e misli; htio s a m samo da j e oslikam. A poznato j e da nae n a j l u e i n a j a p s u r d n i j e m i s l i d a j u n a u m j e r u j e d n a k o t a k o , ili a k i m n o g o vie nego one najtanije i najrazboritije. Za sve nas M a t o j e bio autoritet. I m a da s m o njegove misli ocjenjivali ponajee kao sasvim obine, prosjene, nekrilate, krajnje upro e n e i ni p o e m u izuzetne, i smatrali svoje vlastite d a l e k o pronicavij i m a i sloenijima, z a u d o su njegove u naim vlastitim oima imale unaprijed zagarantiranu prevagu. Ali ipak, moje prijateljstvo s Ivanom bilo j e neto p o s e b n o . Imali smo sline ukuse i zajednika interesovanja. I, to ljude n a j j a e i najprisnije zbliava, srodne osjetljivosti i boleivosti. P r i r o d n o m e p r i v l a i l a I v a n u n j e g o v a u r o e n a s t r a s t za t a n a n a nasluivanja i zakuice, i njegova patnja od nemutosti u nastojanju da ta nasluivanja i z a k u i c e pretoi u razgovijetne i ljudski saopive rijei. U i o j e k l a v i r i bio j e prilino n a d a r e n za m u z i k u . A l i muzici s m o malo razgovarali. A k o smo i esto govorili m o m uitelju i njegovoj uiteljici, to j e bilo vie u vezi s onom d r u g o m , n e s t r u n o m s t r a n o m njihovih linosti, njegovom trzanju ramenom i namjetanju violine, i l i n j e n o m s t a r o m o d n o m fichu-u i skakutanju njenih smeuranih k o k o i j i h prstiju p o klavijaturi k o j i m a j e j e d v a grabila o k t a v e . I njen o m linom mirisu, o onom specijalnom vonju starih uiteljica klavira p o provinciji, za koji j e Ivan tvrdio da bi ga zavezanih oiju prepoznao m e u hiljadu ljudskih v o n j e v a . S u p r o t n o meni, on s v o j u uiteljicu nije nimalo cijenio. Ali u ono vrijeme, u provinciji je vailo, gotovo k a o utvreno p e d a g o k o naelo, da poetke klavira treba uiti, ako je ikako m o g u e , k o d to s k r o m n i j e uiteljice i na to loijem instrumentu. Uiti o d m a h od p o e t k a k o d ozbiljnijeg nastavnika i na pristojnijem klaviru, izgledalo je neumjesno, pa i nedolikujue, kadro samo da u djetetu

prerano probudi nezdravu pretencioznost. Nadalje, klavir je vaio kao p r e t e n o enski instrumenat, isto o n a k o k a o to j e violina bila emin e n t n o m u k i . D o p u t a l o se (jer svijet i p a k n a p r e d u j e ! ) d a d j e a k iz mlaih generacija moe da ui klavir; naroito ako je takav instrumenat, naslijee neke umrle tetke, ve leao k o d k u e neiskoriten. Odstup a n j a u p o g l e d u violine u korist ena ila su ve m n o g o tee. Izrugivali s m o s e t o m e , ali smo i s a m i nasluivali n e t o i z d a l e k a s a b l a n j i v o , t r a a k migoljivog sladostraa, u predstavi ene sa violinom, p o n e e m u slino p r e d s t a v i ene koja jae bicikl. Naprotiv, bilo j e u p o t p u n o m skladu i s najosjetljivijim udorednim obzirima k a d su postojale dvije vrem e n e , p o pravilu neudte sestre, od kojih j e j e d n a p o d u a v a l a klavir a druga strane jezike. D r u g a r s t v o s Ivanom bila mi j e prva dublja i prisnija veza sa srodnim ovjekom. T a d a sam po prvi put iskusio to znai doivljavati svaku stvar ne s a m o za se nego i s obzirom n a j o n e k o g a , stajati p r e d s v a k o m p o j a v o m u ivotu u isti m a h u svoje i j o neije i m e . O b o j i c a s m o osjeali p o t r e b u da svaku p o m i s a o , zapaanje, doivljaj smjesta j e d a n drug o m e s a o p i m o . B a k a o d a s m o n e p r e s t a n o p r o v j e r a v a l i d a li n a a u n u tranja ustrojstva rade slono i saglasno. Kultivirali s m o taj dioskurski ideal, i v i e se p u t a zaricali na tu v e z u i z a j e d n i k i u s t a n o v l j a v a l i odreene momente, pomisli, asocijacije kod kojih emo uvijek kasnije, m a gdje se nalazili, intenzivno misliti j e d a n n a d r u g o g a . S v o j s k i s m o se trudili na p o l a g a n j u k a b e l a te n a e b u d u e b e i n e t e l e g r a f i j e . I k a d n a s je kasnije ivot sasvim razdvojio, ja s a m jo z a d u g o nosio njega u sebi. G o d i n a m a s a m svaku pomisao iz onoga reda k o j e su nas n e k a d zanimale i pasionirale, doivljavao uvijek u d v o j e , za m e n e i za nj. S v e s a m gledao dvojim oima i p r e d svime to bi m e zadivilo, ivlje privuklo m o j u p a n j u ili p o b u d i l o m o j e r a z m i l j a n j e , s t a l n o j e u p o r e d o s m o j o m v l a s t i t o m r e a k c i j o m nicalo u m e n i p i t a n j e : k a k o bi on to p r i m i o ? k a k o bi na to on r e a g i r a o ? I k a d bih d o a o do z a k l j u k a d a bi n j e g o v a reakcija bila istovjetna s m o j o m , otuda s a m b i v a o sigurniji i u m o m e vlastit o m uvjerenju, osjeajui ga j a e svojim. Ostaci te veze bili su u m e n i ivi, b a r k a o n a v i k a miljenja, j o i o n d a k a d su m n o g a d r u g a s j e a n j a i o s j e a j n e v e z e iz r a n e m l a d o s t i v e d a v n o b i l e p o t o n u l e u z a b o r a v , ili pale pod udarom smijenoga. Znali b i s m o se dogovoriti, p a b i s m o s k a k v o m i z m i l j e n o m izlikom trknuli da otkaemo lekciju m o m uitelju violine i njegovoj uiteljici klavira. Saekali bismo se na uglu g r a d s k o g perivoja i zaputili se u lutanje. S pohlepom smo se uputali u avanture novih otkria.

XXX.

J e d n o m , u predveerje, lunjajui tako g r a d s k i m ulicama i rskajui kestenje p r e d izlozima duana, susretnemo se s o v j e k o m koji je h o d a o drei m a r a m i c u na oima. Sukobivi se s n a m a , skide s oiju maramicu. I tad primijetimo da je veoma ruan, i da plae. Onako trapovjesan,

s t a d e se s u d a r a t i s n a m a p o k u a v a j u i d a se ukloni s a d u d e s n o s a d ulijevo. I najzad nekako potrefi, pa nastavi svoj put briui i dalje suze, ili t a n i j e r a z m a z u j u i i h m u s a v o m m a r a m i c o m p o b u h u l j i a v o m l i c u . B i o j e onaj bolesni as k a d se svjetlost ulinih fenjera bori s agonij o m d a n a n e g d j e t a m o n a d k r o v o v i m a i za z i d o v i m a sluti se b o l n o r u m e n i l o n e b a , a s k o j i u n a m a s t v a r a o n a j d o b r o z n a n i , n e u g o d n i rascjep osjeaja, k a d neto krbavo, kao neravan prelom kosti, g r e b e i zadire u stijenke nae unutranjosti. as k a d je naa osjetljivost mekana i gnjecava, jo nedonoe - neto gadljivo, jeuljivo, goludravo k a o m o k r o i u l i j e p l j e n o pilence i z v a e n o prije r o k a iz ljupine. N e m a nita dirljivije od runa ovjeka koji plae. Izgleda kao d a p l a e z a t o to j e r u a n . N i s a d , k a o ni o n d a , n e z n a m r a z l o g a n j e g o v i m suzama. A l i taj j e razlog i m e n e i m o g a druga j a k o zainteresirao. U n a i m r a z g o v o r i m a n a z v a l i s m o ga S l i n k o m . A j o i s a d p o n e k a d , s a s v i m iznenada i bez ikakve veze, padne mi na um pitanje: zato je plakao Slinko? T a k o smo se pitali i onda. Odsustvo odgovora ostavljalo je pitanje otvorenim i p o d a v a l o toj stvari vid nezavrenosti. Zamiljali smo k a k o bubuljiavi jo uvijek beskonano luta ulicama i plae. Sudbina uplak a n o g ovjeka produavala se tako u beskraj, a njegove suze bivale nepresune. N a g a a l i s m o . T o n a m je postala zabavica za d o k o n o g vrljanja gradskim ulicama. B u b u l j i a v o lice, ukasta malja, krofulozne vjee pocrvenjele o d p l a a bili su n a m stalno p r e d oima. Zato j e p l a k a o ? K o zna! Moda ga je neko izrugao pred enom koju je drhtavo volio. Moda je t o g p o p o d n e v a o t p u t e n iz s l u b e : na o t p u s n o m a k t u n a p i s a l i su m u : reduciran zbog nesposobnosti, sasvim jasno i neuvijeno, onako k a o to u treoj klasi p o bolnicama ispisuju dijagnozu na tabli nad krevetom. M o d a j e d u g o lutao kud ga noge nose premiljajui to da s a d p o n e i k a k o da izie p r e d oi eni (a ima lijepu no o p a k u enu, crnih zlih oiju i t a n k i h o b r v a p o m i n i h k a o dvije z m i j i c e ) . Odlazio j e , m o d a , i na eljezniki nadvonjak i dugo stajao nalaken na ogradi zakaivan o d o z d o s u k l j a j i m a bijele p a r e iz l o k o m o t i v a k o j e s u m a n e v r i s a l e u k r a t k i m , z a s o p t a n i m p o m a c i m a , sve dok s d r u g o g kraja nije p o a o prema njemu policajac. P a kad je najzad prikupio snagu i doao kui, neto ranije nego obino, ne slutei nikakva drugog zla osim onoga to j e u sebi nosio, te z a t e k a o k o d ene ljubavnika, ona se razbjesnila k a o furija, runo g a izgrdila, tresnula ga d v a p u t p o glavi otiraem za n o g e , i o p e t g a p o s l a l a d a e t a . I o n s e u p u t i o u to l u t a n j e k o m e v i e n e e biti kraja ni k o n c a . H o d a o je i hodao, zamicao u proljetna predveerja pod kronjama kestenovih drvoreda, uvijek s m a r a m i c o m na oima, a prolaznici su se osvrtali na njegovo neutjeno mrcanje koje m u je potresalo ramena. K o r a a o j e n a p r i j e d , sve dalje i dalje, ne ujui za s o b o m u p o r n o , nervirano zvonce bicikla: u velikom luku zaobiao bi ga biciklist (antipatino lice s p r e p o t e n t n i m briima!) i dobacio smuenjaku neto j e t k o uvredljivo. L u t a o je blatnim ulicama pregrada, meu gomilama naslagane cigle, uz naherene tarabe, gacajui preko lokvica. U rana jutra

susretao je domaice koje se vraaju s trnice s t o r b a m a prepunim zeleni, krvava mesa, britkog poriluka, a one su sa svojih tvrdih etvrtastih lica prezrivo gledale na tu bijedu o d o v j e k a k o j a i nije za d r u g o nego zato da se vara. P r o a o bi k a t k a d (ali rijetko) i ulicama u sreditu g r a d a , k a o onda k a d s m o ga sreli, p r e d rasvijetljenim pretpraznikim i z l o z i m a ( t o m u j e n e t o k a o n e d j e l j a , s v e t a k ) . I u t o m b e s k o n a n o m lutanju opet je doekivao veer, kruio u sve irim krugovima, zahvatao sve udaljenije i zabitnije ulice gdje su prolaznici rijetki i gdje zelenkasto kilje plinske lampe. Susretao je spore parove to apuu uzajamno obujmljeni oko pasa i neujno gaze p o m e k o j vlanoj zemlji, p o d z v i j e z d a m a , d o k iz p r i k u e n i h k a p i j a z a u d a r a izneseno s m e e u provaljenim kantama. Lie kestenova u drvoredima ve se prekrivalo p r e d j e s e n j o m r o m i s njih su se trunili na p l o n i k zeleni buzdovanii. P o k o j i bi p a o na glavu Slinku, k a o da ga neko skriven u k r o n j a m a g a a . N o on se, na sve oguglao, nije ni o s v r t a o . I o p e t su nicali m l a d i petoprsti listovi kestenova i pruali svoje edne dlanove k a p l j a m a novih proljetnih kia, a on je svejedno gazio i gazio i p l a k a o . A k o z n a ? Moda je naprosto, jo k a o dijete (jer m o r a da j e ve u osnovnoj koli bio plakunjavo, k m e z a v o dijete) razlio tintu p o zadan i c i , te j o o d o n d a n e p r e s t a n o p l a e ? Mi s m o razmiljali i n a g a a l i , a on j e lunjao i lunjao, k o l a o svijetom k a o manljiv gro, pronosio p o periferijama svoje bubuljiavo lice i raznosio svoje suze, k a o to se raznose boice m l i j e k a za n o v o r o e n a d . A m o d a u o p e i nije p l a k a o ? M o d a j e s a m o dobio j e d n u o d onih naglih i estokih kijavica od kojih ovjeku nezadrivo proslini nos i prosuze oi, bez ikakva unutranjeg uzbuenja, bez i najmanjeg odraza n a osjeajni a p a r a t ? - K a k o bilo, bubuljiavo je lice i dalje kruilo i kruilo, a suze su tekle i tekle. A Ivan i ja i dalje smo kopkah: i kopkali, i nastojali da i e p r k a m o m o g u e razloge njegovih suza, i trudili se da zamislimo to se zbiva za bubuljiavim licem s m a r a m i c o m na oima. I sada, poslije toliko godina (gotovo da se ovjek stidi priznati!), ponekad mi, sasvim iznenada i bez ikakve veze, odjednom padne na um pitanje: zato je plakao Slinko?

XXXI. I uope, pitam se, zato i po kojoj nedokuivoj zakonitosti p a m t i m o ? P o emu neka sasvim sitna, triava stvar u n a m a p o b u d i neobjanjiv interes, zato n a m se neizbrisivo ureze u p a m e n j e ? V r i j e m e zbrie i takve stvari koje su bile izuzetno vane, p a i presudne u naem ivotu. I l i ih se s j e t i m o u v e l i k i m r a z m a c i m a , b l i j e d o i b e z n a r o i t o g o d j e k a u n a m a , a i to n a j e e tek na k a k a v v a n j s k i p o t i c a j . S j e t i m o ih se b e z bolno, nezainteresirano, kao da su se desile d r u g o m e a ne n a m a ; esto s p r e k o r o m zbog tog zaborava i s grizodujem zbog te bezbolnosti. Na-

suprot t o m e , n e o t k u p i v o p a m t i m o k a k v u b e z n a a j n u tricu a r e tepiha gluhoj najamnoj sobi po kome smo, neke daleke jeseni, zamiljeno gazili, u j e d n o j od onih bezizlaznih situacija to gotovo periodiki n a s t u p a j u , ili b j e l k a s t i u p e r a k dlaica u trepavici n o n o g portira zabaenog hotela u k o m e smo nekad prenoili samu jednu no. B l a g o d a t z a b o r a v a i okrutnost pamenja lee van n a e vlasti. B e z n a e z a s l u g e i b e z n a e k r i v i c e m i s m o njihovi r o b o v i ili njihovi usreenici. N e g d j e d u b o k o u n a m a a m i o k o v a n i slijep n e k o , ali na j e d a n d u b l j i nain m u d a r , m u d r i j i od nas, i on k a o da p o n e k a k v i m svojim n a m a n e z n a n i m m j e r i l i m a bolje zna to je znaajno a to beznaajno, te p r e d a j e s t v a r i n a e m p a m e n j u ili n a e m z a b o r a v u . T e k , p o n e k o j neobinoj istoti obrisa, p o nekoj svirepoj otrini doivljavanja m i m o e m o d a n a s l u t i m o d a li e o n o t o s e u t a j a s o d i g r a v a p o n a h o e n j u o n o g s l i j e p c a u n a m a b i t i z n a a j n o ili n e v a n o . T a k v e a s o v e g o t o v o u v i j e k o s j e t i m . I s a m sebi r e k n e m : p a z i ! p o s v e m u s e ini d a e o v o o d n e k u d biti z n a a j n o ! ovo e d u g o nositi u sebi! U m o j i m n o i m a b e s a n i c e trgne m e iz t a n k o g p o l u s n a k i k o t neijeg s m i j e h a ili p r a z n a j e k a n e k e d a v n e fraze. I opet se p o n e odvijati v r p c a djetinjih sjeanja. R a n a jesen p r e d berbu, izuzetno kiljiva. C r v e n a k u a na osami, u v i n o g r a d i m a p r e k o brijega to se die n a d naim m j e s t o m . L a g a n o zastrto nebo, tiina u kui. as sabrane utnje pred kiu. U blagovaonici, stari klavir na tankim, krhkim nogama, poutjela zubala k a o okorjeli pua. Nad klavijaturom, na unutranjoj strani poklopca, iznad imena graditelja, uokviren minijaturni pejza u mekim pastelnim bojama. J o i sada ljuljukam u sebi idilinu naivnost tog pejzaa. esto su n a m takve naivne slikarije krajolika, p a i one najgrublje i najnevjetije, inicijacija u doivljavanje onih realnih. K a t k a d p o m i l j a m da su m o d a doivljajno najintenzivnije one mjeseine koje s a m d o i v i o u t e a t r u . S j e a m s e m o j e p r v e p r e d s t a v e Sna ljetne noi, i sve m i se ini da s e n e k e u d e s n e o b a s j a n o s t i iz nje p r o k r a d a j u u sve m o j e k a s n i j e doivljaje ljetnih noi. M o d a ljepotu oluje p r a v o nauimo sluati kroz simfonijske oluje. Moda nas tek umjetnost naui gledati na prirodu, na realne p r i r o d n e ljepote. Primitivni ljudi i ne slute k a k o j e u b o g , k a k o b e s a d r a j a n p r i m a r n i doivljaj p r i r o d e ! Toliko zazivana svjeina prvih vienja i djevianstvo prvih dodira, u oskudnosti svog fundusa, ne m o g u nam nadoknaditi bogatstvo razbuenih asocijativnih gnijezda i vorita, ustitralih ica i tokova, polifonost naeg doivljaja. U n a m a se ukrtavaju, prerastaju i u j e d n o stapaju doivljaji i z s t v a r n o s t i i doivljaji iz umjetnosti. I k o bi p r a v o z n a o d o k l e seu jedni a gdje poinju drugi? G l a s t o g k l a v i r a , u z k o j i j e b a k a p r a t e i s e s a m a p j e v u i l a J'ai perdu mon Euridyce i Son tutta duolo, non ho che affanni, bio j e onaj krez u b i , i z l i n j a l i g l a s s t a r i n s k i h k l a v i r a iji t i t r a j i s u h o n j a v o i v e i n a g l o se tanje. S v a k i njihov ton k a o da u sebi nosi prisustvo ice s koje j e p o t e k a o uzdrhtala ica koja se pretvorila u zvuk a da pritom nije p r e s t a l a biti ica - , i ta ica u treptavoj kouljici svoga tona putuje

z r a k o m i uvlai se u uho, k a o pletaa igla. I m a m slabost za taj iani zvuk starih klavira koji emociji oduzimlje bujnost osjeajnog e k s c e s a i s v a k i r e t o r i k i p e d a l , p o d a j u i i n a j p a t e t i n i j o j f r a z i s u z d r a n u diskrtnost i izvjesni prizvuk racionalistike suhoe. N a d k l a v i r o m , u r u s t i n o m c r n o m okviru, r a d u d r v o d j e l c a iz m j e s t a , visio j e b l i j e d o akvareliran crte m r a v e p r a b a b e , d j e d o v e m a j k e . N a r u b o v i m a bili su ga osjetljivo naeli oni tanki moljci koji k a o da su svojim splonjenim t i j e l o m n a r o i t o p o d e e n i z a tihi i v o t p o d s t a k l o m , u s a s t a v c i m a s t a r i h okvira. K r o z udljivo progrizene rupice u p a p i r u n e k e pravilno okruglaste, neke dugoljasto eliptine, a neke dvostanine, sline osmicama provirivala je tu i tamo od sunca poutjela p o z a d i n a j e l o v e d a i c e . D j e d j e j e d n o m bio rekao, kratko, autoritativno k a o to j e v e g o v o rio: O v o e trebati da se popravi! K o s a , bezglasna kia to protkiva sivu osnovu. P r o l a z n o s t klizavih srebrnih niti u strpljivoj etvorini p r o z o r a . U n a t k r i v e n o m trijemu g o s t i igraju partiju karata s b a k o m i stricem; tetke pored njih pletu svoja beskonana pletiva. U posjetama j e i upnik iz n e d a l e k o g sela. J o m i lei u u i m a s l a t k a , s m o l a s t o u d v o r n a i n t o n a c i j a n j e g o v a g l a s a , k o j a se naroito ispoljavala kad je govorio s djedom: u svakoj njegovoj rijei bila j e prisutna tenja da ugodi i stalna u n u t r a n j a s a m o o p o m e n a d a ima posla s naglim ovjekom. Posebno m e d e n ugoaj glasa imao je za k u n u p o s l u g u ; po k u i se k r e t a o s l o b o d n o , k a o d o m a i , i odlazio' diskretno u kuhinju na izvanredne obroke. epukajui p o blagovaonici,, u as k a d ga niko ne gleda, hitrinom k a m e l e o n s k o g jezika ugrabio bi k o c k i c u e e r a iz d o z e i zatim j e p o l a k o o t a p a o u u s t i m a , sav u n e s e n u slike na zidu. Djed je njegov udvorni ton uzimao k a o znak udivljenja, pa j e za uzvrat s njim bivao srdaniji i r a s k o p a n i j i n e g o s d r u g i m a . Srdilo m e to niko u kui nita od svega t o g a ne primjeuje. A m o j u srdnju p r i m j e i v a o j e s a m o on, upnik. O t u d p o d m u k l a igra n e p r e p o znavanja meu nama: njegova mazna ruka na mojoj kosi, i moj smjerni osmijeh na u s n a m a uz ocjelni odsjev u oima. S posljednjim t r a k o m n a d e o b r a a o s a m se p r e m a bakici. A l i n e ! I njene oi, i n a e o b a s j a n e pametnim sjajem iznutra, ostajale su zastrte onom opalski neprozirnom zavjesicom neshvatanja koja zna da b u d e tako bolna. D j e d nije sudjelovao u partiji. Mjerio j e d u g i m k o r a c i m a b l a g o v a o n i c u uzdu i p o p r i j e k o , s r u k a m a za leima. Izjedala ga j e neaktivnost. S t a o je pred sliku svoje majke i rasijano se zagledao u nju. T r g n e s e : ideja. O d n e k u d d o v u e sveanj ilustracija, baci ih na k l a v i r i stane nestrpljivo l i s t a t i . B r z o p r o n a e o n o t o j e t r a i o , u o v a l n o m passepartout-u, tri p o lunage ene rasputene kose u predveernjem bosketu, na d o m a k zelenk a s t i h r u i n a , p j e v a l e s u p r a t e i s e n a cellu. D j e d o m j e r i o v a l p r e n o s e i raestarenim pedljem dimenzije s raspjevanih ena u bosketu na akvarel m r a v e p r a b a b e : k a o n a r u e n ! S a n g v i n i k , g o t o v na p r i j e k u o d l u k u , o d m a h pree na djelo: poloi okvir p o t r b u k e na klavir, povadi m a l e limene trougaonike koji su pridravali daicu i izvue akvarel. Zatim, i s t r g n e p r i l o g i z i l u s t r a c i j e , o t p a r a i z o v a l a tri e n e t o p j e v a j u , p r e n e s e passepartout na prababin akvarel. Odlino! Sakrivao je gotovo sve

r u p i c e od moljaca. P o n o v o namjesti daicu i objesi akvarel na staro mjesto, p a ivo zazva n a o k u p . U glasu m u je bilo neto svjee, mladenako; jedan neprevreo odjek djetinjskoga, valjda jedini koji sam ikad i z n j e g a u o . I g r a i o s t a v e k a r t e , s v e i v o iz k u e i s k u p i s e u b l a g o vaonici; u posljednjem redu natiskala se kuna sluinad. Djed je stajao n a s r e d s o b e , s e k i e m u ruci, velik u svome djelu; p o s u v r a e n i rukavi koulje otkrivali su m u bijele, od sunca skrivane unutranje strane podlaktice, m e k o p u t n e u svojoj gavanskoj bjeloi. N o , t o k a e t e ? N i j e li b o l j e o v a k o ? I i s p r u i e k i p r e m a slici svoje m a j k e . N e t o jezivo o c o u b i l a k o bilo j e u toj gesti. O , b o l j e , b o l j e ! ... K u d i k a m o b o l j e ! ... Iza njegovih lea, upnik podmigne jednom gostu. Onda istupi pola k o r a i a blie slici, umilno-zainteresirano iskrivljena vrata i m a l k o uotri p o g l e d kroz zlatne brile. Izraz njegova lica p o s t e p e n o se p r e t a p a o u u s r d n o - z a b r i n u t : n a passepartout-u bilo j e otisnuto zlatnim pljesnjivo p o z e l e n j e l i m s l o v i m a : Concert champtre. utnja. Uinilo mi se da upnik namjerice zatee s pruanjem svoje hrianske utjehe. Nije bilo kud, djed je m o r a o da progovori prvi. Nastojao je da m u glas zvui sigurno, no zvuao je k r u p n o i uplje. ... D o d u e , v i d i s e o n o Concert champtre, ali sve u svemu, i p a k j e b o l j e n e g o p r i j e ... O h ! ... B e z i k a k v e s u m n j e ! ... - p o u r i e d a s e s a g l a s e , s v i u j e d a n mah. t o v i e , n e - p r i - s p o - d o b i v o b o l j e ! ... p r i d r u i s e , b e z i k a k v e r e zerve, ( s a d , k a d to i o n a k o nije vie s p a a v a l o nita!) i s a m upnik. Djed je jo uvijek stajao nasred sobe, s ekiem u ruci i zasukanih rukava, ali je bio skinut s postamenta. Izdrao je tolike naelnike bitke, s autonomistima i klerikalima, s protupretendentima i seoskim fronderima, a eto ga j e upnik, jednim neznatnim p o m a k o m m a l o g prsta, jednostavno svrgnuo, likvidirao. Pojurio s a m da se skrijem u moju sobicu, crven do uiju. Strahovao s a m da a k i sluinad nije oula tupi, mukli zvuk njegovog b r o n a n o g pada. T o j e bio jedini put u ivotu k a d sam ga zaalio, k a d s a m neto toplo n j e g a o s j e t i o . B i o j e t a k o j a d a n ! e s t o m i s e d o g a a l o d a b i h u k a k v o j triariji najbolnije osjetio bijedu ovjeka i patetiku solidarnost s njim. O d prijetnje smijenoga koja lebdi nad glavom rtve znao sam zastrepiti kao nad samim njegovim ivotom. U kakvom m a l o m bolnom ljudskom m o m e n t u , u i s m i j a n o m s i r o t a n s k o m ganuu, u i m e n d a n s k i jeftinoj radosti p o d o b j e k t i v o m tueg hladnog pogleda, doivio bih o p u ljudsku bijedu, svoju i svaiju. I za ljubav t a k v e j e d n e triarije bio sam sprem a n da otpustim daleko vee grijehe i krivice. ovjek je, prije svega d r u g o g a i n a d a sve drugo, bijednik! pomislio bih u tim asovima; s v a k i o v j e k b e z i z u z e t n o , p a i oni najgori i najtvri. A n i k a d m i se Jjudi nisu priviali bjedniji nego u tjeskobnom okviru svoje male sree.

B o j a o s a m se da m e ne p o t r a e u m o j o j sobici i da m e n e z a t e k u suzama. J e r sam dobro osjeao, ujedno s p o t p u n o m osnovanou tih suza, i p o t p u n u nemogunost da ih njima o b j a s n i m . Nita nije znailo, i uzalud s a m to sam sebi ponavljao, d a ni s a m djed ni m a k o drugi, p a ni bakica, od svega toga nisu nita osjetili i d a j e sve to za njih s a m e s a s v i m b e z b o l n o : to njihovo n e s a z n a n j e i ta n j i h o v a b e z b o l n o s t s a m o s u pojaavali moju patnju. S j e a m s e m o g p o s l j e d n j e g tte--tte-a s njim, k a d j e leao na odru. Dojurio sam kui, pozvan telegramom. L e a o je prekrienih ruku, u bijelim konanim a r a p a m a . B e z trunka ganua, gledao s a m u njegov markantni, energini profil i meditirao otkud na mrtvacu brkovi uvijek izgledaju n e k a k o lani, k a o nalijepljeni, kudeljni. Piljio s a m suha oka u te nalijepljene, inertne b r k o v e i za p o k o j n j e g o v e d u e u sebi brojio do stotinu. K o s i paralelogram p o p o d n e v n o g sunca plazio j e p o tepihu primiui se jednim otrim kutom vrhu m o j e cipele. Odjednom m i je p a l o n a p a m e t : Concert champtre i dvije-tri suzice skrtljale s u s e same od sebe. Ostao sam u mjestu dva dana. (Stigao s a m kriom, nou, i n i s a m iziao iz kue ni da ga i s p r a t i m do g r o b a ) . U d o s a d i , sreujui njegove papire, preturao sam po komodi s bizantinskom madonicom. pred kojom je nekad stajao, noni ovjek, u dugoj bijeloj koulji, i ekao palcem desne noge po lijevom listu. Iz k o m o d e je u d a r a o j a k miris usitnjene lavendule izmijean s vonjem stara eljadeta. P r e v r t a o sam preko ruku, sasvim mehaniki, kolute njegovih kruto utirkanih ogrlica, nekakve rasute jubilarne cigare u staniolu, njegove izvezene kartonske kutije s rukavicama i m a n a m a i m a r a m i c a m a , razvezivao svenjie njegove intimne prepiske uredno svezane unakrst utim svilenim v r p c a m a i listao p o njoj s h l a d n o m r a d o z n a l o u bez pijeteta. A l i onda, u crvenoj kui meu vinogradima, ronio sam vrue suze skriven iza aluzija. K i a j e bila prestala i o p e t se u r a z l i v e n o m sivilu i rumenilu z a p a d a pomolilo sunce. Posljednje suze suile su se sa slankastim peckanjem na mojim vjeama. Mokri k a p c i prozora i balkona ljeskali su s e k a o s v j e e l a k i r a n i na d u g i m z a p a d n i m z r a k a m a . I g r a i su bili nastavili p a r t i j u i iz trijema su o p e t p r o l a m a l i m a l i u r n e b e s i n a d m o m e n tima upnikove neotmjene sree. Po stepenu maznosti njegova glasa tano s a m odreivao do koje ga j e m j e r e srea posluila. T a d su se sjetili da j e kia prestala i digli se u p r e d v e e r n j u etnju. Dozivali su i m e n e . a k i njihovi grubi glasovi inili s u m i se svjei, k a o svjee oljuteni, soni od kie. Pritajio sam se. N a nebu se blijedo ocrtala duga. G l e d a o s a m je isjeckanu m o k r i m l e t v i c a m a aluzije: i m a o s a m u isti mah osjeaj skuenosti i osjeaj beskraja. I eto, g o d i n a m a poslije toga nije p r o a o ni j e d a n jedini d a n a da m i n i j e i s p l u t a o u s v i j e s t Concert champtre: stalno s a m uo iz j e d n e elije sa dna sebe, s neotupljenom otricom i preciznou intonacije, onaj d j e d o v n e m o n i ... v i d i s e o n o Concert champtre, ali i p a k ! ... P i t a o s a m s e : o d a k l e tolika u p o r n o s t toj b e z n a a j n o j trici, u e m u j e skriveni z n a a j t o l i k e n j e n e u p e a t l j i v o s t i ? I h o e li i k a d p o p u s t i t i t i r a n i j a t e n e h o t i n e m e m o r i j e , h o e li i k a d d o i d a n k a d se t o g a n e u s j e t i t i ? V e

s a m g o t o v o o a j a v a o . I, razumije se, najzad j e taj d a n d o a o . D o a o s a m p o s e b i , o d j e d n o m i n e o p a z i c e . O n a k o k a o to to b i v a : z a o t k u p od tiranije sjeanja, p o t r e b a n j e j e d a n m o m e n a t spontane nepomisli, blagotvorno mehaniko zatajenje, skromni poetni obol onog veeg zaborava. On o n d a za s o b o m p o v l a i dalje i vee obroke, d o k n a p o k o n naviku sjeanja ne smijeni navika nesjeanja sve je u tome. N o ne varajmo s e : to je uvijek neki labilni, nesigurni, privremeni zaborav. Ali onaj konani, s v e s p a s a v a j u i z a b o r a v ne p a d a nikad. Ni na takve trice, kao ni na m a ta drugo u ivotu. J e d n o m k a d sam morao da obnavljam u poaru propale dokumente, d u g o s a m se m u i o da bih se tano sjetio godine k a d s a m zavrio stud i j e i s l i n i h p o d a t a k a i z f o r m a l n o g curriculum- vitae. P r e v l a d a o s a m m o m e n t e ljute stiske, prebolio sam (katkad, v a j ! i odve lako) grinje k o j e su i z g l e d a l e doivotne, osmjehnuo se na n e k a d a n j a raspinjanja ambicije i na jetke ugrize sujete. Izblijedjeli su, esto i ne ostavivi vidljiva oiljka, otisci m n o g o e g a to s a m n e k a d osjeao k a o usijane i g o v e n a r o e n o j k o i . A t a k v e t r i c e i z d j e t i n j s t v a , e t o , (i p o r e d m o j e m a l e u e n e m e h a n i k e sjeanja i zaborava) nikad nisam uspio da zaboravim. U kina p o p o d n e v a , dok se m u v a m po sobi traei po kutijicama d u g m e za k o u l j u ili b a t a j u i d l a n o m p o n o v i n a m a d a i s p o d njih n a p i p a m zaturene naoari, u onom starakom mrmoljenju, u onim samotnikim solilokvijima (koji su, uzgred reeno, kod mene poeli dosta rano, jo prije p e d e s e t e ) , iznenadi m e moj vlastiti glas koji je odjednom izgov o r i o : concert champtre, ili: zato j e p l a k a o S l i n k o ? . Ili: u i t e l j Z m a j i o s t a o d a n a s b e z k r u v a i k r o v a . N o g d j e li s a m o n o p r i s l o n i o c i g a r u , i l i ( a k i t o ! ) g d j e li s a m o n o s p r e m i o p a s o ( n a s i g u r n o m j e s t o , da se ne z a g u b i ) toga, vrlo esto, nikako da se sjetim! to e m o ! K a u : to je starost.

XXXII.

G o r a k ukus mladosti u ustima. Razdoblje na koje se najmanje r a d o navraa m o j a spontana misao. D o b a raspaljenog osjeanja sebe, doba k a d i asteniki tipovi imaju svoj as razigrane vitalnosti. Iz dna m l a d e zvijeri provaljuju naboji samosvijesti u stravinim oblicima egotizma. N a e j e b i e u p r a v ivotinjski n e p o d v o j e n o : j o nije n a p u k l a ona u s k a unutranja pukotina, ono malo, blagotvorno odstojanje prema samome s e b i . N i p r v a z a m o r e n o s t ni o s m i j e h s k e p s e n e d o l a z e d a u b l a e s u h u sprenu egu naeg bezgraninog ja. Napram njemu postoji jo samo j e d n a m a l e n k o s t : itav svijet. Puki, inertni objekt, potreban s a m o zato da bi se u suoenju s njim na ja m o g a o da potpuno ostvari. Ferije poslije prve godine akademije. Nakon nekoliko jaih sukoba, djed j e bio p o g n u o g l a v u i privolio da p o e m na m u z i k e studije u Italiju. Z a s o b o m s a m i m a o nekoliko mjeseci odleanih u p l u n o m sana-

toriju. P o t e d a i obzir koje sam tada zaradio d o b r o su m i posluili u tom natezanju s njim. Rezignirano j e g l e d a o k a k o slabija k r v odnosi k o n a n u prevagu i rastae zdanje koje je dugim istrajnim m a r o m podiz a o : i posljednji izdanak eto odlazi o d k u e , da bi se posvetio tom c i ganskom zanatu'! Od nekadanjeg djeteta u meni nije bilo preostalo gotovo nita. S a zadovoljstvom sam otkrivao kako svakim danom poputaju veze koje s u m e v e z i v a l e za m o j k r u g . I z v j e s n o s t k o n a n o g r a s k i d a s a z r i j e v a l a j e n e kao moja odluka ve kao neminovnost. Godine djetinjstva za m n o m plaile su uspomenom patnje. Iza krtih rijei , i v o , ,moj ivot', o c r t a v a l a s e ona usijana r e p a t i c a k o j a nas i z v l a i iz t j e s k o b a s r e d i n e i m a m i obeanjem k o zna ega. A privrenost p r e m a nekolicini bliih osoba, p r e m a baki, p r e m a fra Anelu, izlinjala j e u onaj tanki, mladis k i povran osjeaj, sasvim vanjski i dekorativan, od k o g a se lako o t k u p l j u j e m o r a z g l e d n i c o m iz svijeta ili p i s m o m g o d o v i m a , i s p u n j e n i m od v r h a d o d n a d r a g o c j e n i m p o d a c i m a s e b i . S u h o , v r e l o ljeto, p o s l j e d n j e k o j e s a m p r o v e o k o d k u e . P r e k o uli i c e , u u z a n o m E g i d i j e v o m d v o r i t u iz k o g a j e z a u v i j e k n e s t a l a K a l p u r nija, njena najmlaa sestra, mala A i d a , izrasla j e u djevojku. K a o da je ranije nisam u o p e bio primijetio. P o t p u n a s u p r o t n o s t K a l p u r n i j i : bujna plavojka ispunjena do ispod koe m e k o m bjeloputnom podatnou. itavo to ljeto proveli smo zajedno u d u g i m e t n j a m a , p o d podozrivim pogledima starog Egidija. Nadureno sam podnosio znaajne utnje mojih tetaka i kratko presijecao bakina zebljiva natucanja. Lekarei s r u k a m a p o d g l a v o m n a a l u ili n a t e r a s i c r v e n e k u i c e u v i n o g r a d i m a , bulaznio sam zajednikom ,bijegu u svijet', parikoj mansardi, idili b o e m s k e vatrice u eljeznoj pei. I nehajno s a m ostavljao d a se ta bulanjenja lelijaju na n e k o j u g o d n o j granici, j e d n a k o d a l e k o o d sraunate lai k a o i od stvarnije pomisli. Z a b a v i c a z a j e d n e f e r i j e ! A p r s m o i l e d l u g e ! ... A m o d a u o p e t o nije trebalo zapoinjati. A l i to se s a d m o e . S v e j e d n o , m o j i m o d l a s k o m sve e to splasnuti. U r e d i t e se ve n e k a k o s a m o p o s e b i . . . N a k o n c u , t o s a m j a t u k r i v : o d v i e l a k u s p j e h u v i j e k m e r a s h l a u j e ! ... I s t i n a , m o d a s a m raspirivao m a l k o p r e k o p o t r e b e . Ali o v a k v a avanturica zapravo se svodi na malota ako j e umjeno ne produbljujemo, ne obogaujemo psihikim komplikacijama. Za ljubav treba invencije, pravo k a u . Mora izmiljati uvijek neto novo! B e z toga, ona se brzo rasplinjuje. N e znam k a k o je inae, moda u drugim stvarima dramatinost l e i u s a m o j d o g a a j n o j m a t e r i j i , a l i u l j u b a v i mi u n o s i m o d r a m a t i n o s t u materiju. Moramo nekim naim postupcima probuditi dramatinost d o g a a j i m a , k a o t o s e t r l j a n j e m p o b u u j e e l e k t r i n o s t u t a p i u o d ebonita. ( S a m o , to k a t k a d p o s t a j e p o m a l o z a m o r n o ) . J e r , to j e ustvari ljubav? Naprosto omjer psihikih snaga izmeu dvaju pripadnika raznih spolova! (Moda nemaju sasvim krivo oni koji tvrde da je ljubav uglavn o m igra samoljublja, ukoliko nije p u k a ulnost; a j a i p a k n i s a m t a k o n e r a f i n i r a n da bi za m e n e bila ovo p o s l j e d n j e ; za m e n e , tovie, ulnost ima sasvim sekundarnu vanost.) A ivot joj odbrojano tee od asa k a d

u v r t i m o u g l a v u da neto p o s t i g n e m o p a do asa k a d n a s t u p i uspjeh. Ili s a m o do asa k a d se pomoli prvi nagovjetaj uspjeha. U s p j e h je grob l j u b a v i . ( G e n i j a l n o j e to r e k a o neko!) Ali alosno je k a d u s v e m u tome m u k a r a c m o r a d a p r e u z m e na se ulogu ene, k a d je on taj koji m o r a d a s h i l j a d u m a l i h s u p t i l n i h i n t e r v e n c i j a p o d s t i e , o i v l j u j e , p o d r a v a it a v u s t v a r ! P r o v i n c i j a ! A u d n o k a k o i n a j v e i l j u b a v n i z a n o s , i. n a j j a u zagrijanost moe da smjesta rashladi neka sitnica: mala neukusnost, mali lini miris od nedovoljne soanjiranosti, najmanja ljaga smijenoga. P a ak i s a m a jedna krivo izgovorena strana rije! (Interesiralo bi me jesu li i d r u g i t a k v i ? ) K a k o t o d a s e o d j e d n e s l i n e t r i c e s v e t e n a e o s j e a j n e konstrukcije i nadgradnje najednom splasnu u nita? ivot ljubavi je ivot m a s l a k a ! S t a l n o ugroen, p o d vjeitom prijetnjom da se od jedn o g o t p u h a r a s p l i n e ! ... A v i d i , o v o g p u t a n e e d a p o p u s t i ! O d a k l e , m o l i m te, o d j e d n o m ta pretenzija, kod tako m e k o g i p r e d a n o g stvoren j a ? V a r a s e , m i l a ! N e e to t a k o i i ! I z v i n i , a l i , z a o v a j p u t , t o s e n e e dozvoliti! . . . A , t a k o ! Onda je opet sve u redu. T i se igra sa m n o m k a o m a k a s m i s o m ! . . . Oh, oh! Malko preteka rije! R e c i radije t v r d o g l a v o s t , ili t a k o neto!... N o d o b r o , d o b r o , s a d j e o p e t s v e u r e d u ! A k a d je dogustilo, mladi je rekao sebi, odjednom razborito: imali su p r a v o ; zbilja, nisi trebao pustiti da stvar dotle dotjera. P o m i s a o na neizbjene neprijatnosti raskida poela mi je trovati spokojstvo. Strepio sad da ona ne primijeti m o j e rashlaenje i zduno s a m se trudio da to b o l j e g l u m i m . I s k r e n o b i h s e o b r a d o v a o k a d b i m i s e u i n i l o d a ta g l u m a i m a neto stvarniju p o d l o g u : ne laem, tek p o m a l o pretjerujem. U cjelovu sam brojio do odreenog broja. U zagrljaju, sasvim sam prisebno m o t r i o p r e k o n j e n o g r a m e n a zelenu bubicu na granici oleandra; tad bih pomislio k a k o m e ona u tom asu zamilja oiju zakovrnutih od b l a e n s t v a i s p o p a o bi m e n e o d o l j i v p o r i v d a se k r e v e l j i m . ( J e li to ludost u m e n i ? ) T a j n a p o r glumljenja i to stanje obazrive neiskrenosti uskoro su mi postali neizdrivi, i samo ubrzavali i pravili nezgrapnijim m o j a n a s t o j a n j a d a t o p r i j e i s p l i v a m iz s v e g a t o g a . J e d a n n j e n l e t i m i a n nagovjetaj, nabaen k a o u poluali: ako otputuje bez mene, vie m e ne e vidjeti, natjerao m e u pravu paniku. Trudio sam se da sam sebe u v j e r i m da j e to s a m o p l o d a s o m i n e egzaltacije, p u k o v e r b a l n o iivljav a n j e : k o ozbiljno p o m i l j a na neto krajnje, taj to ne najavljuje. T a k v e situacije najbolje rjeava daljina. Odluan rez i gotovo! Otputovati, t o p r i j e o t p u t o v a t i ! ( A u p r a v taj nagli o d l a z a k , k a k o su n a k n a d n o ocijenili obini razboriti ljudi, bio j e fatalna pogreka.) K a s n o u no s p r e m a o sam kovege, pri svjetlosti dvaju svijenjaka. B a k a m i je slagala m a r a m i c e i koulje. itavo posljednje vrijeme motrila m e i s p o d o k a . inilo m i se da na meni trai crte m o g p o k o j n o g o c a . S a d je izgledala primirena. U njenim oima tinjala j e uta iskra z a d o v o l j s t v a ; v a l j d a i s k r a n a d e d a e u n u k biti n e t o razboritiji i sretnijeg udesa od njenog nesretnog Frana. itave noi nisam prilegao. Nekoliko puta povirio sam na prozor p r e m a uliici. E g i d i j e v k u e r a k bio j e z a m r a e n . S v e j e s p a v a l o . Iz te m a l e injenice (tano se sjeam) izvukao s a m nesrazmjerno veliko umi25

RAD 313

385

renje. Zora je okreila pragove prozora k a d je s rta na ulazu u luku zatulio mali aavi parobrodi. Oprostio s a m se s b a k o m na p r a g u i p o a o uz ovjeka koji mi j e nosio k o v e g e . N a i koraci uveliano su odjekivali plonik puste ulice. S ugla s a m bacio p o g l e d na Egidijev k u e r a k i m a h n u o r u k o m b a k i n a p r o z o r u . D a l e k o j e o d m e n e bila svij e s n a p o m i s a o d a j e to k o n a n i o d l a z a k . I p a k , u t o m k r e n o m z o r i n o m zraku bila j e klica slutnje. (Ili m o d a trunica p o z e ? B j e g u n a c , izgnanik.) Pourio s a m se da piem A l d i jo s puta. Najavljivao s a m o j o j m o j povratak boinim praznicima. ( K a k a v nenadni preokret, i kakvo naglo usreenje!) N e znam koliko sam u to obeanje sm vjerovao, no ta j e o d g o d a bila i za m e n e j e d n a p o t r e b a i j e d n o umirenje Ali m o j e se p i s m o p u t e m krialo s drugim (odatle k a s n i j e m i s a o : s v e m u j e kriv taj nesretni poredaj dviju vremenskih taaka) koje m i je javljalo: dogodilo se ono najgore. Sasvim neoekivano, dakako, neslueno, neshvatljivo, daleko i od n a j d a l j e p r e t p o s t a v k e . K a o t o s e to v e d o g a a . O b i n a n a k n a d n a n e vjerovatnost i nezamislivost, obini nesrazmjer izmeu p o v o d a i proisteklog dogaaja, nevjerovatnost i nesrazmjer u kojima se trudimo da iznaemo jo jedino objanjenje i jedino opravdanje. Poznata pria. S a m o se m a l k o prenategne ica i sve o d j e d n o m p r e r a s t e u n e p o p r a v l j i v o . A na drugoj strani, opasna privlanost b e s p o v r a t n e g i neodoljiva dra nitavila golemo oruje u slaboj ruci. u d n i m p r e m e t o m sila, itava sabijena vitalnost odjednom stane u slubu osvetnikog samounitenja, s jednakom onakvom slau i silinom s k a k v o m je do maloas stajala u afirmaciji ivota. U naizmjeninom zavagivanju s a d na ovu s a d na onu stranu, sami j e d a n hip poudno p r o n a e n e odlunosti, naglo usreujue poput nadahnua, i smjesta je sve prevazieno, sve nadjaano. U o k o l o krug preneraene utnje. A rtva, grdno porasla u dostojanstvu, neslueno velika u ornatu svoje bespovratnosti, uzlazi drei vrsto u ruci adut svoga nitavila, v a n v r e m e n s k i nedostiiva, vjekovjena u svojoj smrti. D o z n a v a o s a m , iz sigurne daljine, k r u t e p o j e d i n o s t i d o g a a j a . O n e su se u m e n i p r e o b r a a v a l e u vienu i doivljenu stvarnost. P o g r b l j e n a figura starog Egidija, zabijeljenih oiju u patetiki izoblienoj gesti p r e m a p r o z o r i m a n a e k u e , i p r i j e t e e p e s n i c e e n a iz m j e s t a , i njihovo p u a n s k o iivljavanje u gnjecavo bolnim potankostima, i prianja djevojci na odru, usana razjedenih od kiseline, poljepanoj u smrti kao Trnoruica, i dugi sprovod u povodnju purpurne zvonjave. A zatim su slijedele vijesti grubljeg i surovijeg reda. Obavjetenje da je Egidio, nakon dugog i runog natezanja preko posrednika, privolio da odseli sa svojima u drugo mjesto. P a bakina iznenadna smrt, koja je prekinula i posljednju moju sentimentalnu vezu s k u o m i s mjestom. P a glas da j e djed udaren k a p i i da su roaci preuzeli voenje pomorskog posla i upravu imovine. A ubrzo zatim njihov iscrpan izvjetaj stanju poslova, s ituljom neuspjeha i u d a r a c a koje j e firma pretrpjela u p o s l j e d n j e vrijeme. I, k a o z a k l j u a k , u p o z o r e n j e d a , s obzirom n a

moje duge studije i izdravanje u inozemstvu, na pozamanu odtetu isplaenu Egidiju, k a o i na neke stare jo neraiene raune u vezi s m o j i m p o k o j n i m o c e m , treba da s e s m a t r a m p o d m i r e n i poslije djedove smrti ne treba da oekujem nita osim dijela stojne kue i kunih p o k r e t n i n a i u s p o m e n a . S v e to uz savjet da se, bar za izvjesno dulje vrijeme, ne pojavljujem u mjestu. Savreno izlino strahovanje, jer s a m ve i b e z t o g a bio donio m o j u odluku.

XXXIII.

- N e brini, preboljet e! - govorio mi je iskusan pustolov, jo jedan odlutali sin m o g a k r a j a ; j e d a n od netraenih m e n t o r a na k o j e s a m nailazio u m l a d o s t i . 0 , j o e se uditi k a k o si l a k o i b r z o z a b o r a v i o ! J e r o v o i s t o t o ti se s a d ini ,neizdrivo" i , b e s k o n a n o ' , p o s m a t r a n o u n a t r a g init e ti se d a j e bilo ' l a k o ' i ' k r a t k o ' . Godina-dvije grinje u v r e m e n s k o j perspektivi tako se skrauju, postaju tako m a l e - jedna taka! I najtei dogaaji s vremenom gube svoju masu. Preobraavaju s v o j v i d v e p r e m a e t a p i p u t a s k o j e ih p r o m a t r a m o . S p l o n j a v a j u s e u besprostorne likove, odrazuju se u nevjerovatno deformiranim projekcijama. D o e vrijeme k a d i svoju sopstvenu stvarnost poinjemo osjeati sasvim blijedom i tankom, opipavamo je gotovo s nevjericom. A zajedno s njom, i sve s ime ona dolazi u dodire i u odnose . . . N e brini! V r i j e m e e sve to urediti! M a l k o si p r e n a t e g a o icu. T o se d o g a a . U b u d u e bit e oprezniji. Tjei se da gotovo svaki m u k a r a c nemirnije prirode i gladnijeg emocionalnog aparata nosi u sebi j e d a n takav doivljaj. U t j e h a statistike: p r o s j e n o na toliko hiljada k i l o m e t a r a s v a k i v o z a doivi p o j e d n u saobraajnu nesreu. I kau: to je normla. Ne govorite tako!

- S a d te to p o v r e u j e , n a r a v n o . P o r a z g o v o r i t e m o se a k o se susretn e m o za j e d n o dvije g o d i n e ! G o v o r i m iz i s k u s t v a . I m o g u ti t a n o p r e d s k a z a t i k a k o p r i a dalje tee. P o s l i j e duljeg ili k r a e g v r e m e n a o a m u enosti m l a d i kree naprijed. Obiljeen je tim iskustvom k a o n e k o m ahmedijom oko ela. Uljepan svojim bolom, fatalno oznaen svojom k r i v i c o m . N e k o v r i j e m e d r a t e se p o v u e n o , p o strani. P a i to e m u neto podavati. Ali taj stav neuestvovanja ne traje odve dugo. Mladi u s k o r o i z l a z i iz r e z e r v e . I , h t i o n e h t i o , p o i n j e s e k o r i s t i t i s v o j i m d o i v ljajem. N e b o j s e , u t o m e s m o svi j e d n a k i ! R a z l i k a j e s a m o u stilu. A t a j zavisi o d p r i r o e n o g u k u s a , od stepena tankoutnosti, o d m j e r e inteligencije i duha. J e d a n e, jeftiniji, isturajui p r e d s o b o m vizitkartu svoje provjerene neodoljivosti, uzbaciti glavu i znalakim okom omjerati enske n o g e . I tom n a k n a d n o m bezobraznou svetit e se za one asove zebnje koje je, odmah poslije dogaaja, blijed i prezav proveo m e u etiri zida svoje sobe. Drugi, neto finijeg zrna, voljet e estetskije a l i r e u s a m l j e n i t v a , d o i v o t n e z a k r i l j e n o s t i s j e t o m . A l i e , v i e ili m a n j e s v i j e s n o i s v i e ili m a n j e u k u s a , j e d a n k a o i d r u g i i z o n o g d o g a a j a v u i

profit z a s v o j e d a l j e p o d v i g e . F a m a k o j a o v j e k u p r e t h o d i u r a v n a v a m u put, prostire crveni sag njegovom uspjehu. Svaki polueni uspjeh olakava za izvjesni postotak postizanje n a r e d n o g , i taj se prirast neprestano g o m i l a . A k c e l e r a c i j a uspjeha, k a k o to nazivlju ljudi n a e r u k e . D e s e t d o b i v e n i h bitaka iza nas ini ve u n a p r i j e d d o b i v e n o m onu j e d a n a e s t u p r e d n a m a . Z a k o n serije. I pazi da nikad, u m a e m u bude gazio za u s p j e h o m , ne prekine seriju i ne izgubi akcele raciju. J e r u tom e sluaju morati da zapoinje iznova. A to, p o g o t o v u u neto starijim g o d i n a m a , k a d se zamorimo i p o n e m o gubiti elastinost, zna da b u d e o p a s n o , p a i kritino. ovjek m o r a juriti uvijek n a p r i j e d za u s p j e h o m , a k i k a d m u se ne e. I u ovome, k a o i u tvojoj violini, k a o i u s v e m u d r u g o m e , ako se misli neto postii, treba biti profesionalac uspjeha, s n a b d j e v e n profesionalnom portvovnou i g l u h o o m za unutranja pitanja svrhovitosti naeg kretanja, k a o i svaki profesionalac. B e z te istrajnosti koju sam ja, uzgred reeno, samo dopola imao neka se ovjek ne uputa u guvu. T r e b a od s a m o g p o e t k a biti nacistu da profesionalcu uspjeh vrlo brzo prestaje biti slast i p o s t a j e dunost, z a n a t s k a dunost kao i svaka druga . . . N e u d i se to ti o v a k o b e z u v i j a n j a g o v o r i m , n a s t a v i o j e ' M e n t o r pomodrelih usana'. N e m a smisla da zamuckujemo. J a sam danas na o n o j t a k i n a k o j o j e ti h i t i z a n e k o l i k o d e c e n i j a . S a d s e n e p r e p o z n a j e u m e n i , d a k a k o . Z n a m , t o ti n e l a s k a , m o d a m i i n e v j e r u j e . S t o p r i a ! to su rijei s t a r o g probisvijeta, e m e r i t n o g e n s k a r a ! A l i uvjerit e se. Mi smo ustvari samo rani i kasni vid istog ovjeka, ishodna i z a v r n a t a k a j e d n o g p u t o v a n j a . . . M i s l i m da te d o b r o itam. U e n a m a e nai dobre prijatelje i iskrene saveznike, bolje i nesebinije nego m e u l j u d i m a . e n e s u b o l j i d i o o v j e a n s t v a . A k o ti, m e u r a v n o d u nim, s o b o m zaokupljenim ljudima, n e k o p r u i r u k u d a te izvue iz n e p r i l i k e , to e uvijek biti ena. One e imati k u d i k a m o vie s h v a a n j a z a tvoje bubice, za tvoje boleivosti. N j i m a e biti p r i v l a n o i zanimljivo o n o isto to e m u k a r c i s m a t r a t i , ili b a r n a z i v a t i , t v o j o m s l a b o u i t v o j i m m a n j k o m . Ono to e u oima m u k a r a c a znaiti m e k u t v o i histeriziranje, u njihovim e oima znaiti s k u p o c j e n u krhkost tvoje g r a e i pravu, sutu poeziju. ene ne oboavaju ba tako s n a g u , k a o to se obino misli i govori. T a famozna m u k a r a k a s n a g a i senzualno Tobovanje e n e d a j u t e k p r i v r e m e n u , n e s i g u r n u , i u v i j e k p o m a l o u s l o v n u v l a s t n a enskim srcima. U njima stalno ivi pritajena elja za oslobo e n j e m od tog robovanja. N e , ne zove se ovo biti enskar, ovo se zove s a m o biti slab p r e m a enama. Ranjiviji, zavisniji od njih nego to su obino mukarci. A ene su nam instinktivno zahvalne za to. J e d n o s t a v a n o p i t : a k o ti j e v i e m a n j e r a v n o d u n o k a k v o m i l j e n j e i m a j u t e b i m u k a r c i , d o k ti n a p r o t i v nije n i m a l o s v e j e d n o t o t e b i m i s l e e n e , to je pouzdan znak da pripada tom tipu ovjeka . . . Z n a m dobro, jo j e p r e r a n o d a m e shvati i da m i p o v j e r u j e . U tebi j e j o p r e v i e iv i svje tvoj nedavni dogaaj. Ali ne grizi se p r e k o mjere zbog njega. T o m e nisi kriv ti: t a k o to ve ide! . . . elio bih d a s e o p e t s a s t a n e m o za neke dvije godine . . .

P r e v a r i o se. ' M e n t o r p o m o d r e l i h u s a n a ' bio j e i o d v i e dareljiv. D o kakvog takvog zaljeenja proteklo je beskonano dugo vrijeme. Ali to b e s k o n a n o d u g o vrijeme, kalendarski, nije iznosilo ni punih est m j e seci. Nije m i p r e o s t a j a l o nego da se tjeim time to j e k o d drugih to v r i j e m e bilo j o k r a e . U m a l o to n i s a m u s k l i k n u o : p a ti si j o r e l a t i v n o plemenit! Cinizam, kau. E t o : z a p a a m o p o j a v e k o j e se n a m e u n a e m o k u i n a o j panji, spontano, sasvim automatski, i razmiljamo njima. A neto nas goni d a zapaeno i pomiljeno o d m a h sebi formuliramo najpreciznijim rijeima. P o r e d onog j a koje pati, smjesta nikne ono ja koje tu patnju okrutno z a p a a i h l a d n o z a r e z u j e . A iz t e s t r a s n e z a p a a k e a n g a i r a n o s t i n i e izvjesno m a l o o l a k a n j e . M a l o , ali i p a k t a k v o d a z n a i n a d r a s t a n j e . I pritom k a o d a n a e p r a v o , dublje i autentinije j a lei ne u onom j a k o j e se svija i gri, nego, bar za trunku vie, u o n o m j a koje m u p r e k o r a m e n a r a d o z n a l o viri u r a n u . B e u t n o s t ? N e m o r a l n o s t ? U t o m e li j e d a k l e n a a k r i v i c a ? A l i zar n a m ta neumoljiva otrina u o a v a n j a n e postaje, j e d n i m d r u g i m putem, daleko vea patnja i daleko tea k a z n a za o n u ' b e u t n o s t ' , n e g o to bi n a m bila b l a g o d a t n a p r e p u t e n o s t itav i m nepodijeljenim biem toploj kupki i uvstvovanja i olakavajuem p o r i v u s u z a ? I j e li taj i s p i t i v a k i n a g o n (ta o s j e a m o g a g o t o v o k a o m o r a l n i i m p e r a t i v ! ) z n a k n e d o s t a t k a o s j e a j a , i l i j e ori n a j d u b l j i i n a j tananiji vid osjeajnosti, njena sublimacija? Cinizam, kau. M o d a . N o ako j e tako, tad j e v e o m a tanana crta k o j a dijeli cinika od moraliste. T a k o tanana, da nam se oni na m a h o v e privida ju k a o sinonimi. P o n e k a d m e iznenadi udna m i s a o : da su moje najp r e e p r e o k u p a c i j e ustvari bile uvijek bitno m o r a l i s t i k e . P a i moraliz a t o r s k e , n e p r o b a v l j i v o m o r a l i z a t o r s k e . I da j e to p r o i s t j e c a l o , k a o iz s v o g n u n o g p r e d u s l o v a i iz s v o j e n e o p h o d n e p r e d r a d n j e , u p r a v i z o n o g 'cinizma'. A k a k o se, po nekoj podsmjeljivoj igri udesa, dogaa da n a j o s n o v n i j e n a e i s t i n e s p o z n a j e m o iz i s t i n i s u p r o t n i h t v r d n j a i o c j e n a naih blinjih, i j a s a m prvi poticaj za otkrie m o j e bitno moralistike p r i r o d e d o b i o iz u s t a onih k o j i su m e oznaivali k a o larpurlartistu. Osim ako i izraz 'larpurlartista morala' ne nalazi neki svoj razuman smisao i primjenu?

XXXIV.

D a n a s j e n e b o o s v a n u l o zastrto. T e k sredinom j u t r a pojavilo se s u n c e i dovabilo m e na prozor, kao gutera. Prekinuo s a m pisanje i stajao iza stakla gledajui u uski prostor s nasadima izmeu dva paviljona. Naj e d n o m zatutnji a u t o m o b i l i ustavi se p r e d u l a z o m u z g r a d u . Crn, ulaten, i s p u p e n k r o v sjajio se na suncu. Iz a u t o m o b i l a i s p a d e itava m a l a familija: otac, m a j k a , k e r k a , ve djevojka, i sini. Zacijelo su d o l i n e k o m e u p o h o d e . Otac je zalupio stranja vrata ne propustivi da prije

toga m a l k o spusti staklo, radi ventilacije, k a k o kasnije ne bi bilo s p a r n o . Z a t i m j e i z v a d i o iz d e p a z v e c k a v i s n o p i k l j u i a i m a l i m p l o s n a t i m m j e d e n i m yaZe-om b r i n o z a k l j u a o . Z a p r e d n j a v r a t a n i j e p o k a z a o p o d j e d n a k u o i n s k u b r i g u ; njih j e s a m o z a l u p i o . P r o l i su s t u b i t e m , m a l i c e bunije nego posjetioci-pjeaci, a z a t i m su se uli njihovi k o r a c i na hodniku, sve dok nisu zamakli u sobu m o g susjeda. V r a t a koja su se za njima zatvorila presjekla su m o m e uhu poviene glasove iznenaenja i pozdravljanja kod susreta. D j e a k se k r a t k o z a d r a o u sobi. Z a m i l j a m da se i za to v r i j e m e p r e m e t a o s n o g e na n o g u i u sebi brojio d o stotinu, ili d o trista, k o l i k o j e ve unaprijed sebi odredio da m o r a najmanje ostati k o d bolesnika. A onda se iskrao i siao opet prijatelju automobilu. Oevidno, sasvim skoranja nabavka. Izvadio je ispod prednjeg sjedita veliku novu k r p u jelenje koe i uzeo brisati staklo, blistavi metal hladnjaka, farove. T a d j e sjeo za volan (vidio sam ga iskosa, k r o z obrisano staklo p o d niskim krovom), i stao naizmjence upirati n o g a m a u pedale, ovlano kretati a m o tamo volan, onako na suho; pritom j e skupio usne: upotpunjav a o j e iluziju imitirajui um motora. Zatim j e stavio u p o g o n brisa, koji se okretao desno-lijevo, desno-lijevo, m a l k o zapinjui p o s u h o m s t a k l u , j e r d a n a s , eto, naalost kie ni za lijek! B a su nesretna d j e c a ! N i k a d da i m potrefi ono to bi u taj as trebalo! A g o r e u sobi m e u t i m su torokali. P o s t a v l j a l i b o l e s n i k u pitanja njemu, njegovom zdravlju, pa m u ne davali vremena da odgovori ve novim pitanjima presijecali njegove tek zapoete odgovore, upadali j e d n o d r u g o m u rije i jedno drugo nadglasavali, zasipali ga b o k o r i m a svog avrljavog, razigranog optimizma, i u njegovoj lelujavoj glavi koja s e jo p o m a l o zanosila, puna rekonvalescentske prorijetke praznine i omaglice, stvarali onaj poluugodni osjeaj ljuljake i vipsa, kao chaudeau sa portom, samo bez odgovarajue hranjivosti. I u njihovom se avrljanju, svakako, bar desetak puta navraala rije k o l a , naa k o l a , u raznim spregama, kao kod vjeba u padeima. Vidjeli su da j e lijep dan, pa su pomislili: zato da ne iskoristimo p a trknemo naim k o l i m a da ga posjetimo? Dodue, p u t nije najbolji, ali kola su nova, imaju dobre amortizere, pa hvala bogu! vozit emo neto polaganije! I t a k o , p o s j e d a l i su u kola, V i k t o r j e sjeo za v o l a n , p r i p a l i o cigaru, i c i g a r a j o nije ni d o g o r j e l a , a ve su bili t u . . . A l i g d j e j e Z v o n k o ? Uvijek on n e k u d migne! N o , sigurno je dolje, k o d kola . . . S a m o zaboga, d a n e b i t o t a k n u o ! . . . A l i n e e,, n e e , b e z b r i g e , r a z u m a n j e o n , u t i m stvarima . . . B o e m o j , treba shvatiti, njega to j a k o zanima, na k o n c u k o n c a , dijete j e , svi s m o bili djeca . . . I tu s e r a z d r a g a n a lica k o l e k t i v n o obraaju bolesniku za potvrdu i uviavnost. A on, s glavom p u n o m od n e p o p i j e n o g chaudeau- sa portom, uvia i potvruje. Ali s a d zbilja ve m o r a j u da krenu, d u g o su se zadrali. Viktor naime ima da obavi jo jedan mali posli prije ruka, samo, ne znadu zna li t o m o d a b o l e s n i k ? - n e , n a a l o s t n i b o l e s n i k t o n e z n a , - n e b i li i m bilo bolje da na povratku krenu gornjim p u t e m ? Zato da se vraaju istim p u t e m k a d m o g u . . . ali ne, ne, n e m a smisla, gornji j e p u t d o d u e

neto k r a i , ali z a t o riskirati, ta i o n a k o , s n a i m k o l i m a , to znai s v e g a p a r m i n u t a razlike, a to ne igra n i k a k v u ulogu, n e m a zaista n i k a k v a smisla trapacirati kola. U o s t a l o m , donji put kojim su doli ipak je u g l a v n o m pristojan, i zato bi s a d r i s k i r a l i . . . a b a im j e d r a g o to bolesnik tako d o b r o izgleda, vjerujte, isto dobro, raduju se, i nadaju s e d a e u s k o r o , s a s v i m u s k o r o , i t a k o d a l j e ... H e , d a k l e , j o j e d n o m , d r a g o im j e , r a d u j u s e , od sveg srca se raduju, ustaju, z a k o p a v a j u ogrtae, ba se raduju, ba zakopavaju ogrtae, karirane putne ogrtae o d tweeda, i n a d a j u se d a e u s k o r o , sasvim u s k o r o . . . oh b o e ! g o t o v o su zaboravili, donijeli su cvijee, m a l o gladiola, krasnih, svjeih glad i o l a , n a s l o n i l i s u i h t a m o n a r a d i a t o r . . . , h v a l a , h v a l a . . . i n a d a j u s e da e u s k o r o , sasvim u s k o r o . . . hvala . . . he, dakle dovienja, do skorog vienja, hvala, hvala, jo jednom, dovienja! I konano odlaze. P r o m i u opet hodnikom, silaze stepenicama, dobrostivo se osmjehuju vrataru. V i k t o r v a d i iz depa mali zveckavi svjetlucavi snopi, izabire plosnati mjedeni kljui, brino ga uvlai u bravicu, otkljuava stranja v r a t a c a , s p u t a j o m a l o nie staklo. A Z v o n k o zbilja nije lijepo uinio, to e s a m o rei bolesnik, k a k v o e miljenje imati njemu. A ba j e lijep d a n , i d o b r o j e t o su iskoristili, j e r za sutra se v e n e zna, za s u t r a se n i k a d ba sasvim sigurno ne zna! . . . A sreom n e m a m n o g o praine.... A njoj bolesnik zbilja nije napravio tako lo d o j a m . N i njemu, ni njemu, on je oekivao gore, mnogo gore. Smjetaju se u kola. Viktor sjeda za volan, pripaljuje novu cigaru, namjeta zeleni eiri, zeleni eiri s runolistom, uvlai u kola i posljednju nogu. Zvonko sjeda pored njega. Pleuritino kaljucnu zalupnuta vrata i kola kreu. V j e r o v a t n o donjim, starim p u t e m .

XiXXV. J u t r o s s a m listao ove biljeke i opet se nasmijao n a d samim sobom. A k o s e n e v a r a m , h t i o s a m d a i s p r i a m neto k a o m o j i v o t , ili m o d a m o j e djetinjstvo, a eto sam odlutao u n e k a k v e meditacije, u n e k a k v a matanja, ak u nekakvo moralisanje! I ispalo je vie kao neki irealni d n e v n i k : n e z n a m s m d a li d n e v n i k n e k a d a n j i h d a n a , i l i o v i h s a d a njih, ili m o d a n e k i h treih, n e p o s t o j e i h d a n a k o j i v i s e v a n v r e m e n a . A m o g a o bih da i s p i e m na elu ovih stranica i naslov: j e d a n neosmiljeni i v o t o p i s . A l i to m o g u k a d se m o j ivot s a s t o j a o vie od takvih buba i fantazija, od igre osjeanja, od potitravanja senzibilnosti, od n e k a k v o g k i n e s k o g p o z o r i t a sjena, n e g o od onih estitih, etvrtastih injenica k o j e i m a j u s v o j e lijepo, sistematizirano m j e s t o u ivotu pristojnih g r a a n a i svoj asni poloaj u svijetu egzistentnih stvari! T i m e , n a r a v n o , ne k a e m da u njemu nije bilo i krutih, sasvim opipljivih injenica - o, i te k a k o opipljivih! S a m o , sad m i se ini d a su one bile od sporedne, drugorazredne vanosti, i da je uvijek bilo vanije ono neto to stalno za njima stoji. P r a k t i n i dogaaji v a n j s k e su stvari k o j e spolja na nas nalijeu. T o su kao estoke, iznenadne bolesti koje k a t k a d

j a k o potresu na organizam, koje m o g u i da ga skre, ali k a d su prole prole su, p a s vremenom se ak i zaborave. A ono drugo j e stalna, kons t i t u c i o n a l n a s v o j s t v e n o s t ili g r e k a n a e g o r g a n i z m a , p o p u t e p a v . o s t i , ili I j e v a t v a , ili g r e k e u g r a d n j i o k a , i o n e n a s p r a t e d o g r o b a ; p a z a t o je svaki na korak korak epavca, svaka naa gesta gesta ljevaka, a svaki na p o g l e d prenosi n a m u svijest po j e d n u iskrivljenu sliku stvarnosti. - Zato ne pie, mjesto da brblja - govorili su mi prijatelji p o n e k a d . T o bi, d o d u e , bilo skroz nerealno, ali m o d a zanimljivo. Ili b a r z a b a v n o , k a o djeja b a j k a . P o g r i j e i o si p u t : m j e s t o violine, morao- si uzeti u ruke pero. T a m a n posla!, mislio s a m u sebi. D a s a m uzeo pero, danas bi mi isto t a k o govorili: pogrijeio si, za tebe j e bila violina. Z n a m j a ve te stvari! N i j e s t v a r violini ili p e r u : s t v a r j e u o v j e k u , mili m o j i ! I p a k , k a t k a d s a m p o k u a v a o d a ih p o s l u a m . N o u b r z o s a m , i s osjeajem neiskazanog olakanja, odbacivao pero. Uviao sam: nema ta, rije uvijek iznevjeri m i s a o ! A pogotovu iznevjeri osjeaj. Ili se, m o g u e , to s a m o m e n i d o g a a , zbog nevjetine, z b o g n e d o s t a t k a s v a k e majstorije. I teko m o g u da iskaem do koje m e mjere to poraaval, do koje m i je mjere uniavala itavu stvar pomisao da ba sve, ljepota i neljepota, istinitost ili neistinitost, p o e z i j a ili n e p o e z i j a o n o g a to h o e m o d a k a e m o z a v i s i j e d i n o od v j e t i n e ili n e v j e t i n e , u m j e n o s t i ili n e u m j e s n o s t i . A m o d a je to, domiljao sam se dalje, pitanje onoga to se zove i m a t i t a l e n t a ili n e i m a t i t a l e n t a ? B i v a , k a d r i j e i z n e v j e r i m i s a o , k a d n e e te ne e d a izrazi ono to mi h o e m o to se z o v e n e i m a t i t a l e n t a ; k a d ne iznevjeri, k a d j e p o s l u n a , k r o t k a i m a t i t a l e n t a . I jo neto. S vremenom sam napravio porazno otkrie: gle! sav trud o k o formulacije mojih sadraja nije bio d r u g o nego nesvijesno nastojanje da i m o j e ne ba sasvim banalne misli i zapaanja zaodjenem u to nenapadniju, znai u to banalniju f o r m u ! I im s a m vie u tom uspijevao, bivao sam zadovoljniji. A kako mi se uinilo da ljudi od struke upravljaju svoje napore ba u suprotnom pravcu, pomislio sam: oev i d n o , n i s i s h v a t i o u e m u j e s t v a r . N i s a m t o t j e r a o i z n e k a k v i h forr m a l n o s t i l s k i h p r e o k u p a c i j a , iz t e n j e p r e m a k l a s i n o m i d e a l u j a s n o e , i l i i z u g l e d a n j a n a o v a j ili o n a j u z o r . N e , t a k v e s t v a r i p o t j e u i z n u t r a . T o j e u sutini ona ista unutranja p o t r e b a p o k o j o j n e r v i k d o b r o n a t e e s v o j e a r a p e i j e z i v o ilji s v o j e o l o v k e . M o d a j e i s t o g p o r i j e k l a i m o j a instinktivna nepovjerljivost p r e m a s v e m u to slii n a mistifikaciju, na ostentiranje neeg ega stvarno n e m a , na n a m j e r n u osobenost. O r i g i n a l n o s t j o n i k a d nije nikla iz s t r a h a o d b a n a l n o s t i . N a m j e r n a originalnost najpouzdaniji mi je simptom odsustva one prave. im u knjizi naiem na mjesto koje mi m a k a r i samo malo zamirie na mistif i c i r a n u p e r s o n a l n o s t , na z a m u i v a n j e z b o g z a n a t s k e d r a i ili n a p r o s t o zbog mimetiziranja praznine, smjesta naulim ui. U s u m n j i i m se k a o pijanac koji je u svojoj ai naslutio tragove arsena. I k a o to je t a k v a j e d n a p r i m i s a o na arsen p o d o b n a da n a m zatruje itavo b u r e vina, ovakva jedna sumnjica moe da mi baci sjenu podozrenja na itavu knjigu, p a i na one stranice k o j e m o d a d o n o s e eene istine.

Svijesna tenja za orignalnou nesumnjivo je stvar relativno novijeg datuma. Zanimljivo bi bilo ispitati njenu historiju, utvrditi njene p r v e p o m o l e u ivotu umjetnosti. Klasini umjetnik nije j e poznavao. On joj se tovie o p i r a o ta sve je bilo protiv nje: religije, ustaljeni r e d svijeta, u v r i j e e n o p o t o v a n j e s t a r i n e . O n d a j e , d a bi s e s t v a r i m a p r i b a v i o u g l e d i cijena, trebalo mistificirati njihovu starinu, ne njihovu novotu. ak s u i* n a o t k r i v a n j e n o v i h s v j e t o v a l j u d i k r e t a l i p o d s t i j e g o m o t k o p a v a n j a starih! Originalnost se muno probijala kroz naslijeene sheme i okvire, kroz osvetane forme, svijesno nespoznata i netraena od umjetnika, u p r k o s n j e m u . K a k a v li j e a r , i k a k v u m u t n u , d u b o k u s n a g u , o n d a i m a l a ! D a n a s , ona j e na dohvat s v a k o m e , jeftina stvar, p r v a eljica i poetna ambicijica svake intelektualne kaiperke, svakog umjetnikog p o m o d a r c a . J e d n a od posljedica prirodne, i sasvim plauzibilne, ope demokratizacije: demokratizacija luksusa. Daleko smo od kneevskih baroknih t e a t a r a : za etiri franka i pedeset santima svak moe da ima s v o j stalle de cot n a v e l i k o j o p e r i , p a i d a d a d e i z v i k i v a t i s v o j e i m e z a n a j a m n a k o l a k o j a ga ekaju. Za isto toliki iznos, svak m o e da s f l a o m mousseux-, k o j i n e p o b i t n o p j e n u i , p r o s l a v i p o l o e n i i s p i t ili v j e r i d b u , u n a p r e e n j e ili k r t e n j e n o v o r o e n e t a . I n t e l e k t u a l n a , a p o s e b n o umjetn i k a originalnost u d a n a n j e m svijetu nije s k u p l j a od toga. P r i l i n o m i j e p r i h v a t l j i v a m i s a o d a j e o s n o v n i , ili b a r n a j g l a v n i j i p o t i c a j na p i s a n j e tenja za o s l o b o e n j e m . I d a to v a i ne s a m o za o n e velike, za spisatelje od ranga, nego, m o d a j o i vie, za one najskromnije: najintimnija prepiska, i nikom povjereni zapisi i dnevnici d i k t i r a n i s u u p r a v t o m tenjom. A p o t o taj o s j e a j o s l o b o e n j a ( p o u z d a n o s a m zapazio) porasta u p o r e d o sa stepenom preciznosti izraza, sasvim m i j e shvatljivo ono grevito upinjanje za to pedantnijom p r e ciznou (pedanterija koja je u ovom sluaju sinonim istinoljubivosti), za k r a j n j o m r a c i o n a l i z a c i j o m i r a c i o n a l n o g . F l u k t u a n t n e sablasti oslobodili s m o se tek onda k a d smo je fiksirali o n a k o k a o to seoski k o v a priavla imia na vrata svoje kovanice. Satjeravajui je u tamnije zone, mi joj samo omoguavamo dalje tavorenje u gostoljubivim nabor i m a chiaroscura. N e s u m n j a m da j e u p r a v ta udnja za to p o t p u n i j i m oienjem i osloboenjem bila ono to je d a v n e d e m o n o m opsjednute ivopisce nagonilo da im preciznije naslikaju avla na zidu. D a s a m k o j o m s r e o m ili k o j o m n e s r e o m p i s a c , zacijelo bih p r o g o n i o sablasti u p o r n o u l o v c a n a g l a v e , n e h a j u i d a li s a m t i m e p r e a o g r a n i c e z a brana umjetnosti. ( K a u d a j e s r o d n a teoriji o s l o b o e n j a , i iz istog izvora, i teorija umjetnosti k a o k o m p e n z a c i j i . P o z n a v a o sam pjesnika, fiziki neugledna stasom znatno ispod prosjenoga, koji je u svojim spisima, naprotiv, bio jeziv senzualac i besprimjeran D o n J u a n . Na njegovim stranicama ene su padale k a o pokoene. Bilo je ak i masovnih pokolja: itave hekatombe ljubaznica! itajui njegove knjige, podlijegao sam udnoj optik o j o p s j e n i : k r a j e m o k a , p o p u t n e k e mouche volante, zamjeivao sam g o l o g Lakat brade-pedalj mua s p r i p a s a n i m p r i j a p i n i m f a l u s o m iz a n t i kih i g a r a gdje se eta kroz stranice svojih knjiga, o n a k o k a o to se za

pasjih vruina buruj koji je otpremio familiju na ljetovanje eta bez gaica p o odajama svog pustog stana. I, udno, poslije toga nisam vie vjerovao a k ni njegovim patriotskim stranicama. U o p e , vie m u nisam vjerovao nita. Dozvoljavao sam da moe da nas zabavlja dotle dok nas zabavlja, bez pretenzija na k a k v o vjerovanje. N e , to ne m o r a d a j e na vlas isto to i teorija osloboenja!) J e d n u dalju zapreku m o m pisanju vidim u tome to s a m strano, ba strano neuk. U izvjesnom smislu, uprav djevianski neuk. M o g u rei d a n i k a d nita nisam nauio: to god z n a m (onoliko koliko z n a m i o n a k o k a k o z n a m ) , s v e s a m t o u n e k u r u k u o t k r i o . N a l a z i l i s u d a to i m a i s v o j i h dobrih strana. - N a taj nain, ono to zna, zna u p r a v o n a k o i u o n o m vidu u k o m e tebi t r e b a i o d g o v a r a : t o t v o j e z n a n j e , t a k o r e i k r o j e n o ti j e p o m j e r i . N i j e k o n f e k c i j a . A to j e s v a k a k o n e k a v r s t a l u k s u s a . Z a m i s l i s a m o : i m a t i svoja znanja fazonirana i oblikovana ba onako k a k o tvoj m o z a k treba i k a k o m o e da ih primi! - P a zar to n e vai uvijek i za s v a k o g a ? T a v j e r o j a t n o s v a k s h v a a o n a k o i u onim oblicima kako njegov m o z a k m o e da obuhvati i asimilira! - H e , nije, nije! T o se s a m o tako ini! L j u d i v e i n o m imaju j e d a n te isti, standardizirani p o j a m s t v a r i m a . N e t o k a o uniformu. A to tvoje, to je individualni luksus. A k o hoe, neki vie apstraktni, platonski luksus, kao luksus neuniformisanog dronjavca n a p r a m uniformi gardijskog oficira. Ali ipak svoje vrste luksus! A evo sad k a o da s a m posluao njihov savjet. T a nije valjda da s a m pod starost dobio i takve ambicije?! Prije nego sjednem za rad, dugo b r i e m s t a k l a n a o a r i . Z a h u k n e m ih, p a ih t a r e m , p a k r o z a njih p o g l e d a m p r e m a svjetlosti, p a ih o p e t t a r e m . A k a d u n i e m o j a b o l n i a r k a te m e z a t e e g d j e p i e m (okrenut s a m j o j l e i m a , n e vidim j e ) , p o v u e s e na p r s t i m a i tiho priklopi vrata p s s s t ! stari r a d i ! I opet se smijem sam sebi. Nego, alu na stranu, u ovom piskaranju n a a o s a m prilinog saveznika protiv samoe i duga vremena. Sluao s a m da se mnogi, u ve p o o d m a k l o j dobi, u kaznioni dadu na pisanje. Isto o v a k o , iz dugoasnosti i potrebe za nekim, makar i imaginarnim, subesjednikom. A i i n a e sklonost z a pisanje zna d a se j a v i k a o p o p r a t n a p o j a v a date i v o t n e d o b i . N a j e e k a o p u b e r t e t s k a ili k l i m a k t e r i j a l n a p o j a v a . I m a o sam kolskih drugova koji su n e k a k o od svoje esnaeste p a tamo d o d v a d e s e t d r u g e ili t r e e bili u p r a v o g o r e n i s p i s a t e l j i , r e d o v n o p j e snici. N a j k a s n i j e oko d v a d e s e t i pete, to j e k o d veine n a g l o prestajalo. D a k a k o , u k o l i k o im m e u t i m nije p r e l o u r a v u n a v i k u , k a o griskanje n o k a t a , ili u k o l i k o za v r i j e m e tog p u b e r t e t s k o g s p i s a t e l j s t v a nisu nali naina da na njemu fundiraju svoju egzistenciju, p a su kasnije pomislili da zaista nema smisla da joj sad trae drugi, neizvjesniji, osnov. A bivalo j e neto tuno u tom njihovom ostajanju u slubi m u z e n a k o n odsluenja r o k a , k a o k a d bivi pacijent ostane i dalje u umobolnici u svojstvu bolniara. K n j i e v n o s t k a o k l i m a k t e r i j a l n a p o j a v a , to j e druk-

eija stvar. T o obino s p o p a d n e odjednom i estoko, i ne puta sve dok p r o c e s ne mine. N o u tim sluajevima prognoza je redovno povoljna: g o t o v o bezizuzetno, s p r e l a s k o m kritinog d o b a p r o e i ta p o p r a t n a pojava, ponajvie ne ostavljajui nikakvih posljedica. Onaj prvi sluaj ei j e k o d m u k a r a c a , ovaj posljednji kod ena; to jest, za mukarce j e t i p i n i j i pota praecox a z a e n e pota tardivus. D a l j e , k o d t i p a pota praecox nerijetko oko dvadeset i pete nastupa j e d n a k r i z a , i z k o j e pota praecox izlazi m u t i r a n u kritiara, i takav obino ostaje do konca ivota. Moda ba toj pojavi kritika ima da zahvali za svoj o p s t a n a k . A primijetio sam d a j e kritika tih kritiara koji su zapoeli k a o pjesnici daleko beskompromisnij od kritike onih drugih, kritiara iz p o d l o g e . Ljudski shvatljivo! K a d ne moemo da sebi samima postavimo pod pete pedalj postamenta, ne preostaje nam nego da svima ostalima za j e d a n pedalj p o o d s i j e c a m o n o g e ! A ovo k o d mene ovo je trei sluaj: pisanje kao senilna pojava. Ni ta p o j a v a n i j e t a k o r i j e t k a . M n o g o e a n e g o t o s e m i s l i . U n e k i m g o d i nama, ljudima, pa i sasvim priprostim, doe svrbe pisanja. Odjednom i m se uini da neto vano imaju da saope. A poto, neuki, valjda i ne znaju za d r u g e umjetnike forme najee u p r u da piu testament. Susretao s a m stare iseljenike, ljudske odrtine po bolnicama i ubonicama. Poslije trideset, etrdeset godina odiranja svoje bijedne maine p o svim kuluenjima u svijetu, praznoruki, goli kao crkveni mievi o d j e d n o m su zaeljeli da piu testamenat. ak i oni koji su otklanjali u t j e h u p o s l j e d n j e p r i e s t i , nisu htjeli da se o d r e k u z a d o v o l j s t v a pos l j e d n j e v o l j e . J e d a n o d njih, v e s a s v i m k r e z u b i g o t o v o slijep, sa zastarjelom neprozirnom bionom na oba oka, pokazao se naroito uporan. O d l a g a l i su m u ispunjenje te elje od d a n a s n a sutra, m i s l e i da e s t a r a c zaboraviti. A l i n e ! S v a k o g j e jutra izlazio n a n o v o sa svojim zahtjev o m . Najzad se n a d o v e z a o mene. H o u da p r a v i m testament. Molim vas, vi piite, a j a u vam kazivati u pero. A l i za k o g a testament, k a d nikoga svoga n e m a ? - nastojao s a m da ga razuvjerim. Starac je ostajao pri svome, tvrdoglav kao dijete. N e m a r i ! H o u da piem testament! P a neka se poslije moje smrti poalje. A l i k o m e , b r a t e d r a g i , kome d a s e p o a l j e ? M a l k o j e poutio. S l i j e p e oi p o i g r a v a l e su u p r t e u treperenje topol i n e k r o n j e p r e d p r o z o r o m . S l u z a v o z a m u e n e n a v l a k e n a z j e n a m a ljeskale su se odsjajima nestvarnih daljina. N e k a se poalje tamo, preko mora . . . u Stari kraj! . . . O s t a o s a m i ja, n e k o v r i j e m e b e z o d g o v o r a , z a g l e d a n u l j e s k a n j e t o p o Jine kronje. P a dobro! K a d hoe, piimo! - i uzeo s a m p e r o u ruke. - N e k a m u b u d e ! N e k a m u b u d e , k a d ga to zabavlja! T a k o govorim sada i sam sebi: Neka mi bude! K a d m e zabavlja, neka mi bude!

Z a itav onaj niz g o d i n a k o j e s a m p r o v e o p o svijetu u p o t u c a n j u i jurnjavi za o p s j e n a m a , slika m o g mjesta i djetinjstva p r o v e d e n a u n j e m u lebdjela mi je uokvirena nestvarnou, poput minijaturnog pastelnog pejzaa na poklopcu staroga klavira. vrsto sam vjerovao da je r a s k i d s njim bio k o n a a n i n i k a d nisam pomislio d a bi se n e k a d u nj m o g a o vratiti. A l i j e d n o m su m e , sasvim n e o e k i v a n o , p o z v a l i p o slubenoj dunosti. Svratio sam nakratko i letimino, od danas do sutra. M e u kupcima rasparanih krpica vinograda i maslinika, posljednjih dijelova i m o v i n e k o j i su jo bili ostali u p i s a n i n a n a e i m e , izbili s u b e s k o n a n i pogranini sporovi, i sud j e najzad odluio da p o z o v e za s v j e d o k a mene,, p o s l j e d n j e g i v o g o d p o r o d i c e . P i s m e n o s a m o d g o v o r i o d a s v i m tim: stvarima nita p o d b o g o m ne znam niti p a m t i m . P i s a o s a m i starom fra Anelu, nekadanjem m o m instruktoru u fratarskoj gimnaziji i vie m a n j o jedinoj ivoj osobi koju s a m u mjestu j o p o z n a v a o , m o l e i ga d a i on sa s v o j e s t r a n e to izloi s u d u , p a d a m e o p r o s t i o d te d u n o s t i . U z a l u d . P a r b e n i c i su bili uporni, i sud j e o s t a o p r i t o m e d a m o r a m lino doi. O d v u k l i su m e na s u d s k o nalije p r e k o b r i j e g a , i t a k o s a m j o j e d n o m imao prilike da vidim crvenu kuu m e u vinogradima sa ije s a m terase u djetinjstvu gledao zvijezde. N a toj s a m terasi, leei u ljetnim n o i m a n a u z n a k na k a m e n i m k l u p a m a , i sklopio p o z n a n s t v o s njima. ini m i s e d a s e n i o t k u d a o n e n e v i d e j a s n i j e i b l i s t a v i j e n e g o iz t e d o l j e o d a k l e s e n e p r u a o t v o r e n v i d i k ni n a k o j u d r u g u s t r a n u n e g o p r e m a gore.. I k a o da j e ona n e k a k o blia zvijezdama n e g o ostale t a k e zemljine kore. S j e a m s e iz djetinjstva o d l a z a k a u te v i n o g r a d e . U d a l j e n i s u svega, s e d a m ili o s a m k i l o m e t a r a o d m j e s t a , ali s s e p r i p r e m e za o d l a z a k vrile k a o za d u g o i daleko putovanje. U d o l i n a p j e s k o v i t e zemlje s c r v e nom kuicom usred vinograda leala je iza brijega. T a p r e p r e k a i s njom s k o p a n a t e g o b n o s t p u t o v a n j a inili s u d a j e u d a l j e n o s t izgledala n e sravnjivo v e a , p a su stoga odlasci u v i n o g r a d e p o d u z i m a n i rijetko,. & dugim premiljanjem, i ne bez nekog stvarnijeg razloga. Zato je odlazak u v i n o g r a d e pretstavljao za sve u k u i stalnu elju i neistroenu radost kojoj je podravala ar njena tegobna i rijetka ostvarljivost. T e k na vrhu brijega, poslije napornog uspinjanja vrletnom prisojnom s t r m i n o m , zahvatio bi oznojenog p u t n i k a d a h vjetra sa irine i pukaobi m u p r e d oima pogled na crvenu p o l j s k u kuicu: m a l a k o c k a sa od sunca izmuenom pompejanskom bojom buke, s bijelim kamenim pragovima i s k r o v o m od ispravnih, izblijedjelih, m a h o v i n o m obraslih e r e p o v a . O k o k u e nekoliko tmastozelenih e m p r e s a , ilavih i otpornih,, odnjegovanih dugim suama, ljutim p r i p e k a m a i zimskim b u r a m a , a p r e d k u o m , n a m a l o j p o p l o e n o j e t v o r i n i , k a m e n e k l u p e i v e l i k a lozova odrina. Iza kue, zatiena hladom same zgrade i uzanou p r o stora p r o k o p a n o g u strmini, bila je hlaovita gustijerna. Djedovi odlasci u vinograde postavljeni su odnekud na veliku nogu, s izvjesnom obrednom p o m p o m , i imali su vid pohoda. P r e d nelnic-

k o m k u o m na obali, s k a m e n i m balkonom i s etiri krljava b a g r e m a , dugo j e e k a l a t o p u i n e s t r p l j i v o n o g a m a i e n e r g i n o rastjerujui r e p o m m u h e velika crna mazga sa zelenim i crvenim k i a n k a m a koje su j o j k l e p e t a l e p o o i m a . N a njoj e djed, s v a n i m n a b r a n i m o b r v a m a i s odebljalim orlovskim nosom pod obodom tropskog eira, prei preko brijega. T o j e bilo neto k a o H a n i b a l o v prelazak p r e k o A l p a . N a dvije i l i tri d r u g e , n e u g l e d n i j e m a z g e k o j e s u m i r n o e k a l e o p u t e n i h v r a t o v a o s k u d n o j sjeni b a g r e m o v i h kroanja natovarit e se zaira i o p r e m a , n e raunajui ono to je ve ranije poslano da tamo spremno d o e k a . J e d n a o d tih m a z g i b i l a j e r e z e r v i r a n a z a p r e n o s s a m o g d j e d o v o g p o k r e t n o g t u a . B i o j e t o v e l i k l i m e n i p l a d a n j u i j i s u se o b o d u t i c a l e t r i m o t k e k o j e su na s v o m vrhu p o d r a v a l e p o s u d u v o d e sa upljikavim s i t o m na dnu. N a o b o d u pladnja bila j e m a l a r u n a p u m p a k o j o m se v o d a , j e d a m p u t salivena odozgo, dala opet potjerati gore u posudu kroz t a n k u cijev p r i v r e n u uz jednu od onih triju m o t a k a . S v e u svemu, j e d a n m a l i m o n u m e n t . N e t o slino onim glorijetima na tri k l a s i n a s t u p a k a k v e su znale sijati vie vojne k o m a n d e p o s v u d a gdje su n e k o vrijeme drale vlast i k a k v e su napoleonski generali i vojni namjesnici o b i l a t o p o s i j a l i p o m n o g i m s t r a n a m a E v r o p e . S a m o to j e ovaj d j e d o v m o n u m e n t , za r a z l i k u o d onih k a m e n i h , bio p e n o s i v . I to p e n o s i v n a m a z g i . P r a k t i n o . D a s u se oni generali k o j o m s r e o m t o m e dosjetili, m o d a bi i oni to bili usvojili, p a bi pravili p r e n o s i v e k l a s i n e glorijete, k o j i bi, u t o m sluaju, putovali zajedno s vojnom k o m o r o m , m o d a s v e do u d a l e k e r u s k e s t e p e . K a d j e u v i n o g r a d e o d l a z i l a i b a k a , a to j e b i v a l o m n o g o r j e e , p u t o v a o j e j o j e d a n m a l i tu, j o prenosiviji od d j e d o v o g . A l i n j e m u nije pristojala poast posebne mazge ve je tovren uz ostali prtljag. Izgleda da j e u p o r o d i c i p o s t o j a l a j e d n a i c a m a n i j e z a p r e n o s i v i m t u e v i m a . P i t a m se od e g a su se ti ljudi imali da tako strasno peru. Ovaj b a k i n tu bio j e u k o v e i u . Izvana, sasvim obini p u t n i kovei, i to nev e l i k . U n j e m u se n a l a z i l a o p e t k a o n e k a plitica ili zdjela, o d n a v o t e n a p l a t n a , k o j a se dala previti i sloiti, i p o s u d a z a n e k o l i k o litara v o d e : p o s u d a b i s e o k a i l a z i d , a iz n j e j e g u m e n a c i j e v d o v o d i l a v o d u u ruku etke, i k u p a se prao, vie simboliki nego stvarno, trljajui se o p r e z n o e t k o m i z m e u ijih j e ekinja nailazio s k r o m a n m l a z v o d e . M o e se zamisliti koliko je umjenosti i iskustva trebalo pa da se ovjek time o k u p a . B a k a se hvalila da ona ne prelije ni k a p v o d e p r e k o r u b a z d j e l e o d v o t a n a p l a t n a . J a s a m bio prosto lud za tim tuem-ncessaire-om, i n e b r o j e n o s a m puta, u a s o v i m a b a k i n e njenosti za m e , uzim a o m e u dlanove njene m a l k o smeurane r u k e , sasvim joj vedro gled a o u oi i udno pitao: B a k i c e , h o e li m e n i p o k l o n i t i t a j t u k a d b u d e m v e l i k i ? A u s e b i s a m z a p r a v o m i s l i o : h o e li g a m e n i o s t a v i t i k a d u m r e . I m o d a s a m j o j , z b o g tog tua, nesvijesno elio to skoriju smrt. Svak a k o , neku idilinu, raznjeenu smrt, s mnogo rujne zvonjave zvona, s m n o g o cvijea, i vijenaca, i saalnih brzojava, i sluinskog bugarenja, i s p o g r e b o m k a k a v se u mjestu ne pamti. I s m n o g o mojih roenih

suza, i s m n o g o glaenja p o glavi zbog tih suza. J e d n a j e m a l a anticipacija t o g g a n u a n a v i r a l a u m o j e oi v e u a s u k a d s a m to b a k i c u p i t a o , a od toga bi se ovlaile i njene oi. J a bih j o j tad priklonio glavu u krilo, a ona m e dragala i milovala. Skotrljala bi joj se suza i zakakljala m e po jeuljivo osjetljivoj koi na v r a t u i s p o d uha. G r a a n s k a p o r o dina idila. U d o b a b e r b e cijela bi dolja j e k n u l a v r e v o m i g l a s o v i m a b e r a a . Zujale su ose oko tjeskova i kruile u zlatnim spiralama nad koevima groa, u polusjeni su titrale iave zavjese m u i c a , a suhi bijeli k a m e n i pragovi edni od sunca, zatrapani cijeom, brzo su upijali rumene k a p l j i c e k o j e s u naglo m o d r i l e . Litije o s m a g l i h ljudi s a n o s i l e su iz u d a ljenih lazova vinograda u kozjim m j e i n a m a nestano, tek istijeteno vino. Niza strme staze nod njihovim m e k i m k o r a c i m a ronili su se obluci, a trbuaste mjeine sjedile su im razmetniki za ijom, u blaenom gavanskom ljuliukanju, izdignute u sunce nad oznojenim i preplanulim licima. Promicala je od jutra do m r a k a neprekinuta reda pleatih mukih spodoba pod teretom, u kouljama od modrog izblijedjelog platna, ostavljajui za s o b o m na vrletnim puteljcima b r a z d u otrog mirisa znoja pomijeana s mirisom razgaena vrijeska i metvice. P r e dahnuli bi k r a t k o u hladovini konobe odvalivi teret s ramena, oslonjeni m r k o m r u k o m velike badnjeve u k o j i m a je aporio mot n e u m o r n i m umorenjem proljetnoga mora. Prisjeajui se o p o m e n a starijih potvrenih p r i o m djetetu koje je uguio miris mota, zamolio bih k o j e g radnika da m e izdigne i nadnese nad b a d a n j : sklapao s a m vjede i opajao se tim ivim u m o r o m to m e odozdo z a k a i v a o m i r i j a d a m a mjehuria koji su m i drakali nozdrve, golicali sluzokou, kakljali unik i tjerali na kaalj omamljujui m e i oduzimljui m i dah, s osjeajem slatkog guenia. K a d bi berba zavrila, pozatvarili bi se zeleni k a p c i na kuici, i m i smo odlazili. K r e t a o je karavan mazg natovarenih kovezima i tuev i m a , p r e b a c i v a o se p r e k o bila i silazio u v a r o i c u . A m l a d o j e v i n o ostajalo da ami, zarobljeno u m r a k u b a a v a , k a o u lijesu. Za zimskih sunanih d a n a opet smo dolazili. I tad su o p e t redovi osmaglih ljudi gonili m a z g e natovarene kozjim mjeinama, sad v e staloenog, sazrelog vina, i silazili p r e a c i m a i n o g o s t u p i m a dolje p r e m a m o r u gdje j e u m a l o m zaljevu ekala laa koja je itavu sedmicu punila svoju iltrobu tim b u k a v i m teretom. I tako je vino, p o t e k l o iz sunane udoline sa crvenom kuicom u sredini, jo natrunjeno ljuskicama sunca, ulazilo u ile o n o g a a v o g m e u n a r o d n o g v i n s k o g k r v o t o k a i zapoinjalo svoj slijepi, nevoljniki ivot vucaranja k r o z t r a n s p o r t n e tenkove, k r o z eljezne vagone-cisterne, kroz crna gumena crijeva sipljivih p u m p a , dok se najzad ne bi smirilo u p o d r u m i m a d a l e k i h m a g l e n i h g r a d o v a . A o d a t l e se iz golemih betonskih b a a v a tokalo i razlijevalo p o vinotojima i k l i j e t i m a i Weinstubama s kockastim stolnjacima, s tekim hrastovim stocima i s ivilucima od jelenjih r o g o v a . S a d j e crvena kua bila zaputena i oronula, namjetaj raznesen, buka otupljena, a prozorski kapci protruli i klimavi. K a m e n posvuda

zatrapan otopinom m o d r e galice, empresi nakazno osakaeni, potkresani do iznad dohvata ispruene ruke. Parbenici su m e vodali po vinogradima, u m e u s o b n o m natezanju i nadvikivanju, i traili od mene da k a e m gdje je bila m e a i dokle je prodano jednome a dokle drugome. Gazio sam k a o somnambul, noge su mi upadale u griblje i jazove, oko gleanja m i se obavijao slak i kupina, a iz gustia su n e n a d n o p r e d a m n o m prhala j a t a prepelica. Oni su mi vikali svaki u po jedno uho i potpuno me progluavali, a ja sam teturao i spoticao se, i nisam umio d a k a e m n i t a . T r u d i o s a m se d a s v o j o m rijei n e o d m o g n e m ni j e d n o m e ni d r u g o m e , i n a p o g l e d r a z o a r a n o g lica j e d n o g a od njih o p o zivao o n o to s a m m a l o a s rekao, i n a k n a d n o u b l a a v a o gdje m i s e inilo da s a m bio i previe apodiktian, i pravio o g r a d e , i dozvoljavao s u m n j e , i u v i j e k p o n o v o isticao m o j u slabu m e m o r i j u , i b r a n i o se vrem e n s k o m u d a l j e n o u k o j a m e dijeli o d svega t o g a . A l i oni su bili n e n a s i t i m o g a s v j e d o e n j a i m o j i h m u k a , i t r u d i l i se~ d a m e p o d s j e t e , d a r a z b u d e m o j e u s p a v a n o p a m e n j e , d a iz n j e g a i e p r k a j u i o n o e g a u njemu nikad nije bilo. V r a t i l i s m o s e u r a n o p o s l i j e p o d n e , j o za v i s o k a s u n c a , z a p r e n o b u e i s icima na n o g a v i c a m a , m a l k o preplanuli u licu, s u m o r o m u listovima. Parbenici su koracali naprijed, utihnuli, poneto malaksali i oni, z a g l e d a n i u z e m l j u p r e d a se, ne b a zadovoljni ali ni s a s v i m nezadovoljni, raunajui valjda da sam, sve u svemu, o d m o g a o jednome koliko i d r u g o m e . A ja sam bio zadovoljan i tim to s a m bio umjereno tetan i u m j e r e n o k o r i s t a n i to nisam pretjerano ozlojedio ni j e d n o g a ni d r u g o g a . M o r a d a s a m im n a p r a v i o d o j a m o v j e k a k o j i ne e n a k o diti osim nehotice, no k o g a n i k a k o nije dobro pozivati za svjedoka. N a u l a z u u m j e s t o o p r o s t i o s a m s e o d s u c a i z a p i s n i a r a , i, m a l k o n e sigurnije, od stuenih parbenika, p a se uputio u s a m o s t a n da posjetim moga fra Anela.

XXXVII.

Sjedili s m o na kamenoj klupi u trijemu i razgovarali. Trijem je o k o nas putovao smirenim ritmom svojih lukova uvirui neumorno sam u se, kao prsten. K a o vjenost. Volio s a m g a . On m e uio p o e c i m a latinskoga i s p r e m a o za p r e l a z a k u gimnaziju u grad. P r i a l o se m e u acima da je n e k a d bio kavalerijski oficir. I m i s l i m d a j e to bilo ono to m e u p o e t k u najvie n j e m u p r i v u k l o . S j e a m s e d a ni o n d a n i s a m m n o g o v j e r o v a o u tu p r i u . AH k a d s a m u o d a u s v o j o j eliji uva u k o v e g u k a o u s p o m e n u svoju ofic i r s k u s a b l j u i k a p u , ta j o m a n j e vjerovatna p r i a d j e l o v a l a j e t a k o d a je osnaila onu prvu. U samostanu je uivao neki izuzetan poloaj, m a l k o p o strani od svih vanijih samostanskih poslova i osjetljivijih dunosti. P o v j e r a v a l i s u m u p o u k u a k a u niim r a z r e d i m a iz latinskoga i povijesti. Inae, potovali su ga kao umna i obrazovana, ali u m n a i obrazo-

-vana n a n e k i n e f r a t a r s k i n a i n . M e u b r a d a t i m l i b e r a l i m a u d j e d o v o j blagovaonici uivao je mnogo simpatija i glas tolerantna ovjeka. A n j e m u k a o d a j e to silno g o d i l o . K o l i k o bi g a g o d s j e d n e s t r a n e o j a d i l o k a d bi vidio d a ga u samostanu ne s m a t r a j u revnim i dovoljno militantn i m fratrom, toliko m u je s druge strane pravilo zadovoljstvo to u protivnikom taboru imaju dobro miljenje njemu. I to je, ini m i s e , s a s v i m shvatljivo. A to ne t r e b a v u l g a r n o t u m a i t i n e k a k v i m oportun i z m o m ili s l a b i k i m n a m i g i v a n j e m i n a j e d n u i n a d r u g u s t r a n u . I m a m n o g o , v e o m a m n o g o ljudi koji ne pristaju sasvim i p o t p u n o uza se, koji ne stoje itavom svojom teinom na svojoj strani; ljudi koji imaju s v o j e miljenje, ali koji p o m a l o simpatiziraju i sa p r o t i v n i k i m . u d n a k o k e t e r i j a , ali eto t a k v a ! ( J e r to j e , m i s l i m , u s t v a r i s a m o n e k a v r s t a intelektualne k o k e t e r i j e ) . . T o su oni koji e p r o g o n j e n o m pristai d r u g e stranke pruiti zaklona, skrivati ga u svojoj kui, dati m u svoje odijelo d a se prerui, omoguiti m u bijeg preko m o r a krijumarskim nonim b r o d o m , p o d m u t n o m mjeseinom. P o n a v l j a m , bilo bi plitko i vulgarno misliti da j e to naprosto oportunizam, i da je sve u t o m e . N e , ljudi i p a k n i s u t a k o jednostavni. I m a tu i n e k e djetinje slabosti za sve to slii n a a v a n t i r u . A l i ni to nije s v e . P o s t o j i u l j u d i m a n e t o t o ih tjera iz njih o v o g vlastitog kuta gledanja, neto to ih n a g o n i da b u d u p o m a l o pris t a e s v o j i h p r o t i v n i k a . T o , m i s l i m , izvire iz j e d n e o s n o v n e istine ljud i m a : svi m i j a k o volimo sebe, svi s m o mi silno zaljubljeni u sve to j e n a e , svi m i strasno elimo da b u d e m o m i . A l i , isto t a k o strasno elimo i da budemo drugi. Ima neka posebna, nama nedostupna dra ( i u toj n e d o s t u p n o s t i ba i lei d e m o n te drai) u o n o m e to n i s m o mi, ondje gdje nismo mi. Prosto k a o da zavidimo d r u g i m a na tome to su d r u g i a n e m i ! I te d v i j e s u p r o t n e i s t i n e u p o r e d o ive i d j e l u j u u n a m a , k a o i t o l i k e d r u g e s u p r o t n e istine. O , a v o l s k i li z a m a m l j i v e , z a v i s t i d o s t o j n e s t v a r i : b i t i d r u g i ! N e , n e m i s l i m d a j e t o z n a k s l a b o s t i , ni t a v n o s t i . ini m i se d a j e to n a p r o s t o j e d a n repi tenje z a u n i v e r z a l n o u . J e r , biti u isti m a h i m i i d r u g i n e z n a i li to u n e k u r u k u biti ni v i e ni m a n j e nego g o s p o d b o g ? - T a k a v j e p o m a l o bio i fra Anelo. G l e d a o s a m svijetlo limunovo granje i stare g r m o v e rascvalih oleand a r a u dobroj zaklonici samostanskog trijema. V r a k vitkog, stasitog libanskog cedra u sredini nadvisivao j e okolne krovove. E t o opet sjedim u tiini tog o m e e n o g , zatienog p r o s t o r a . T u j e sve ostalo nepromijenjeno, u toj zavjetrini od vremena. I m a m osjeaj k a o da s a m p r e d ulaz o m i z v u k a o s a t iz d e p a i j e d n o s t a v n o m u o k r e n u o k a z a l j k e n a t r a g z a p o l a k r u g a , ili za itav k r u g - za itav j e d a n l j u d s k i vijek. I k a o d a s a m se o p e t n a a o , dijete u n a r u j u dadilje, u u l j u l j k u j u e m krilu te zatiine, u n e s l u t n o s t i t v r d o a ivota i b u r a k o j e viju n a p o l j u . K a o d a o p e t sjed i m na a r e n o m sagu djejih m a t a n j a i s l u a m b a s n e m u d r i m ivotinjama k o j e znaju ljudski govor a imaju m e k i glas djeteta i razborito srce starca. Sluam prianja dobrom bogi, istom srcu koje uvijek i neminovno na kraju nadvladava tmuu, srei umrle djece koja odmah postaju plavokosi aneli s koutskom tugom od suzne dobrote u pogledu.

I pred m o j i m oima opet se stvaraju slike nekih beskrvnih, velebno p r a z n u k a v i h trajanja, n e k i h prorijetkih p l a v k a s t i h p r o s t o r a k o j i se steru i steru b e z k r a j a , s a m o se roje i kuljaju, k a o o b l a c i iz m a d i o n i a r e v a r u k a v a . O d j e d n o m m i p a d e na um, gotovo vidno otisnuto, k a o sastavljeno iz t a m p a r s k i h s l o v a : o d ega sve ljudi i v e ? P o m i s l i h : od e g a li ivi, i m e li j e i s p u n j e n o v a j s t a r a c p o r e d m e n e ? i m e se i n t i m n o h r a n i ? I s p u n j a li g a j o o n o i s t o t o g a j e i s p u n j a l o p r i j e d v a d e s e t , t r i deset g o d i n a ? I, m a k a k v a bila ta hrana, k a k o da m u traje toliko d u g o vrijeme? Izlanem sasvim iznenada: K a i t e m i , f r a A n e l o : p o s t o j i li b o g ? On se nasmjehnu. Hm!... Gledao j e u kapice svojih cipela koje je ravnomjerno primicao i odmicao j e d n u od d r u g e . A onda, ne prekidajui tu igru (znao j e za m o j e nekadanje djetinjarije i fantazije): A p o s t o j i li t v o j B u k o ? P a ... u m o j i m m i s l i m a , p o s t o j i . P o s t o j i k a o j e d a n svijesti, k a k o se ono kae. sadraj moje

Eto, dozvoli da bar tako postoji i moj bog. Znai, svak ima svog Buka, nasmijem se bezazleno. Svak se zabavlja k a k o zna i umije. I s m j e s t a s e p o k a j e m : n e z n a m k a k o s a m d o a o na to d a , iz d u g a vremena i za vlastitu zabavicu, bez potovanja k o p k a m po unutranjosti smirena ovjeka. Zato nainjati ovjeku krov nad glavom, s a m o zato to nije n e k a naroito solidna arhitektura, i izgoniti ga na n e v r i j e m e ? N i j e li b o l j a i t r a l j a v a t e z a o d s u h o g b a n a n i n o g l i a , p a a k i s t r e h a od starih crkvenih krpa, nego lutanje po nevremenu? J e r , znam dobro, k a d se prezre i napusti jedan zaklon, najee se ne nae nikakav drugi: onaj isti n e m i r p r e v l a d a v a n j a i n e p r e s t a n o g o s l o b a a n j a zna postati d e m o n koji n a s goni dalje te o d b a c u j e m o r e d o m sve a n s e s p a s e n j a , ruimo sva jedva izborena usklaenja, remetimo s m u k o m postignuta ravnovjesja, i s v a k i n a m je zaklon konaite za s a m u j e d n u no. Ali on se pravio k a o d a je preuo. T a k o se drao i n e k a d davno u koli k a d bi k o g o d izvalio to nezgodno. N a r a v n o , p r o d u i on prelazei s u p e r i o r n o p r e k o u p a d i c e , to je smijeno, vama, slobodnim duhovima. K a k v i s l o b o d n i d u h o v i , m o j o e ! o d m a h n e m j a . T a i m a li n e s l o b o d n i j e g d u h a o d m e n e ? e m u l i s v e j a n e r o b u j e m ! ... T a k v a s u u o s t a l o m , ini m i s e , sva osloboenja: ovjek se oslobodi j e d n o g robovanja, da bi tim s a m i m odmah potpao pod stotinu drugih, nestalnih, promjenljivih, udljivih, gotovo redovno teih i bolnijih od onog ranijega. I obino takav osloboeni ovjek, moj oe, uskoro uvidi da nema kutkamo, p a se najmi u novog, jo goreg g o s p o d a r a : k a d robuje j e d n o m gospodaru bar ima neki svoj red, stalnost n e k u svoju sigurnost! Nekakav svoj zajameni, pa makar kakav, ruak i veeru, i miran leaj. A o v a k o ...
26

RAD 313

401

Ovaj izljev k a o da je starome pruio m a l u zadovoljtinu. A i m e n i je bilo milo to sam nekako stvar zagladio. T a ne r a z g o v a r a se, na k o n c u k o n c a , u v i j e k i s a m o zato d a bi n e k o n e k o g a n e e m u u v j e r i o ili r a z uvjerio! R a z g o v o r moe da bude ugodan, p a i isto dui potreban, i bez toga puko i bez zadnje namjere redanje, alterniranje, suprostavljanje misli, nizanje raspoloenja, smjenjivanje ugoaja, u ijem s a m o m slijedu i p r o t j e c a n j u lei njihov s m i s a o i njihova s v r h a . K a o to ni r e d a n j e , alterniranje, suprostavljanje tema u nekoj simfoniji ne biva zato da bi na kraju n e k o g a neemu uvjerio, neko n e k o m e neto dokazao. Ali l j u d i s u e s t o k a o d j e c a ili k a o p r i m i t i v c i k o j i n e u m i j u i z m i s l i t i drukije igre nego na sliku i priliku b o r b e : igre s kopljima, sa sulicama, s b o j n o m v i k o m . Ples s maevima, Igra sa sedam handara, skonica s odsjeenim glavama, i tome slino. S v e sami uti, krvavi ljuoderski folklor! - Stari je nastavio mirno. Da, postoji uprav tako: kao jedan sadraj moje svijesti. Uistinu, takvo j e postojanje, za j e d n o g b o g a , sasvim dovoljno, saglasim se ja. P o m o m linom ukusu, bog postaje p o m a l o teak tek onda k a d p o n e zadobijati izvjesne volitivne funkcije. Stari se nije obazro na ovakvo moje povlaivanje. .... U o s t a l o m , ti s i s a m n e k a d , k a o m l a d a c , g o v o r e i s v o m e B u k u , znao gorljivo objanjavati k a k o sve to j e j e d n o m stvoreno, sve to j e u j e d n o m h i p u i s a m o pomiljeno, ivi i ivjet e d o k o n c a , n e o p o r e c i v o i n e u n i t i v o ... D o d u e , i m a i v e o m a n a i v n i h p r e d s t a v a b o g u : n a i v n i i bezazleni ljudi imaju naivne i bezazlene predstave svemu, pa i s v o m e b o g u . S j e a m s e , ti si se p o d s m i j e v a o t a k v i m p r e d s t a v a m a b o g a - to j e onda bilo j a k o u m o d i . U p r a v l j a o si strelice s v o j e duhovitosti, s izvjesnom mladenakom samodopadnou, na tog boga koji bradat i bosonog sjedi na grani od oblaka i miri na ovaj greni svijet k r o z kolski istostranini trokut. Premda, uzgred reeno, ako se B u k o , koji j e t a k o e r samo j e d a n sadraj svijesti, m o e zamiljati sa solupima i raskreenih nogu, zato neko prostoduan ne bi m o g a o i boga zamiljati bradata i bosonoga? ak i takav bog jo uvijek ima svoju v r i j e d n o s t . . . ( 0 , o! s t a r i p o m a l o p r e l a z i u o f a n z i v u , p o m i s l i m j a ) ... A l i m i s m o ljudi nepravedni, ne dozvoljavamo d r u g o m e ni onu istu mjeru naivnosti k o j u dozvoljavamo sebi. P a ni o n d a k a d j e ta naivnost drugima nasuni hljebac, a nama samo estetska igrarija, zabavica mate. V e s a m se bio p o k a j a o to s a m izazvao taj besmisleni razgovor, ali sad j e bilo k a s n o . Trebalo je pustiti da stari oata svoje. T e k onako, ne da bih ga pobijao ve samo da u n e k u r u k u o p r a v d a m m o j e pozicije te d a p r e d s t a r c e m ne i s p a d n e m , i sad, poslije toliko g o d i n a , b a s a s v i m neozbiljan i vjetroglav, ja odvratim: N o u p r a v u tom i jest stvar, o e : j a s a m sve to zamiljao s a m o o n a k o , za z a b a v i c u , k a o to vi k a e t e . T o j e s t s p u n o m svijeu d a m o j B u k o r e a l n o n e p o s t o j i . I l i t a n i j e , s p u n o m n e b r i g o m d a li r e a l n o p o s t o j i ili n e p o s t o j i . . . A l i stari nije uputao:

- A , m o l i m te, to to znai, u tvojim ustima, realno postojati? U v i j e k si p o b i j a o taj p o j a m realnog p o s t o j a n j a , d o k a z i v a o njegovu a p s u r d n o s t , n e m o g u n o s t da se on razumno i prihvatljivo postavi, tovie svoju nesposobnost da ga shvati a sad se odjednom eto poziva n a n j ! t o s i m i s l i o p o d t i m r e a l n o p o s t o j i ? T r e b a li t o d a z n a i p o stojati k a o fizika stvar? A k o je tako, lako emo se sporazumjeti: k a o takav, bog dodue ne postoji. (Tu smo! Stara vjerouiteljska mudrost, s j e a m se j o iz niih razreda!) Ali na taj nain n e p o s t o j i ni r a d o s t , ni b o l , ni l j e p o t a , ni d o i v l j a j l j e p o t e , ni i i v l j a v a n j e , ni o s j e aj i v o t a , s v e i v o t a , ni m o j i ivotni s a d r a j i , ni toliko drugih l i j e p i h i h v a l e v r i j e d n i h s t v a r i n a k o j e s e ti i t e b i s r o d n i s v a k i a s p o z i v a t e . N o a k o sve te stvari i p a k na neki drugi n a i n p o s t o j e a prepu t a m t e b i da taj d r u g i nain p o s t o j a n j a zamisli i k o n s t r u i r a k a k o g o d h o e , z a i s t a n e z n a m t o b i t e p r i j e i l o d a n e i s c r p n o m n i z u t i h lijepih stvari s k r o m n o n a d o d a i m o g a boga. N e s m i j e t e s e , o e , p o z i v a t i n a t e m o j e d j e t i n j s k e m u d r o l i j e ! ... Uostalom, nisam ja nipoto tako apsolutni, tako beskompromisni negator k a o to vi zamiljate. N a s t a r e v u licu k a o d a se porodio traak n a d e . - A k a k o onda glasi tvoj o d g o v o r na to p i t a n j e ? Z a n e k o g a k o m e p o z n a k a o vi, m o j oe, m i s l i m d a se m o j o d g o v o r d l a k o p r e d v i d j e t i : b o g a u isti m a h i ima i n e m a . I d o b r o je to j e t a k o . N e b i li, i t u k a o i u s v e m u d r u g o m e , b i l a i z g u b l j e n a p o l o v i c a i t a v e s t v a r i k a d b i b o g a ili s a m o b i l o ili s a m o n e b i l o ? Z a r i v j e r o v a n j e u d o b r o i l i z l o , u l j e p o t u ili r u g o b u i v o t a , u n j e g o v o b o g a t s t v o s m i s l a i p u n o u s a d r a j a ili u n j e g o v u p u s t o t u i besciljnost, i t a k o d a l j e i t a k o dalje, nisu s a m o dijalektiki m o m e n t i nae ive linosti? I ne' leimo li m i i t a v o m s v o j o m teinom p o d j e d n a k o i u j e d n i m a i u d r u g i m a od tih s u p r o t n i h a f i r m a c i j a ? N i s m o li o v i i s t i m i k o j i j e s m o i k a k v i j e s m o u j e d n o i d o b r i i zli, i p o d l i i plemeniti, i cinini i sentimentalni, i n e v i n i i r a z v r a t n i ? P a t a k o j e i s n a i m v j e r o v a n j i m a . N e v j e r u j e m o li, o v i i s t i m i , bilo s v i j e s n o ili n e s v i j e s n o , s a d u j e d n o s a d u s a s v i m s u p r o t n o , n e n o s i m o li, o v i i s t i m i , p r e m a i s t i m s t v a r i m a s k r o z n e j e d n a k u i n e p o stojanu vjeru? A oni koji dre da stalno i postojano i uvijek j e d n a k o vrsto u neto vjeruju, samo podlijeu, moj oe, jednoj lakoj obmani: o n i d o s l j e d n o i p o s t o j a n o t e k misle s v o j e v j e r o v a n j e , d a l e k o o d t o g a d a b i g a d o s l j e d n o i p o s t o j a n o vjerovali. Vjerovanje je spontana stvar. U v j e r e n j e j e j e d a n o s j e a j . A na p o d r u j u o s j e a j a , tih s p o n t a n i h iracionalnih unutranjih f a k a t a , k o zna od ega sve zavisnih i k o zna k a k v i m sve psihikim, fiziolokim, meteorolokim i nebrojenim drugim momentima influensiranih, modificiranih, upravljenih, potpuno je besmisleno govoriti dosljednosti, postojanosti. I zato, kad neko kae da j e u s t r a j a n u s v o m e v j e r o v a n j u , to s t v a r n o z n a i s a m o d a j e u s t r a j a n u s v o j o j odluci d a e v j e r o v a t i , ili, u n a j b o l j e m s l u a j u , u s v o j o j o b m a n i d a doista vjeruje. J o k a o djetetu bila m i je s m i j e n a ta o b m a n a kons t a n t n o m i d o s l j e d n o m vjerovanju u neto, i u o p e o k o n s t a n t n o s t i i statikoj jednakosti osjeaja. Bilo m i je, na primjer, jasno, gotovo o e -

v i d n o , d a l i b e r a l i k o j i s u s e s a s t a j a l i u d j e d o v o j b l a g o v a o n i c i n i s u nip o t o bili j e d n a k o liberali ujutro i p o s l i j e p o d n e , ili o d m a h p o s l i j e r u k a , n a p u n eludac, k a d bi legli d a o d s p a v a j u sat-dva sijeste, i neto k a s n i j e , k a d b i , s n o v i m b r o j e m Glasa graanina pod pazuhom, doli na p o s i j e l o i r a z g o v o r . N e m a li t r u n a k i s t i n e u t o m e d a n a m m i l i o n s k i z g o d i t a k na lutriji ne e uiniti nipoto j e d n a k u r a d o s t u r a z n i m m o m e n t i m a j e d n o g istog d a n a ? K a d bi m e u etiri s a t a u zoru p r o b u d i o teleg r a m k o j i m i to javlja, priznajem, j a bih lino volio d a je s a m o p o l a miliona ali da ^ telegram stigao u devet ujutro. A t a k o j e i sa svime d r u g i m na p o d r u j u osjeaja. Ni smrt d r a g e osobe ne e n a m u raznim m o m e n t i m a uzrokovati p o t p u n o isti osjeaj b o l a . M o d a to zvui runo, m o d a to zvui cinino. A l i to nije ni lijepo ni runo, ni cinino ni necinino: to j e n a p r o s t o istinito; a k o h o e t e , n a a l o s t istinito, i nita vie. J e d n a duboka i sasvim jednostavna istina ljudima, koja, k a o t a k v a , n e m o e biti ni lijepa ni runa. N a i osjeaji ljubavi, svih m o g u ih vrsta, n a i osjeaji privrenosti, o d a n o s t i , zahvalnosti, udivljenja, i t a k o dalje i t a k o dalje, daleko od t o g a d a bi bili uvijek konstantni, u svakom su m o m e n t u , naprotiv, raznoliki, n e j e d n a k o d u b o k i , n e j e d n a k o intenzivni, nejednako korjeniti, razliito obojeni. Oni su niti neke p r e e , as deblje as tanje, k o j e n e p r e s t a n o mijenjaju b o j u i nijansu. A k o j e , d a k l e , tu neto konstantno, k o n s t a n t n a j e s a m o n a a hvalevrijedna volja da nai osjeaji i naa uvjerenja budu uvijek dosljedno jedn a k a , n a m o r a l n i s u d d a t o t r e b a d a t a k o b u d e , i, e v e n t u a l n o , n a a o b m a n a da to doista i jest tako. A ako o v a k v o gledanje izgleda nemoralno, tad tobonju moralnost onih drugih sainjava iskljuivo njihova bona fides s k o j o m p o d l i j e u t o j o b m a n i . J e r u s a m o j s u t i n i , i z m e u njih i onih nemoralnih nema nikakve razlike. A ono to o m o g u u j e tu obnlanu, to je naa slaba analitika m o i naa jo nerazvijena vjetina analize na podruju osjeaja, kao i odsustvo utvrenih kriterija i prakt i n i h p o m a g a l a za m j e r e n j e . 0 , k a d bi ta p o m a g a l a i ti k r i t e r i j i p o s t o j a l i , v i d j e l i b i s t e vi, m o j o e , n a d i m e b i se s v e s v i j e t i m a o p r i l i k e d a z g r a n e ! ... P a p o t o j e i u v j e r e n j e s a m o j e d a n o s j e a j i l i j e d n o d u e v n o stanje, i nita drugo (ja, na primjer, moete mi se smijati koliko god h o e t e nastupe uvjerenosti osjeam isto fiziki, k a o neko toplo gamizanje iznutra), razumljivo j e to je i ono p o d l o n o toj vjeitoj fluktuaciji, tom n e p r e s t a n o m naizmjeninom tanjenju i debljanju svoje niti. t o g o v o r i , s i n k o , t o g o v o r i ! ... J a t e s a m o s l u a m i p i t a m s e u sebi: k a k o moe tako neozbiljno raspravljati tim stvarima, tako olako udarati u s a m e temelje na kojima poiva ljudsko drutvo otkad god je izilo iz ivotinjskog stanja! N a m j e s t o bilo k o j e z a k o n i t o s t i , d o s l j e d n o s t i , e t i k o g n a e l a , ti p o s t a v l j a p r o i z v o l j n o s t , p u k u p r o i z v o l j n o s t ! ... I m a t e s a s v i m pravo, oe. Nije r e d t a k o neozbiljno govoriti ne e m u to j e za dugi niz milenija l j u d i m a bilo afa i o m e g a u n j i h o v o m m u n o m pentranju, u njihovom crvljem koprcanju p o d hladnim beutnim s v o d o m . Ali ako hoete da kaem ozbiljnije, a ujedno iskrenije, m o j u misao, stari bog je mrtav, bespovratno mrtav. A, to je najgore, izgleda d a j o nita nije uspjelo d a ga k o l i k o toliko efikasno zamijeni.

I vjerovatno ga za jo dogledno vrijeme ne e zamijeniti. Uvjeren s a m da j e n j e g o v a smrt, k a o to to ve biva k o d prelomnih d o g a a j a u h i s t o riji, bila n e s r a v n j i v o v e i d o g a a j u povijesti o v j e a n s t v a n e g o to s u to s a v r e m e n i c i i slutili. I k a d n e k a d m a t e r i j a l i s t i k i h i s t o r i a r i o v j e a n stva b u d u t o m e pisali, ne s u m n j a m da e taj d o g a a j uzeti k a o j e d a n od prelomnih fakata, k a o jednu od onih epohalnih vododjelnica u povijesti ovjekova razvitka. Dogaaj moda ravan m o m e n t u k a d je u ljudskoj ivotinji nikao prvi traak svijesti sebi i svojoj smrti. S v e to su ljudi, b a r d o s a d , p o k u a l i izmisliti i postaviti na n j e g o v o m j e s t o drutvo, ovjeanstvo, beskonanost svemira, besmrtnost vrste i t o m e slino p o k a z a l o se d a l e k o p r e m a l e n o i n e p a s i o n a n t n o a d a bi g a m o g l o n a d o m j e s t i t i . J e r on j e , p o r e d o s t a l i h s v o j i h n e d o s t a t a k a ( d a ne u p a d a m u demagogiju onog najobinijeg: da se m o g a o upotrebiti u cilju i na o p r a v d a n j e s v a k o j a k i h p r a k t i k i h n e p o d o p t i n a ) , i m a o i o n a j najglavniji, koji j e ujedno bio i njegov najjai adut: to nije p o s t o j a o , to j e bio izmiljen. I b a odatle c r p a o j e i svoju n e n a d m a n u p r e d n o s t p r e d s v i m e t o b i m o g l o p r e t e n d i r a t i d a g a z a m i j e n i : v e l i i n u i udesnost k a k v u m o g u da imaju samo produkti fantazije. J e r , u fantaziji, na polju izmiljanja, sasvim je lako olinama nadodavati nule u beskraj, p o d i z a t i ih n a b e s k o n a n e potencije, s n a b d i j e v a t i p o r o d n a e m a t e i t a k v i m a t r i b u t i m a k a o to su p o s v u d a n j o s t , s v e s v i j e s t , s a v r e n s t v o , b e z g r a n i n a m i l o s t i t a k o d a l j e ... D a n a s , n a r a v n o , to v i e n i j e m o g u e . T a k v a izuzetna srea privilegija je samo doba djetinjstva ovjeanstva, proljea ljudskog roda, zlatnog doba k a d je m l a d o ovjeanstvo ivjelo u zemaljskom raju fantazije, u carstvu mitosa. Ali sad, k a d je ovjeans t v o k o n a n o i z i l o iz d o b a s v o g d j e t i n j s t v a , p a l e s u n a n a s o z b i l j n e b r i g e , b r i g e o d r a s l i h ... M o j e s u e d n e f i l o z o f s k e r e z e r v e b i l e v e p o d o s t a i s c r p e n e . A b i l a minula i elja za p r a v d a n j e m . I odjednom, na p o g l e d o j a e n o g s t a r c a , ivo zaelim da s k l o p i m nagodbu, p a m a k a r i p o cijenu kapitulacije. K a d g o d s a m s e u ivotu o g o r e n o p r a v d a o , to je u v i j e k bilo v i e iz t e m p e r a m e n t a n e g o iz v r s t o e u v j e r e n j a ; i k a d to k a e m , i n i m i s e d a i s t i e m n e t o n a s v o j e o p r a v d a n j e . N i k a d , ni u m l a d o s t i , n i s a m s m a t r a o d a d o k a z a t i s v o j u t e z u ili t r i u m f i r a t i s a s v o j i m m i l j e n j e m p r e d s t a v l j a , n a nekom o p e m ljudskom planu, veu vrijednost nego ne zagorati ovjeka i ne poremetiti jednu, makar kako skromnu, harmoniju. T a n o k a e t e , oe. J a zbilja nikad u ivotu nisam nita ozbiljno i d o k r a j a d o m i s l i o . S v e o v o to s a m r e k a o vrijedi m o d a s a m o za m e n e , p r o s t o zato to s a m eto takav k a k a v sam, a za d r u g e j e to, sasvim vjerov a t n o , i s t i a p s u r d i b e s m i s a o ... N i j e t o s t v a r f a n t a z i j e ili p o t r e b a z a m i t o s o m : t o j e s t v a r v j e r o v a nja. B o g e ivjeti sve dotle dok ljudi budu imali potrebu vjerovanja, A t a j e p o t r e b a u o v j e k u o s n o v n a i n e i s k o r j e n j i v a ... N e g o n e b i h h t i o da izgleda k a o da vrim nasilje nad tvojom savjeu, a tjeram n e k a k a v p r o z e l i t i z a m . A k o s e sjea, j a v a m n i k a d , ni o n d a d o k ste bili d j e c a , nisam nametao naine i oblike vaeg vjerovanja. A najmanje sam v a m u s a i v a o n e k a k v o g b o g a p o p u t onoga s b r a d o m i s istostraninim tro-

kutom. Bio sam zadovoljan da vam usadim boga b a r e m i samo kao jedan s a d r a j svijesti, uvjeren da e sve ostalo doi s a m o p o sebi, k a d i a k o i m a da doe. Mislim da nikad nisam bio zaguljen. Nita v a m nisam na s i l u n a t u r a o , d o z v o l j a v a o s a m v a m d a k a e t e o t v o r e n o o n o t o m i s l i t e ... T o j e iva istina, oe, m o r a se p o dui rei, pourim se da m u p r i z n a m . V i ste uvijek bili j a k o tolerantan, j a k o popustljiv, s v a m a se uvijek m o g l o nekako na kraj izai. B a l i b e r a l a n f r a t a r , k a k o su v a s zvali u naoj blagovaonici. S j e a m se k a k o ste se onih izbora angirali za m o g djeda, k a o liberalnog k a n d i d a t a , i neprilika koje ste z b o g toga imali u samostanu. N a s m i j a s n o se. Starac je bio vidno p o l a s k a n . I p a k , nije htio da s tim bude zavrena partija. - E t o , tako dakle stoji stvar s mojim b o g o m i s tvojim B u k o m . K a k o vidi, nadoda polualjivo, nisam pretjeranih zahtjeva, upravo sam minimalista: traim samo ravnopravnost, elim da s istom logikom postupa prema jednome i prema drugome. Sa klatna zaljuljanog iznad naih glava otkinu se, k a o p r e k o volje, najprije j e d a n otkucaj, p a za njim drugi, i trei. S t a r a c se skrui.

XXXVIII.

Brujala je nad naim glavama predveernja zvonjava, rujna, vrua, o b i l a t a o n a k v a k a k v u j e z n a m i n o s i m u sebi iz djetinjstva. P a d a l a j e n a naa pogrbljena plea oslonjena m l a k e crljenkaste zidine trijema k a o topli purpurni pokrov. Izgledalo je da joj n e m a kraja. K a o potop. N a j z a d j e zamukla. K r o n j a bronane zuke koja k a o da nije zvuk ve s a m o golo t r e p t a n j e z r a k a , drala se j o s a m o o k o z v o n i k a ; k r o z a nju s u se zalijetale sa svojim crnim cijukom sedefaste strijele lastavica. P a j e u m u k l o i to. Tiina j e sada bila sasvim prazna. - N e g o ostavimo tu metafiziku, g o v o r i m o n e e m p a m e t n i j e m . T o j e s t konkretnijem. Priaj mi sebi. R e c i m i : to r a d i ? J a p r e u h o v o p o s l j e d n j e p i t a n j e . a r a o s a m p a l i c o m p o l j u n k u trij e m a . Lice m u se postepeno mrailo. ( H a , sad e poeti duobrinitvo zastrepim u sebi). Stari kao da se skanjivao traei odakle da mi prie a da m e ne povrijedi. Najzad p r o g o v o r i , ali promijenjenim, sasvim ozbiljnim glasom. D a , nije s a d vano ovo o e m u s m o govorili. Z a u s t a v i t u s e , a k o dozvoli, na o n o m e to si m a l o p r i j e izustio: j a s a m sve to zamiljao samo onako, radi zabavice. Eto, u tome je stvar. T i sve zamilja i sve k a o d a r a d i s a m o o n a k o , r a d i z a b a v i c e . N e m o j m i z a m j e r i t i t o ti o v a k o o t v o r e n o g o v o r i m . P o z n a m te o d d j e t i n j s t v a , v o l i m te. T i si, n a k o n c u konca, bio moj ak, m o g u slobodno da k a e m m o j najmiliji ak. A i . k a s n i j e , k a d si odlutao, pratio s a m tvoj r a z v o j , tvoje n a p r e d o v a n j e , p o n o s i o se t o b o m , a k o h o e . D o k su ti g o d t e t k e b i l e u m j e s t u , s t a l n o s a m se k o d njih raspitivao tebi, tvojim u s p j e s i m a . K a k o s a m eljno

traio tvoje i m e na s t r a n i c a m a stranih novina k o j e hi m i tvoje tetke p o s l a l e , k a k o b i m i s r c e p o s k o i l o k a d b i h u g l e d a o : Iwan Galebe. Samo z a t o s i , m o j s i n k o , d o p u s t i o d a ti t a k o n a g r d e i m e ! ... A p o s l i j e , p r e k i n u l a s e i t a m o j a v e z a s t o b o m , i z g u b i o s a m ti s v a k i t r a g . Z a t o ti, m i s l i m , i m o g u d a o v a k o , s a s v i m o t v o r e n o g o v o r i m . . . T i s i u s u t i n i d o b a r ... ( A - h a ! s a d p o i n j e ! ) ... A l i ti s i u m j e t n i k , p r a v a p r a v c a t a u m j e t n i k a p r i r o d a ... H v a l a v a m , oe, za taj eufemizam, nasmijem se j a . V i ste uvijek b i l i b l a g p r e m a m o j i m s a g r e e n j i m a ... N e , I v a n e , n e m o j m e krivo shvatiti. J a sam to k a z a o s a s v i m ozbiljno, s a s v i m i s k r e n o : t i s i i s t i , r o e n i u m j e t n i k . I s k l j u i v i u m j e t n i k ... K a m o s r e e d a si s a m o b i o m a l o solidniji, m a l o ozbiljniji, p a d a ti ta i s t a tvoja umjetnika n a r a v nije praktino postala z a p r e k o m i za s a m tvoj d a l j i u m j e t n i k i r a z v o j ... T i s i s e u s v i j e t u r e a l n i h i n j e n i c a k r e t a o k a o u svijetu umjetnosti. Z a tebe j e ivot bio teatar. I za te bi se m o g l o r e i : amavit spectacula tragica. P r i s t u p a o s i i v o t n i m f a k t i m a , k a o i z v o r i m a impresija, k a o izvorima senzacija. P r o s t o si se h r a n i o njima, prosto s i se o p i j a o , z a g r c a v a o n j i m a . T v o j o m g l a v o m nije n i k a d p r o l a ni j e d n a j e d i n c a t a m i s a o : s v e t o s i ti d r a o d a j e m i s a o , b i l a j e u s t v a r i s a m a , suta slikovnost, s a m a igra senzibilnosti, sama z a b a v a uvstvovanja. P a m a k a r i u v s t v o v a n j a b o l a i t o j e b i l o d o b r o , s a m o d a s e u v s t v u j e ! ... Z n a m , i p r o p a t i o s i d o s t a . A l i , n i j e li t o m e , b a r d i j e l o m , b i l a k r i v a i n e k a t v o j a l j u b a v p r e m a p a t n j i ? N i s i li s v o j , k a t k a d l u c i d n i d u h u p o t r e b l j a v a o s a m o k a o b a d a l j k o j i m si u sebi p o d j a r i v a o i m r c v a r i o senz i t i v n i v o t ? ... Et tarnen pati vult, et dolor ipse est voluptas eius, m o g a o bih rei s Augustinom. T o je kod tebe prosto n e k a k v a potreba, n e k a k v a ... N e k a k v a miserabilis insania, l e k c i j i , d o k d r u g i i t a j u : amabilis t r e a , n a j s t r o a l e k c i j a : miserabilis k a k o dalje veli A u g u s t i n ; p o jednoj insania. Ali mogla bi se postaviti i infamia...

T i se ali, ali to su za m e n e i previe bolne i ozbiljne stvari da b i h s e a l i o .. K a e m ti, t i s i m i s l i o o s j e a j e m , t i s i m i s l i o s e n z i b i l n o u , ti si mislio utilima, u h o m , n o k t o m , k o o m - s v i m e , s a m o ne m o z g o m , s a m o ne milju. I to k a k o na podruju umjetnosti, u tvojim umjetnikim stvarima, t a k o naalost i u p r a k t i n o m ivotu. V e l i m naalost, jer bi i n a e , u t o n i a s k a n e s u m n j a m , b i o d a l e k o d o p r o , m n o g o p o s t i g a o ... A to to z n a i , d a l e k o doprijeti', to to z n a i , m n o g o p o s t i i ? ' htjedoh da u p a d n e m , nasluujui u sebi novu teoretsku snagu: osjetio s a m d a s m o o p e t doli na teren j e d n e od onih zelenih filozofskih o a z a u m o j o j p r o a r a n o j i v e o m a liaivoj misaonoj domeni. Ali pomislim da je uputnije ne zapletati opet diskusiju. T i si, I v a n e , p u n kontradikcija! J e d n o k l u p k o intimnih kontrad i k c i j a ! ... N e s h v a a m k a k o s t i m k l u p k o m u g r u d i m a m o e i v j e t i , k a k o s njim m o e stupati kroz ivot! Moja malopreanja odluka odmah pade u prah zov krvi bio je j a i , i j a u d n o u l e t i m u d i s k u s i j u .

 P a to se i zove ovjek, m o j o e : s k u p intimnih k o n t r a d i k c i j a zalivenih u j e d n u ljudsku kou! I im su k o n t r a d i k c i j e brojnije i v e e , tim j e p o t p u n i j i i c j e l o k u p n i j i o v j e k . i v u o v j e k u n i j e p o t r e b n a n e k a suv i s l o s t , n e k a d o s l j e d n o s t , p a d a bi bio r e a l a n i z a ivot s p o s o b a n . T o j e p o t r e b n o l i c i m a iz u m j e t n i k i h d j e l a , a i n j i m a s a m o ' d o n e k l e ; s v a k a k o m n o g o m a n j e nego to se obino misli. ivim l j u d i m a to ne t r e b a : s a m fakat to postoje i to, onakvi kakvi su, i p a k k a k o tako ive, dokazuje njihovu mogunost, njihovu p o d o b n o s t za ivot, ako bi k o u nju pos u m n j a o ... S m i j e n o k a k o s u k a s n o l j u d i d o l i d o t o g a d a j e p r o s t o n e m o g u e zamisliti dvije tako disparatne, tako s u p r o t n e crte a da se ne bi m o g l e n a i u d r u e n e u k o i j e d n o g i v o g o v j e k a ! ... D a s a m p i s a c , n i k a d ne bih strahovao da ne u p a d n e m u kontradikciju i nedosljednost: tek k o n t r a d i k c i j a j e ono to liku p o d a j e k r e p i n u i reljef. 0 , d o b r o r a s k r e iti p a r o s n o v n i h k a r a k t e r n i h crta to j e o s n o v a na k o j o j s e tka uvjerl j i v i i v o t a n l j u d s k i l i k ! ... K o n t r a d i k t o r n o s t j e j e d a n o d t e m e l j n i h z a k o n a l j u d s k e p s i h e , i k o to nije s h v a t i o , nije s h v a t i o a m a b a n i t a o v j e k u ! ... Starac j e utio. Tuckao je neko vrijeme kapicama cipela. Bilo da m u s e s a d t o u i n i l o v e s a s v i m b e z i z g l e d n o , ili t o n i j e h t i o d a m e j a d i , o d u stao j e od daljeg insistiranja na tom b o l e s n o m mjestu. A to j e n a j v e a d o b r o t a : k a d vidi da je ve sve uzaludno i da je za sve ve k a s n o , dignuti ruke od ovjeka i pustiti da ga v o d a nosi kud ga je ponijela, ali m u ne uskratiti svoju ljubav, svoje saosjeanje. N e voljeti grenika i pored toga t o j e g r e n i k , n e v o l j e t i g a s u z d a h o m ( k o m e u d n u i p a k i m a u v i j e k m a l o g o r i n e ) , v e v o l j e t i g r e n i k a kao grenika, voljeti ga takvog, ba takvog k a k a v j e ; voljeti ga vedro, ista srca, bez t m u r n o g oblaka koje opratanje ostavlja na n a e m elu. J e r opratanje boli, u p r a v k a o i prigovor. Smatrati dovoljnom k a z n o m ovjeku za n j e g o v u krivicu s a m u tu krivicu. I smatrati ga o v j e k o m koji j e p o d m i r i o svoj dug. J e r i m a neto tragino, neto v e l e d u n o u t o m e : biti s a m kriv svojoj v o l j i ; n e t o to otkupljuje. N e t o to siuni d u h o v i n i k a d n e e razumjeti. o v j e k j e esto svoja rtva. A k o to nije, n j e m u su esto rtve drugi. V i d i o s a m da se fra A n e l o , sirota, t r u d i d a i z n a e k a k o d a m e utjei, ime da nadoknadi nedostatak boga u nevoljniku. N a k o n c u k o n c a , i to t v o j e , i to j e n e t o . N a r a z n e se n a i n e m o e p r o v e s t i ivot, r a z n i m se p u t o v i m a m o e p r o i k r o z a nj. A n a s v a k o m o d tih p u t o v a nailazi ovjek na n e k e l j e p o t e , n a n e k e v e d r i n e , n a n e k e obasjanosti. M o d a j e to tvoje, za tebe, za t a k v u tvoju n a r a v , zaista n a j bolje, pa i jedino mogue. Vie manje svak u ivotu gazi za n e k o m svjetlou, za nekim svojim doivotnim zanosom. Za nekim fantomom, za n e k i m tiraninom, a k o ve ne e d a ga n a z o v e m o b o g o m . D o d u e , b o j i m s e d a j e t e b i taj k o m e ti s l u t i i r o b u j e , n e o t k u p i v o r o b u j e , j e r on s a v izrasta iz tebe, ba iz tog i t a k v o g b i a , z a d a o d o s t a m u k e , d o s t a j a d a . B o j i m s e d a ti nije d a o o n o s m i r e n j e k o j e b i h ti j a iz s v e g a s r c a e l i o ...

- 0 , s a m o m i t o n e m o j t e e l j e t i , o e , s a m o n e t o ! ... N i j e z a m e n e smirenje, oe m o j ! Istina, ja p o n e k a d koketiram s njim. J a ga ak zazivljem, j a ga, m o d a , na mahove i elim. Ali dovoljno j e da se s a m o n a k r a t a k a s , ili s a m o u m a t i , u n j e m u u l j u l j a m , i o d m a h i s n e m o p e t o s v j e e n , o d m o r a n , s p o s o b a n z a d a l j i p u t . O p e t s e u m e n i j a v i c r v ... Vidite, oe, nije meni ba sasvim tua i neshvatljiva nikakva vizija ivota, p a ni ta v a a , p a ni jo m n o g o jednostavnije i naivnije od nje. Ali to m i j e n e p o j m l j i v o i tue, to j e ta dosljednost, ta istrajnost u j e d n o m v j e r o v a n j u , ta s t a t i n o s t z a n o s a . P r o s t o n e m o g u z a m i s l i t i k a k o bih m o g a o ne vjerovati svakim novim danom u neto novo! K a d vidim l j u d e k o j e z a g r i j a v a i h r a n i o n o i s t o t o ih j e h r a n i l o p r i j e m n o g o g o dina, u u d u s e p i t a m : k a k o to d a i m ta p o p u d b i n a j o t r a j e , k a k o t o d a j o n i j e i z g u b i l a s v o j u h r a n j i v o s t ? ... t o e t e , m o j o e , k a d i s t i n e t a k o k r a t k o t r a j u k a d se t a k o brzo otrcavaju, troe. K a d su istine t a k o nes t a l n e t a k o p r e v r t l j i v e ! ... N i j e d a ih n e m a , i m a i h o b i l a t o u s v i j e t u , i r a a j u se s v a k i d a n n o v e . Ali to e m o , k a d t a k o brzo p r e s t a j u biti i s t i n e ! K a d i s t i n i t o s t , d a t a k o k a e m , t a k o b r z o p r e c i p i t i r a u s t v a r i m a ! ... A m o d a j e istina s a m o mladost ideja? Moda su ideje istinite s a m o d o k su m l a d e : i m m a l o p o t a m n e , im se p o j a v e p r v e b o r e na njihovom licu, o n e p r e s t a j u biti istine. Z a r n i s m o i m i s a m i , m o j o e , za n a e g r e l a t i v n o k r a t k o g v i j e k a , doivjeli i bili oevici vie takvih istina k o j e su k a s n i j e p r e l e , k o j e s u p r e s t a l e d a to b u d u . A k a d se to d o g o d i , k a d se r o d i nova, m l a d a , za ivot s p o s o b n a istina, k o j a bez sentimentalnosti, s okrutnou svega to je m l a d o i zabreklo sokom, zbaci staru istinu onako kao to je Zeus zbacio staroga K r o n a , bezazleni kau: prevario sam se, mislio sam da je ono istina, a podlaci upiru prstom u druge i tvrde da oni s a m i nisu n i k a d nasjeli onoj istini. Meutim, stvar j e n a p r o s t o u t o m e d a j e t a i s t i n a p r e s t a l a b i t i i s t i n a ... t o e m o , s t a r i s v e , p a i i s t i n e ! J e d i n a istina koja ne stari, koja se ne otrcava, k o j a ne gubi svoju snagu i s v o j u a k t u e l n o s t , t o j e s m r t . A l i t o d a s e g r a d i n a t o j i s t i n i ? ... N a p r o tiv, s v e istine k o j e ljudi r e d o m s u p r o t s t a v l j a j u toj istini u b r z o o s t a r e i i i l e ... D a , m o j o e , m e n i j e s t r a n o , d u b o k o s t r a n o s v a k o s m i r e n j e . U smirenju se l a k o z a v r g n e takica smrti k a o k u n e klice u b a r s k o m pliaku. Nita m i nije tako strano k a o smirena srea smirenih ljudi. J e r nema na svijetu tunije stvari od tune sree. isto m e na suze goni p r i z o r t a k v e s r e e . A , v j e r u j t e m i , to nisu suze z a v i s t i . L j u d i m i s e , p o d pamunim baldahinom takve sree, pod niskom, neprobojnom k a p o m t o g n e b o s k l o n a , v i d e b e s k r a j n o tuni, k a o razgaljeni m a l o g r a a n i s nar a m e n i c a m a p r e k o koulje u bati neke pivnice u s p a r n o ljetno v e e . Srce mi se stiska od takve sree. isto mi suze navru - p r a v e , fizike suze k a d p r e d v e e p r o e m uz penjaicama obrasle ograde takvih bata, pod zatitnikim kronjama pealnih kestenova zakaenih dimom sa rotilja, p a k a d preko plota, kao tuinac, bacim oko unutra. K a k a v osjeaj guenja, k a k a v osjeaj niske tavanice, na pogled takve smirene s r e e ! ... D o k s a m u n e p r e k i d n o m k r e t a n j u , d o k s a m u v j e i t o m n e miru, i m a m iluziju da smrt ne moe da stavi r u k u na m o j e r a m e . Vjer o v a t n o p o s t o j i n e k i i s t o n j a k i m i t ili l e g e n d a ( a a k o n e p o s t o j i , tre-

b a l o bi j e stvoriti) ovjeku k o g a j e s m r t m o g l a d a z a s k o i s a m o na spavanju, s a m o dok miruje. I zato se bez aska p r e d a h a vrtio, kretao, koprcao iva pregrt ucrvanog nemira. N e k a vrsta istonjake Tantalove m u k e i Sizifova p o s l a u isti m a h . A m o d a b i se t o m e m o g l a lijepo n a p i s a t i i sasvim m o d e r n a pria. Z a m i s l i t e s a m o : to u k l e t o gibanje, taj robijaki lanac vjeitog kretanja koji ovjek v u e za s o b o m i k o m e svaki novi dan nadodaje po jednu kariku. Zastaje ovjek pred t a r a b a m a cvjetnih bata u kojima p r s k a j u srebrni v o d o s k o c i iz kojih dozivlju enjivi glasovi ena. Zastaje ali se o d m a h j a v l j a o p o m e n a smrti, i on kree dalje. Iznuren, iznemogao, najzad se odlui: d o b r o ! n e k a b u d e ! ispruit u se koliko s a m d u g i i r o k p o d o b r o j m a j c i zemlji, pa neka doe smrt! N e k a samo d o e ! I smjesta se javlja odgovarajua filozofija: smirenje je najvea srea, najvee dobro; ono j e posljednja mudrost, vrhovna radost; smrt j e najvia istina. Ali j e d a n hip k a s n i j e , k a k o j e osjetio hlad to m u p o i n j u i o d v r h o v a nonih palaca g a m i e uz tijelo, on se trgne, s k o i na n o g e . P a d a u p r a h filozofija smirenja, i smjesta nie druga, suprotna: ivot, ivot j e sve! Nemir, ucrvani nemir, kretanje bez k r a j a i k o n c a , to j e sve, to j e v r h o v n a m u d r o s t , to je jedina istina. A jedini b o g crv n e m i r a . I on k r e e dalje, u k l e t o , r o b i j a k i ... - E t o , o e . m o j n e m i r , t a j m o j t i r a n i n k o j i n e d a r i v a smirenje, za m e n e je jedini, nezamjenjivi, jedino m o g u i bog, sav izras t a o iz m e n e , i z u p r a v o v o g i o v a k v o g m o g b i a , k a o to ste m a l o a s r e k l i .... Bio sam se u govoru zagrijao vlastitim rijeima. Starac m e motrio sa zauenim osmijehom, ljubopitno izvijenih obrva. B i o je prestao lupkati kapicom kapicu cipela. - Izvinite oe, - nasmjehnem se. - E t o s a m se opet zavezao u m o j e obine zabavice m a t e . K a k o vidite, od djetinjstva se nisam m n o g o promijenio. A bilo j e to da m e izmijeni i o p a m e t i ! Ovo se zaista ne m o e pripisati razmaenosti. ivot m e nije m i l o v a o , k a o to znate. D a , u ivotu mi se kojeta dogodilo, stvarno d o g o d i l o . P a opet, vidite, n i t a nije k o r i s t i l o : s v e m i s e to s a d a ini n e s t v a r n o , s a m a s u v e a k a s u h o g l i a t o p r a l j i v o p r t i m e u p r s t i m a ... P i t a l i s t e m e m a l o p r i j e to r a d i m . E t o , zabavljam se smiljajui sline prie i priice, za sebe s a m o g , n a r a v n o , k a o n a p r i m j e r tu O ovjeku nad kojim Smrt nije imala vlasti dok god se kretao i k o j e e m u d r u g o m e . N e p r e s t a n o ih tako spleem i raspleem, pa spleem nove sve napamet, dakako, u z r a k u : vi z n a t e , oduvijek s a m b i o lijen n a p i s a n j u . Starac promrsi samo: - Hm! P a upita s a s v i m tiho, s n e k o m b e z a z l e n o m l j u b o p i t n o u : - A i m a li v a s j o m n o g o t a k v i h p o s v i j e t u ? J a i v i m u o v o j z a v j e trini, m a l o z n a m to se n a p o l j u d o g a a . - P a , sreom, i nema ba m n o g o . Otprilike koliko i nadivjelih iz k a t a s t r o f e Titanica. I svaki nas je dan manje. Sveli smo se ve na tako m a l i broj da bi se k a k v a drava m o g l a sjetiti p a n a m dati n e k a k v u penziju, k a o to se daje dugo zanemarivanoj siroadi k a k v o g zaslunog

v e l i k a n a k a d s u t a s i r o a d v e p r e v a l i l a p e d e s e t u ili e z d e s e t u ; t i m e bi ta d r a v a jeftino uinila dekorativnu g e s t u . . . D a , hvala d r a g o m b o g u , s v a k i nas j e d a n m a n j e . O s j e a m se k a o n e k a nadivjela pretpotopna neman, k a o neki arheopteriks. Doskora e nas sasvim nestati. I t o , o b j e k t i v n o , n e e bili b a n i k a k v a teta. A v j e r u j t e m i , n e u ni j a s u b j e k t i v n o m n o g o aliti: zbilja n i s m o ni za to d o b r i , ni za to u p o trebljivi. B i t e uistinu j e d n o o d a h n u e k a d n e s t a n e m o . P o t p u n o shva a m to o d a h n u e k o j e e nastati, i ve unaprijed u n j e m u uestvujem. K o j i p u t m i j e isto stidno to j e d e m svoj kruh. A l i to se m o e ! k a u : ivjeti se m o r a . M e u raznim znaenjima k o j e ima ta mnogosmislena rije, eto postoji i j e d n o takvo u k o m e j e i ja s h v a a m i u k o m e m o g u d a j e p r i m i m . M i s m o usamljeni, o d r v e n j e l i s t r u k o v i zaostali na j e s e n s k o j njivi: strimo tu i tamo, n i k o m e tetni, niemu korisni. Z a t o i s t o j i m o j o tu, u p r a v z a t o to s m o t a k v i p a se niko ne p o t r u d i n i d a s e s a g n e i d a n a s i s t r g n e . N a s e z a o r a t i n o v a b r a z d a , n a proljee. A dotle ivjeti se m o r a ! Starac je m u a o i gledao u zemlju. Opet je poeo lupkati kapicu. Pa zakljui: kapicom

D o b r o j e i to. M o e d a b u d e d o b a r i taj tvoj g o s p o d a r k o m e slui, pogotovu k a d ne m o e da bude drukiji. Priznajem, meni je malko stran. Ali svejedno, ja ga potujem i takvog k a k a v je. Potujem ga, j e r j e , na koncu, i on sazdan od ljudske muke i patnje, o d krvi i m e s a o n i h k o j i m u s l u e , k a o t o ti k a e . D o b a r j e , d a k l e , i o n . A l i s a m o u z j e d a n u s l o v : d a t i p o t r a j e d o k r a j a . J a ti t o o d s v e g a s r c a e l i m , k a d si v e n a t o m p u t u ; d a ti p o t r a j e d o k r a j a , d a s e n e d o g o d i d a o n u m r e prije tebe. J e r to bi p o s l u a j m e d o b r o ! to bi za tebe bilo strano, p r a v a t r a g e d i j a ! ... I u o p e , n a d o d a m a l k o o k l i j e v a j u i , r e k a o b i h gotovo da j e k o d s v a k o g boga, pa m a kakav bio i u m a e m u se sastoj a o , najvanije i najhitnije to, da n a m potraje do k o n c a . J a se od srca nasmijem. D o a o mi je odjednom bezazlen kao dijete. E , ba ste irok fratar, liberalan fratar, i m a o je pravo pokojni djed. I d o b a r ovjek, tome. J e d a n od najboljih k o j e s a m u ivotu sreo, n a d o d a m m a l k o emfatino, pod naletom onog ganua koje katk a d odjednom naie na mene i k o m e se nikad nimalo ne otimljem. I o d m a h m i p r o e g l a v o m : stari je zasigurno u sebi pomislio: p u k o estetsko iivljavanje, emotivno poigravanje radi zadovoljstva od s a m e s t v a r i , svijet k a o izvor emocija! isti larpurlartista o s j e a n j a ! H t j e d o h d a i s p l i v a m o i z tih t u g a l j i v i h v o d a . S v r n e m u l e e r n i j i t o n . No moda je prijelaz ispao malko prenagao. Recite m i neto, fra Anelo. Rijeite mi, m o l i m vas, j e d n u tajnu k o j a m e n a m u i l a u djetinjstvu. P r i a l o se vi to sigurno znate d a s t e n e k a d bili k a v a l e r i j s k i oficir i da u s v o m k o v e g u j o u v a t e oficirs k u sablju i k a l p a k . D a j t e da poslije toliko g o d i n a raistim sebi tu t a j n u , r e c i t e m i : j e li to i s t i n a ? P o g l e d a o m e sa z a u e n j e m , i r e k a o bih s m r v i c o m r a z o a r a n j a , te o d v r n u o glavu uz mali neuvjereni osmijeh.

 , I v e , I v e ! T u n i s r e t n i c e , u v i j e k s i o s t a o i s t i ! ... T o m i esto kau, oe. T o jest, ne esto, ali uvijek k a d n a i e m n a k o g a p o z n a t o g u svijetu. I udno, p o n e k i p u t to osjetim k a o prijekor, a p o n e k i p u t gotovo k a o k o m p l i m e n t . A k o bi ga z n a o o d e g a to zavisi! V a l j d a od t o g a u k a k v o m se r a s p o l o e n j u u t o m a s u n a l a z i m , ili u k a k v i m o d n o s i m a u taj as sa s a m i m s o b o m s t o j i m . Poutjesmo. Silno na lekcije sam samo sam gusti su narasli ovi vai cedri, o d v r e m e n a k a d s a m d o l a z i o v a m a latinskog! I oleandri su v a m uvijek onako bujni. Primijetio da ona dva velika vani pred ulazom vie ne postoje. U njihov skrivao pluto s tunjom i udicom k a d sam dolazio na asove.

P o k o s i l a ih je lanjska zima, bila j e j a k o otra. Ovi ovdje u n u t r a , u zaklonici trijema, pa i limuni koji su jo osjetljiviji, ostali su poteeni. A l i oni n a p o l j u su stradali. N e g o , iz k o r i j e n a v e izbijaju n o v e m l a d i c e . Vjerovatno e se obnoviti. Opet poutjesmo. Sunce je zalazilo. Posljednje, gotovo vodoravne zrake klizile su pri s a m o m vrhu zidova trijema. U s k o r o e sasvim nestati. S j e n k a zarale eline ipke na s u n a n o m asovniku silno se izduljila. V r k o m stasitog libanskog c e d r a u s r e d i n i trijema p r o a r a m a l i s r h . A to kani dalje? iznenadi m e P a ... k a o i d o s a d , o d g o v o r i m Kad putuje? prugom. Sutra u podne, brzom Kuda? P r e m a j u g u ... I m a m n e k o g p o s l a u G r k o j . T a j p o s a o u G r k o j bilo je sviranje u j e d n o j l u k o j n o n o j nici u P i r e j u . Ustadoh. Ustade i starac. H o e li n a m a j i n g r o b ? - u p i t a v a d e i iz d u b o k o g f r a t a r s k o g d e p a snop kljua da m i otvori vrataca k o j a iz trijema v o d e na groblje. D a , molio bih vas. Starac m e isprati do vrata i otkljua ... O t i i i n a o n a j d r u g i g r o b . Hou, Ne oe. svratiti? ramenu. K a d e opet amo znam... ih. kafapitanjem. neodreeno.

G l e d a o s a m u zemlju. On m e p o t a p a d v a p u t p o E , h a j d e , h a j d e ! ... B i l o ti s r e t n o ! ... Zacvilie tanke zarale baglamice vrataca. U raskutranu eljugari. travu oko grobova u m l a k o m

predveerju

padali

su

Sino kasno nastala je u pokrajnjoj sobi m a l a uurbanost. N e bih joj bio p r i d a o n i k a k v e vanosti, m o d a j e se vie u o p e ne bih ni sjeao, da j o j j u t r o s nisam doznao za razlog. U p o r n o su pritiskali n a d u g m e n e u j n o g signala za dozivanje koji cilie t a m o n e g d j e u prostorijama za poslugu a koji se ovdje u bolesnikim odjeljenjima glasi s a m o tankom z u k o m koja tjera priguenu paniku kroz zidove i oite. Poslije toga uo se j o d o l a z a k osoblja i m a l o k o m e a n j e . Ali sve to s a s v i m tiho, prigueno, j e r j e u ovoj bolnici zaista j a k o d o b r a izolacija u oitima, a osoblje je vjeto i spretno, i ima meku, neujnu obuu, tako da zbilja ne uznemirava bolesnike. za Mala uurbanost. povraanje. Otprilike k a o k a d b o l e s n i k u u s t r e b a g u s k a ili s u d

Ali nije bilo to. D o z n a o sam jutros, od moje bolniarke. R e k l a m i j e povjerljivo, o n a k o k a o to se k a e s a m o razumnijim i ozbiljnijim pacijentima, pacijentima koji imaju smisla za dostojanstvo svog poloaja. A ta j e povjerljivost, ujedno, i znak da nas ne u b r a j a j u , b a r z a s a d , m e u one k o j i m a slina n e z g o d a neposredno prijeti. N e , nije bilo to. B i l o j e naprotiv to, da j e onaj u m r o . ( T o j e onaj isti k o m e su donosili gladiole i k o m e je bilo bolje, znatno bolje.) N e t o kasnije iznijeli su ga na neujnim bijelim kolicima s g u m e n i m tokovima. A l i t a k o s p r e t n o , tako neprimjetno, da se ovjek ne bi ni sjetio ako m u sutradan neko ne kae. P i t a m s e : zar d a k l e zbilja p o bolnicama, p a i p o bolje ureenim, bolesnici u m i r u u s o b a m a u kojima boluju? Zar je dakle zbilja s a m o b a j k a o n o to s a m u djetinjstvu (i s kolikim u n u t r a n j i m odjekom!) s l u a o n a r o i t i m p r o s t o r i j a m a za tu svrhu, p o z n a t o j t e r b e c i m e r . udno, imao s a m dosta prijatelja m e u lijenicima i za dulja s a m se razdoblja danomice kretao u lijenikom drutvu, a eto se nikad nisam sjetio d a ih t o m e u p i t a m ! N o m o d a i nije d a se n i s a m sjetio. M o d a s a m s e u s t r u a v a o , iz bojazni d a ar m o j e infantilne r a d o z n a l o s t i n e izazove o s m i j e h , d a n e i s p a d n e m n a i v a n to n e z n a m . A j o ni d a n a s n i s a m n a c i s t u : d a li n a i v a n to n e z n a m d a t e r b e c i m e r p o s t o j i ili t o ne znam da ne postoji. J e r u nekim pojedinostima oko smrti do k o n c a ostajemo srameljivi, ba kao i u nekim pojedinostima oko seksusa. I m a stvari u ivotu kojima niko nikoga ne pita, te zato nikad p r a v o ne z n a m o koliko drugi njima znaju. I tako se d o g a a da i v e o m a iskusni, pa ak i razvratni ljudi p o n e k a d imaju osjeaj da jo uvijek ne znaju dovoljno, s prostog razloga to ne znaju k o l i k o d r u g i znaju. A taj osjeaj n e o b a v i j e t e n o s t i u m i j e d a u n a m a stvori d o j a m v e o m a slian dojmu bezazlenosti, i bezmalo djevianstva. Odatle onaj vid istot na koji k a t k a d nailazimo k o d d u b o k o iskusnih i do sri pokvarenih ljudi ona udna smjesa naivnosti i razvratnosti, stidljivosti i bestidnosti, koju nerijetko susreemo u starim i iskusnim grenicima.

U ovim dugim dokonim danima ovdje u bolnici razmiljao sam i t o m e , i p i t a o s e : j e s i li ti b a n a i v a n , k a o t o s i u v i j e k i d o s t a i s k r e n o 0 sebi d r a o , ili si radije p o k v a r e n ? N i j e li te z a v o d i l a na k r i v e z a kljuke naprosto tvoja ljubomorna z a k o p a n o s t u pogledu vlastitih intimnih stvari i tvoja diskrtnost, ak tvoje uasavanje od tuih intimn o s t i i p o v j e r l j i v o s t i ? N i j e li t e v a r a l a t v o j a p u b e r t e t s k a srameljiv o s t i t v o j e l a k o c r v e n j e n j e ? I nije li o n o t o si u v i j e k s t a k o p u r i t a n s k o m stidljivou dlanovima zaklanjao ustvari bila samo duboka p o k v a r e n o s t ? O n o to ovjeku u o i m a drugih daje vid p o k v a r e n o s t i , to su njegove vanjske alire i njegove verbalne izjave, dakle njegov stav p r e m a vlastitoj pokvarenosti; a ono to njemu s a m o m e daje svijest toj p o k v a r e n o s t i , to je banalnost i tipinost p r e s t u p a k a i zastranjenja. Naprotiv, i najdublja i najrafiniranija pokvarenost moe lako da ostane 1 od drugih i od nas samih neuoena, a k o za nju ne postoji j e d n o utvreno ime i ako je vrena bez ostentacije. Njena bezimenost je ono to oteava da se spozna njen sutinski k a r a k t e r pokvarenosti a odsustvo ostentacije j e ono to joj podaje privid nesvjesnosti, spontanosti, gotovo ednosti. A a k o se u n a m a i p a k r o d i klica s u m n j e n a m a s a m i m a , dovoljna je jedna mala pomisao da nas rehabilitira i da itavu stvar o p e t u r a v n o t e i : m i n e z n a m o n e s k r i v a li n a b l i n j i u s v o j o j d u b i n i , p o d m a s k o m isto t a k v e srameljivosti i r u m e n i l a , istu takvu, ili a k i veu, mjeru neprozirne crnine i neprovjetrenog zla. B e z sumnje, svak nosi u sebi p o n e t o te vrste. I tako, ljudi s e k r e u u k r u g u s n e k o m smijenom intimnom tajnom u sebi, i l j u b o m o r n o j e skrivaju j e d a n od d r u g o g a , k a o k a d b i s v a k i o d njih m i s l i o d a s a m o o n i m a p u p a k . I s v i j e t m i se k a t k a d privida k a o neka iroka, zabavna ludnica u kojoj svi etaju goli uokrug s dlanom na p u p k u , i j e d a n se d r u g o m e u d v o r n o klanjaju, i j e d a n se drugome licemjerno smijee. E t o , t a k o i j a j o i d a n a s h o d a m s v i j e t o m n o s e i u sebi, m e u tolik i m d r u g i m , i v e i m , n e r a z r i j e e n u i t u m a l u t a j n u : p o s t o j i li d o i s t a t e r b e c i m e r ? I, u nedostatku p o u z d a n i j i h obavjetenja, u p u e n s a m , i tu k a o i u tolikim drugim mojim p i t a l i c a m a , da se s m dovijam i d a za s v o j r a u n r j e a v a m i tu m a l u z a g o n e t k u o k o s m r t i , s o n i m s t r a s n i m unoenjem i bogatstvom zamiljanja s k a k v i m djeaci u pubertetu sebi d o a r a v a j u tajne orijentalnih alkova. I d o k u pokrajnoj sobi, koja je ostala p r i v r e m e n o upranjena i hlepi za n o v o m m u t e r i j o m , p r e v r u m a d r a c e i m i j e n j a j u plahte, k o p k a m e pitanje: k a d dou da bolesnika prenesu u terbecimer (razumije se, ukoliko terbecimer uope postoji), kako m u pristupe? to mu kau? i m e g a z a v a r a j u ? M o d a m u r e k n u d a t r e b a c i k l o n i z i r a t i ili k r e i t i s o b u u k o j o j lei. Ili m u p r e d l o e da e g a p r e n i j e t i u j e d n u bolju, svjetliju sobu koja je ostala upranjena. U t o m sluaju, bolesnik vjerov a t n o to osjeti k a o naroitu privilegiju i zahvali im se o s m i j e h o m blag o d a r n o s t i za tu svjetlosnu panju. A a k o je lukaviji, a k o j e to n e k i seljaki, m u t n o podozriv tip, tad se o p i r e , i s k u p l j a p o s l j e d n j e m o i da se od n e e g n e j a s n o g obrani. I, k a o d a n a g o n s k i sluti blizinu o p a s n o s t i ,

 k a o to k o n j u noi sluti blizinu provalije, prua n e o e k i v a n o tvrdokoran otpor. Zato u drugu s o b u ? Ne u ja u drugu sobu! M e n i je sasvim dobro ovdje! Zato to ovu sobu treba ciklonizirati. A l i z a t o c i k l o n i z i r a t i ? T a ona j e sasvim i s t a ! J e li, A n a ? I obraa se eni za potvrdu. A A n a p o t v r u j e , s k a m e n j e n a lica. J e d v a primjetna izmjena p o g l e d a izmeu A n e i bolniara, i bolniar nastavlja, zanatski strpljiv: H e , to ete, k o d nas j e tako red! Svakih est mjeseci sve se ciklon i z i r a , s v e j e d n o d a li j e i n f i c i r a n o i l i n i j e . > I bolesnik najposlije polae oruje. P r e n o s e ga na bijelim kolicima. U novoj sobi. Iznenauje ga iznuren, ve sasvim dotrajao izgled novih s o b n i h d r u g o v a . T o g a a k p o m a l o nervira. On se u z r u j a v a , on se buni. J e r to j e m o d a tip p e d a n t a , zanovijetna o v j e k a inovnika, tip ovjeka koji uvijek zapreda i protestira. Tip koji se stalno u restoranu tui na p o d v o r b u a u izletnikom vozu prigovara to m j e s t a nisu numer i r a n a . K a k a v j e t o r e d ! t o s u g a s t a v i l i tu, m e u t e l j u d e ! K a k o n e s h v a a j u da i z n u r e n i i z g l e d tih ljudi m o r a d a n e p o v o l j n o djeluje na ovjeka. Z a t o te ljude n e k a m o ne izdvoje! Bolniar ga utiava: Strpite se, to j e s a m o privremeno . . . K o g a u se v r a g a strpiti! . . . to ih ne iznesete o d a v l e ! . . . H m ! . . . P r i v r e m e n o ! p r i v r e m e n o ! . . . T a sve je na svijetu privremeno! . . . N a k o n c u k o n c a , to ih n e p e n e s e t e u t e r b e c i m e r ! . . . A bolniar, k o m e je v e dosta svega toga, saginje se blie njegovom uhu: Pssst! . . . P a j o tie, ali sasvim razgovijetno: . . . Ovo je terbecimer!

*
D a k l e , o n o g u s u s j e d n o j sobi vie n e m a . T a k o to v e biva. Ali to se obino ne d e a v a n a m a . T o su stvari k o j e se obino uju, utiane i priguene, k r o z oite, k r o z dobro izolirane oite. A k o vi, na primjer, imate s o b u b r o j 7, t o e s e d e s i t i , r e c i m o , u s o b i b r o j 6 ili u s o b i b r o j 8. N i k a d , s k o r o n i k a d b a u s o b i broj 7. J e r smrt - to je za d r u g e , za ne-ja. T o j e za s u s j e d a . O s i m t o g a , b r o j 7 j e s r e t a n b r o j . B o e m o j , ne e m o to shvatiti t a k o d a n a m b r o j 7 p r o s t o z a j e m a v a besmrtnost! T o ne. A l i eto, d a j e n a m n e k e n a d e d a e n a s , b a r za ovaj p u t , to m i m o i i . 0 , bar za ovaj put! B a r jo s a m o za ovaj j e d a n jedini put!

E t o opet s a m se uhvatio u grijehu uznoenja, u grijehu samodopadnosti! J e r govoriti smrti bez strahopotovanja, to znaci uznoenje, p a i lo u k u s . A taj se grijeh (ili j e i to s a m o b o l e s n i k o s u j e v j e r j e ? ) ljuto osveuje. T a k o j e to, im ovjeku slika smrti p r e d o i m a izgubi s a m o neto od svoje otrine, im s a m o za t r u n a k p o p u s t i n e p o s r e d n a ugroenost njom, on se odmah izbezobrazi, uzme da razmilja b o g u , smrti, konanim stvarima duhovito, familijarno, superiorno. Zauzme odnek u d k o z e r s k i stav p r e m a smrti. Izdigne se iznad nje, r a z g o s p o d a r i se ak i n a d n j o m : istim a s o m im j e p r e s t a o biti njena u s t r e p t a l a rtva, njen b e s p o m o n i objekt, pone on nju praviti svojim objektom, objektom svoje misli. Jueranja suta pokornost, svesrdna e skromnosti, on se d a n a s ponovo koi i isprsava. Sitni egoizmi i sitne tatine opet isprue svoje mije njukice, i opet die glavu onaj gnjecani, na smrt uniavani, otrcani j a . A u s k o r o e se javiti i neka koketerija smrti. U z pretuenu, prezavu bioloku jedinku, promigoljit e i poviriti joj p r e k o r a m e n a , isprva bojaljivo p a sve slobodnije, mislea j e d i n k a . Najprije e razmiljati, m e d i t i r a t i . K o n t e m p l a c i j a smrti. o n g l i r a t e k o r e l a c i j a m a b e s k r a j n o siunog i vasionskog, tait e bol u m i r a n j a neujnim klizenjem galaks i j a , n a s t o j e i d a i z tih g r d n i h n e s r a z m j e r a i z v u e n e k a k v u f i l o z o f s k u u t j e h u . B a j a t e) o p e t n e u n i t i v o s t i i v o t a i t r u d i t i s e d a s m r t j e d i n k e utopi u besmrtnost vrste. A m a l o zatim, isturit e na sunce svoj nosi i ovjek-umjetnik. I odmah e zapoeti stilizacija. J o m a l o - i on e d o i na ideju da svoj jueranji tte--tte sa s m r u u m j e t n i k i preo b r a z i , d a g a t r a n s p o n i r a , d a g a u n e t o p r o j i c i r a , i k a k o li s e s v e to k a e . I u m a t i e m u s e e v e n t u a l n o z a e t i z a m i s a o , r e c i m o , j e d n o g scenarija za balet. Blijed Mladi s u p e r k o m na elu, u n e k a k v o m l j e s k a v o m zelenom k o s t i m u (dosta s k r o m n o m i u p r o e n o m , to treba d a bude stilizacija bolesnike p i d a m e , a materijal je Ijeskav s a m o radi p o t r e b n o g e f e k t a k a d na nj p a d n e r e f l e k t o r ) , p o v i j a se i p r e v i j a i zanosi, i glavinja u izlomljenim kretnjama i klonulim skokovima po pozornici, progonjen u stopu od Smrti. Ona e (taman kostim, takoe krajnje uproen, svakako mat materijal, tek s malo hladnog srebra tu i t a m o ) vitlati i z a m a h i v a t i s m r t n o m k o s o m , n o u v i j e k ili p r e v i s o k o ili p r e n i s k o , tako da e M l a d i , bilo u n j e m bilo s k o k o m , s v a k i p u t izbjei njenom zamahu. A k a d kosa ba potrefi k a k o treba, tano u visini s t r u k a , M l a d i e o p e t v j e t o m p i r o u e t t e s r e t n o iskliziti iz blistavog zagrljaja, okrznuvi moda tek leima vanjsku, tupu stranu sjeiva. B e z s u m n j e , bit e p o t r e b n a i j e d n a e n s k a g l a v n a u l o g a (jer S m r t j e , u b a l e t n o m pogledu, neutralna, ni m u k o ni e n s k o , u n e k u r u k u ulogah e r m a f r o d i t ) . T a e glavna e n s k a u l o g a biti D j e v o j k a . ( S v a k a k o bjel i n a , b i j e l i til, b e z u k r a s a ; n i p o t o k a k v a p l a v e t n a d i n d r l i c a l a G r eichen, to bi bilo frivolno). D a k l e n a p r o s t o D j e v o j k a , t a k o , b e z linog imena - u krugu apstrakcija, u baletu opih ivotnih pojmova,

j e d n o l i n o i m e , n e k a k v a R o z a l i n d a ili T a m a r a , s a m o bi u n i a v a l o d o s t o j a n s t v o s i m b o l a ! . . . E t o tako bi n e k a k o m o g a o izgledati taj balet n a n e i s c r p n u t e m u Amore Morte. A s v a k a k o , p o r e d p l e s n i h t a a k a M l a d i - D j e v o j k a i M l a d i - S m r t , m o r a t e da b u d e i p o k o j a t a k a D j e v o j k a - S m r t , p o o b r a s c u Der Tod und das Mdchen. I tako dalje . . . A k a d s u t r a d a n ili p r e k s u t r a d a n o v j e k a p o n o v o k o l i p a o p e t d o u p o nj n e u j n a b i j e l a k o l i c a d a ga p r e n e s u u d v o r a n u b e z u g l o v a , ili u o n u d r u g u p r o s t o r i j u , istim e m a h o m splasnuti s v e stilizacije, spasti e s v a k a m a s k a o p s j e n e s onog k o a t o g lica upljih oiju, i bit e n e m o a n svaki p o k u a j d a se ono bajanjem zaara. ovjek e se odjednom j a k o , ba j a k o desolidarisati sa svojom vrstom, i borit e se zubima i noktima za svoj odvojeni, mali, neznatni pojedinani ivot. Galaksija e postati j e d n a u p l j a r i j e , i p r e d l i c e m p o s t o j a n j a i n e p o s t o j a n j a bit e r a v n i galaksija i crvi. N a e iznureno tijelo na bijelim kolicima, ve n a b u h l o g a s o v i m a smrti, bit e sve to postoji; ono e rasti i rasti, n a d i m a t se do v i s o k o g a s v o d a , prerastati granice svijeta, granice svemira. A besmrtnost v r s t e i b e s k o n a n o s t ivota kao t a k v o g postat e o p e t neozbiljne i nedostojne pubertetske floskule. N e t r a g o m e ieznuti s v a k a s a m o d o p a d n o s t , svaka koketerija smrti. I ovjek e opet biti b a r za glavu nii o d nje njena gola, nezatiena, p r e z a v a rtva. Vie ne e p o s t o j a t i n i t r a k a s u m n j e k o j e iji o b j e k t . I s v e e o p e t b i t i t a n o o n a k o k a o to j e bilo k o d njihovog posljednjeg susreta licem u lice.

X L I.

B o j i m se da se ne e znati da prilagodi a k o n e k a d d o e u nepovoljnije prilike. M o r a o bi se za v r e m e n a n a v i k a v a t i ! T a k o je glasio obini m e m e n t o k o j i m su plaili m o j u razmaenost. Obligatna g o r k a lica m o r a l i z m a za s v a k i m gutljajem djetinje radosti. I m a o s a m o s j e a j d a se t i m e n e p r a v e d n o svete na djeci za svoj vlastiti grijeh p o p u s t l j i vosti. Bilo j e n e e g pepelnog, ogavno protureformatorskog u toj stalnoj o p o m e n i . N i j e o d g o v a r a l o m o j o j p r i r o d i to p e r v e r z n o pregustiranje b u d u e g zla. O p i r a o s a m se. P a i p a k su time bili uspjeli d a m i u s a d e nejasni strah pred pomisli na eventualnu manje vedru budunost. S nek o m z i m i c o m u k o s t i m a i e k i v a o s a m ta a p o k a l i p t i k i p r e d s k a z a n a potonja vremena. A k a d su n a s t u p i l a , i z n e n a d i o s a m se k a k o s a m ih r a v n o d u n o p r i m i o i l a k o p o d n o s i o . P o s t h u m n o s a m im se n a s m i j a o : t vi ste m e plaili u t v a r a m a ! d a l e k o tee bilo j e ono to ste vi s m a t r a l i b u b i c a m a i ef o v i m a ! ovjek se r a a s vokacijom za b o e m a k a o i za bilo to drugo, p a se i ta vokacija k a o i druge oituje od malih nogu u naoj spremnosti na rtvu z b o g nje. U n e k o m ozbiljnijem smislu, uvijek m i j e bilo prilino indiferentno k a k o tavorim. Promaeni virtuoz, improvizirani ratni d o p i s n i k , t e a t a r s k i k r o n i a r ili v e m a t o d r u g o - s v e j e d n o ! S v e j e t o

znalo da bude dobro! Relativno zadovoljstvo i primirje sa samim sobom nisu zavisili od toga. U toku godina vie s a m se p u t a p r e k o f e r i r a o ( o n a k o k a o t o s e d r u g i p r e m e b l i r a j u ) , to j e s t p r e l a z i o s k r o k o d i l s k i h kofera na kartonske, pa s kartonskih opet na krokodilske, s dosta iskren o m n e h a j n o u . I g o t o v o b i h r e k a o d a j e p r o m j e n a ( p o s m a t r a n a post, n a r a v n o ) b i v a l a p r i j a t n a . D o g a a l o se da se poslije mnogo godina susretnem sa starim drugov i m a iz gimnazije s k o j i m a se o d k o l s k i h k l u p a vie n i s a m v i d i o . S v i su se bili sredili, smirili, organizirali svoje ivote u k r u g u stvari i elja i ciljeva i m o g u n o s t i k o j e su s a m i s e b i o c r t a l i , ili k o j e i m j e ivot n a m e t n u o a oni p o k o r n o primili, i u t o m su se k r u g u kretali razborito i svrsishodno, uglavnom zadovoljni, k a k o su sami govorili. Svi su od r e d a bili s m i r e n i ljudi. P o g a e n i l j u d i , k a k o s a m j a g o v o r i o . P r i susretu, dakako, bivalo je i pomalo ganua. Gledali smo se k r a t a k as rairenih oiju, bez rijei, k a o da j e d a n d r u g o g a globalno v a e m o i odmjeravamo, zajedno s itavim k o m p l e k s i m a naih ivota, i k a o da j e d a n drugoga sravnjujemo s nekom praslikom koju smo u sebi nosili. Njihova je impresija, nekad spontano izlanuta a nekad obazrivo nagov i j e t e n a , r e d o v n o b i v a l a : k a k o li j e o s t a r i o , k a k o l i j e o r o n u o ! A m o j a : k o l i k o li s e o d o n d a i z m i j e n i o ! t o li j e o s t a l o o d n e k a d a n j e g ovjeka! onaj mali smei m a d e povie nosa, onaj svrtak u rastu kose n a l i j e v o j s t r a n i n a d elom t o j e v i e m a n j e s v e ! B o l j e l a m e njihova smirenost. V e i n o m su bili d o s t a d o b r o u u v a n i ; nisu mi izgledali stari: izgledali su mi mrtvaci. A sve njihove radosti, sve povoljne vijesti i sretni ishodi k o j e su m i priali, svodili su se na to (i t i m e k a o d a s u s e i s t o h v a l i l i ) , t o v r i j e m e p r o t j e e , b r z o p r o t j e e , sinko m o j , to ga je ve mnogo, jako m n o g o proteklo, i to ga jo malo, j a k o malo ostaje da protee. to je ve skoro sve posvravano, to je v e blizu as k a d se sa sebe s k i d a k e c e l j a . Z n a , sin m i j e z a v r i o s t u d i j e ! . Z n a , uskoro n a v r a v a m godine za p e n z i j u ! . Zamisli, neki dan s a m postao djed!. Pomiljao sam: ovome, od glavnijih stvari u ivotu, ostaje j o samo jedna: da umre, pa j e gotov ovjek, itav ovjek! Ali, umjesto toga, odgovarao sam: Hajde, neka! Hajde, drago mi je! A nije m i bivalo ba nimalo d r a g o . B i v a l o m i j e , naprotiv, tuno, dozlab o g a tuno. A najtunija od svega bila m i j e ta njihova srea sred te tuge. I opet s a m u sebi ponavljao: n e m a na svijetu tunije stvari od tune sree! Ali susretao sam i drukijih. Onih koji su imali istrajnosti, koji su se afirmirali, k o j i su zauzeli o d g o v a r a j u e pozicije u ivotu i d r u t v u , onih koje je posluila srea, koji su ostvarili svoje ambicije. Pomiljao s a m : ambicija je dobra stvar sve d o k se ne ostvari; a k a d se o s t v a r i l a - g o t o v o ! P r i a l i su m i , u s l u a j n o m s u s r e t u , z a k a v a n s k i m stolom, svojim uspjesima, svojim postignuima, s jedva pritomljenora icom hvalisanja. N o o p r a v d a v a o s a m : ne i s p r s a v a j u se to oni p r e d t o b o m : time uvjeravaju s a m i s e b e . S v a k o d n e v n a g i m n a s t i k a samouvjeravanja, neophodna a bi se odrala kondicija. ine k a o k a d se u m i v a m o iz l a v o r a : p l j u s k a j u se uvijek o n o m i s t o m v o d o m p o obra-

z i m a . Oni su priali i priali, a m o j a se panja n e o p a z i c e i s k o p a v a l a . Sluao s a m ih s onom grimasom sabranosti koja tako uspjeno zastire n a u odsutnost, i g l e d a o u njihova lica, u nbore, u b r a z d e i voruge k o j e se u z a s t o p c e m i j e s e , modeliraju, koncentriraju, p a se opet izglauju i rasplinjuju, pa iznova na druge naine mijese i oblikuju, u onu a u t o n o m n u i g r u m i i j a i d l a k o m o b r a s l e k o e i z m e u ela, o i j u , n o s a ... N e k o s a m v r i j e m e b i o m a k n u t s p o l o a j a . A l i k a s n i j e m i j e d a n a p u n a s a t i s f a k c i j a , s a d s a m o p e t n a e l u m o g o d j e l j e n j a ... H a j d e , h a j d e ! d r a g o m i j e ! ... G l e d a o s a m u n j i h o v e b o r e i g r i m a s e , i i z n a d njihovih rijei k o j e su m i umjele m i m o uiju k a o ukanje utog lia, o p e t s a m s e b i g o v o r i o : k a k o li s e i z m i j e n i o ! g d j e j e s a d o n a j n e k a danji ovjek? I p a k s a m u r a z g o v o r u s njima zatajivao sebe i n a s t o j a o d a se prikazem k o l i k o toliko stvarniji i konkretniji. P a z i ! to su ozbiljni ljudi! p r e d n j i m a ne s m i j e d a djetinji! oni bi to z a m j e r i l i , t e k o zamjerili, i ostali bi j a k o , ba j a k o razoarani! Oni su imali s a m o p o t o v a n j a , k a k o se ono k a e , a j a s a m uvijek, i u a s o v i m a d o b r e s r e e i u s p j e h a , o s t a o per tu s a s a m i m s o b o m . A m o d a j e b a to ono to ne valja. T e k o p o d n o s i m t u u r u k u , m a i b l a g o n a k l o n u , n a m o m r a m e n u ; ne iz k a k v e oholosti, d a l e k o od t o g a ; prosto iz neke, gotovo kone, netrpeljivosti na dodir. N e s t u p a m lako u familijarnost: valjda bih m o g a o nabrojiti na prste jedne ruke ljude s k o j i m a s a m , poslije p r v e mladosti, bio u bliim o d n o s i m a . Ali u svojim unutranjim solilokvijima postupam prema sebi bez naroitih obzira, i s nekim posebnim zadovoljstvom stalno se svodim na svoju pravu mjeru. Oni su imali i v o t n e ozbiljnosti. E t o opet neto to m i nedostaje.

P o n e k o j m o j o j fantastinoj frenologiji, c e n t a r za ozbiljnost lei o d m a h negdje iza obrvnog luka. Intenzivniji n a p o r tog centra podstie r a d m i i a k o j i p o k r e u o b r v e . G l e d a m o iza d e b e l o g k a v a n s k o g s t a k l a o v j e k a k o j i n e t o o b j a n j a v a s a b e s j e d n i k u ivo g a k a p a c i t i r a j u i , ili sluamo govornika na nama nepoznatom jeziku. P a i p o r e d toga to od n j i h o v i h r a z l a g a n j a n e s h v a a m o ili a k i n e u j e m o n i s l o v a , o n a o p e t imaju n e k u s v o j u ozbiljnost, svoju teinu, svoju uvjerljivost: to biva zahvaljujui o n o m r a d u obrva. A ima dosta ljudi k o j i za sve to su u ivotu postigli m o r a j u da zahvale toj aktivnosti obrvnih miia. (ini m i se d a s a m primijetio, s a m o se n i k a d ne u s u u j e m d a otvoreno k a e m , d a to m r d a n j e o b r v a m a , ta n a t u t e n a ela, to o d s u s t v o o s m i j e h a , to nabiranje eonih k v r g a i voruga, stoje na k u d i k a m o v e o j cijeni k o d primitivnijih p u a n s t a v a nego kod razvijenijih i uljuenijih. T a m o se ljudi m r g o d e u radu, znoje u jelu i piu, stenju ak i u uitku. P a i njihove umjetnike tvorevine imaju natutene obrve i neki neprobavljiv ton vanosti. Z a njih su osmijeh i v e d a r pogled z n a k infantilne psihe, neozbiljnosti, n e d o r a s l o s t i za d r a m a t s k e v i d o v e i v o t a obiljeje ljuds k e j e d i n k e sitnoga zuba. U v i j e k s a m alio to i u m o j o j zemlji t a k o mnogo tute ela i nabiru one kvrge i voruge i omrde).

J e d n o m s a m konzultirao uvenog advokata u nekoj mojoj zapetljanoj s t v a r i . P r e p o r u i l i su m i ga k a o odlina j u r i s t u i neobino ozbiljna ovjeka. Sjedio sam suelice njemu u njegovom s u m r a n o m kabinetu od t e k e h r a s t o v i n e , s k r o m n o p o d v u e n i h n o g u p o d s t o l i c u i p r i s i l n o u p o k o r e n i h r u k u u krilu. P o i g r a v a o se p o l u c r v e n o m - p o l u m o d r o m olovk o m tuckajui naizmjenice sad jednim sad drugim njenim krajem k o n a t u m a p u na torestvenom p i s a e m stolu. T r u d i o s a m se d a slijed i m njegova izlaganja i s respektom sam motrio neprestano pomicanje njegovih obrva i smjenjivanje raznih figura u koje su se usklaivali nab o r i na n j e g o v u elu. N i z a o mi j e m o m e n t e na k o j i m a n a m j e r a v a zasnovati svoju nitovnu aobu. Pratite m e paljivo! i nabrao je obrve nad nosom (koncentracija d e s n o g i l i j e v o g k r i l a d a p o j a a j u c e n t a r ) ... D a k l e , t r e b a d a d r i m o n a u m u o v e k l j u n e m o m e n t e ... ( c e n t a r s e n e t o r a z r i j e d i o . a d e s n o i l i j e v o k r i l o , p o pruenoj p o m o i centru, vratila su se na svoje p r v o t n e pozic i j e ) ... N a s t o j t e d a s l i j e d i t e m o j u m i s a o ... ( o b a s u s e k r i l a i z v i l a u l u k , i s a d su se bore, protivno onom ranijem razmjetaju, razvrstale horiz o n t a l n o ) ... O v o s u g l a v n a u p o r i t a n a k o j i m a u f u n d i r a t i nitovnu a o b u ... ( s d v o r i t a , k r o z r i t m i k e u d a r c e p r o l j e t n o g l u p a n j a i l i m a , ula s e p j e s m a m l a d e s l u k i n j e . D j e v o j k a k u d j e l j n o p l a v e k o s e , o b i l a t o n a s u t a p o licu sunevim pjegicama, tek nedavno dola sa sela, pomis l i m . P r e d o a v a o s a m k a k o sa s v a k i m u d a r c e m m i r i j a d e m i k r o b a iz tepiha z a k a u j u njene svijetle trepavice i tek n a p u k l e p u p o v e m l a d e trenje u zaklonici dvorinog zida. U m r k o m kabinetu, k a o tromi proljetni bumbar, zundarala je oko moje glave, ispunjajui svojom zukom i t a v u s o b u i o d j e k u j u i iz s v i h u g l o v a , n i t o v n a a o b a . N a a d v o k t o v u e l u s m j e n j i v a l e su se figure b o r a i v o r u g a . E t o to s v e u i v o t u m o e j e d a n par dobro upotrebljenih obrva! I renome, i uvaenje, i vilu s engleskom travicom i antikim a m f o r a m a na eljeznim tronocima, m o d a i m a l u jahtu, pa ak i one b r o n a n e aplike na stubitu sve j e t o s i r o m a h o v j e k i z b o r i o n e u m o r n i m r a d o m o b r v n i h m i i a ! ) ... U t o m e m o r a m o p o k a z a t i k r a j n j u i s t r a j n o s t i n e p o p u s t l j i v o s t ! ... ( E t o i treeg uslova koji mi nedostaje! Z a sve je potrebna istrajnost! B e z i s t r a j n o s t i i upornosti n e m a uspjeha ni u e m u ! P r i z n a j e m , imali su p r a v o . Istrajnost, pa u bilo emu gotovo bih r e k a o : svejedno u e m u jeste ono to daje rezultate. ak i istrajnost u gluposti, ako je samo epski v e l i k a i d o k r a j a t j e r a n a , n a k o n c u d o n o s i s v o j e p l o d o v e , i e s t o n e ba t a k o neznatne. A j a , eto, n i s a m i m a o istrajnosti ni u e m u , p a n i u o n o m e to j e p r a o b r a z a c s v a k e i s t r a j n o s t i : u mrnji. N a k o n izvjesnog, v e o m a kratkog, vremena, poinjala m e zamarati, a samo zamiljanje osvete izdovoljavalo me potpuno i bez ostatka. Noenje mrnje u sebi osjetio bih k a o teret. K a o n e k u o b v e z u , k a o n e k u d u n o s t , teg o b n u i nelagodnu i ograniavajuu k a o to j e s v a k a dunost. K a o nes l o b o d u . P a bih o d m a h n u o , zbacio bih j e sa s e b e p o p u t teleaka, i p o a o dalje l a g a n i j i . N e u o b r a a v a m o d a t l e b a n i t a : n i j e t o d o b r o t a . N a p r o s t o i n d o l e n c i j a , k o m o l n o s t . Ili i to s a m o j e d a n vid tenje za o n o m p t i j o m s l o b o d o m ija vajna ljepota i lei u njenoj nesvrhovitosti. G o -

vori se, pie i pjeva velikim ljubavima koje znaju da ispune itav j e d a n ljudski ivot, d a m u podadu smisao i svrhu, da zatrpaju sve j a m e m r a k a to o k o n a s zijevaju i zaglue sva pitanja to u n a m a niu k o n a n o m smislu i b e s m i s l u . A m n o g o se m a n j e g o v o r i i p j e v a velik i m doivotnim m r n j a m a , k o j e su k u d i k a m o dublje, organskije, u p o r nije nego velike ljubavi, i koje nas daleko strasnije osljepljuju za one j a m e m r a k a i p r o g l u u j u za one glasove pitanja. V e l i k e su ljubavi labilne. Vjeito p o d u d a r o m opasnosti da napreac umru, da izgube svoju stvarnost, da se izvrgnu u neto drugo. A da i ne govorimo da je m n o g o t a od onoga to ljudi smatraju svojim velikim ljubavima patriotizmi, ideoloke privrenosti, vjernike odanosti, fanatizmi svih vrsta - uistinu s a m o nalije velikih mrnja. I da golem broj ljudi u o p e nije k a d a r da p o j m i i osjeti ljubav u njenom afirmativnom i aktivnom obliku, ve samo kao vie manje besadrajnu shematsku suprotnost koja automatski nie p o formalnom zahtjevu antitetinosti nae psihe. J e d n a zavjetna, cjeloivotna mrnja, jedna mrnja-vodilja, podobna je da prev l a d a a k i m i s a o smrti. esto s a m se najozbiljnije p i t a o : za k o l i k o j e t v o j i v o t o s i r o m a e n o d s u s t v o m j e d n e v e l i k e m r n j e ? k o l i k o ti j e patnje i bola z b o g toga ostalo neuteeno? i za k o l i k o je vea t v o j a ranjivost zato to nije, k a o kornjaa svojim o k l o p o m , zatiena t i t o m j e d n e v e l i k e m r n j e ? A l i s a m se rezignirano m i r i o : to nije za t e b e ; m r n j a j e a t r i b u t j a k i h ) ... B o r e n a a d v o k t o v u l i c u b i l e s u s e s m i r i l e . Gledao j e u m e n e provjeravajui utisak. N a d a m se da ste m e razumjeli! Potvrdio sam glavom. Silazei m r a m o r n i m stubitem s bronanim aplikama, presliavaos a m se nastojei d a to tanije doovem u p a m e t a d v o k a t o v e rijei. A l i n i k a k o d a s e p r i s j e t i m s v i h k l j u n i h m o m e n a t a n i t o v n e a o b e . A. k a d s a m stupio napolje, njena vanost stala j e naglo da blijedi: u s v e irim spiralnim krugovima, kao a<odvija zavoj oko moje glave, b u m b a r nitovne a o b e odlijetao je dalje. Zatitnikova skrb za tienika ustupala j e mjesto tienikovoj zabrinutosti nad zatitnikom: p o m o m nesebinom obiaju, uzeo sam brinuti brigu oko a d v o k a t o v e sudbine. I uskoro je t e m u nitovne aobe zamijenio sanjiv proljetni refren:: n e m a na svijetu tunije stvari od tune sree!

XLII.

J e d n o m s a m se e k a o p o glavi, u nedoumici p r e d i z b o r o m : m o r a o s a m da se za n e k o vrijeme prihvatim k a k v o g zaposlenja. M e u o s t a l i m m o g u n o s t i m a , postojala j e i p o n u d a za mjesto p r i v r e m e n o g nastavnika muzike na nekoj srednjoj koli u unutranjosti. K a d s a m d o z n a o da j e to v a r o i c a u k o j o j ivi m o j n e k a d a n j i d v o j n i k I v a n , rijeio s a m se bez; kolebanja i pohitao tamo. Bilo mi je poznato da je zbog protivljenja roditelja m o r a o odustati o d n a m j e r e d a s t u d i r a f i l o z o f i j u i p o i n a f a r m a c e u t i k u . S p o e t k a se^

o b m a n j i v a o d a e se poslije p r e b a c i t i n a istu herniju ( s t u d i r a za d o k t o r a hernije, bili su m i r e k l i ) , a k a s n i j e se v a l j d a p o m i r i o s tim d a bude apotekar. Doekao m e srdano. Tek moda s neto manje ekspanzivnosti nego t o s a m o e k i v a o , ili n e g o to bi bilo p o m o m u k u s u . - S j e t i li s e j o k a t k a d S l i n k a ? - b i l o m i j e j e d n o o d p r v i h p i t a n j a . Osmjehnuo se kao na spomen davne m a l e ramotce. Ozbiljan ovjek, n a s t o j a o s a m d a ga o p r a v d a m , v j e r o j a t n o j e o d m a h n u o n a te djetinjske ludorije! Ali mi je prolo glavom: zacijelo je t o k o m svih ovih godina pomiljao na mene mnogo rjee nego j a na nj. A m o d a m e se ve d u g o nije u o p e sjetio! - t o j e o d o s t a l i h ? V i a li k o g a o d s t a r i h ? P o n e k a d Matu. Sreski je veterinar, naie katkad ovamo. Imat e prilike da ga vidi. A to je s P e t r o m ? On je jedan od negdanjih k o g a se najee sjetim. udno k a k o se s vremenom modificiraju nai unutranji odnosi! T o l i k o p u t a zaelio s a m da m u p i e m . A l i , n a r a v n o , n i s a m . I to j e j e d n a o d o n i h m a l i h e l j a k o j e s e n i k a d n e o s t v a r u j u ! ... S i r o t i G l a v o n j a ! ... S j e a li s e n j e g o v e b e z a z l e n e l j u b a v i z a m e d i c i n u ? ... G d j e j e s a d ? upnik u Zeleniku. Lijei svoje parohijane i kopuni pijetlove za gozbe lijenikim ekipama koje naiu u selo. T o j e sve to j e ostalo od njegove kirurgije. Izgleda, ja sam jedini izabrao uprav ono to s a m elio: Glavonja se m o r a o odrei svoje medicine, Ivan i svoje literature i svoje iste hernije. T r e b a l o b i z a k l j u i t i d a s a m j a n a j b o l j e u s p i o . B i o se prilino promijenio. Okrupnjao j e , a od gimnazijskih dana k a o da vie nije rastao. N a tjemenu m u se pojavila m a l a ela koju je briljivo p r e k r i v a o d u g i m r e p o m k o s e sa strane. S a g r a d i o j e solidnu vilicu n a kraju mjesta. Preko rijeke, u L u i k a m a , kupio je teren na k o m e je namjeravao podii mali park suptropske vegetacije. Imao je i autom o b i l , p a j e j e d a n ili d v a p u t a m j e s e n o o d l a z i o u oblinji g r a d i , r a d i osvjeenja. P r e d s t a v i o m e eni. N j e m i c a , stasita, v e o m a s o a n j i r a n a e n k a u g o d i n a m a u k o j i m a i se j o s a s v i m u s p j e n o v o d i b o r b a s n a s t u p a j u o m p r e t i l o u . B r a k i z s t u d e n t s k i h d a n a . V j e r o v a t n o b i v i zimmerherr. Njem a k i j e govorio zaudo loe, ali s n e k o m h v a s t a v o m familijarnou. S e r v i r a o m e j e s navadnim rijeima za tu p r i g o d u : Mizzi, da te upoz n a m s a s t a r i m d r u g o m iz d j e t i n j s t v a i t a k o d a l j e . N e z n a m p r a v o p o e m u , d o b i o s a m utisak d a se s v a k o m s v o j o m rijeju p r e d e n o m b o r i d a o d r i , ili d a p o v r a t i , n e k a k v e s v o j e p o z i c i j e u n j e n i m o i m a . Z a d r ali su m e na veeri. * Uf u g l u s a l o n a , p o s t a v l j e n d i j a g o n a l n o , s t a j a o j e n o v p i a n i n o d o b r e m a r k e . N a p o l i t u r i p o k l o p c a n e k o l i k o s o l i d n o u v e z a n i h s v e z a k a Sang und Klang-. U p i t a o s a m ga za n j e g o v u n e k a d a n j u uiteljicu k l a v i r a . U m r l a j e , o d g o v o r i o m i j e s a s v i m k r a t k o , i z m e u d v i j e l i c e consomm-, bez podrobnijih podataka. Klavir je bio napustio. Mjesto njega, sad j e k a t k a d udarala gospoa Mizzi, P r i svjetlosti dviju tordi-

ranih stilskih votanica podrhtavanje ukaste malje na njenoj usni i pulsiranje njenog podvojka odavalo je kako u sebi broji takt. T o j e njenom zrelom licu v r a a l o izraz marljiva djeteta. Ugovorili smo mali kuni koncert prvom Matinom dolasku. P o p o d n e v a s a m provodio kod njega u apoteci. Igrali smo nebrojene p a r t i j e a h a , ili s m o a s k a l i d o k j e p r i p r e m a o recepte. P o n a j v i e literaturi. I, n a r a v n o , p r a v d a l i smo se. Zanimanje za nju nije ga bilo ostavilo, ali j e aurirao svoj u k u s : i on je bio postao strastven ljubitelj onih e g z o t i n i h p r o b l e m a iz egzotinih sredina. S v a k o g m j e s e c a stizale su m u n o v e s v e s k e j e d n e b i b l i o t e k e k o j a j e i z d a v a l a r o m a n e i z i v o t a smugglera i bootlegera i lovaca na krokodile. D o g o v o r i l i s m o se d a emo za p r v e sunane nedjelje odetati do njegove suptropske bate. K a d sam doao, auto je ve ekao spreman pred vratima. Zar ne emo pjeice? Ne, odvest emo se kolima. Kolima, veli? T e b i j e , i z g l e d a , neto smijena ta rije k o l a ? T a k o ... P o b u u j e m i i n f a n t i l n e a s o c i j a c i j e . K a d i t a m u n o v i n a m a : u drugim kolima dovezao se doajen diplomatskog kora i t a k o d a l j e , p r e d oi mi izlazi b o s o n o g sijed stari u izvezenom fraku i p o d dvorogim eirom, na volujskim kolima. Od truskanja poskakuje m u cviker, iznad g l a v e s t r l e m u ona etiri zailjena b u k o v a k o c a k a o d a e k a j u odsjeene glave, volovi ritmiki mau repovima i flegmatino zure u svjetinu. P r o l a z i veseli stari, za njim ispadaju na asfalt strukovi trstine, publika na trotoaru bulji u udu, s duanskih vrata podmiguju egrtii, a m l a d sekretar poslanstva ape drugu pored sebe: ovaj je v e s a s v i m gaga! ... H m ! S v a t a li i t e b i p a d a n a p a m e t ! B o g a m i svata, pravo veli! P u t e m j e utio. to uvijek brblja, spoitavao sam sebi. Izlane sve t o ti n a p a m e t p a d n e ! E t o , o e v i d n o s i g a p o v r i j e d i o ! S a d u p r e m d a g a u d o b r o v o l j i m . K a d s m o stigli u L u i k e , stvar j e bila v e zaglaena. Objanjavao mi j e u tanine kako namjerava urediti park. Razlijetao se, onako demekast, i dozivao m e as na jedan as na drugi kraj da u o i m vizuale iz p o j e d i n i h t a a k a . O v u d a , sve n a o k o l o , bit e ograeno trostrukom b o d l j i k a v o m icom na c e m e n t n i m s t u p o v i m a , da ne u p a d a stoka. A t a m o , vidi, trebao bi doi niz irokih stepenica, k a o prilaz rijeci, radi k u p a n j a . Ondje, otprilike u sredini, m a l o vie p r e m a lijevo, na osmerokutnoj podlozi od t e s a n a k a m e n a , d o l a bi s j e n i c a , k a o n e k a p a g o d a , p o k a z a t u ti n a c r t k o d k u e . S a m o , z a to bi trebalo da o t k u p i m j o i onaj trouglasti kom a d i terena, d o i a m o , postavi se ovdje, evo ovdje, vidi: r a v n o o v o m linijom g o r e do ceste. Ali vlasnik, seljak, ne e da proda. N u d i o s a m m u tri p u t a v i e n e g o t o f a k t i n o v r i j e d i . Z a te p a r e m o g a o j e k u p i t i n a d r u g u s t r a n u tri, etiri p u t a toliko zemlje! Ali on se k a p r i c i r a o pa ne e i ne e ! T v r d o g l a v je k a o m a z g a ! N e g o sad s a m p o r a d i o k o d o p i n e ,

v j e r o j a t n o e ga oni skloniti. N a k o n c u , v e l i m i m j a , to j e na k o r i s t s a m o g mjesta! Od takve stvari dobiva itavo mjesto, zar n e ? J e d n e subote naiao je Mato radi cijepljenja stoke. Ivan nas je pozvao obojicu na veeru. Odran je i dogovoreni kuni koncert. Svirao s a m , uz pratnju g o s p o e Mizzi, ponajvie obine t a k e s koncertnih dodataka. Ona se oduevljavala bez rezerve. Savreno! Eine wunderbare cavata! Ivan se potrudio da preciznije formulira svoju impresiju. to m i se najvie svia u tvom sviranju, to j e d a u njemu i m a neto zasieno aromatino, rekao bih, j e d a n m a l i ,tih' ciganskoga, u n a j b o l j e m s m i s l u t e r i j e i , d a k a k o ... A l i ! t o g o v o r i ! ... B a n a p r o t i v , j a n a l a z i m d a j e n j e g o v f o r t e u p r a v o u t o m e to r a s p o l a e n e o b i n o b o g a t i m m o g u n o s t i m a , j e d n i m irokim r a s p o n o m , od tog t e m p e r a m e n t n o g , strastveno-aromatinog registra, p a do nekih plemenito bijelih u g o a j a ! Sjesti se onog d i v n o g Adagia! ... B e z u v j e t n o , d r a g a . S a m o , m e n i se ini d a j e on u o n o m z a s i e n o m , kako sam ga nasumce nazvao ciganskom nainu, ipak najvie svoj! N e m o j t e g a s l u a t i ! T o iz n j e g a g o v o r i z a v i s t ! ... Umijeao se i Mato. J a sam dodue u tome potpuni analfabeta. Sluao sam virtuoze po koncertima nema govora, tehnika, bravuroznost i tako dalje, savreno! A l i to se tie s a m o g zvuka njihovog instrumenta, esto mi se uinio prilino rezak, gotovo neprijatan. Pomiljao s a m : nije bez neke to se t a j i n s t r u m e n a t n a r u s k o m z o v e , s k i p k a ' ... O h ! F a - m o z a n j e M a t o , s t i m s v o j i m i n t u i t i v n i m e t i m o l o g i j a m a ! ... zahihotala se g o s p o a Mizzi zabacujui glavu d u b o k o u n a z a d . ... a z a m o j e v e t e r i n a r s k e u i , i z m e u , s k r i p k e ' i , c i g a n s k o g ' , b i r a m radije ovo posljednje. Sreom, zakljuio sam aljivo, umjetnost zvukova ima pred ostalim umjetnostima bar tu prednost to se njeni proizvodi brzo rasplinjuju u v r e m e n u i prostoru. N e m a smisla liavati je te prednosti dugim naknadnim komentarima Ispraao sam Matu do svratita. etali smo p o d crnim sjenama kestenovih kroanja. J e s i li g a s a m o v i d i o ? U v i j e k j e o v a k a v . U s v a k o j m i n u t i d a n a i noi, stalno na nekom oprezu, stalno s p r e m a n na jetkost. Z b i l j a , to se to d e s i l o n a e m I v a n u ? t o to b i v a s n j i m ? K a u : kompleks. Ili m o d a itav k o m p l e k s k o m p l e k s a . T o b o e , to je nastalo odatle to j e m o r a o bataliti svoje vie ambicije i pomiriti se s praktinom farmaceutikom. U prvo vrijeme jako je trpio zbog toga. O s j e a o s e ponien, g o t o v o o b e a e n . K a s n i j e j e to p e v e l o u ovaj latetni, mirni i p e r m a n e n t n o jetki stadij. P o s t a v i o j e sebi neki ideal energinosti, antisentimentalnosti, i to je urodilo o n o m s p a r u e n o u linosti k o j o m t a k v i nagli p r e l o m i r e d o v n o u r a a j u . I z a n j e g a lei, k a o m r t v a c na putu, neto to on smatra svojim osnovnim ivotnim neuspjehom. T r u j e ga m i s a o da nije ostvario ono to j e m o g a o ili za to misli da j e

bio pozvan. A taj k o m p l e k s ispada p r e m a vani u vidu one stalne isprenosti, o n o g v j e i t o g ,stanja p r i p r a v n o s t i ' , one p r e v e n t i v n e samoobrane kojima si imao prilike da se uvjeri. D o b r o , a zato u tebi, u meni, u P e t r u Glavoniji, u svima drugima, t o n e s t v a r a t a k v e k o m p l e k s e ? I l i b a r z a t o s e ti k o m p l e k s i i t e o j a e nosti ne ispoljavaju u takvim f o r m a m a ? Na koncu, niko ne postie ono to j e z a m i l j a o ? P o n e k a d se postigne ak i v i e n e g o to se htjelo, ali g o t o v o n i k a d b a ono to se htjelo. K o d nas j e drukija stvar. J a sam s ovim z a d o v o l j a n : j a s a m i elio u p r a v ovo. Selo, p r i r o d a , slobodni zrak, kretanje n a otvorenu, to m e n i o d g o v a r a . P e t a r Glavonja je zlatan ovjek, vedar, bezazlen, u njemu n e m a n i t a t o k o p k a , t o i z g r i z a u n u t r a n j e s t i j e n k e ... A t i ti s i t a k v a p r i r o d a ! ... i n i m i s e k a o d a s i t i u v i j e k t r a i o z a d o v o l j s t v o n e u o n o m g l a v n o m z a im i d e , n e g o u n e e m s p o r e d n o m to p r a t i to g l a v n o . V j e r o v a t n o te zato i eventualni neuspjeh moe s a m o d o p o l a raalostiti ili p o t i t i t i , k a o t o bi te i n a j p u n i j i u s p j e h s a m o d o p o l a o b r a d o v a o . T i s i v e t a k a v ! ... M o d a i m a p r a v o . A l i o s t a v i m o t o ... N e g o , t o t o g o v o r i I v a n u i z g l e d a d o s t a u v j e r l j i v o . P a i p a k m i s l i m d a to nije s v e . T a n e v i d i li d a u n j e m u u v i j e k e k a , s p r e m n a k a o z a p e t a p u k a , r e p l i k a : n e z a b o r a v i t e d a j e i I b s e n b i o a p o t e k a r ! ... I E m i l e C o u ... ... i s a m o e k a p r i g o d u d a o d a p n e ... A t o s e t i e E m i l a C o u - a , t a n o si i n t u i r a o : n e k o j e v r i j e m e n e p r e s t a n o g o v o r i o n j e m u . Z a miljam da svake veeri pred spavanje u kupaonici dugo masira elu n e k a k v i m losionom vlastite proizvodnje i usto ponavlja: j a s a m jak, j a s a m energian, ja z n a m to hou! Metodika veernja gimnastika volje, i s t j e r i v a n j e k o m p l e k s a p o m o u , s v i j e s n e a u t o s u g e s t i j e ' ... T i s e s m i j e . A z n a li d a s e j a t a k v i h l j u d i p o m a l o b o j i m ! L j u d i k o j i hlepe za energinou, za voljom, stotinu su p u t a opasniji od onih k o j i s u e n e r g i n i p o r o e n j u ! ... ... D a k l e , u p r v o m p l a n u s t o j i o n a j k o m p l e k s . I z a n j e g a , o n a p u k a , nabijena d o grlia I b s e n o m . A u treem redu, iza lea te replike, m u t n o se o c r t a v a j o n e t o : slutnja p r o t u r e p l i k e : a d r a g i m o j , ali Ibsen j e I b s e n ! I ta n a s l u i v a n a p r o t u r e p l i k a k a o da vlazi b a r u t onoj n a b i j e n o j p u k i , i k v a r i m u z a d o v o l j s t v o . I t a k o , te n i k a d g l a s n o i z g o v o r e n e r e p l i k e i p r o t u r e p l i k e u njemu se stalno m o t a j u u k r u g u i j e d n a d r u g u u j e d a j u z a r e p . E t o z a t o s e d r i o n a k o k a o d a j e p r o g u t a o ... ... m e t l u ... ... n e , n e g o p u k u , n a b i j e n u p u k u ! k a p r i s i r a o s e M a t o . T i si zloban! N e , n i s a m j a z l o b a n , n e g o s i ti n a i v a n . I l i t a n i j e , p r a v i s e n a i v a n . O d u v i j e k si i m a o tu k o k e t e r i j u n a i v n o s t i ! Rastali smo se p r e d ulazom u svratiste. Morao je da ustane rano, radi cijepljenja, a u podne je putovao dalje. Sutradan me upitao Ivan: K u d ste otili sino k a d ste ustali od n a s ?

 Bazali smo. Dugo ispraali jedan drugoga, po obiaju. A o emu ste tako interesantnom razgovarali? 0 kojeemu, naklapali... 0 , pardon! Moda sam indiskretan. Izvini a k o s a m zadro u sferu u kojoj mi nema mjesta.

jednu

a l i s e ? t o ti p a d a n a p a m e t ! ... S a s v i m logino: k a d niste tome m o g l i r a z g o v a r a t i d o k s m o sjedili k o d nas u pajzecimeru, m o r a m zakljuiti da ste imali da govorite n e e m p o v j e r l j i v o m ! ... I z g l e d a l i s t e t a k o u m o r n i , k a o a e t e z a s p a t i n a s t o j e k i . n a p o l j u i z g l e d a d a s t e s e n a g l o r a z b u d i l i ... Nita udnovato. Poslije obilatog jela, u zatvorenu, ovjeka savlada n e k a t r o m o s t , neki drijeme, a k a d izie iz z a g u l j i v a p r o s t o r a n a otvoreno, razuzuri se, doe m u volja da se proboda. R a z u m i j e m , moja j e blagovaonica p r e v i e zaguljiva za u g o d n e prijateljske razgovore. Glupost! Moja blagovaonica! S v a k a blagovaonica! S v a k a zatvor e n a p r o s t o r i j a u k o j o j se d u g o sjedi, j e d e , p u i . V a l j d a si s e i s a m katk a d zaelio zvjezdanog neba nad glavom! U l a j e g o s p o a Mizzi. Iznenaeno n a s je p o g l e d a l a . Ihr streitet? U m was handelt es s i c h ? E r behauptet, unser Speisezimmer sei lange freundschaftliche Gesprche. nicht genug ,sternig' fr

Sternig? Sternig, jawohl! I v a n e , n e m o j se praviti smijean! isto j e djetinjast nain k o j i m h a r a n g i r a n a k r s t a k i r a t u o b r a n u t o b o e u v r i j e e n o g p a j z e c i m e r a ! ... A n i j e n i n a r o i t o l o j a l n o ! ... -ha-ha! L o j a l n o ! O d a v n a n i s a m uo tu r i j e ! T i si j o uvijek ostao pri onoj staroj vitekoj terminologiji. I z g l e d a d a si u s p i o sauvati m e n t a l i t e t i z Triju muketira! ... L a s s d a s , I v a n ! D u b i s t h e u t e e t w a s s t r e i t s c h t i g ! ... N e g o r a d i j e s e presvui p a da sve troje zajedno malo p r o e t a m o . D o k j e iza pregrade prao ruke i svlaio bijeli mantil, rekla m i je ispriavajui ga: M o r a t e ga izviniti. D a n a s j e i m a o n o v i h o k a p a n j a o k o one p a r c e l e u Luikama!

XLIII.

Otada, meu nama je nastupilo jo neto: neko nepovjerenje. Zauzeo j e p r e m a m e n i n e k a k a v s t a v ... n e b i h z n a o t a n o r e i k a k a v - e t o t a k o , naprosto stav. Pomiljao sam: nema nikakva smisla da zaotravam odnose s nekadanjim prijateljem. Ionako je sve ovo privremeno! Sves r d n o s a m pruao m o j ivotni p r o m a a j k a o hranu njegovoj povrijee-

n o s t i n e b i h li j e u n e k o l i k o u m i l o s t i v i o . A l i , i z g l e d a , nije m n o g o p o m a galo. T o j e s a m o j o j a c e podsticalo njegovu ofanzivnost. On nije bio od onih t a k t i a r a za k o j e se k a e da ne umiju iskoristiti m o m e n t e p r o t i v n i k o v e s l a b o s t i ili p o p u t a n j a . Z n a o bi m e p r e d u s r e s t i , o d m a h n a pragu: O o o , I w a n G a l b e , l e c l b r e v i o l o n i s t e ! ... A p r o p o s , t r e b a d a z n a m , z a s l u a j d a ti b u d e m m o r a o t o a d r e s i r a t i : p i e li s e j o t a k o , Iwan Galbe, sa dubl ve i s aksan grav? N e , dragi, o d g o v a r a o sam pokajniki. S a d se opet piem Ivan G a l e b , j e d n o s t a v n o , p o n a k u . t o v i e , I v a n G a l e b p o k o j n o g F r a n a ... U o s t a l o m , n i s a m s e ja o n a k o p i s a o , o n a k o s u m e d r u g i p i s a l i . A l i ! r a z u m i j e s e , ti si n a j e n e r g i n i j e p r o t e s t i r a o , n o n a a l o s t u z a l u d n o ! ... Prelazio s a m p r e k o toga i sjedao za partiju aha. A poslije, razgovor j e opet p a d a o na neutralan teren. Prepriavao m i je svoju najnoviju lektiru, pasionirao se n e d a a m a onih kitolovaca sa A l j a s k e i onih b e r a a ne z n a m ega ne z n a m o d a k l e , indignirao se n a d unienjem ljudskog dostojanstva k o m e su izvrgnuti ljudi u onim egzotinim krajevima. A k o mi ne bi uspjelo da izraz sabranosti na m o m licu i s p a d n e dovoljno uvjerljiv (jer, b o e m o j , o v j e k j e p o n e k a d u m o r a n p a ni uz n a j b o l j u volju to m u ne p o l a z i za r u k o m ! ) , o d m a h bi se pozlijedio: T i z i j e v a , n a r a v n o . T e b e to ne interesira. A l i , d r a g i m o j I w a n G a lbe, eto to su p r o b l e m i , realni problemi! A k a m o l i tvoje teorije nerealnosti realnoga i realnosti nerealnoga' i tvoje M a m a - Y u m b e ! . . . A tad bih se i j a m a l k o prozlio. N e s h v a a m to te m o e toliko da pasionira i zabavlja u toj tvojoj lektiri. T e b e z a n i m a s a m o o v j e k in a b s t r a c t o . K o n k r e t n i ti j e p r e v i e vulgaran, nedovoljno interesantan. U p r a v kao da j e uslov za ovjekoljublje izvjesna distantia loci. Zato m e pasionira, zato m e zabavlja! Smijeno! Ne radi se tu p a s i j i ili z a b a v i . T o j e s a s v i m l a g i t i m n o , s a s v i m s h v a t l j i v o i n t e r e s o v a n j e dananjeg drutveno razvijenog ovjeka, njegova elja da upozna stanje, prilike, probleme raznih krajeva, raznih sredina. Shvatljiva radoznalost intelektualca da sazna ' k a k o sve ljudi i v e ! u d i m se s a m o k a k o te ne i n t e r e s i r a j u s t v a r i k o j e i m a o d m a h p o d n o s o m , k o p a i k u k u r u z a iz L u i k a , b i j e d a k o j u d a n o m i c e v i d i t u p r e d t v o j o m t e z g o m . Oni su preblizu da bi se njihove stvari m o g l e da u o e , p r e m a l o egzotini d a bi zasluili n a u panju. D o b i j a m d o j a m d a j e to k o d t e b e n e s v i j e s n o b j e a n j e o d n e e g a t o t i j e b l i e i t o t e iz b l i e g dira. Vidi, j a s a m u tome stvarniji. A k o se ne v a r a m , ovdje s a m j a s l u a j n o v i e r e a l i s t a n e g o ti. 0 , nisam znao da ima i takvih ambicija! P a to su sasvim legitimne ambicije dananjeg drutveno razvijenog ovjeka kad govori dananjim drutveno razvijenim problemima! N e , nije to realistinost, nije to smisao za stvarnost, d r a g i m o j ! T o je najobiniji vulgarni empirizam, naprosto tvoja nesposobnost da m a koji problem teoretski shvati!

 H e , to e m o ! . . . - uzdahnuo bih prelazei u elegino-meditativni t o n . - a l o s n o j e to b i t i m a l a z e m l j a , s j o n e r a z v i j e n o m v l a s t i t o m p r o izvodnjom. U p u e n si u s v e m u na i n o s t r a n s t v o : a k i vlastite p r o b l e m e i preokupacije mora da naruuje izvana! . . . A to se tie onih M a m a Y u m b a , vjeruj m i da ih, k o vie k o m a n j e , svi i m a m o . U v i d u n e k a k v i h aavih fantoma, nemono poletnih krilatih gmazova, infantilnih malou m n o s t i , ili u v i d u i n k u b u s a , m u t n i h p o t k o n i h z e b n j a , k o m p l e k s a , n e s i g u r n o s t i , - ali i m a m o ih svi! Prekinuo je mijeanje u avanu i izazovno se naslonio na tezgu. D o b r o , a to m i s l i , k o j a j e m o j a M a m a - Y u m b a , n a p r i m j e r ? N e z n a m , n e m a m p o j m a . T r e b a l o bi p o d r o b n i j e ispitati. A to najb o l j e o v j e k m o e d a s a m i z v r i . U o s t a l o m , m o d a j e ti, s a s v i m i z u z e t n o , , uope i nema. A koja j e tvoja M a m a - Y u m b a ? O h ! J a i h p a k i m a m t o l i k o d a ih j e t e k o i n a b r o j i t i ! . . . Nastavio je mijeati batiem u porcelanskom avanu. T i b i m o r a o p i s a t i p r i e z a d j e c u , d r a g i m o j ! J e s i li i k a d n a t o p o m i l j a o ? G o v o r i m sasvim ozbiljno. N e bi li se u p o s l i o u r e d a k c i j i k a k v i h d j e j i h n o v i n a ? D a p i e d j e j e r o m a n e u n a s t a v c i m a ? N e b i li te to p a s i o n i r a l o ? Zato n e ? D j e c a su m o j a pasija. D o b r o si m e p o d s j e t i o , razmislit u tome. U p r a v nekidan proitao s a m interesantan lanak od v e o m a u v a e n o g p i s c a ( t r e s n u o s a m i z r u k a v a j e d n o i z m i l j e n o i m e ) , p r i znatog autoriteta u takvim stvarima. Neobino originalne ideje! Autor tvrdi da su sve te p r i e za djecu, te p u s t o l o v n e d o g o d o v t i n e , p r o b i j a n j a k r o z p r a u m u , ekspedicije u s t r a t o s f e r u ili n a m o r s k o d n o , r a k e t n a interplanetarna putovanja i tako dalje, jedna bijeda od fantazije. Pisci takvih burgija bave se uglavnom tehnikim modalitetima s v e m i r s k o g saobraaja, problemima raketnog projektila i njegovog pogonskog goriva, otpora zraka, pritiska, temperature, kisika i slino. I tek uz oit n a p o r f a n t a z i j e u s p i j e v a j u d a t a m o n j e s t a n o v n i k e z a m i s l e r u n j a v e , ili j e d n o o k , ili s n a b d j e v e n e r o g o m n a s r e d e l a , ili v i s o k e e s n a e s t s t o p a m a h o m o t r c a n e p r e d s t a v e iz m i t o l o g i j a i f a n t a s t i k a n a e s t a r e p l a n e t e ! U knjiicama za djecu, k a e dalje uvaeni autor, trebalo bi podsticati djeju misao i djeju fantaziju u sasvim d r u g o m pravcu. N a primjer, d a li i n a t i m d r u g i m s v j e t o v i m a i m a m j e s t a d v o j n o s t i i z m e u p o s t o j a n j a i n e p o s t o j a n j a ? D a li j e i t a m o p o z n a t p o j a m s m r t i ? D a l i s u i t a m o p o j a v e i doivljaji nanizani, p o p u t Minhauzenovih g u s a k a , na nit v r e m e n a , ili s e p r e d o i m a tamonjih s t a n o v n i k a i v o t s t e r e u j e d n o j ! ravni, ploan i raznobojan k a o ilim? Zamisli ljepote: ivot-ilim! I zamisli z a d a t k a : razviti u djeci ulo za laj ivot, i udnju za njim! P o t a k n u t i u n j i m a s u m n j u d a li i t a m o v a e o v d a n j e f o r m e i k a t e g o r i j e , poljuljati im povjerenje u pojam postojanja, u p o j a m v r e m e n a ? A da i ne govorimo drugim, manje vanim ovozemskim kategorijama bez kojih se i na ovoj planeti jo nekako m o e ! . . . Oh, a l i m s a m o to n e m a m sina p a d a u t v o j e r u k e p o v j e r i m n j e g o v o d g o j ! D a ga ui ivotnoj mudrosti! T i si r o e n i t a l e n a t za i n f o r m t o r a !

 R a d o bih se primio tog zadatka, i vjerujem da bih bio savjestan p e d a g o g . J a s a m d o d u e m a l k o lijen i aljkav, ali k a d se n e e g primim, z n a m to j e r e d i d u n o s t . U o s t a l o m , to sve n e g o v o r i m u s v o j e i m e , samo citiram uvaenog autora. A k o j e taj v e l i k a n ? D a nije i to j e d a n od onih k o j i e zavriti svoj vijek u ubonici? U m u k n u o j e . J a s a m s e d o b r o u v a o d a ne p r e k i n e m t u utnju. G o r e i z s a l o n a z a u o s e k l a v i r : iz d o b r o u k o r i e n o g S a n g und Klang-, g o s p o a M i z z i z a p o e l a j e p r v e t a k t o v e Asra-lied-. T a n k o m nazalnom s t r u j i c o m z r a k a p j e v u i o s a m za k l a v i r o m : . . . und mein Stamm sind jene A-as-ra we-el-che ste-er-ben we-en sie lieben!... Naglo me prekinuo. P r e s t a n i ve j e d n o m ! . . . Dosta mi je vie te tvoje igre! . . . K a o da si dopirio a m o s a m o zato da m e svrdla! . . . A l i to to g o v o r i , I v a n e ! . . . N e z n a m to te nagoni da mi vjeito oponira, d a m i s n a r o i t o m slau suzbija u grlo svaku pojedinu rije! D a m e neprestano povreduje! . . . Uinilo m i se d a m u u glasu trepte suze. A l i ime, z a b o g a ? ! . . . N a p r o s t o te ne r a z u m i j e m ! . . . E t o razgovar a m o , izmjenjujemo misli, askamo. Vie manje s a m o zato da utuemo vrijeme, i nita drugo! N e smije svaku razliku u gleditima uzimati tako tragino! . . . H a j d e , m a n i t i t o ! . . . N i s i ti t a k o b e z a z l e n a o v i c a ! I s a m v r l o d o b r o zna, nisu tu po srijedi nikakve razlike u g l e d i t i m a ! . . . I m a tu n e t o d u b l j e , i n t i m n i j e , to te n a v o d i da n e p r e s t a n o trai i m e d a m e pozlijedi! . . . N a licu, j o elatinozno m e k u od uzbuenja, p o r o d i o se z a e t a k osmij e h a p o n o v o n a e n e s u p e r i o r n o s t i , i crte su se s t a l e n a g l o u k r u i v a t i . A-ha! stupa u djejstvo Cou! A to j e to n e t o , a k o s m i j e m p i t a t i ? N i t a , nita! S a d s v e j e d n o ! . . . T i m e vrlo d o b r o r a z u m i j e ! . . . Dalje nisam pitao. P r i p r e m a o je recepte ne diui glave. ekao sam d a se jo m a l o pribere. A onda sam izbacio, bez teine: D a odigramo jednu? Mala pauza. Moemo. K r o z t a v a n i c u j o s u d o p i r a l i z v u i Asra-lied-. P o v e o s a m se opet, s a s v i m n e p r o m i l j e n o , z a k l a v i r o m , a l i s a m se o d m a h p r e k i n u o . O d i g r a l i s m o nekoliko partija. H o e li m a l o g o r e ? u p i t a o m e k a d j e d o l o v r i j e m e d a z a t v o r i apoteku. N e u veeras, neto m e boli glava. D a to uinim uvjerljivijim, n a d o d a o s a m : I m a li k a k a v p r a a k ?

 M o d a m u j e i ta glavobolja j e d n a m a l a z a d o v o l j t i n a , p o m i s l i o s a m s i p a j u i u grlo kombinirani p r a a k iz k a r t i c e . N a d a j m o s e d a e o v a j p r a a k umiriti vie njega nego mene!

XL IV. A k a d je opet naiao Mato p a k a d s a m m u ispriao tu zgodu, prasnuo j e u smijeh. N e m o g u da shvatim na to je ciljao svojom aluzijom. H a j d e bolan, ne pravi se naivniji nego to si! N a asnu rije, ne razumijem! S a s v i m j a s n o : htio j e rei da m u zavidi na njegovu dobru. J e li m o g u e ? J e s t , m o g u e , sasvim m o g u e . Zato ne bi bilo m o g u e ? A uistinu, s t v a r j e u t o m e to bi on u s v o j o j d u b i n i elio d a m u d r u g i z a v i d e . N j e m u j e t o p o t r e b n o , r a z u m i j e li, k a k o b i s a m s e b e u v j e r i o u s v o j u d o b r o b i t . L j u d i se gotovo r e d o v n o o s j e a j u u s r e e n i s v o j o m s r e o m u onom stepenu u kome drugi tu sreu cijene. N a a srea dobrim dijelom zavisi o d drugih. Za I v a n a to vrijedi u naroitoj mjeri. A k a d m u se u i n i d a m u ljudi i p a k ne z a v i d e , on h o e d a ih n a to prisili, d a ih p r i v e d e poslunosti. Najprije pokua da im to sugerira. A k o ne uspije, tad p r o m i j e n i t a k t i k u : p o k u a i m to i m p u t i r a t i , n e bi li u v j e r i o b a r s e b e . udno. A z n a li t o s e z a p r a v o n a l a z i i s p o d t o g a ? O n d r u g i m a z a v i d i . K o n kretno, sada tebi. A na emu meni? E t o b a na tome to ti njemu ne zavidi. T o to ljudi ne p o s t a v l j a j u uvijek neke relacije, neka uporeenja izmeu sebe i drugih, za njega je jedan nedostian luksus, nedostupno gospodstvo. I na tom golom g o s p o d s t v u bez sadraja on ljudima zavidi. P r e v i e komplicirano za m o j u p a m e t ! P r e v i e z a k u a s t o ! P a i nije t o l i k o k o l i k o ti se ini. S v e te p s i h o l o k e t a n i n e i z a k u ice, k a d ih p o s m a t r a u funkciji, u njihovom r e a l n o m k o n k r e t n o m djelovanju, s a s v i m su j e d n o s t a v n e i lako intuibilne. K u d i k a m o j e d n o s t a v nije n e g o k a d ih o p i s u j e . T o ti j e s l i n o o n i m b r i l j i v i m n j e m a k i m Gebrauchanweisungima: drite vrsto aparat lijevom rukom tako da vam palac gleda prema gore, nastojei da os aparata bude stalno u okomitom poloaju, a palcem i kaiprstom desne ruke prihvatite jabuicu horizontalne poluge oznaenu na prileeem nacrtu slovom A i okreite je ravnomjerno u smjeru kretanja kazaljki na satu, i t a k o d a l j e . P o m i slio bi: b o g zna to. A k a d tamo najobiniji mlinac za p a p a r ! T i m e iznenauje, Mato! U tebi drijema literata, itav literata! J e d a n tanan psiholog, analizator! J e d a n mali Proust! N e m o j misliti da mi time pravi neki naroiti kompliment. P r a v i literata ne analizira zbog zanimljivosti analizirane stvari, zbog rezultata

a n a l i z e , v e z b o g z a n i m l j i v o s t i s a m o g a n a l i z a t o r s k o g p o s l a . O n ti, o v j e e boji, n e d e m o n s t r i r a materiju k o j u i m a pred s o b o m , nego s v o j u d e m o n stratorsku sposobnost! Upoljavanje i ekshibiranje jednog talenta koji j e t u , i k o j i t r a i d a b u d e u p o s l e n i e k s h i b i r a n , i n i t a v i e . N i j e l i ti s e pri itanju stotinu p u t a desilo da te neto, s a m o p o sebi s k r o z neznaajno i neinteresantno, poelo privlaiti i postajati interesantno tek p o t o j e p r o a n a l i z i r a n o , tek zahvaljujui s k u p o c j e n o j analizatorskoj, obradi? J a s n o . Cijepanje dlake na etvero m o e da bude zanimljivo j e d i n o z b o g tehnike tog cijepanja, n i k a k o zbog s a m e dlake. A a k o cijepanje d l a k e na etvero uspijemo da razvuemo na lijep broj stranica, te a k o n a m j o p o e za r u k o m da to iznesemo u to nezgrapnijim i beskonanijim reenicama koje jedva moe da prati do konca, a pogot o v u a k o u s p i j e m o d a p r i t o m ni n a j m a n j e n e t a k n e m o n i j e d n u e m o t i v n u icu u o v j e k u , t a d e to biti d o k a z d a u sebi i m a m o obilato analizators k o g t o f a , scilicet t a l e n t a . I tek tad e m o e v e n t u a l n o zasluiti i m e liter a t e - a n a l i z a t o r a . A j a ti n e m a m b a m n o g o s m i s l a z a to. - A l i takvi su svi literate. T a svi umjetnici r a d e z b o g s a m e umjetnosti a n e z b o g e g a d r u g o g ! I n a e s u m o r a l i z a t o r i , ili bilo to d r u g o , s a m o ne umjetnici. - Mani! T a k o govore loi umjetnici, mali umjetnici. Oni veliki, pravi, uvijek rade zbog neeg drugog i vieg od same umjetnosti! . . . A osim toga, ta u m j e t n o s t analize ne d o p a d a mi se ni zato to svojim p o s t u p k o m unosi neopazice jednu krupnu umjetniku la. Ostvariti na papiru u trajanju od jednog sata ono to se u stvarnosti odigrava u j e d n o m hipu, za m o j e p o j m o v e znai biti lo p i s a c i v e s a m i m tim o d u z i m a t i stvarima d e v e d e s e t p o s t o od njihove ivotne istinitosti. Za m e n e , u formuli svakog knjievnog postupka neizostavno bi m o r a o da figurira fakt o r tempus, elemenat 'vrijeme', kao u formulama mehanike! Ostvar i t i p s i h i k i m o m e n a t , u n u t r a n j i p o k r e t kroz stanovito vrijeme. Cajtl u p a j e d o b r a za k a b i n e t , za n a u n i r a d , za p r o m a t r a n j e k a k o s e ia^ hurava svilena buba. U umjetnosti, cajt-lupa unosi j e d n u la, k o j a u m j e t n i k o m djelu o d u z i m a vie n e g o to m u d o p r i n o s e one istine k o j e se p o m o u nje otkrivaju. T o je k a o k a d bi tano dijagnosticiranje uvjetovalo da se organizam prethodno dokraja raskopa i razudi: dijagnoza j e d o d u e t a n a , ali j e za to p o t r e b n o d a p a c i j e n t u m r e . O b d u k c i o n a dijagnoza. A mislim da bi takvom postupku trebalo prigovoriti ba sa stanovita umjetnosti, j e r njime umjetnost m o d a p o s t a j e neto ozbiljnije, ali p r e s t a j e biti umjetnost. N o to su valjda s a m o moji v e t e r i n a r s k i p o j m o v i u m j e t n o s t i . O e v i d n o d a k l e j a ti n i s a m b a n i k a k a v l i t e r a t a . - M o d a j e sve to za tvoju p r i r o d u previe sitno, p r e v i e triavo. T i bi v j e r o v a t n o volio m a l o iri potez, zar n e ? - N a p r o t i v ! N e o b i n o cijenim ba one pisce koji n a m otkrivaju sitna, tanana v l a k a n c a u ovjeku, one naoko neznatne unutranje m o m e n t e . Grijee ljudi k a d za znatnim vanjskim efektima zamiljaju neke velike u n u t r a n j e p o m a k e , n e k e k r u p n i j e m o v e n s e . M a d a si se d o s t a p o t u c a o p o s v i j e t u , ti p o z n a l j u d e p r i l i n o j e d n o s t r a n o . T i j o v j e r u j e d a i v o t pokreu neki veliki osjeaji, neki veliki zanosi, stremljenja, neke velike

z a m i s l i , v e l i k e a s p i r a c i j e , i t o ti j a z n a m . T a m a n ! S v e , s k o r o s v e l e i u onim sitnim pomacima, u onim mijim m o v e n s i m a . T u je tajna i klju skoro svega u ovjeku. A znatnost i dalekosenost vanjskih efekata zavisi od sluaja, od stjecaja prilika, od praktinih mogunosti. P r i s t a v i s r e s k o g n a e l s t v a ili i n o v n i k u r e d a z a k o n t r o l u m j e r a k o j i m i r n e d u e a l j e p o s l u n i k a p o n a j g o r e m p l j u s k u d a m u k u p i c i g a r e t e ili s e n d v i , isti j e o v j e k koji e k a o rezervni k a p e t a n h l a d n o k r v n o slati u s m r t desetine ljudskih ivota radi svoje line dobrobiti, radi svoje udobnosti, ili n a p r o s t o iz s v o g efa. I k a o g o d to e , k a o i n o v n i i , g l e d a t i k r i v i m o k o m p o s l u n i k a k o j i se ne p o k a z u j e d o v o l j n o o d u e v l j e n onim k u p o v a n j e m s e n d v i a t e e g a b r i s a t i s p o p i s a z a z i m s k u p o m o ili g a l i i t i n e k a k v o g doplatka, tako e, kao kapetan, svog posilnoga koji m u nije d o v o l j n o s v e s r d n o n a v i k s a o i z m e u v r s t i t i u p r v i m a r b a t a l j o n ili o d r e d i t i na z a d a t a k na k o m e se s i g u r n o g u b i g l a v a . A d a li e n e k i s e o s k i H e r o s t r a t u i n i t i v e e ili m a n j e u d o i p o k o r u , z a v i s i u g l a v n o m o d t o g a d a li p o k r a j n j e g o v a s e l a s t o j i m o s t i o d b r v a n a p r e k o j a r u g e i l i m e u n a r o d n i eljezniki vijadukt: ista mjera siune pakosti, pozlijeene sujete, uvrijeenog nitavila jednako e m i r n o m r u k o m potpaliti l a g u m i pod jednim i pod drugim! M o d a i m a p r a v o . ini m i se d a d o g a a j i u n e k i m z e m l j a m a o k o nas potvruju tvoje gledanje. - N e g o to! Htio bih s a m o da vidi, d r a g o v i u m o j , k a k o bi se m n o g i sasvim neznaajan, sasvim banalan ovjek koga svakodnevno susree i k o g a ni p o e m u ne bi s m a t r a o d o s t o j n i m d a b u d e p r o t a g o n i s t a n e k e drame, u promijenjenim prilikama odjednom provrgnuo u pravu pravcatu n e m a n ! P o r a s l a faktina m o i p r o i r e n e p r a k t i n e m o g u n o s t i za pravljenje zla s a m o e uiniti da on p o r a s t e u vlastitim oima, p o j a a t i e u njemu uvjerenje vanosti vlastite linosti, a u p o r e d o s tim i osjeaj s v e v e e g p r a v a te linosti na s u d b i n e i na ivote drugih l j u d i . . . T i to d o v o l j n o n e p o z n a . T i si se k r e t a o m e u c e l l i m a i v i o l a m a , u ljudskim p a n t o m i m a m a a ne u ivotu, m e u fantazijama i apstrakcijama, ti si ivio o d ' s v j e t l o s t i ' i ' o z a r e n j ' , a n e h l j e b u r e a l n o s t i . T i n e z n a k a k o esto itav jedan ljudski ivot animira i itavu jednu ljudsku aktivnost pokree nekakav mali kompleks, nekakva nedostina ambicija, n e k a triava p o v r e d a samoljublja. Ili s a m o i n e k a sitna lina pozlije e n o s t n a p o l j u d r u t v e n o g p a r a d i r a n j a k o j a s e m o d a s u e j o iz n e k e m a l e t r a u m e u djetinjstvu. I k a k v e j e sve s n a g e k a d r a da p o k r e n e , na k a k v e j e s v e p o d v i g e i l i z l o d j e l a k a d r a d a o v j e k a n a t j e r a , k a k v e li k v a n t u m e zla da u njemu oslobodi t a k v a j e d n a p r i m a r n a sitnica! Mali lini r e s a n t i m a n k a d a r j e da uini itava u d a . Politiki ljudi i agitatori to d o b r o znaju, pa zato i raunaju i o p e r i r a j u toliko s tim m o m e n t o m . S m a t r a j u ga najdubljim i najsigurnijim p o k r e t a e m . A l i ga m o d a p o neto i precjenjuju. J e r on je ujedno i najjai i najlabilniji pokreta. Pratio sam mlaa ovjeka, s literarnim ambicijama, dosta talentirana uostalom, u k o m e je itavu njegovu revolucionarnu ogorenost, njegovu borbenu zagrienost, pokretala patnja to j e slabije odjeven od ostalih. S a n pet odijela, i jal na one koji to imaju, p o k r e t a o je sve, a m a sve

u njemu. B i o j e s p r e m a n da radi toga izazove svjetsko krvoprolie. Interesiralo m e p i t a n j e : a to e dalje biti s njim, a k o p o s t i g n e svojih p e t o d i j e l a ? ' k a k o e se dalje razvijati? No desilo se da j e prije dobio svojih pet odijela na suprotnoj strani. S a d kritikim o k o m p r o m a t r a adjuslirung prolaznika i p u n j e primjedaba na toaletu. I nosi svojih pet odijela u borbi protiv svjetske revolucije s onim istim uvjerenjem i s onom i s t o m o s v e t n i k o m s l a u s k o j o m ih je ranije i e k i v a o o d s v j e t s k e revolucije. B u b u l j i a v i , p o g u r e n i , loe odjeveni m l a d u n a c k o j i s e v u e prik r a j k o m ulice p u n h e m u n g a i latentnih grdno ljubavnikih aspiracija, p o d o b a n je da, za j e d a n udotvorni k r e m protiv pritia, za j e d n o dobro s k r o j e n o o d i j e l o i l i a k u n i f o r m u ! , z a o s v a j a k i u s p j e h , u i n i k u d i k a m o vie od o n o g a na to bi ga m o g l o da natjera i n a j d u b l j e i d e o l o k o o s v j e d o e n j e ! K a t k a d m i se ini da j e uvrijeena nitarija s p o s o b n a za d a l e k o v i e n e g o r e v o l t i r a n i h e r o j : o n e s e m o d a j o p r e m i l j a t i d a li d a radi sree j e d n e polovice ovjeanstva rtvuje d r u g u polovicu; ona ne e oklijevati ni a s k a d a radi ulaenja svog nitavog p o v r i j e e n o g j a izazove opi kataklizam. I esto sam se pitao u udu: odakle na j e d n o m 'ja' tako malih, tako neznatnih dimenzija tako preduboka rana povrije e n o s t i ? N e s r a v n j i v o v e a rana nego s a m o tijelo na k o m e s e ona nalazi! A t a k a v j e d a n p r i m a r n i fitilji koji sve u o v j e k u u p a l j u j e i p o k r e e p o n e k a d se sastoji n a p r o s t o u t o m e to ovjek eli d a u o i m a svojih b l i n j i h i z g l e d a u n e k o l i k o d r u k i j i n e g o to s t v a r n o j e s t . i t a v j e d a n ovjek zaloen u to da falsificira sam sebe, itav j e d a n ljudski ivot uloen u to da se odri na licu j e d n a dosta p r o z i r n a , s a s v i m d v o j b e n o u k u s n a obrazina, esto a k i g o r a nego to j e r o e n o lice! I n e m o j misliti d a e tu m a l o u m n u p u b e r t e t s k u crtu susresti s a m o k o d ambicioznijih p a l a n a k i h b r i c a ili k o d h o h s t a p l e r s k i h fifiria, s i t n e r i b e . 0 , n e ! T a k a v primarni fitilji-pokreta otkrit e i kod renomiranog knjievnika, i k o d j a v n o g o v j e k a o d n e k o g f o r m a t a . U tom sluaju, itavo e knjievno djelo o n o g p r v o g biti upregnuto u tom p r a v c u i p o d v r g n u t o tom cilju. D v a d e s e t v o l u m a s a b r a n i h djela - da mistificira s a m s e b e . D a , z a m a i t o s t vanjskih e f e k a t a nikako se ne srazmjeruje znatnosti onog prvotnog unutranjeg pokretaa. Ona zavisi gotovo sasvim od praktinih u s l o v a i m o g u n o s t i n a k o j e j e onaj sitni p o k r e t a stjecajem prilika n a i a o ili u p o r n o u s v o g m a n i j a k o g k o p k a n j a s e b i i z b o r i o . . . N e g o z n a li t o s a m s a z n a o I v a n u ? to? U t a j n o s t i p i e p j e s m e i alje ih p o d i f r o m r a z n i m a s o p i s i m a . V j e r u j e m d a b i v o l i o d a m u b a r j e d n a o d tih p j e s m i c a ' u g l e d a s v i j e t l a ' nego m a ta na svijetu. Za jednu objavljenu pjesmicu od osam stihova sigurno bi pristao da m u prekono izgori i vila, i apoteka, i pianino Hoffmann, i auto, i sve to god ima! . . . N e m o j se smijati. J a s a m zabrinut za njega. D a , o n j e v e s a s v i m p r e p a r i r a n . I p a z i t o ti k a e m : k a d b i s e i k o d n a s neto p r e o k r e n u l o , ne bi se trebalo uditi n i e m u . N i j e n i m a l o iskljueno da emo mi jednog dana gledati naeg Ivana gdje marira u zna k a k v o j uniformi, s ko zna k a k v o m smijenom k a p o m na glavi, 28
RAD 313

433

p o d ukrtenim uprtaima, u utim kriputavim izmama. Onako prepariran ovjek spreman je da potrai kompenzaciju u m a emu, da na se navue m a k a k v u kou, odoru, uniformu, da uini od sebe m a to a p s u r d n o , da se prometne u m a ta nevjerovatno i nezamislivo, od militantnog vjernika pa do upravnika nekakvog koncentracionog logora! . . . B u d i oprezniji! o p o m e n u o s a m s e . t o ti zna k a k v a r a n j a v a tkiva povreuje i k a k v e sve kotaie neznanih procesa u njemu pokree n e k o m s v o j o m n e r a z m i l j e n o m r i j e i ? o p h o e n j u s n j i m b o l j e s a m nadzirao sebe i trudio se da m e d u n a m a vie ne dolazi do m o m e n a t a z a t e g n u t o s t i . I t o s a d n e v i e iz n e k a k v o g o b z i r a i l i s e n t i m e n t a l n o s t i p r e m a negdanjem prijatelju, ve iz n e e g stvarnijeg: u m e n e j e bio uao neki mutni strah od tog nepoznatog novog ovjeka to u njemu d r i j e m a i, p o d p u n o m o p r e m o m , e k a s v o j a s . I z b j e g a v a o s a m n e u r a l gina mjesta i nastojao da iznaem to vie indiferentnih dodirnih t a a k a u kojima mogu d a se bez vee lai saglasim s njim. Odnosi su se p o m a l o popravili. Prema meni je postao prijazniji, ak povjerljiviji. Opet mi j e prepriavao svoju lektiru i informirao m e novim momentima u natezanju s tvrdoglavim seljakom oko trouglaste parcele u L u i k a m a . Ali sad sam se od njegove povjerljivosti p o m a l o jeio i obazrivo joj izmicao. A kad sam neto kasnije naputao mjesto, priredio mi je neke vrste oprotajnu veeru. Opet je bio pozvan i Mato, opet je prireen mali kuni koncerat, i opet se g o s p o a Mizzi neogranieno oduevljavala. Prije nego s m o sjeli za sto, Ivan m e p o v u k a o za d u g m e u udubljenje prozora. S aicom aperitiva u ruci, ( p o d zabrin u t i m p o g l e d o m ene k o j a j e strepila d a o n to ne izvede n e z g r a p n o i n e d o v o l j n o t a k t i n o ) u p i t a o m e d a li m i t o t r e b a . P o d v u k a o j e v i e p u t a da m i u svemu stoji na raspolaganju, n e k a m u s a m o k a e m , bez trunka ustruavanja, kao starom prijatelju i drugu iz djetinjstva i tako dalje, ako sam sluajno, hm, ako sam sluajno u maloj momentalnoj novanoj neprilici. A ja sam, bez obzira na eventualnu sluajnu momentalnu i tako dalje, spremno otklonio ponudu, s toplom zahvalnou. Sasvim spontano, jo prije nego sam imao vremena da promislim odgov o r . R a z m i l j a j u i kasnije tome, d o a o s a m d o z a k l j u k a da to m o r a da j e bilo neto kao 'pitanje principa' u meni. A poslije j o nekog vremena, k a d j e sve to prolo, upitao s a m se j e d n o m : zbilja, d a to nije i p a k bila klica zavisti u t e b i ? N a s m i j a o s a m se. N o tad s a m malko prepravio pitanje, prefazonirao ga, onako k a k o se to ini s pitanjima na p o r o t n i k e k a d se h o e d a o d g o v o r e u p r a v ono to mi elimo: a da nije, m o d a , u j e d n o m trenutku, osjetilo ne b a zavist, ali neto p o p u t zavisti, j e d n o od onih nebrojenih k o n t r a d i k t o r n i h ja u t e b i ? I t a d m i s e u i n i l o d a p o t v r d a n o d g o v o r n a t o p i t a n j e i p a k ne bi trebalo tako nasumce i bez potanjeg ispitivanja odbaciti. J e r , u t o li s v e m i s a m i s e b i n e z a o g r e m o , n e m a s k i r a m o , n e k a m u f l i r a m o n a e u n u t r a n j e p o m o l e ? I k o l i k o li j e p r i t o m vjetiji, k o l i k o spretniji i lukaviji onaj ja-kamuflator nego onaj ja-prepoznava!

Pssst! U bolnici j e j e d a n

general!

J u t r o s m i j e to povjerila bolniarka. A l i nije ni trebalo da m i k a e , o d m a h se to osjetilo. S v e je drugo palo u zasjenak, itava se bolnica orijentirala p r e m a njemu. Lijenici su zauzeti, personal uurban. Svjelljaju se k v a k e , peru se majolike ploice, m a u se linoleumi. Bolesnici s u se o p e t p o v u k l i u se, odgodili bolest za neko vrijeme. P o stazicama p a r k a provrvjeli su m r k i ljudi s onim posebnim izgledom lanih civilista: u nogavicama k a o da kriju sare izama, a etvrtaste glave iskrivljuju i m o b o d e d u b o k o natuenih eira - agenti i bdioci i tjelohranitelji. J e r to nije bilo k a k a v general. T o j e neobino k r u p n a zvijerka, historijska linost. J e d a n ivi m o n u m e n t . P e t r a n a , i p e t najviih o d l i k o vanja za te r a n e . U m l a d o s t i , d u a i olienje z a v j e r e n i k o g prevratnikog pokreta, avao u ljudskoj koi. Osuen na smrt, jednim ludo smionim s c e n s k i m u d a r o m uspio se izbaviti i u m a i g o t o v o i s p o d s a m i h vjeala. A u t o r p o z n a t o g pua od pet novembra. H e r o j u r a t u za nezavisnost, G e n e r a l Gvozdena a k a , pobjednik od Itakodalje, organizator neprobojne P e t r o v e linije koja je po njemu i dobila svoje ime. Poslije rata, vie puta ministar vojni. A jedan put, u krajnje kritinoj situaciji, predsjednik vlade s izvanrednim ovlatenjima, koji je vrstim zahvatom u s a m a tri d a n a k o n s o l i d i r a o poljuljano stanje, d o h a k a o n o v o m z a v j e r e n i k o m p r e v r a t n i k o m p o k r e t u , i, s a z a m j e r n i m o d s u s t v o m k o l e b l j i vosti, p o s l a o njegove k o l o v o e na vjeala. P a m t i m m u lik s naslovnih stranica novina: poneto ugojen, tamne kesice p o d oima i duboka k a r a k t e r n a b r a z g o t i n a p r e k o lica k o j a m u p o d a j e o d n e k u d s u v o r o v s k i , ratniki preplanuo izgled. I prolazi mi glavom da je put od buntovnika do vlastodrca, od blijedog atentatora do zadriglog bakonje na koga s e p r a v i a t e n t a t , m o d a j e d a n p u k i f i z i o l o k i p r o c e s - e v o l u c i j a iz v i l j a stog golaa u trbonju, vulgarna stvar lijezda! P r i g o d e su m e vie p u t a n a v o d i l e na r a z m i l j a n j a iz d o m e n e k a r a k terologije t r b u h . I z a p a z i o s a m da p o s t o j i j e d a n p o s e b n i tip herojikog*. generalsko-dravnikog trbuha, osobito est u n a r o d i m a koji obiluju d r a v n i k i m talentima. T r b u h k a o stvoren za k o m a n d a n t s k u e a r p u ili za p r e l a t s k i p o j a s . S v o j s t v e n o m u j e to to nije zamjetljivo odijeljen d d p r s n o g k o a : linija grudi ne lomi se, v e se b l a g o prelijeva u t r b u h , sugerirajui nam jednu malu korekturu poznatoj Platonovoj trihotomiji d u e : n e g d j e i z m e u thymoeids-a i epithymetikn-a u k l a p a se jo j e d a n lan: to p o g r a n i n o p o d r u j e , naroito p o d e s n o d a poslui k a o n e k a vrsta alone grudi za nadoivanje odlikovanja, mora da je sjedite dravn i k i h o s j e a j a . R a z u m i j e s e , tu p o s t o j i k a t e g o r i z a c i j a . S l o b o d n o j e pretpostaviti da neki povjerljivi vojni reglemani i neke tajne uredbe o d l i k o v a n j i m a tano normiraju uz koji su r a n g i poloaj vezani p o j e dini stepenovi takvog generalsko-dravnikog trbuha. S unapreenjem ili p o s t a v l j a n j e m n a vii p o l o a j , s l j e d u j e se, u z p o v r a t a k s t a r o g , o d g o v a r a j u i n o v i e r r s k i ili vojno e r a r s k i t r b u h v i e g t p e n a : A p o s l i j e

smrti, takav se slubeni trbuh u svojoj ljubiastim b a r u n o m postavljen o j trbunici, zajedno s odlikovanjima, v r a a u dravnu riznicu. Ali, u p r a k s i , to rijetko biva, jer ( k a k o nas i s k u s t v o ui) obino prije t o g a p r o p a d n e drava. B e d e m takvih trbuha, a da m i r n i g r a a n i n i ne sluti, uva dravno ustrojstvo, politike i drutvene uredbe, ustavne garancije, o b e z b j e u j u i m u p r i s t o j a n i o r g a n i r i z a n g r a a n s k i i v o t . A l i p i t a m se k a k o je u o p e general d o s p i o u ovu p r o v i n c i j s k u boln i c u ? I to m i j e objasnila bolniarka. V e n e k o v r i j e m e nalazio se Ovdje, u m j e s t u i o k o n j e g a , u i n s p e k c i j i f o r t i f i k a c i o n i h r a d o v a k o j i s e izvode po njegovoj linoj zamisli. Izvjesne m a l e smetnje koje j e ranije o s j e a o (i to b a n e g d j e u p o d r u j u t r b u h a ) o d j e d n o m s u se p o j a a l e , a on nikako ne e i ne m o e da prekine inspekciju p a da se p o e pregledati kod nekog uvenog profesora. Mjesto toga, profesor je hitno p o z v a n a m o (doletjet e specijalnim avionom, oekuje se s v a k o g d a n a ) , i svi e se pregledi i pretrage, a ako b u d e potrebno i operacije, izvriti Ovdje u b o l n i c i . P o m i l j a m : a k o u m r e , to e biti s m r t s m a j o n e z o m ! V e l i k e utnje, katafalci, trodnevni obilasci m r t v o g tijela, d r a p i r a n i bijelac u s p r o v o d u . I za prvu, hitnu potrebu j e d a n p r o s t r a n trg p o s v e e n n j e g o v o m imenu. A neto kasnije, nasred tog trga njegov konjaniki spomenik. A k o u m r e . . . . isto m i se ne da vjerovati d a e to biti ono isto k a o k a d , t a m o u treoj klasi, u m r e M a t e P i s k v i e v i iz B r g u d o v c a ! . . . A l i n e ! S t o m i s a m o p a d a na p a m e t ! . . . O d a k l e i zato d a tek t a k o , o d j e d n o m , b e z i k a k v a vidljiva r a z l o g a . . . . N e , ni g o v o r a ! T r e b a l o j e da i ja idem na neki k o n t r o l n i p r e g l e d , p a j e i to odgoeno. Osjeam se kao da su mi u kalendar nasuli nekoliko prestupnih d a n a . P o m a l o m e zapustila i moja bolniarka. Iskoristit u ove dane da p r o i t a m knjige koje mi je donio mladi doktor. M a h o m romansirana historija, biografije znamenitih ljudi u k o j i m a n a m se i najbanalniji g r a a n s k i ivotopis prikazuje po n e e m u izuzetan, uzbudljiv, od kolij e v k e s u d b i n s k i obiljeen. I m a i dvije tri knjige a r h e o l o k i m otkriima, hibridni proizvod gdje se upokojeni ivoti faraona i aztekih kraljeva isprepleu s nemirnim ivotima istraivaa. P r e p a d i nevjernih A r a p a , levantinske podvale trgovaca starinama, ujedi otrovnica, zavijanje dalekih hijena u noi, misteriozni m i k r o b i i besmrtno klijava pen i c a u milenijskim grobnicama. U p r a v lektira za ove p r e s t u p n e d a n e !
:

XI.VI.

daleko

od

Astapova

U novinama koje mi j e donijela moja bolniarka naiao s a m na sasvim k r a t k u vijest, s a m a dva retka: jedno ime i prezime, i obavjetenje da je taj umro. D u g o s a m o s t a o zamiljen nad tim r e c i m a . D a n a s to i m e v e i n i ne k a e nita. A nekad je bilo v e o m a uveno. ogromnoj

Z n a m g a iz n j e g o v i h najboljih d a n a . B i o j e uistinu velik u m j e t n i k . U ono doba, i m o j e se ime dosta esto susretalo u svijetu na plakatima i p o n o v i n a m a . B i o j e to m o j etvrt sata, ne u da k a e m slave, ali nek a k v o g r e n o m e a . U p o z n a l i s m o se u Parizu na j e d n o j veeri. P r i s t u p i o mi je i rekao da m e je sluao na jednom koncertu. N a d o d a o je nekoliko toplih rijei. Poslije dubokih drutvenih promjena u njegovoj zemlji, napustio j e sa s v o j o m t r u p o m d o m o v i n u i otisnuo se u svijet. M o d a j e d u g o p r e miljao i v a g a o , odluivao se, pa opet mijenjao odluku. I m o d a j e u p o s l j e d n j i a s p r e v a g u o d n i j e l a n e k a s i t n a s l u a j n o s t ili a s o m i n o raspoloenje, prelazni momenat ozlojeenosti, inata, povrijeenog ponosa. K a o to to u odlunim stvarima i p r e s u d n i m a s o v i m a ve biva. I m o d a se u s k o r o zatim p o k a j a o . Ali je ve bilo k a s n o . N e zato to s e o d l u k a n e bi m o g l a izmijeniti i opozvati, nego zato to ona sitna sluajnost i ona a s o m i n a odluka k a t k a d obveu ovjeka za itav ivot. K a o to i to ve biva! S p o e t k a je ilo sasvim lako, sasvim glatko, i ak slavno. A m o d a se ve t a d a bio javio u nutrini j e d a n glasi pokajanja. I vjerovatno j e smjesta zatakan onim obinim, dobro poznatim: S a d svejedno! neka bude! . . . K a o u t r i j u m f a l n o m p o h o d u preli su p r e k o g o t o v o svih velikih p o zornica svijeta. G l e d a o sam ga u vie uloga. B i o je doista pravi, veliki umjetnik. P o s l i j e one v e e r i sreli s m o se j o n e k o l i k o p u t a i dulje razgovarali. Ni s a m p r a v o ne bih znao rei p o emu, u j e d n o m m o m e n t u dobio s a m utisak da u dubini due ne voli svoj poziv, da ga na m a h o v e ak mrzi. I to m i nije bilo strano. esto s a m i s m osjetio neto t a k v o , j e d a n slian neprijateljski osjeaj prema onome to sam smatrao da predstavlja osmiljenje i opravdanje moga ivota, da m i znai s v e . K a d se bolje razmisli, to nije ni u d o : ako je ovjek n e e m u p o t p u n o p r e d a n , a k o m u to p r e d s t a v l j a s v e , tad u o k v i r u t o g a m o r a d a n a e hrane i zadovoljenja svim svojim tenjama i aspiracijama, punou i smisao svoje egzistencije k a o i osjeaj njene ispraznosti, izvor svojih iluzija kao i svojih razoaranja, svojih radosti i svojih muka, svog ponosa i svog stida ( o n o g n a r o i t o g stida to ivimo, koji k a t k a d zna da t a k o odreeno zavlada n a m a ) . Na koncu, sasvim shvatljivo. J e r tako biva i sa onim d r u g i m , irim okvirom, sa s a m i m ivotom. P o sto puta prokletim i blagoslovenim ivotom! J e d n o m sam morao da ga potraim u teatru gdje je, u predvianju neizbjenog r a s p a d a njegove trupe, pokuao da nastupa k a o gost. I m a o sam da g a z a m o l i m p r e p o r u k u za jednog m l a e g . B i o j e na p o k u s u . e k a o s a m ga u buffetu, sred graje mladih g l u m a c a k o j i m a su u p r a v porazdijeljene nove uloge. Virnuo sam na svesku m o g susjeda. Macbeth. Prvi Ubica, Drugi Ubica, Trei Ubica, Prva Vjetica, Druga Vjetica, T r e a V j e t i c a . G l a d n o su se bacili na svoje role p r o v j e r a v a j u i k o l i k o teksta imaju. Vrcali su sakati, obesmiljeni lagvorti traei da uspostave vezu m e u sobom.

- H e j ! kraljevskog dvora pjeice! izvikivao je jedan. K o ima kraljevskog dvora pjeice? V e z a se nije odazivala. - B o g a m u , k o zna da m i k a e to j e t o ? to m u to znai kraljevskog dvora pjeice? D r u g i j e g r m i o iz u g l a : - M o m c i ! i j e j e ro aava? - G l u p a n e ! Ro upava, a ne ro aava! - Svejedno! ije je to? - Moje, m o j e ! . . . javljao se j e d a n s tezge, zagrcavajui se sendvi e m , m o j a j e ra upava! ... U taj a s u a o je on. P o a o m i j e u susret, s a i r o k i m o s m i j e h o m . U i n i l o m i se i p a k da se za tim o s m i j e h o m krije intimno nezadovoljstvo. Nije bio ba oduevljen sredinom u kojoj radi. T o je bio ve po e t a k tegljenja iz n u d e . Otada smo se ee sastajali. U naim razgovorima produbio m i se o n a j utisak da na svoj poziv i na svoju umjetnost gleda s izvjesnim ods t o j a n j e m , da stoji iznad njih. A to za u m j e t n i k a n i k a k o nije d o b a r z n a k . I prilino n a m p o u z d a n o nagovijeta d a e i z m e u ovjeka i njeg o v e umjetnosti k a d tad doi do loma i razilaska. S t a r a , vjeita antinomija u umjetniku! Vjeiti antagonizam izmeu ovjeka i umjetnika u njemu, s neprestanim i uvijek bolnim prevagivanjem sad na j e d n u s a d na drugu stranu. Neprevladiva antinomija i beznadan antagonizam: u i n i li n a m s e d a o v j e k n a d v i s u j e u m j e t n i k a t u n o j e ; u i n i li n a m se da umjetnik nadvisuje ovjeka j o tunije! ( P o n e k a d nas nai uspjesi znadu da rastue ne manje nego nai neuspjesi.) T u n o ovako tuno onako! I sm sam (eto opet jedne od mojih unutranjih kontradikcija!), i p o r e d m o j e u sutini diskretne i usukane prirode, i p o r e d m o j e odvratnosti p r e m a svemu zvunom i vanjski efektnom, p r o v e o dobar dio m o g v i j e k a u n e k a k v o j vezi s t e a t r o m , u i r o k o m smislu te rijei. Izbliza s a m p o z n a v a o tu vrstu ljudi za k o j e j e dodir s j a v n o u n a s u n a ivotna p o t r e b a i z n a m k a k o taj dodir s v r e m e n o m p o s t a j e p r a v a nunost i tiranin, k a o navika na opojne d r o g e : iskljueni iz tog strujnog k r u g a s javnou, oni se brzo sue i doskora se u njima rairi osjeanje besmislenosti v l a s t i t o g p o s t o j a n j a . N i m e n i s a m o m nije n e p o z n a t taj o s j e a j izdignutosti n a d gomilom, osjeaj p o d i j u m a p o d p e t a m a , taj isto epidermiki osjet m a s e pred sobom i o m a m a od njenog daha na s v o m e licu. A nije m i a k ni uvijek neugodna o n a sladostrasno-jeuljiva d r a tog osjeta i ona nezdrava ustreptalost koja jednim m a h o m u nama sve klonulo elektrizira i podigne. A t m o s f e r a osvijetljenih dvorana bila je zadugo zrak koji sam disao. Kasnije sam izvjestan broj godina proubio u o n o j p o l u m r a n o j u d u b i n i p o d n o p o z o r n i c e , n e g d j e o d m a h p o d lijevom rukom dirigentovom; i opet sam osjeao dahove mase koji su, ako i nisu ili b a meni, i p a k stalno prelijetali i z n a d m o j e g l a v e k a o p a s a t s k i vjetrovi. A j o kasnije, bilo j e j o skromnije, no u sutini opet isto. Proveo sam, dakle, godine i godine u nekakvom kontaktu s javnou, s

teatrom, u raznim stepenovima dostojanstva odnosno ponienja. P a ipak, to m i j e , u n e k o m intimnijem smislu, oduvijek bilo d u b o k o strano i tue. I m a t a k o blistavih drutvenih ljudi koji p r o v o d e vijek p o salonima, a koji su p o s v o m e najdubljem uvjerenju roeni za s a m o u . K a t k a d su to a k pravi talenti samoe. Rafinirani sladokusci samoe. L j u d i k o v a onih romantiarskih heroja-usamljenika koji se sparuuju u i s p r a z n o s t i i p l i t k o i s a l o n s k e a t m o s f e r e e t a l i r a j u i t a m o , s a ivim osje^ ajem bola i vlastite degradacije, gori a blistaviji dio sebe, od ega se samo jo j a e gusne i skruava usijano jezgro njihove prave unutranje vrijednosti. I m o d a bjee u drutvo uprav zato to previe prisno, previe bolno osjeaju ar s a m o e . P a tako godinama, k a t k a d i itav ivot, prosjede usred drutva, svejednako nostalgino mislei na svoju dragu samou kao na udaljenu draganu. Moda je tako nekako stajala stvar i s m o j i m t e a t r o m . N o s a d k a k o bilo. inilo m i s e d a m i m o j a p r i p a d nost bratstva i subesjednikov superiorni stav prema njegovom pozivu d a j u s l o b o d u d a i j a o t v o r e n o iskazujem to m i s l i m , b e z b o j a z n i d a u time povrijediti j e d n u plitku sujetu. - G o t o v o uvijek, govorio s a m mu, na predstave velikih djela p o e z i j e o d l a z i m sa z e b n j o m . I najee se s p r e d s t a v e v r a a m s j o jed a m p u t potvrenim uvjerenjem da istinski velika djela d r a m s k e poezije ne bi trebalo prikazivati, da njihov goli tekst ne treba n i k a k v e integ r a c i j e ili n a d o p u n e , da su ona i b e z s c e n s k e r e a l i z a c i j e p o t p u n o realizirana, u sebi cjelokupna, s a m a sebi dovoljna, dokraja doeena. K o l i k o s m o p u t a , poslije pretrpljene p r e d s t a v e , u n o n o j tiini n a e sobe posegnuli za knjigom na polici da izmeu dviju sklopljenih stran i c a o p e t n a e m o o n a v e l i k a m j e s t a k o j a su n a m n a p r e d s t a v i p r i k r a ena! K a k v e li sve o p a s n o s t i p o ono najhitnije i n a j v e e u p o e t s k o m djelu lee u takozvanoj scenskoj realizaciji i do koje mjere ona uspij e v a da isprazni, izoblii, obezvrijedi veliki tekst! A odatle se nuno r a a m i s a o n e i d e n t i t e t u ili n e k a k v o j m e u s o b n o j i n t e g r a c i j i , n e g o ba naprotiv istoj antitetinosti izmeu onoga to se zove s c e n a , scensko djelo, scenska umjetnost i onoga to se zove p o e t s k o d j e l o u d r a m s k o m o b l i k u , ili n a p r o s t o : p o e z i j a . P o d tim s v i j e t l o m , teatar n a m se p o n e k a d privida kao umijee pretvaranja pravih vrijednosti u lane. N e k a k v a izuvraena alhemija koja pretvara zlato u mjed. U umjetnosti naime postoje dva oprena, antinomina momenta, a oba p o d j e d n a k o o s n o v n a za umjetnost: m o m e n a t spontanosti, izvornosti, naivnosti d a k l e m o m e n a t lirinosti, i m o m e n a t umjetine, n e k o g injenja, izvjetaivanja, ukratko momenat artificijuma, koji je i e t i m o l o k i u n a j u o j vezi s rijeju i p o j m o m u m j e t n o s t , a r s . A s a m taj izraz artificium, uzet zajedno s itavim busenom njegovih mnogostrukih znaenja vjetine, umijea, hitrine, ishitrensti, patvorenja i t. d., v e n a s d o v o l j n o u p u u j e u b i t p i t a n j a . I e t o , i z m e u t a d v a p o l a , u r a s p o n u tih d v i j u o p r e n o s t i , lirinosti i a r t i f i c i j u m a , u m j e t n o s t i svojstvene istine i lai, protjee itav ivot umjetnosti i lei njen vjeiti dijalektiki m o m e n a t . S v a k od nas ima neke familijarnosti s umjetnikim stvarima d o b r o pozna neprestano mijeanje, isprepletanje, ukr-

 t a v a n j e tih dvaju m o m e n a t a , vjeito b a l a n s i r a n j e m e u njima. A teatar, p o s m a t r a n sa stanovita umjetnosti-lirinosti, p r i k a z u j e n a m se k a o njena ista n e g a c i j a . S v e to j e lirinost n e liriziranje, n e g o lirinost tu se apsolutno gubi. S v a k i autentini lirski treptaj tu p o s t a j e neuj a n , s v a k i istinski lirski glasi blijedi, p o s t a j e b e z b o j a n . P a zato, d a bi se on ipak na neki nain uo i osjetio, tako dekoloriranom lirskom g l a s u p r i d a j e s e , u n a k n a d u za onaj i z v o r n i t r e p t a j i za o n u i z v o r n u boju koji su m u oduzeti, drugi neki treptaj i drugi neki n a m a z boje. P o e t s k e vrijednosti teksta p r e v o d e se u p a r a - p o e t s k e . E t o : taj p o s t u p a k p r e v o e n j a vrednota, ta p o n o v n a , u m j e t n a k o l o r a c i j a p r e t h o d n o dekoloriranog lirskog glasa, ta falsifikacija autentine lirinosti, to se zove teatar, umjetnost teatra. I to j e falsifikat uspjeliji, to j e u m i j e e teatra vie i bolje. Mislim da m e tano shvaate i da je suvino da se o g r a u j e m od j e d n e vulgarne konfuzije: n a i m e da se tu ne radi o onom m o m e n t u fikcije, m o m e n t u iluzije realnosti k o j i j e , toboe, svojstven teatru. N e , rije je m o m e n t u fikcije umjetnosti, shvaane k a o autent i n e l i r i n o s t i . A p o t o i o v d j e , k a o i p o s v u d a i n a e , f a l s i f i k a t ili k o p i j a i m a j u tim v e u vrijednost im j e m a n j e v r i j e d a n falsificirani ili k o p i r a n i original, to p r a z n o m , p a p i r n a t o m , lano p o e t s k o m tekstu teatar, i onda k a d j e sasvim osrednji, jo uvijek neto p r i d o d a j e . ini ga, bar unekoliko i bar prividno, manje papirnatim, koliko toliko ivotnijim. T o u o s t a l o m slijedi iz s a m e p r i r o d e p o s l a : a k o j e lo p i s a c n a p i s a o s o b a ili n a s l o n j a ili e n a s u g e s t i v n a p o g l e d a ili o v j e k s r e d n j i h godina a da nije imao pred oima a m a ba n i k a k v u sobu, naslonja, enu ili o v j e k a , r e i s e r e , v e s a m i m tim t o e n a s c e n u p o s t a v i t i j e d a n k o n k r e t n i n a s l o n j a , e n u ili o v j e k a , n u n o m o r a t i d a i m p r i d a n e k u k o n k r e t n o s t i uvjerljivost: naslonja e se n a silu konkretizirati u neki b a r o k n i i l i e m p i r e ili b i d e r m a j e r n a s l o n j a , a e n a s u g e s t i v n a p o g l e d a i m u k a r a c srednjih godina inkarnirat e se u k o n k r e t n e ive osobe i n t e r p r e t a k o j e e na scenu iznijeti b a r e m uvjerljivost i o d r e e n o s t s v o j i h s t v a r n i h fizikih linosti. P i s a c e tu j o u v i j e k biti n a d o d b i t k u : o n a j nikakav n a s l o n j a i l i o v j e k i p a k e s e p r e t v o r i t u nekakav naslon j a ili l j u d s k i lik, pa m a k a r i ne bio n a j d o s l j e d n i j e o v a p l o e n j e pieve m u t n e intencije, imat e bar uvjerljivost i suvislost svoje realne fizike osobe. T u reiser naprosto n e m a m o g u n o s t i da neto p o k v a r i ili d a n e t o iznevjeri. N a p r o t i v to j e t e k s t puniji, ivotniji, p o e t s k i vredniji, to j e o p a s n o s t vea a gubitak znatniji i neizbjeniji. I z a t o se p r a v a i velika p o e t s k a rije u teatru uvijek i bezizuzetno obezvreuje i g u b i . . . D a , t a k o z v a n a d r a m s k a p o e z i j a , to jest p o e t s k i vrijedni tekstovi pisani u dramskoj formi, i t e a t a r , ne s a m o to nisu istovetnost i meusobna nadopuna, nego su suta suprotnost i uzajamna negacija. P o g a a m nastavak: vi ete na osnovu itanja glavi izreirati predstavu. Zar n e ? teksta sam sebi u

S a s v i m t a k o . I to k u d i k a m o b o l j e , p o t p u n i j e , f a n t a s t i n i j e n e g o to e m i to m o i da uini reiser u teatru. U p r v o m redu zbog jednostavnog razloga to j e kudikamo lake zamisliti nego o s t v a r i t i . Zatim,

stoga to u zamiljanju raspolaem neogranienim brojem i izborom glum a c a , n e o g r a n i e n i m m i z a n s c e n s k i m m o g u n o s t i m a i t. d . I n e z n a m t o v a s to udi. t o i m a , m o l i m V a s , u t o m e specifinog to bi vailo s a m o za d r a m u a ne i za ostale literarne v r s t e ? Zar m i i k a d i t a m o Ilijadu ili A n u K a r e n j i n u t a k o e ne insceniramo itani tekst sebi u glavi j e d n a k o k a o k a d i t a m o e k s p i r a ili I b s e n a ? N i j e li s v a k o l i k a l i t e r a t u r a i svakolika umjetnost uope, stvar ulnoga i slikovnoga? I zato bi n a m samo k o d takozvane dramske poezije trebao neki posrednik, neka p o s r e d n i k a umjetnost koja bi imala da n a m tekst pretvara u slike, onako k a o to djeici i krezubim starcima naroitim s p r a v a m a melju i s a v a k a v a j u z a l o g a j e ? Doista, ne znam k a k v u bi d r u g u funkciju i m a l o prikazivanje djela poezije, osim isto praktine i p o p u l a r i z a t o r s k e . Znai, Vi poriete teatru razlog postojanja? N e . N e p o r i e m m u razlog postojanja, p a m o d a ak ni k a r a k t e r umjetnosti. T v r d i m s a m o da ta umjetnost i njene specifine v r e d n o t e nisu identini s u m j e t n o u d r a m s k e poezije i njenim v r e d n o t a m a , niti p r e d s t a v l j a j u n e k u n j e n u i n t e g r a c i j u ili n j e n o p u n o o s t v a r e n j e . M e u m u z i k i m djelima i m a m n o g o plesnih forma k o j e su p r a v a , ista muzika. S d r u g e s t r a n e , i m a m o s v u silu m u z i k e p o k o j o j se o d l i n o p l e e , ali to nije m u z i k a . Slian j e odnos i izmeu p o e t s k o g djela u d r a m s k o m obliku i s c e n s k o g djela. P r a v o poetsko djelo nema potrebe da b u d e igrano; ono je u sebi p o t p u n o i bez toga. A scensko djelo, opet, nema potrebe da b u d e a u t e n t i n o p o e t s k o djelo; ono se i bez toga vrlo d o b r o igra. Scensko djelo postoji u g l a v n o m ondje gdje ne postoji istinsko poetsko djelo. A b a n a l n a k r i l a t i c a d a i m a d r a m a za itanje i d r a m a za g l e d a n j e , u s t v a r i znai s a m o to, da i m a d r a m a koje su autentina p o e t s k a djela i d r a m a k o j e to n i s u . T e a t a r u g l a v n o m ivi o d loe p o e z i j e , o d l a n e p o e z i j e . On time i dobija n e k o svoje opravdanje i svoje polje r a d a : on privodi kakvoj takvoj praktinoj upotrebljivosti defektne proizvode poezije koje bi i n a e trebalo sasvim odbaciti. T a m o l i m V a s , to e Eshilu S o f o k l u n a d o d a t i t e a t a r ? t o e n a m p r e d s t a v a p r u i t i v i e n e g o itanje njihovih t e k s t o v a ? I to drugo i bolje m o e da n a p r a v i teatarski ovjek a k o je doista pametan i doista umjetnik, nego da pusti Eshila ili S o f o k l a d a g o v o r e , da ih to m a n j e u tome o m e t a , a s e b e d a uini to sitnijim i to nezamjetljivijim? A l i e k s p i r , ali Molijer! P a to j e iva p o z o r n i c a , to j e s p e k t a k l . N e , to j e o b m a n a . U s t v a r i , e k s p i r ivi n a p o z o r n i c a m a p o s v o j i m slabijim mjestima, p o onim mjestima za koja nije trebalo biti ba s a m ekspir glavom; po svojim olujama, po svojim dueliranjima, po svojim s a b l a s t i m a , p o s v o m v i z u e l n o m i s p e k t a k u l a r n o m v i d u , ne p o onim: svojim velikim poetskim rijeima. A Molijer u nedjeljna p u k a popodneva jo doivljava jaa scenska arenja po svojim trivijalnostima, p o jeftinoi svoje k r u p n e komike, po prenemaganju svojih umiljenih bolesnika i n a m a g a r e n i h mueva, po lakrdijanju svojih S c a p i n a i S g a n a rella. N i j e d a n ni d r u g i s c e n s k i ne ive p o o n i m v e l i k i m p o e t s k i m m j e stima, p o onim s v o j i m genijalnim d a h o v i m a , p o onim s v o j i m bolno nad a h n u t i m i s t i n a m a ovjeku. T e rijei i te istine ive u m r a k u , i z m e u

d v i j u s t r a n i c a s k l o p l j e n e k n j i g e , i tu m o r a m o d a ih o p e t p o t r a i m o k a d s e , n e z a d o v o l j e n i ili r a z o a r a n i , v r a t i m o s p r e d s t a v e . A o d a t l e , s tih mrtvih stranica, one se prebacuju ravno u vasionu i u njoj ostvaruju, bez posredstva teatra, bez prethodnog otjelovljenja u s c e n s k o m djelu. I s t i n a , i s c e n s k a n a m u m j e t n o s t p o n e k a d p r u i k o j i a s a k u i t k a ; ali taj j e u i t a k sutinski razliit o d u i t k a u p o e t s k o m t e k s t u . A n a nj m o e m o d a n a i e m o i s t o t a k o l a k o , p a i j o l a k e , u Madame Sans-Gne k a o i u Kralju Learu. O s i m t o g a , t o s e d e a v a t a k o r i j e t k o ! N a t o s e n e smije raunati; to je neto sasvim izvanredno, k a o nesrea u eljeznik o m saobraaju. Ti rijetki momenti zaista se ne m o g u razumno uzeti k a o opravdanje da hiljade teatara na kugli zemaljskoj veer na veer igraju, i da se tom Minotauru godinje namiu stotine i stotine pozorinih djela k o j a se u tu svrhu piu. U s t r u a v a o s a m se da m u k a e m d a n e k o l i k o od tih rijetkih velikih m o m e n a t a doivljenih u teatru dugujem u p r a v o njemu. Recite mi, pitao sam ga radoznalo, koji momenti, koje intimne tenje nagone ljude vae struke da se posvete u p r a v toj udnoj umjetnosti? Nasmjehnuo se. J e d a n jedini m o m e n a t : sujeta. elja za isticanjem, za ekshibicijom s v o j e linosti. I to u p r v o m redu svoje fizike, s o m a t s k e linosti. T i su ljudi ustvari virtuozi svoga linog ja. Sviraju p o sebi k a o po violini. N a a j e struka kult svoga ja u najviem stepenu. T o v a m i objanjava zato tako velik broj praznih ljudi ide ba u ovu struku. M i s l i m d a n a m to n e m o e da o b j a s n i n i t a ; u s v a k u s t r u k u i d e j a k o m n o g o praznih ljudi. N a p r o s t o zato to ih i m a velik b r o j . A svi, s punim pravom, trae plasmana. D a , ali u ovu struku ide j a k o m n o g o takvih praznih ljudi koji imaju sebi neobino visoko miljenje. I takvih ima jako mnogo u svim strukama. I p a k m e ne ete razuvjeriti! K o d nas, u n a o j struci, ta nabubelost s v o g slijepog i golog ja, golog i istog od svakog drugog svojstva, odlike ili sposobnosti, ve s a m o p o sebi predstavlja j e d a n o d bitnih uslova za u s p j e h . D r u g i bitni u s l o v ili k v a l i t e t j e s t : k o m e d i j a n t s t v o . P r i s u s t v o j e d n e primarne pelivanske, komedijantske sklonosti i umjenosti u n a m a . Ili a k isto organske potrebe za lakrdijanjem. T o j e ono to bismo mogli nazvati zanatskim uslovom, osnovnom p o d o b n o u za taj zanat. J e r bez tog osnovnog pelivanskog i zanatskog m o m e n t a , vjerujte mi da ni najv e a umjetnika senzibilnost ne moe d a uspije u naoj struci. J e d a n p r i m a r n i pelivan i j e d a n senzibilan umjetnik zaiveni u istoj vrei eto t o j e i d e a l n a formula. I j a o o n o m e o d n a s k o j i u sebi ne nosi i tu primarnu komedijantsku komponentu! Nedavno sam u B e u imao prilike d a g l e d a m j e d n o g doista velikog u m j e t n i k a . V j e i t a teta! K a k v a senz i b i l n o s t , k a k a v fini u m j e t n i k - i n t e l e k t u a l a c ! A l i , n a a l o s t , g o t o v o potpuno odsustvo pelivana u njemu. T a k a v beznadan sluaj moete lako prepoznati ve kod prvih pokuaja s kakvim kandidatom za glumaku k o l u : on se stidi pelivana u sebi, eto u t o m e j e stvar. A k o se on libi da

s e baca na zemlju, da divlja i histerizira, da lupa n o g a m a k a o dijete, i d a se u t o m e j o i i v l j a v a i uiva. A k o to za n j e g a m j e s t o z a n a t s k o g u i t k a p r e d s t a v l j a m u k u k a o za frigidnu enu zagrljaj s njim je got o v o . T a k a v se ni do k o n c a karijere ne e osloboditi t o g stida, i taj e stid do kraja koiti s v a k u njegovu kretnju, svaku njegovu rije, sputavati i paralizirati itavu njegovu fiziku i psihiku linost. I krivo j e misliti d a j e to u s l o v s a m o za g l u m c a - l a k r d i j a a , za t r i v i j a l n o g k a b o tena-zanatliju, a d a to ne vai za g l u m c a od formata, intelektualiziranog u m j e t n i k a . K o j e t a ! O v a j posljednji bez onog p r v o g u sebi ustvari j e s a m o g l u m a c bez p r i m a r n o g glumakog talenta, k a o slikar koji nema r u k u , k a o m u z i k a l a n p j e v a koji n e m a glasa. On m o e d a b u d e nek a k v a pasivna umjetnika dua, nekakav umjetnik bez nazivnika ja n e z n a m p r a v o g d j e d a g a s t r p a m - ali g l u m a c b o g a m i n i j e ! N e m o e t e zamisliti k a k o toplo, k a k o prisno zaalim takvog ovjeka: vidim gdje je osuen na neuspjeh ne zbog nedostatka nekog kvaliteta, ve ba naprotiv z b o g p r i s u s t v a j e d n e suvine superiornosti. A p u b l i k a to o d s u s t v o pelivan-elementa osjeti odmah, od prvog maha. T o s a m m o g a o zapaziti i k o d onog u B e u : dive m u se, ponosni su na njega, oduevljavaju se njime, na rijeima, preko svake mjere. Ali kao neposredna reakcija ostaju hladni. T r e b a da prethodno intervenira svijesna misao, treba da p r o t e e onaj k r a t k i hip d o k se impresija pretoi u sud, pa da se odueve. A to, za glumca, znai laku no! Dakle, bezuvjetno: k o m p o n e n t a pelivan i komponenta sujeta. D a k a k o , u jednima prevladava jedna, u drugima druga od te dvije komponente: karakterni glumac i heroina, buffo i primadonna to su dva temeljna tipa u n a e m p o z o r i t u ivih l u t a k a . N a r o i t o k o d tipa p r i m a d o n n a , ta j e sujeta s t r o g o lina sujeta, n a i m e sujeta na svoju fiziku, somatsku, rekao bih animalnu linost, ne sujeta na svoj talenat, na svoju umjetnost. Ta nastupa tek aposteriorno, tek kao derivat one prve. Zar u tome n e m a izuzetaka, ljudi s drukijim p o b u d a m a i ambicijama? I m a . T o su oni koji su pogrijeili zanat. V e i n a ne p o s t a j e svijesna t o g a d o k o n c a i v o t a ; t o i h s a m o m u k l o m u i i z n u t r a ... U o s t a l o m , m o d a s a m n e p r a v e d a n k a d tu linu sujetu u z i m l j e m k a o n e k u specif i n o s t s v o j e s t r u k e . U toj sujeti v a l j d a lei j e z g r a s v a k o g u m j e t n i k a i k r a j n j i p o t i c a j s v a k e u m j e t n o s t i . V j e r o v a t n o s v a k a u m j e t n o s t p o i n j e iz sujete. N e bih se sloio! J a bih r e k a o ba protivno: umjetnost, istinska umjetnost, poinje ondje gdje prestaje sujeta. Istinske p r e o k u p a c i j e velikog umjetnika niu tek ondje gdje su umrle njegove empirijsko-line. A prava slava, ona strpljivo ekana i ognjiavo sanjana slava, nemin o v n o dolazi tek o n d a k a d s m o izgubili smisao za njena zadovoljstva, k a d s m o o k r e z u b i l i za njene d a r o v e , k a d ona v e s a s v i m b l i j e d o v e s e l i n a e srce. Njeni zraci p a d a j u na naa pogrbljena plea k a o tanko zimsko sunce koje o b a s j a v a ali ne grije, i ona ne uspijeva da razgali pejza r u i n a u n a o j g r u d i . P r a v a p o e t s k a rije izlazi iz nas t e k o n d a k a d j e o s l o b o e n a s v a k e sujetne p r e o k u p a c i j e , ista o d s v a k e s t r a n e primisli,

p a a k i o d b r i g e d a li o n a p r e d s t a v l j a e s t e t s k u v r i j e d n o s t i d a l i n a l a z i p u t u s r c e d r u g i h . O n a s l o b o d n o p r o v a l j u j e iz n a s p o t o j e p o p u s t i o g r naeg htijenja, uagrenost naih ambicija, poto je prekinuta svaka veza izmeu nae praktine linosti i nae umjetnosti. H m ! V i velite: prava umjetnost poinje ondje gdje prestaje sujeta, U i z v j e s n o m smislu, to j e m o d a t a n o . A l i t a n o j e i s u p r o t n o : g d j e prestaje sujeta, prestaje i umjetnost. J e r to bi bila ta umjetnost k o j a poinje tek poto j e umrlo sve u n a m a ? N e k a k v a umjetnost za n a s s a m e i ni za koga d r u g o g a . N e t o k a o molitva k o j u m r m o l j i m o r a d i nas samih, i koju bismo mogli slobodno da a p u e m o i u sebi. N e vodi li t o u p o t p u n u a s k e z u , a d o s k o r a i u p o t p u n o u t a n j e ? I n e z n a i l i taj va ideal potpune hermetinosti, savrene neangairanosti nae empirijske linosti, ustvari to, da poezija prestaje, biti poezija i da njena istina p r e s t a j e biti istina s a m i m tim to s m o j e izrekli, o n a k o k a o to t a j n a p r e s t a j e biti t a j n o m im s m o j e p o v j e r i l i d r u g o m e ? N e t o e m u , k a k o se na svijet rodi, p o g u b n i z a p a h v a n j s k o g svijeta ugasi plami a k ivota, razori njegovu bit, o d u z m e n j e g o v u s u t i n s k u vrijednost. A n e z n a i li b a t o p r a v i t i o d u m j e t n o s t i j e d n u s v o j u s t r o g o l i n u , d u boko i ekskluzivno intimnu stvar? I tako, as poslije nego to smo umjetnost odvojili i oslobodili od svoje linosti, eto je opet, jednim n o v i m p u t e m i na j e d a n novi n a i n , p o d v r g a v a m o , p o t i n j a v a m o , p o d r e u j e m o s e b i , s v o j o j l i n o s t i , i t o n a j o r o p s k i j i n a i n ... Z n a i ; z a k u kuljiti se u sebe, umotati se dobro u ogrta, uvati svoju vlastitu toplinu, k a o uareno, dobro izolirano tijelo, i ariti se i isijavati s a m u sebi. B e s m i s a o ! . . . Razmiljao sam. N e znam. Moda imate pravo i vi. M o d a je doista tako. Umjetnost poinje gdje prestaje sujeta. A gdje prestaje sujeta, poinje utnja. K o n tradikcija. Circulus vitiosus. E t o j e i tu, u j o j e d n o m smislu, s i m b o l i k a zmija k o j a s a m a s e b e u j e d a za r e p m o d a n a j b o l j a g r a f i k a f i g u r a c i j a zaaranog kruga umjetnosti. P o m u a s m o malo. P a on ree: A u s t v a r i , svi se m i u m j e t n o u l i j e i m o od ivota, s v a k n a svoj n a i n . A l i b o j i m se d a , u u m j e t n o s t i , a k o o v j e k n i j e i o d v i e p l i t a k , n a koncu svaki put neizbjeno vodi van granica nje. P o vaem shvatanju, to se zbiva t a k o da, s unutranjim sazrijevanjem i nadrastanjem, umjetn o s t n a j z a d g u b i s v o j e t i j e l o : ta v a a p r a v a u m j e t n o s t p o s t a j e n a j z a d nekakva nepostojea umjetnost, nekakva umjetnost bez umjetnine. T o j e , u neku ruku, prestanak umjetnosti putem njene sublimacije. Z a mene pak, opasnost je druga. Neto uprav suprotno sublimaciji umjetn o s t i . S v e e e , p o s j e u j e m e j e d n a m i s a o , ili j e d n o o s j e a n j e : d a u m j e t nost nije ono udo u koje sam n e k a d v j e r o v a o ; da j e ona uistinu neto m n o g o manje, mnogo skromnije, neto m n o g o ispod one take na koju ju je zaarenost mladenake egzaltacije n e k a d bila ispela uinivi od nje istinu i z n a d svih istina, neto i z n a d s a m o g ivota. P o s l i j e n e g o j e u m r o b o g i drugi autoriteti metafizikog p o m a z a n j a , ljudi su osjetili potrebu da iznau neke nove vrednote i kategorije metafizikog reda, p a

su t a k o n a s t a l e r a z n e m i s t i k e k o n c e p c i j e u m j e t n o s t i . N a m j e s t o s t a r o g b o g a p o k u a v a l i su d a p o s t a v e i umjetnost, da od nje p r a v e svrhu, cilj, osmiljenje ivota, da u njoj nau njegovu unutranju vrijednost. Umjetn o s t j e p o s t a l a g o t o v o j e d n o tajanstveno n a d n a r a v n o otkrovenje. A ini m i s e d a s u u t o m e n a j m o d e r n i j e t e o r i j e p o d s v i j e s t i , i r a c i o n a l n o g i intuicije p o m a l o p r u i l e r u k u p o m o n i c u toj s t a r o j m i s t i c i . G l u p o s t i ! U m j e t n o s t j e neto d a l e k o manje, d a l e k o nie o d toga! I treba da ovjek u ovjeku b u d e prilino nevelik, svakako manji od umjetnika, pa da bi s e time m o g a o d a zadovolji i da bi svoju tenju p r e m a b e s k r a j n o m e m o g a o d a u t o p i u t o m j e z e r c e t u a p s o l u t n o g a ! ... U m e n i s e p o m a l o t a loi u v j e r e n j e d a u m j e t n o s t nije ni i z d a l e k a o n a k o d u b o k a , o n a k o o z b i l j n a s t v a r k a o to se to, u p u b e r t e t s k i m v r u i c a m a ili u n e m u t o m p o r i v u b o g o t r a e n j a , p o n e k a d v j e r u j e . I ini m i s e d a v e na sebi zamjeujem nedvojbene znakove toga. Oh! Obini, redovni tok toga proc e s a ! B i j e g o d u m j e t n o s t i , ali s p o e t k a o s t a j u i j o u v i j e k u n j e n i m g r a n i c a m a . A p o n a j e e s iluzijom da to znai u z l a e n j e n a j e d a n n j e n vii stepen. T a k a v je sluaj k o d glumca k o g a j e p r e s t a o d a pasionira njegov r a d i koji poinje da sve vie naginje reiji, k o d vituoza koji se p r o m i t a r i u d i r i g e n t a . U sutini j e to isto i k o d s l i k a r a k o j i isklizi iz svijeta p o j a v n o g a i u l n o g a te u z m e d a slika s v o j e misli. I k o d p i s c a koji n a d r a s t e ustaljene knjievne forme, koji p r e z r e shematinost i konvencionalnost formalistikih okvira i oblika, p a stane da ispunja d n e v n i k e i biljenice, d a nie zapise i marginalije, m e d i t a c i j e i kontemplacije, p i s m a i solilokvije, vjerujui da j e tek u tim a m o r f n i m form a m a u s p i o d a iz s e b e istijeti istu i zgusnutu k a p s u t i n e r a v n o na p a p i r . S v e su to s a m o s i m p t o m i one p o t r e b e da s e i z a e iz vlastite k o e , d a se d e z e r t i r a s p o l j a u m j e t n o s t i . A to j e , o p e t , s a m o z n a k d a n a m u m j e t n o s t nije v i e ono za to s m o je n e k a d drali, d a vie ne z a d o v o ljava itavu nau unutranju potrebu, odnosno sve nae unutranje pot r e b e . Z n a k v i e ili m a n j e s v i j e s n o g g u b i t k a v j e r e u s v o j u u m j e t n o s t , i l i u u m j e t n o s t u o p e ... U i s t i n u v e l i k u m j e t n i k j e s a m o o n a j k o j i u s v o j o j linosti udruuje velik um, velik duh i velik talenat. N e m o e biti vel i k o g u m j e t n i k a a d a j e m a l e n o v j e k : to b i z n a i l o d a n i j e u i s t i n u v e l i k umjetnik. T o se najbolje vidi kod velikih pisaca. T a molim vas, postoje li d v i j e m e u s o b n o d a l j e s t v a r i n e g o t o j e m o r a l i s t i k o d j e l o i u m j e t n i k o d j e l o ? P a i p a k , a k o j e to doista v e l i k u m j e t n i k , n j e m u e u s p j e t i d a i tu o p r e n o s t p r e v l a d a ! Vie m a n j e svako j e veliko knjievno djelo, n a o v a j ili o n a j n a i n , j e d a n s l u a j savjesti, a k n j i e v n a a k t i v n o s t u s t v a r i i nije drugo nego j e d a n neprestani ispit savjesti. I vrijednost mu je ba u t o m e to tek t a k v a , psiholoko-lirska vrsta ispita savjesti, a ne p u k a intelektualistika, etika, socioloka i tako dalje, ujeda, i razbuuje, i promie neto u najintimnijoj intimnosti ovjeka. Ali, naravno, mo da izvre tu sintezu velikog uma, velikog duha i velikog talenta, da je izvre a da pritom ne unite umjetniko djelo, data j e s a m o onim najveima. V e k o d neto m a n j e g formata, to su suprotnosti k o j e se iskljuuju i ponitavaju. T u se u m zove intelektualistinost pa ponitava primarnost i spontanost. T u se duh zove moralizatorstvo, p a ponitava poeziju i su-

kobijuje se s ulnou i s njenom slobodom. Ali k o d doista velikog p i s c a , um ne ubija pjesnika. Eto vam ekspira! Ali k o d doista velikog duha, duh ne ubija pjesnika. E t o vam Tolstoja! Zato istinski velik umjetnik n i k a d n e m o e i z a i i z k r u g a u m j e t n o s t i , a k n i o n d a k a d j e iz n j e g a svijesno i hotimice iziao. Na primjer ba stari Tolstoj. B o r i o se protiv umjetnosti u sebi isto onako, i isto o n a k o b e z u s p j e n o , k a o to se njegov o t a c S e r g i j e b o r i o p r o t i v u l n o s t i . I h o e t e li m i v j e r o v a t i s a d a najvie uivam ba u onim njegovim kasnim, moralizatorskim, pukopounim spisima, u kojima je na svakom k o r a k u vidljiv njegov napor d a od sebe odbaci umjetnost, a opet na s v a k o m k o r a k u u p a d a u nju, ne u s p i j e v a j u i d a s e o s l o b o d i u m j e t n i k a u s e b i ... N o , p o n a v l j a m , s v e t o v a i s a m o z a n a j v e e . A z a n a s s i t n i j e , d r u g a j e s t v a r ... e s t o s e p i t a m : a to a k o s a s v i m p r e s t a n e ta vjera u u m j e t n o s t ? K u d o n d a ? Z a r o s t a t i pri s a m o m hljebu zanata? emu drugome pribjei? to drugo iznai, u p o o d m a k l i m godinama, u zamjenu za onu vjeru k o j u s m o izgubili? P a ... A k o t o u m r e , v a l j d a v e i v o t n a n e s e n e t o d r u g o ! A k o b a p r e s t a n e v j e r a u to, u d u b o k o ozbiljnost t o g a , v j e r o v a t n o se r a a n e k i drugi, novi interes. Ali t o ? to, na primjer? Interes prema emu? B i l o p r e m a emu otvorene su sve m o g u n o s t i . Izbor je irok. O d s k r u e n o g p o m i r e n j a d o p o b u n e , o d n e k e n o v e o b m a n e p a d o ... ... p a d o s v e o p e a n g r i z a v e s k e p s e i l i b l a g o d a t n o g o t u p l j e n j a ! I l i do l u a k o g bijega ne znam emu ususret i do smrti u k a k v o m A s t a p o v u ! ... Z a r s m o s v i m i d o r a s l i z a t a k o i s p o l i n s k e m j e r e n a i v n o s t i , z a t e l u d e a p o t o l t e ? ... Odmahnu rukom. jedne obmane koja je bila druga. Naroito ne u nekim ne gradi se novi kumir: n a je ono od ega strahujem. N e , to n i k a d ne biva! N a r u e v i n a m a osnovica itavog naeg ivota nikad ne nie godinama. Od krhotina jednog razoaranja n j e g o v o m m j e s t u o s t a j e p r a z n i n a ... E t o , t o

S v a k a k o , j o je prerano da se tome misli. T o j e j o sasvim d a l e k o . S l a b a u t j e h a ! ... Poutje zamiljen. P a ree, odjednom ivlje: I p a k , i s t o d a o v j e k p o z a v i d i o n o m s t a r o m l u d o n j i ! ... N a d r a s t i sam s e b e , s v o j u u m j e t n o s t , u m j e t n i k a u s e b i , n a d r a s t i t o p a m a k a r s b i l o k a k o n a i v n o m m i l j u ili o b m a n o m , t o j e i p a k n e t o ! ... T o z n a i b i t i i v s v e d o s m r t i ! ... I , v i d i t e , m o d a j e a p s u r d n o t o t o u r e i , a l i t i m e o n u m o j i m o i m a p o r a s t a n e s a m o k a o o v j e k , v e i k a o u m j e t n i k ... S v e u svemu, k a d dobro promislite, lijepa smrt. Idealan zavretak, k a k a v s e s a m o p o e l j e t i m o e ! ... U s t a d e navlaei r u k o m nanie bijeli prsluk fraka na trbuh koji j e v e bio p o e o d a se z a o k r u a v a . P o l a k o i s p r a v i figuru, p a n a d o d a s osmijehom: A s u t r a , n o v a p r e d s t a v a , i n o v i t r i u m f ! ...

* * *

E t o , s j e a m ga se iz tih d a n a . A k a s n i j e j e bilo d r u k i j e . Izgubio s a m iz v i d a i n j e g a i n j e g o v u trupu. njima se poelo manje govoriti. T r u p a se raspala, pocijepala u posebne grupice. Pojedinci su se odvojili. Stariji pomrli. I, malo p o malo, svi s k u p a tonuli u anonimnost. Za dulje vrijeme ne bih njima nita u o . A k a d bi ih s e o p e t sjetio te u p i t a o to j e o d njih, ljudi n i s u znali da m i o d g o v o r e , ili bih d o z n a o da j e d a n od njih ivotari n e g d j e u P a r i z u ili d a j e d r u g i u m r o n e g d j e u B u e n o s A i r e s u . A ja s a m i dalje gazio svojom nizbrdicom. P o provincijskim varijetejima dugo s a m svirao kao pratnja takama p r o g r a m a . U malom udubljenju za o r k e s t a r n e u m o r n o s a m strugao na violini, p o s v i m provinc i j a m a s t a r o g k o n t i n e n t a , b e s k o n a n i c o u p l e t iz Geje i l i n e u m r l e Matschitsche, s novim t e k s t o m u s v a k o j sredini, na raznim jezicima svijeta, p r e m a lokalnom ukusu i s aktuelnim duhovitostima. Vremena klaviristica u d o b r o m d o m a e m vunenom demperu, s naoarima i s rup o m o d fistule p o d vilicom, sjedila j e uz pianino na ijoj su polituri ostali kruni otisci od mokrih aa a na krajnjim je t i p k a m a p o k o s t bila n a g o r e n a o d p r i s l o n j e n i h c i g a r e t a . N a stolici p o r e d nje ili n a d a i c i s nepotrebnim d u g m e t o m sordine na kraju klavijature leao je rastvoren p a p i r s n a r e z a n o m s a l a m o m ili v a r c i m a i s t o p l i m n o n i m k r u h o m . K o d s v a k o g ritornella, za onih nekoliko uvodnih taktova za kojih j e u p o s l e n a s a m a lijeva ruka, u oekivanju da nastupi violina s m o t i v o m i da tri o p e r u a n a girlsa na pozornici slono dignu lijevu nogu, ena s fistulom z a g r a b i l a hi n e u p o s l e n o m d e s n i c o m d v a t r i v a r k a i u t i n u l a k o m a d i k r u h a k o j e j e s a v a k a v a l a s v e d o n o v e riprese. Ponekad bi naiao gost k o j i u p i u pati od n a s t u p a velikodunosti te na silu h o e d a asti i m u z i k u . N a Geji i Matschitschima obnavljali su se tekstovi, smjenjivali se jezici svijeta i oprobavale artikulacije raznih ljudskih rasa. T e k se neto prorijedila k o s a na tjemenu, neto je vie sjedine na sljeponic a m a , a na mjestu ispalog onjaka zjapi u eljusti crna rupica m r a k a . A s v i j e t s e s v e j e d n a k o v r t i o o k o s v o j e o s i , i ritornello je tekao dalje, i uvirao sam u sebe, kao na beskrajnom vijku. J e d n o sam vrijeme bio uposlen u malom, crnom, oronulom kabaretu. B i o je to n e k a d skupi noni lokal koji je, p o neobjanjivoj udljiv o s t i m o d e , o d j e d n o m i z i a o iz m i l o s t i o t m j e n e p u b l i k e i n a g l o s e s r o z a o u r a n g u . O p l a t a , lusteri, k a r n i e , m a l e lozice, sve j e to bilo iz r e z b a renog i t o k a r e n o g crnog drveta. Modri pli, ve naet i p o m a l o otrcan, i isto t a k o s u m o r n o m o d r i zidovi s egipatskim crtarijama i s nak n a d n i m m r l j a m a plijesni, svjedoili su p o j m u luksusa i u d o b n o s t i jednog poratnog svijeta. Atrijum i kamineti s p r e g a a m a od mjedenih e g i p a t s k i h p l o i c a p o v e z a n i h l a n i i m a , bili su t a k o e r crni, od c r n o g , s j a j n o g p o l i r a n o g m r a m o r a . S v e j e tu bilo k a o na l u k s u s n i j e m o d j e ljenju j e v r e j s k o g groblja. K a d j e njegovo doba minulo, otmjeni lokal p r o m e t n u o se u jeftini k a b a r e t k o j i je ivotario. U nj bi k a t k a d zalutao i e l j e z n i a r iz u n u t r a n j o s t i da d o e k a o d l a z a k s v o g k a s n o g n o n o g voza.

T u se j e d n o g dana pojavio kao k a b a r e t s k a t a k a i on. B i o se razd e b l j a o , poneto zgurio, doao manji. Lice m u je postalo ire, prorijeena dlaka svjetlija, ukasta. N e k a d j e igrao i d e m o n s k e , i sadistike u l o g e ; j e d n o g svog posebnog, ali v e o m a zanimljivog J a g a , i F o m u F o mia i Porfirija Petrovia. S a d je bio trbuast i dobio dobroduan, trom, m a l k o p o s p a n izraz. Nastupao je u s k e e v i m a kojima je kominost p o j a a v a o njegov strani a k c e n a t . P u b l i k a j e v j e r o v a l a d a on to i ini zato da bi imitirao stranca. A takva persiflaa uvijek ugaa, naroito u s r e d i n i k o j a o d s t r a n a c a ivi. Nalazili su d a m u to o d l i n o u s p i j e v a . A on k a o da se toga sjetio, pa je strani akcenat jo i od svoje volje pojaavao. Imitirao je ovjek sm sebe, poneto pritom pregonei. rtva za u m j e t n o s t , k a o i s v a k a d r u g a . T e k o d a j e previdio m o j e i m e na listi u k a n c e l a r i j i direkcije. A s o b i c i su n a m se nalazili u istom h o d n i k u . I p a k se desilo, d a j e i g r a o v e izvjesno v r i j e m e a da se n i s m o sreli. S v a k e v e e r i , iz m r a n o g u d u bljenja za orkestar, bio s a m u prilici da g l e d a m njegovu najuspjeliju t a k u . Seljak kod zubara. Ulazio je, nespretno se gegajui, s velikom k o r p o m k o j u , s e l j a k i p o d o z d r i v , n i k a k o n i j e h t i o d a i s p u s t i iz r u k u . N a k o n d u g o g cjenkanja sa zubarom, uz ve znane duhovitosti ( u m o m e selu k o v a se itavo jutro natee sa m n o m p o ledini d o k mi izvadi zub a n e n a p l a u j e n i p o l o v i c u i t. d . ) , n a j z a d b i s j e o n a s t o l a c , j o u v i j e k s k o r p o m na koljenima. I tad je poinjalo ono najzabavnije. Kesio se i kreveljio pokazujui rijetke istrale zube, pravio svakojake grimase, napuhivao obraze da su postajali blistavi, glatki, tanki poput djejih b a l o n a k o j i e s a d da prsnu. S a i m a o j e b o r e k a o d a s u o d g u m e , iskrivljivao je lice t a k o da bi m u skupljena u s t a otila s a s v i m u s t r a n u , g o t o v o d o s a m o g u h a . P o m i s l i o s a m d a j e m n o t v o t i h smorfija, s v u tu j o ivu B e o l k o v u m u d r o s t n a u i o o d s a j a m s k i h saltimbanca potucajui se p o Italiji poslije r a s p a d a njegove g r u p e . A k a d bi i to zavrilo i k a d bi m u zubar najzad zavukao klijeta u usta, p r e k i d a o ga j e neoekivano zap l a e n d a s u z n o u p i t a h o e li ga m n o g o b o l j e t i . I t a d bi n a s t a o u r n e b e s . Publika je likovala uivajui u strahu od fizike patnje koji se n a p o k o n probudio u prostaku-debelokocu. Zatim je dolazilo dugo teglenje i natezanje. Zubar je vukao klijetima seljaku kljovu, odizao demek a s t o g ovjeka sa stoca i teglio ga po itavoj pozornici; odupirao m u se n o g o m trbuh, povaljivao ga na pod, sjedao m u na glavu. On je ciao k a o kezme, z a p o m a g a o kao seljak, bugario k a o udovica. J o j ! ... J a o ! ... G a s p a d i n d u k t o r , t o b o l j i , s t r a n o bolji, u a s n o bolji! ... M i l o s t , m i l o s t , g a s p a d j i n d u k t o r ! ... A p u b l i k a se sladila m u k a m a o v j e k a , i j o t r b u a s t a o v j e k a , u s t o seljaka, i tome jo stranca! Ske je znao potrajati i etvrt sata, i dvadeset minuta ponekad. U naroito nadahnutim danima, obogaivan je novim, sretno improviziranim pojedinostima. I p a k , bilo j e neizbjeno d a se p r i j e ili k a s n i j e s r e t n e m o . J e d n e v e e r i , i z l a z e i i z m o g boxa, s u d a r i m s e s n j i m . N i j e b i l o k u d k a m o : predamo se. N a k o n kratke komedije iznenaenja, jedan d r u g o m e ispruimo r u k u . T e veeri poslije p r o g r a m a prosjedili s m o do zore zajedno avr-

ljajui za jednim stolom u uglu. B i o je srdaan, iskreno nebrian i aljkavo r a v n o d u a n p r e m a svemu. im bi se naslutila n a p o m o l u k a k v a tugaljiva tema, on bi s a m o odmahnuo rukom. Ni traga k a k v o m vajkanju, ni najmanjeg prizvuka patetike u njegovim rijeima. Putova kojima smo gazili poslije n a e g posljednjeg vienja u P a r i z u nismo se dotakli ni jednom jedinom rijei: kao da smo tome ve nekad nadugo razgovarali. N a njegovoj tromoj, razdebljaloj figuri sve je govorilo: n a koncu, svejedno! dobro je i ovako! Bio je zadrigao, pletorian, teko je disao. P r o l o mi j e glavom: ovaj e umrijeti od k a p i . Sliite mi na Krilova rekao sam mu. I pomislio sam kako je legendarna tromost velikog basnopisca, k o j a se istie k a o njegova osnovna karakterna crta, p o svoj prilici bila ne crta njegovog karaktera, ve okolnost njegova organizma: vjerojatno je imao krvni pritisak povien na dvjesta, dvjesta p e d e s e t , ili j o v i e , i to j e s v e . J o nekoliko veeri sjedili smo i askali. A onda s a m ja m o r a o da o t p u t u j e m n a nVi p o s a o , i v i e se n i s m o sreli. O v o j e s a d p r v i g l a s koji sam poslije toga njemu dobio. U m r o je negdje u provinciji, u nekoj bolnici, poput ove moje. Sasvim daleko od Astapova! Pitam s e : j e s u li s e , z a d u g i h a s o v a s a m o e , i n j e m u o v a k o r e d a l e p r e d o i m a nepoznate slike iz r a n o g djetinjstva provedenog u njegovoj dalekoj z e m l j i ? J e li s e , u d u g i m n o i m a b e s a n i c e , i n j e m u v r t i o p r e d o i m a n e s u v i s l i k a l e i d o s k o p n j e g o v a i v o t a ? I j e li m u s e o n a j h i p e r t o n i a r s k i zviduk u uima, priguen no uporan, na m a h o v e p r e o b r a a o u proljetnu z v o n j a v u z v o n a to zavijava p e l u d o m djetinje igre p o d svijetlim k r o n j a m a b r e z a , u p r d a o u cilik saonikih p r a p o r a c a to p o svjeem saniku klize k r o z p e j z a m r k i h omorika na boinju p o n o k u ? Ili j e i tada bila j a a ona krilovljevska tromost i ona optereenost organizma, te ga samilosno zagnjurila u pospanost bez misli i bez nadivljenja? I j e li e v e n t u a l n e rijetke i z a m a g l j e n e o d s j e v e s j e a n j a i t a d z a t a k a v a o i krilovljevski mudro zakljuivao rijeima: k a k o bilo! na koncu, svejedno! ... A onda na osmoj stranici nekih novina dva retka petita s jednim i m e n o m i p r e z i m e n o m , i s informacijom d a je taj u m r o . I to je sve.

X L VII.

General ima rak! S a m o su ga otvorili i zatvorili. T e k su uzeli m a l i u z o r a k tkiva za histoloku p r e t r a g u . A l i i to je bilo nepotrebno, veli m i b o l n i a r k a : v e se na prvi pogled vidjelo na emu je stvar. Sve j e unutra ve zahvaeno. U s p u t su m u izrezali i bacili u pliticu nekoliko istriaka suvinog sala s abdomena. A zato to? P a tako. Z n a t e da doktori, k a d v e otvore bolesnika, ele da bar n e t o u i n e ! ... A k u d p o s l i j e svri to s a l o ?
29
R A D 313

449

 K u d ete da svri! B a c i se, zajedno s ostalim!... ,Bit ete naalio m u se profesor. K a k o ? Z a r nije operiran p o d n a r k o z o m ? Ne, samo s lokalnom.

vitkiji',

Junak je, bogami! ... A o n j e u z v r a t i o a l u : i t a k o m i j e g a l a u n i f o r m a p o s t a l a otijesna'... Nije ga dakle mnogo deprimiralo otkrie? to mislite? T a nisu m u rekli!... P r o f e s o r a je j u e posjetio njegov autant i naroito mu preporuio da generalu ne kau pravo stanje stvari. T o bi ga, veli, dokraja porazilo. A , t a k o ! . . . A n i j e li n a p r o f e s o r o v o m l i c u m o g a o n e t o p r o i t a t i ? 0 , ne! Vjeti su oni u tome! A k o ih b a iznenadi ono to n a u , naas zastanu. Ali ako su ve unaprijed imali i najmanju sumnju!... Zapravo, uvijek nastupa jedan kratak asak iznenaenja, ak i onda k a s u u n a p r i j e d bili p o t p u n o sigurni. A l i t a k o k r a t a k da p a c i j e n t to nikad ne primijeti. Brzo neim zabaure. ime zabaure? B i l o i m e ! K a u m a k a r t o a l j i v o ... A k a k o j e na primjer profesor jutros to izveo? Zavrtjela je glavom. B a ste k a o dijete! Ispitujete te p o t a n k o s t i p a v a s k a s n i j e deprimira! Zato to radite? M o r a m , sestrice, m o r a m ! Nije od d o b r e v o l j e ! . . . K a i t e mi, to j e rekao profesor? U s k l i k n u o j e : , o , o, n i j e t a k o l o e ! v r a g n i j e t a k o c r n k a k o s m o m i s l i l i ! ' A-ha! Znai, malko pretjeraju u protivnom, u pravcu optimizma! T u j e d a k l e falinga!... A to dalje? K a k o ,to dalje'? Mislim, to e dalje biti s njim? N i t a . D o p e t est d a n a izii e iz b o l n i c e u k u n u njegu. R e i e m u da je ulkus uspjeno operiran, da dodue postoji mala mogunost recidiva, ali da e u tom sluaju stvar biti ve m n o g o laka. A on e s e zbilja u p r v o v r i j e m e s u b j e k t i v n o o s j e a t i b o l j e . I z s u g e s t i j e , ili v e k o zna zbog ega. T a k o j e k o d svih. Obino se zahvale toplim p i s m o m d o k t o r u koji ih j e operirao, a neki d a d u i j a v n u zahvalu u novine. A zatim se stvar pone razvijati ubrzanim t e m p o m . Zato pak to? Ni t o m e s e j o ne zna pravi uzrok, ali tako r e d o v n o biva. K a d pacijenta samo otvore i zatvore, tok itave stvari znatno se pospjei... A sad m o r a m ii, p r e d u g o s a m se zadrala.

T a k o , d a k l e . Znai, ni generalima, ni p r i m j e r c i m a i z n a d p r o s j e n e ljudske m j e r e , nije dobro rei golu istinu. Z a r se d a k l e i heroji p o d koom tako malograanski boje smrti? Sasvim logino. J e d n o je javna smrt, smrt u punom ornatu, a drugo j e sitna, p r i v a t n a smrt. J e d n o je izloiti se z a l u t a l o m t a n e t u ,na polju

asti', atentatorskom m e t k u u krunidbenoj povorci, pasti prosvirana eira s perjem, ,pod earpom izvrene dunosti', a drugo je pasivno dotrajavanje sred etiri zida naeg tmurnog d o m a , m e u n a i m altaj k r e d e n c i m a , r a s t o e n a t r b u h a p o d k o r d o n o m k u n e haljine iz k o j e davno upijeni mirisi jel, kuevnosti, ishlapljela naftalina ve udno udaraju mirisom smrti. b l a e n a r o m a n s i r a n a h i s t o r i j o , o p l u t a r h o v s k a l e k t i r o pubeftet-r s k i h g o d i n a ! 0 v j e i t o n a l i j e s t v a r i ! . . . Tout est perdu sauf l'honneur! ... Quarante sicles vous regardent! ... Le Brave des braves ... M a n i m o m e cima izreetane klobuke s perjem, tucete ustrijeljenih s e d l e n i k a ! ... N e u s t r a i v o s t pre-d s m r u m o e d a b u d e s a m o p l o d n e i n v e n t i v n e , u p r a v oficirski bijedne uobrazilje pred rijeju: smrt. D o b r o j e , utjeno je da neznatni crvak svakidanjice to zna. J e r on misli d a j e s a m o on licem u lice sa s m r u m e k u a n i slab, d a su drugi u tom niim stiliziranom i niim zamuenom suoenju hrabriji i vri. On ne zna da na toj m e i kapitulira sve, da tu i vlastodrac koji j e ne trepnuvi o k o m potpisivao tucete tuih smrti, postaje go i razoruan ovjek, usamljena ljudska jedinka zapahnuta d a h o m nitavila. O nespoznata, estita, istonoljubiva snago slabih! osvetnika, jedina neizvitop e r i v a d e m o k r a c i j o s m r t i ! K a k v e li k r v a v o z a r a e n e u t j e h e prezrenom malom pjeaku! General umire. Nastojim da ga alim. Trudim se da saosjeam s njim. N a k o n c u , t o m i j e i d u g s a m r t n i k e s o l i d a r n o s t i ! ... J e s t , m o j t u n i generale! Ovo nije herojska smrt, smrt u vipsu slave, smrt k a o injenje. Ovo je privatna, pasivna smrt, smrt kao podnoenje. S m r t nauznake. ,Ja u m i r e m ' , ,ja d a j e m i v o t ' , ,ja u p o g i n u t i ' ! D a k a k o , t u s a m ja o n a j k o j i n e t o i n i , t u s a m ja g l a v n o l i c e , g o s p o d a r s i t u a c i j e ! N e , d r a g i g o s p o d i n e ! O v d j e s e n e u m i r e t a k o ! N e e n i t a ti, n e g o e n e t o tebe. N e e ti n i t a d a t i , n e g o e t i n e t o b i t i o d u z e t o ! N e e ti p o g i n u t i , n e g o e n a p r o s t o biti poginut!... S i r o t i g e n e r a l ! ... S u d b i n a j e o v o g p u t a h t j e l a d a p r e m a n j e m u b u d e pravedna pa ga je izuzela od preimustva javne smrti i podvrgla onoj obinoj, svakidanjoj, privodei ga tako opet, pod k o n a c , u prostranu z a j e d n i c u ljudi. I s a m o p o tu cijenu u s p i j e v a m d a i z n a e m i s a o s j e t i m ljudsku solidarnost s njim. Odlaem kraju romansirane biografije mog mladog doktora. T a idite, molim vas! to mi priate! Historije jakih su prie pojedincima, P l u t a r h ! A historija slabih to je povjesnica o v j e a n s t v a .

XLVIII

Jedno dugo kino popodne prosjedio sam u kavanici na vanjskim bulevarima s krezubim vjetrogonjom, nekakvim paranoidnim prialom koji je svaki dan izlazio s novim zamislima i planovima. Ispripovjedio mi je natenane sadraj fantastinog romana koji namjerava napisati.

Kiilo j e j o od jutra. Neprekidno, ujednaeno, bez n a d e da e se n a g l i kropci smjenjivati s igliastim roskanjem i blijedim provedricama. T i p i n a k a v a n s k a kia koja ima itav vid j e d n e k o m u n a l n e usluge. N a ogledalu l o k a v a p r o v j e r a v a o s a m g u s t o u k a p l j i c a : n e m a tu p r o m j e n e ! l i j e v a slijepo, za svoj raun, onako k a o to tee v r i j e m e : a k o se u n j e m u neto dogodi dobro; ako se ne dogodi svejedno, ono i bez toga tee! P r o s t o k a o da su zaboravili ugasiti l a m p u na hodniku p a odvrljali n a e t r d e s e t d n e v n o k r s t a r e n j e ! ... T a j e l i m o g u e d a j e t o u v i j e k n o v a , n e r a b l j e n a v o d a o d a k l e b i t o l i k a ! , ili o n e i s t e , v e j e d n o m u p o trebljene koliine, u besprekidnom krugu, kroz k a n a l e i izljeve otjeu n n e k a p o d z e m n a sabiralita, tu se n a brzu r u k u filtriraju i regeneriraju, p u m p a m a ponovo tjeraju gore, p a odozgo opet toe, cijede, cure ... A a k o j e t a k o , t a d z b i l j a , v a n n e k o g n e p r e d v i d i v o g k v a r a na strojevima, nema spasenja!... A K r e z u b i je priao. Oguglao na osmijeh i nevjericu, pozivao se na k i c e i biljeke i planove koje je izvlaio iz svoje d e p n e arhive i p r o s t i r a o p o ploi stola. U v j e r i t e s e s a m i ! N i s u t o g o l e r i j e i ! ... Skice i biljeke iznosile su nekoliko listova. A r o m a n j e , p r e m a predvianjima, trebao da obuhvati svojih osamsto stranica. Ali glavno j e ideja, zar n e ? M o r a t e m e slijediti nekoliko stoljea naprijed. J e r ovo j e fantastini roman, podvrsta roman budunosti... Uinjen je epohalan pronal a z a k . L j u d i su u laboratorijima otkrili p o t p u n o siguran a savreno j e d n o s t a v a n lijek protiv neke strahovite i v e o m a rairene smrtne bolesti koja j e bila bi boji svojih vremena, recimo k a o danas rak. N e k a k v e injekcije. Tri injekcije - i stvar gotova! N e , jedna injekcija, j e d n a s a m a injekcija i stvar gotova. A injekcije je mogla da daje s v a k a b o l n i a r k a , p a i sam pacijent sebi, k a o to ine morfiniste i stari e e r a i . . . Ili m o d a neko sigurno, zajameno sredstvo protiv smrti n o p e . T o j o nisam rijeio, to u odluiti u t o k u p i s a n j a . U o s t a l o m s v e j e d n o . V i s t e z a c i j e l o z a p a z i l i d a s u u d a n a n j e m s v i j e t u r i j e smrt i r i j e rak p o s t a l e o t p r i l i k e s i n o n i m i . T r e b a b i t i p r o f e s i o n a l n i l i n g v i s t a p a d a se n e u o i taj j e d n o s t a v a n lingvistiki f a k a t . K a d bi se p r o v e l a t a n a statistika, vidjeli biste koliko j e u d a n a n j e m svijetu opala u p o t r e b a r i j e i smrt u k o r i s t r i j e i rak! L j u d s k e r i j e i i l j u d s k i s t r a h o v i d o l a z e i izlaze iz m o d e . K o l i k j e udio u m i s l i m a i o s j e a n j i m a n e g d a n j e g o v j e k a i m a l a r i j e vuk! G o t o v o i t a v i v o t b i o j e u z n a k u v u k a ! A k o j o danas misli na vuka! K o m e danas p a d a na u m da oboli od likant r o p i j e ? D a n a s se ovjek vie ne boji smrti. Mislite da je ovjeanstvo postalo hrabrije? N e , danas se ovjek boji raka. Znao sam j e d n o g a koji j e dvadeset g o d i n a p l a a o mise da bi u m r o od tuberkuloze. P a kako je svrilo? U m r o je. Od raka, razumije se. T o je dobra anegdota. Korisno upotrebljiva k a k o za antireligioznu p r o p a g a n d u , tako i za propagandu protiv raka.

 E t o v i d i t e , n i j e n i t o l i k o v a n o d a li e t o b i t i l i j e k o d r a k a i l i l i j e k o d smrti. Izlazi n a isto. U itavoj toj stvari ne e se nimalo operirati s m i s t i k o m ili s b i l o k a k v i m i r a c i o n a l n i m e l e m e n t i m a . T o i j e s t s p e c i finost ovog m o g romana. Moda v a m je poznato da ja s mojim r o m a nima n e m a m sree. Obino me kore da sam realista, da nemam fantazije. B a c i o s a m se na fantastini roman. Ali vidjet ete: sad e m e k o r i t i to n i s a m realista. D a bih to p r e d u s r e o , odluio s a m d a n a p i e m realistiki fantastini roman. P a da vidimo! E t o stoga se moram pridravati strogo racionalnih elemenata. Zastarjelo je gledanje po kome j e fantastika nerazrjeivo povezana s mistikom. Novopronaeno sredstvo n e e biti n i k a k a v a l h e m i a r s k i e l i k s i r b e s m r t n o s t i , v e neto isto' nauno. Z a t o ne u upotebili rije eliksir, a jo manje rije b e s m r t n o s t , k o j e bi svojim metafizikim prizvukom zamutile kristalnu racionalistiku istotu itave stvari. Umjesto rijei eliksir u p o t e b i t u, na primjer, rije t o n i k u m . Ili m o d a h o r m o n . Ili f a k t o r l k s 0 tim pojedinostima tehnike prirode posavjetovat u s e s j e d n i m biologom, jednim fiziologom i jednim fiziarom. Za to je najlake! A u m j e s t o i z r a z a b e s m r t n o s t , d o i e , r e c i m o , i z r a z b e s k o n a n o tra-j a n j e , ili v j e i t a r e g e n e r a c i j a . T a k o . H o r m o n vjeite regeneracije,. ili F a k t o r b e s k o n a n o g trajanja. A l i , i z v i n i t e , n i s m o li s t i m b e s k o n a n i m v j e i t i m , nim, i opet objema nogama upali u metafiziku? beskraj-

N i p o t o ! T o su n a u n i termini m o d e r n e fizike k o j i su ve p r o d r l i 1 u sitnu t e h n i k u s v a k i d a n j i c e . Sjetite se s a m o b e s k r a j n o g platna,, b e s k o n a n o g v i j k a , i l i v j e i t e o l o v k e ! ... A d a i n e g o v o r i m o b e s k r a j n o m p r o s t o r u , i to j o z a k r i v l j e n o m . Ili a k pluralittnost beskrajnih p r o s t o r a ! S t v a r je s a m o u tome to j e m o d e r n a fizika p r e u z e l a b e s k r a j n o s t , v j e n o s t , b e s m r t n o s t i z r u k u r e l i g i j a i m i t o l o g i j a u: svoje r u k e , o n a k o k a o to je ve ranije medicina preuzela ovjeka i n j e g o v o t i j e l o iz d o m e n e v r a d b i n a u s v o j u b r i g u . A o n u raniju; v j e n o s t i b e s k r a j n o s t m o e m o z a s a d o s t a v i t i p j e s n i c i m a ... A l i kf> v a s b a s m e t a j u ti i z r a z i , m o e m o z a n o v i l i j e k i z n a i n e k o d r u g o i m e . N a p r i m j e r Athanatik. T o e biti p o d e s n o , j e r s e m o e nainiti i plural, za s l u a j d a se daljim istraivanjima i z n a e itav niz, r e d , f a m i l i j a t a k v i h s r e d s t a v a . Grupa athanatika. To dobro zvui... Dakle, i z n a e n j e Athanatik. L j u d i su dohakali raku, d o h a k a l i smrti. U prvi mah. zavladalo je golemo oduevljenje. Slavlje dotad nevieno u povijesti ovjeanstva. Vatrometi, ivanjski kresovi, igranka do iznemoglosti na j a v n i m t r g o v i m a i r a s k r i m a . Nepoznati ljudi grlili su se i ljubili u n a k r s t , u o b a o b r a z a . N e t o k a o Quatorze juillet i r u s k a P a s h a i P r o g l a e n j e p r i m i r j a , s v e u isti m a h . N o relativno k r a t k o p o t r a j a l a j e p u k a veselica. N a horizontu je zaaralo praskozorje obinih poratnih tekoa, poznata sutradanjica pobjede. Bilo je i efemernog prosperiteta, ivahnosti nonih lokala, vercerski poviene atmosfere. R e dovna poratna euforija. Ali m a s a je bila zabrinuta. M a s a je gunala. t o e t e , t o j e v e n j e n o ! ... Z a b o r a v i o s a m v a m n a p o m e n u t i , s t v a r s e deavala u jednoj fantastinoj zemlji u kojoj su ve prethodno svi soci-

jalni, e k o n o m s k i i slini problemi rijeeni, sve nejednakosti ukinute, a bijeda objeena klin. - Ali ako je uklonjena bijeda i nepravda, ako j e ukinuta svaka n e j e d n a k o s t , n i j e li t i m e p r e s t a o i s a m p o j a m m a s e ? - , varate se! T o je reakcionarno shvaanje mase. Masa naime nisu o n i koji p a t e , k a o to m o d a vi to l a i a r s k i zamiljate, v e n a p r o s t o oni kakvih ima najvie. A nije nipoto nuno da tima k a k v i h ima najvie povrh toga bude jo i loe. Dakle ne jedna socioloka distinkcija, nego jedan zahtjev logike. Priznat ete da uvijek i u svakom stanju nuno mora da bude nekakvih kakvih ima najvie. ini m i se d a je to s a m o j e d a n lijep s o f i z a m . A l i nastavite. ... I t a d s e p o j a v i l o o n o t o s e n e m i n o v n o p o j a v l j u j e n a s v i m h i s t o rijskim prekretnicama, poslije velikih geografskih otkria, ratova, golemih poasti i kataklizama, uope poslije presudnih dogaaja: zebnja. L j u d e j e obuzeo instinktivan strah od zamaitosti novog pronalaska, k o m e nisu sagledavali domaaj i granice. Skeptici su rekli: H m ! ne e biti d o b r o ! Uvidjelo se da novi lijek, z b o g n j e g o v e dalekosenosti, treba staviti p o d najstrou kontrolu. S p o e t k a su imali iluziju da e biti dovoljna kontrola drave. J e r nastala je razumljiva j a g m a za a m p u l a m a Athanatika. I zapoele su obine stvari, karakteristine za svako p o r a t n o razdoblje. Neto slino j a g m i za i z v o z n i c a m a , za valutnim d o z v o l a m a , za koncesijama. verc i crna burza. Malverzacije, z l o p o r a b e , k o r u p c i j a v e l i k o g stila. B u k n u l e su m o n s t r e a f e r e . D a to tek priblino s e b i p r e d o i t e , p o k u a j t e z a m i s l i t i u i s t i m a h L'affaire du collier, L'affaire Calas, L a w - o v b a n k r o t , P a n a m s k i s k a n d a l , L'affaire des dcorations, D r e i f u s s o v u aferu, i j o tuce takvih a f e r a z a j e d n o , sve to s prisjenpm neke velike petljanije s opojnim d r o g a m a u koju bi bio umijean n e a k p r e d s j e d n i k a r e p u b l i k e , i l i s a m p r e s t o l o n a s l j e d n i k ! ... G o v o r k a l o s e d a izvjesni t r u s t o v i , p r e k o s v o j i h a g e n a t a , o t k u p l j u j u i unitavaju v e l i k e k o l i i n e Athanatika, k a k o bi m u time podigli cijenu. Poturalo se u j a v n o s t (no k o zna, m o d a j e to bio s a m o m a n e v a r spretnih demag o g a ! ) d a n e k e g o s p o i c e iz v i e g d r u t v a u s v o j i m t e r e v e n k a m a s e r v i r a j u g o s t i m a Athanatik-cktaile, p a a k i to d a s k u p o c j e n i lijek d a j u s y p j i m o m i l j e l i m h r t o v i m a . J e d n o m r i j e j u , Athanatik je ukljuen u p o j a m k o m f o r a . Meutim, m a s a , oni k a k v i h uvijek i neiskorjenjivo i m a n a j v i e , v e o m a je teko dolazila do s p a s o n o s n e a m p u l i c e . . . I eto, odjednom j e pukla nejednakost dublja i vea od m a koje druge, nejednak o s t k a k v o j nije bilo ravne u povijesti o v j e a n s t v a : n e j e d n a k o s t p r e d s m r u . S a d su se ljudima uinile trica n e k a d a n j e razlike u drutvenim i ekonomskim privilegijama, a milenijska borba za koricu kruha prosto s p r d n j a b o r b a s k o m a r c e m ! . . . K a k o li s u n a i v n i b i l i e k o n o m i s t i i sociolozi minulih v r e m e n a k a d su mislili d a su m a s e b a zaljubljene u k r u h ! T a molim vas, to tako naroito, tako zamamljivo ima u k r u h u ? N e k i n a r o d i n a r o i t o n a r o d i i z t a k o z v a n e Kartoffel-gruppe, pa i i t a v a b o l j a Mitteleuropa kruha gotovo uope ne troe. Gluposti! Nije ljudima bilo do kruha! Bilo im je do onoga do ega j e uvijek i jedino ovjeku: do ivota. A kruh je bio samo jedno, prilino ubogo i pri-

mitivno, s r e d s t v o d a se taj ivot n e k a k o odri. M o e t e d a k l e lako zamisliti njihovu a n g a i r a n o s t sad, k a d se m n o g o n e p o s r e d n i j e radilo o t o m i v o t u ! ... A n e j e d n a k o s t u r a s p o d j e l i Athanatika, priznat ete i sami, bila je nuna. K o e p a m e t a n sporiti da na svijetu ima i takvih ljudi ije j e djelo, p a p r e m a t o m e i ivot, p o ovjeanstvo od nesravnjivo vee vrijednosti nego ivot obinog prosjenog ovjeka, n e k o g a od onih k a k v i h i m a n a j v i e ? U p r v o m redu ta j e p r e d n o s t p r i z n a t a e f o v i m a drava. U raznim zemljama ona se pravdala na razliite naine, ve p r e m a specifinim momentima, religioznim vjerovanjima, tradicijama, stepenu kulturnog razvitka. U nekim zaostalim vanevropskim zemljama g d j e j e k r a l j j o s i n S u n c a , t a s e p r e r o g a t i v a i z v o d i l a iz v l a d a o e v a boanskog porijekla; u drugim, veoma razvijenim zemljama, naprotiv, u kojima j e ivot efa drave potpuno etatiziran, ona se zasnivala na teoriji p o g l a v a r e v e s o c i j a l n e dunosti ivljenja. T e k , o v a k o ili o n a k o , n a t e m e l j u o v e ili o n e d r a v n o p r a v n e teorije, u s v i m j e z e m l j a m a p o d j e d n a k o efu d r a v e priznata ta prerogativa. S t v o r e n a j e p r a v n a u s t a n o v a I z u z e a o d s m r t i , t a k o z v a n a Todesenthebung, k a k o su to tehnikim t e r m i n o m nazvali njemaki autori, koji su taj pravni p o j a m u tanine razradili i dali najvrednije radove na tom podruju. Za efom d r a v e slijedio j e niz v e l i k o d o s t o j n i k a : p r e d s j e d n i c i m i n i s t a r s k i h s a v j e t a , predsjednici predstavnikih tijela, predsjednici a k a d e m i j a i instituta, nosioci najviih odlikovanja s maevima i lentom. Zatim, ministri i dravni podsekretari, redovni akademici, rektori i prorektori, predsjednik Kasacije, predsjednik Vrhovnog upravnog sudita, predsjednik Raunskog dvora, predsjednik Glavnog privrednog vijea. Zatim, s neto o g r a n i e n i m Enthebungom k o j i se obnavljao o d g o d i n e do g o d i n e , potpredsjednici Kasacije, Vrhovnog upravnog sudita, Raunskog dvora i predsjednici apelacionih sudova, zemaljskih upravnih sudova, pokrajinskih privrednih vijea, dekani i prodekani, efovi katedara, intendanti centralnih kazalita, predsjednik Centralnog odbora Crvenog krsta. U daljem redu dolazili su predsjednici pokrajinskih predstavnikih tijela, predsjednici okrunih sudova i okruni javni tuioci, rukovodioci samostalnih kazalita lutaka, glavni tajnici a k a d e m i j a , i t a k o dalje. I n a k o n c u , itav niz osoba kojima je ta povlastica priznata specijalnim z a k o n i m a . Z a v o j n a lica vaile su p o s e b n e u r e d b e . N a j v e a j e tekoa, k a o to p o g a a t e , bila u tome da se postavi neki pouzdan granini kriterij u toj neprimjetno klizeoj graduelnosti... V i vrtite g l a v o m ? A l i s i g u r n o ete se sloiti, u naelu, d a se b a r n e k o m e m o r a o u d i j e l i t i Enthebung: bilo bi zaista apsurdno da j e d a n tako epohalan pronalazak ostane neiskoriten, samo zbog tekoa u postavljanju graninog kriterija! Pokuajte sam skicirati sumaran nacrt pravilnika distribuciji! Zar ne ete, ako nikome drugome, prednost na koritenje Athanatika priznati onima koji su ga pronali? Inae bi se uistinu na j e d n o m viem, traginom planu potvrdila stara ljudska istina da cipelar nosi najloije cipele!... Malice ste trivijalan u vaim metaforama, primijetio bih.

 N e m a r i ! G l a v n o j e i d e j a ... A i m s t e p r i z n a l i t u p o v l a s t i c u m a k a r k o m e , t i m e s t e s j e l i n a o n u b e s k r a j n u v r p c u g r a d u e l n o s t i ... P o v l a s t i c a je dakle odmah priznata pronalazaima. ( T o jest o d m a h poslije efa drave, koji je ve od poetka bio van svake diskusije.) A time je otvor e n a b r e a . K r o z tu b r e u s a d su n a g r n u l i z v a n i i n e z v a n i . S v i su iznal a z i l i m a k a r k a k a v o s n o v d a s e d o k o p a j u Todesenthebunga sa priloenom ampulicom. Vi ne moete pojmiti k a k v e su se svinjarije stale d e a v a t i ! A to sve ovjek nije k a d a r da uini za j e d n u t a k v u d o z n a k u na b e s m r t n o s t ? U prometu su se pojavili savreni falsifikati Todesenthebungsschein-a s besprijekornim vodenim znakom, koje je bilo praktino nemogue razlikovati od pravih. J a v n o s t nije vjerovala da su ti f a l s i f i k a t i m o g l i n a s t a t i b e z u e a d r a v n e m a r k a r n i c e . R a z v i o s e g a n g s t e r i z a m nevienih razmjera. T a c i t tih v r e m e n a p r o s t o nije s m a g a o rijei da oigoe moralni p a d svoje epohe. Bilo je, bilo je d a b o m e , i akata portvovnosti, gesta zadivljujueg altruizma, primjera izuzetne veliine duha! J e r na svijetu, gospodine, postoji i d o b r o ; j e d n a k o , i j e d n a k o neunitivo, k a o i zlo. T a k o , zabiljeen j e dirljiv sluaj d v o j e ljubavnika. On se dokopao jedne ampulice. Podijelili su je, iskapili je t a n o p o p o l a . R e z u l t a t : u m r l i s u o b o j e . Athanatik je naime imao svoje djelovanje s a m o ako je uzet u strogo odreenoj dozi. U neto manjoj d o z i , b i o j e v e p o t p u n o n e e f i k a s a n , ili j e a k u z r o k o v a o n e u g o d n o s t i . P o v r a a n j e , vrtoglavicu, urtikariju, p a i tee alergine smetnje. A katk a d i samu smrt. Sluaj dvoje ljubavnika samo, je dao m a h a cinicima i egoistima. Smijali su s e : E t o v a m ga, v a a , d o b r o t a ' ! I pjevuili su t a d p o m o d n u t a l i j a n s k u p j e s m i c u : E s s e r buoni che affare di gonzi! ..- B i l o j e , d a k l e , i svijetlih primjera. A l i p r e v l a d a v a l o j e ono d r u g o . O k o j e d n e a m p u l e Athanatika plele su se nevjerovatne intrige, zapinjale zamke i smicalice, udeavale podvale, podmetale noge, raspaljivale kanibalske borbe. Padalo je po pet, po deset, po pedeset zdravih glava da bi se spasla jedna samrtnika. A ponajee, poslije tolike borbe, u z l o i n o m p l a e n o j a m p u l i b i l a j e n a j o b i n i j a s t e r i l i z i r a n a v o d a ! ... A zato ba sterilizirana? E , z a t o ! D a se ne bi sluajno desilo da pacijent, m j e s t o o d r a k a , umre od infekcije! Jer, u internom saobraaju m e u bolestima postoji gentlemen's agreement. T u n e m a otimaine ni p r e s e z a n j a . M o d a t e k izuzetno, neka nova, nevaepitana bolest koja jo ne pozna pravila igre, zaleti se p r e k o reda sa svojom viljukom. Ali j e o d m a h klopnu po nadlanici. T u vlada savreno potovanje rezervacija. T a k o , na primjer, a k o neko ima da umre od raka, sasvim je iskljueno da mu, recimo, padne k a p . M o e d a se ljubi u usta s k u n i m a , m o e d a z n o j a n s k a e n a g l a v c e u mrzlu v o d u esnaest puta dnevno, on ne e oboljeti od kuge, on n e e d o b i t i u p a l u p l u a ! ... P r e d u z i m a n o j e s v e m o g u e d a s e o s u j e t i verc, da se suzbije pekulacija, da se stane n rep nepodoptinama. Z a v e d e n e su d r a k o n s k e k a z n e . itavo n a o r u a n j e preorijentiralo se n a zelenu u n i f o r m u : na p e t hiljada zdravstveno-financijskih s t r a a r a d o l a z i o j e m o d a t e k j e d a n a r t i l j e r a c ili p j e a k . F i n a n c i s u p o s t a l i v o d e i , omiljeli, elitni rod vojske. Zelena uniforma znaila j e za iparice o n o

to je ranije bila plava avijatiarska, a jo ranije husarske crvene h l a e . N e z a p a m e n u p o p u l a r n o s t p o s t i g a o j e l a g e r Zeleni ovjek, za k o j je rijei napisao v e o m a uven pjesnik, poznat po svojim sveizraavaj u i m e s t e r c i m a . G r m j e l o j e , tutnjalo, cvililo, p i s k u t a l o , cijukalo, pjev u i l o i z v i d u k a l o n a s v i m u g l o v i m a , sa svih p r o z o r a , iz svih g r a m o f o n a i r a d i o a p a r a t a , s o r h e s t r i o n a p o s a j a m s k i m a t r a m a i s banjo- po nonim lokalima: ... Za ampulicu, haj, oh sve, ba sve u dat: nevinih grudi raj, ednosti prve cvat!... J e r verc a m p u l i c a najvie se irio putem d o b r o organizirane p o d z e m n e m r e e e n s k e d j e c e . D o e k i v a l e su v a s iza u g l a d j e v o j i c e c r n i h zubi od dvanaest, od deset, od osam godina, i odvlaile vas za rukav r u n o n a m i g u j u i . P o v e l i su veliku h a j k u na te t a k o r e iz p o d z e m l j a . Opkolili bi kvart, sputali policijske p s e u v o d o v e kanalizacije i istjerivali itave opore djevojica koje su skviale kao mali akali. Neke su se branile d a to ine r a d i iznurenih oeva na s a m r t n i k o j postelji. P o g r a d o v i m a u u n u t r a n j o s t i bilo je s l u a j e v a d a su ih n a b u l j u k e izvodili p r e d z i d o v e i likvidirali mitraljezima. Ali sve to nije m n o g o p o m o g l o . J e r su i financi i to ne s a m o obini financi, nego i financijski p r e glednici i kontrolori, p a ak i vrhovni efovi financijske slube u rangu armijskih generala postali krajnje nepouzdani i podmitljivi. Podmitljivost i u s t a n o v a b a k i a zauzeli su takve razmjere, d a su imuniji bjeali na Blii Istok, jo nezahvaen blagodatima novog pronalaska, da bi odahnuli u svjeijem zraku. Svak, formalno svak bio je potkupljiv. I, to j e n a j g o r e , ne p o t k u p l j i v n o v c e m , ili j e d i n o n o v c e m , v e p o g l a v i t o s a m i m a m p u l a m a . Izvedu djevojicu crnih zubi p r e d k v a r t o v s k o g k o m e s a r a , a ona, im izie p a n d u r , s a m o p o d m i g n e i i z v u e iz a r a p i c e a m p u l i c u . L j u d i s m o ! t o ete, k a d su ak i dravni p o g l a v a r i , i n a e pozvani da b u d u primjer i uzor, abuzivno proirivali svoju ustavnu povlasticu. A da i ne govorimo ostalim dravnim funkcionerima. S l u b e n i Todesenthebung bio je strogo lian. p a d o b r o ! Oni su na t a j s v o j s t r o g o l i n i , s a s l u b e n i m p o l o a j e m p o v e z a n i Todesenthebung pokuavali da i s k a m e p o n e k u ampulicu i za svoje najblie. A u j e d n o m s l u a j u , a k , i z a l j u b a v n i c u ! ... V r h u n a c s v e g a b i o j e k a d s e o t k r i l o d a j e s i n p r e d s j e d n i k a Dravnog savjeta za distribuciju i upotrebu Athanatika (ve od ranije poznat kao propalica i kokainoman) prodao j e d n u a m p u l i c u za n o v a c . Iz ega se logino zakljuilo d a j e p o s j e d o v a o b a r d v i j e a m p u l i c e . J e r j e u ta d r a m a t s k a v r e m e n a s r u e n a s t a r a p r e d r a s u d a p d k o j o m su stoljeima ivjeli ljudi, da n a listi l j u d s k i h d o b a r a novac zauzima prvo mjesto. Sad je jasno puklo: ne, na prvom mjestu s t o j i i v o t , a t e k n a d r u g o m n o v a c ! ... U i s t o v r i j e m e , o e v i b r o j n e f a m i lije, u z o r n i slubenici o s m o g inovnog razreda koji su nerijetko i nedjeljom poslije p o d n e dolazili u ured da auriraju zaostalu potu, ljudi koji su, k a d j e p o t r e b a slube to iziskivala, znali d a se o d r e k u i s v o g

godinjeg d o p u s t a - i dalje su umirali uz s a m u utjehu rentgenskih zraenja i Cevitamina!... - G r o z n o ! V e s l u t i m d a s t v a r n e e i z a i n a d o b r o ... - T a k o j e . P o g o d i l i s t e . R o m a n i n i k a d n e i z l a z e n a d o b r o . K a d hi i m a l i d a izau na dobro, ne bi bilo zato d a se p i u . D a n e k o u s r e d n o i n a z o v e v a t r o g a s n u stanicu: h a l o ! u m o j o j k u i , ulica i b r o j taj i t a j , nije se desio p o a r , oevidno bi pomislili da je poludio. I, vjerovatno, oni bi sa svoje strane odtelefonirali istu vijest stanici za p r v u p o m o . R o m a n se pie samo onda k a d kua gori. Inae je to plitka igrarija, tek radi zabave dokonih. T o preputam drugima. A k o je ovjek s p a o * n a to d a p i e f a n t a s t i n e r o m a n e , to j o n e z n a i d a se d e g r a d i r a o d o t l e d a j u r i za u s p j e h o m u najirim k r u g o v i m a . A l i to o p e t ne smijete shvatiti tako k a o da koketiram s larpurlartizmom. Od toga se najodlunije ograujem! Larpurlartizam s a m o ponavlja grubu pogrekti sociologizma, na koji upravlja svoje strijele: i j e d a n i drugi nalaze svrhu umjetnosti u neem razliitom od njene p r a v e svrhe: gole ljudske istine. L j u d s k e istine, slobodne od bilo k a k v e usmjerenosti, slijepe za bilo k a k v u svrhovitost, s u v e r e n o n e b r i n e za p o s l j e t k e k o j i iz nje slijede. J e r im nije takva, ona s a m o falsificira i lae. Ideologije i osmiljene i s t i n e nisu n e g o narihtavanje lanih bilansa u s m r e n o m r a u n o v o d s t v u o v j e a n s t v a . A k o se dakle u m o m sluaju ba h o e d a o p e r i r a s i z r a z o m l a r p u r l a t i z a m , n e k a se to n a z o v e l a r p u r l a r t i z m o m istine! Ali dananje napaeno ovjeanstvo trai vedrije romane. A t a k o ? H t j e l i b i s t e r o m a n s happy enom? Ne, gospodine. Ovakva j e d n a t r a g i c k m a t e r i j a n e i s p u t a se t a k o l a k o iz r u k u ! T r a g e d i j a u ivotu susreete koliko god hoete, na svakom koraku. U umjetnosti, d o b r e su tragedije veoma rijetke. Za tragediju u ivotu dovoljna j e nesrea. Za tragediju u knjievnosti treba jo neto: talenat. Moda je n e k i specijalni talenat za nesreu, a k o hoete. Ali i p a k talenat. A k a k o j e talenat k u d i k a m o rjei od nesree, shvatljiv j e taj nesrazmjer. O s i m toga, nije tano da dananje n a p a e n o ovjeanstvo trai r o m a n e s happy end-. T o trae frizerke. A frizerke nisu ovjeanstvo. ovje a n s t v o n a p r o t i v trai b a r o m a n e koji p r i t i s k u j u z u b k o j i boli. ovjeanstvo se prozlilo, gospodine. Ono j e dobilo perverzne ukuse. N e k a d j e ono trailo djeje bajke, doaravanje n e m o g u e g i nedostiivog raja. N e k a d su ile gastronomske nature m o r t e s fazanima i j a r e b i c a m , raskoljenim lubenicama i kalifornijskim b r e s k v a m a . D a n a s idu nature m o r t e s p o r i l u k o m i jeftinim z e m l j a n i m k r a z i m a ili s u s t a j a l i m r i b a m a na novinskom papiru. N e k a d su bolesnici traili da im se priaju prie o zdravljy. D a n a s oni nezasitno hoe da im se p r i a njihovoj bolesti. L j u d i t r a e t o g o l i j u k o n k r e t i z a c i j u s v o g z l a i s v o g p a k l a ... N a r a v n o , sociolozi i p r a g m a t i s t e p l e d i r a j u za o p t i m i s t i k u ili p e r s p e k t i v n u knji e v n o s t , k a k o oni to z o v u . Oni v j e r u j u u m e t e r e o l o g i j u k a o n a u k u , ali o d n j e t r a e d a i m p o s v a k u c i j e n u k a e d a e s u t r a b i t i l i j e p o v r i j e m e ... V a m a bi se htjelo da m o j roman ispadne na d o b r o ? G d j e bismo svrili da su tako postupali Eshil, Sofoklo, ekspir i slini velmoe!... Ne, d r a g i m o j . Happy end j e j e f t i n a s t v a r , s t v a r z a s i t n e d u e i m a l a v r e -

 . Nedostojna naeg dramatinog doba. A pogotovu nedostojna onog j o d r a m a t i n i j e g n a p o m o l u k o m e s e u m o m r o m a n u r a d i ... U o s t a l o m , j a tu neto m o g u ? V i jo ivite u bezazlenoj o b m a n i d a je pisac g o s p o d a r s i t u a c i j e . O n j e to m o d a tek za n e k o l i k o p o e t n i h s t r a n i c a ili poglavlja, dok p o s t a v i stvar. Dalje, sve se razvija s a m o od sebe, s v o j i m nunim, neizmjenljivim tokom, i vue pisca za s o b o m k a o p s a n a lancu. Blaena naivnosti neupuenih koji misle da pisac pie ono t o h o e ! T a m a n ! Iz njega n e t o l a j e , b r e k e , m a h n i t a , b u l a z n i , d r m u s a n j i m e k a o d r v e n i m l u t k o m . A on, a k o j e dovoljno b e d a s t , s a m o se t r u d i d a to bulanjenje sloi u tesane, gramatiki besprijekorne reenice, da p r i k r i j e i t a o e v u o k u ono unutranje truskanje i d r m u s a n j e , to m u podaje nepomueno miran i graanski pristojan privid, doprinosei jo v i e n e s p o r a z u m k u i z m e u n j e g a i i t a o c a ... J a t u n i u z n a j b o l j u v o l j u ne m o g u vie nita da izmijenim. Ali m o l i m vas, o d a k l e i zato ta strka, ta j a g m a , te afere? Zar se Athanatik m o g a o proizvoditi u tako ogranienim koliinama? Zato je n u n o d a s e Athanatici d o b i j a j u iz n e k e n e o b i n o s k u p o c j e n e s i r o v i n e , iz n e k e m a t e r i j e v a n r e d n o rijetke na ovoj p l a n e t i ? B a n a p r o t i v ! Athanatik s e d o b i v a o iz p r e z r e n e , k r a j n j e jeftine materije. P r o c e s proizvodnje bio je sasvim jednostavan, a proizvodni trokovi u p r a v bagatelni. R a u n a se da j e vrijednost dviju cigareta bolje vrste priblino odgovarala vrijednosti triju ampulica Athanatika. P a e m u o n d a itav taj k i j a m e t ? V i d i m da niste uoili najhitnije. Nije problem u tehnikim mogun o s t i m a i g r a n i c a m a p r o i z v o d n j e , p r o b l e m j e u t o m e kome s e i do kog ukupnog iznosa s m i j e i z d a t i Todesenthebung. Pokazujete zabrinjujui n e d o s t a t a k fantazije. B e z a z l e n ste k a o dvogodinjak. K a k o v i to zamiljate, m o l i m v a s ? D a svak ko se jednom sluajno rodio ostane na tom svijetu za vjeita v r e m e n a ? D a djedovi i unuci postanu vrnjaci. D a Amenhotep etvrti, K a r l o Veliki, Lujo etrnaesti, L u d v i g B a v a r s k i , i svi drugi koji e j o doi, postanu savremenici? V i dobro znate da p o ljudskim zakonima miljenja pravo da zauvijek traju imaju s a m o stvari k o j e o d u v i j e k p o s t o j e . K a k o bi izgledala ta vjenost na j e d n o m k r a j u z a t u p l j e n a k a o lenjir a n a d r u g o m zailjena k a o strijela? N e m a t o g a : p o s t a o s a m s l u a j n o i iz niega, ali ne u da d a l j e b u d e m podloan s l u a j u , n e u d a s e v r a t i m u r o d n o n i t a ! ... Z a c i j e l o v a m j e p o z n a t o da su ozbiljni ekonomisti ve danas prilino zabrinuti injenicom sto se ljudski vijek p r o d u i o za prosjeno pet godina. Izraunajte a s k o m : k i l o k r u h a dnevno, p o m n o e n o za pet godina, p o m n o e n o za ovje a n s t v o . K o l i k o t o i z n o s i ? A to bi tek z n a i l o k a d bi s e l j u d s k i v i j e k o p e n i t o p r o d u i o , n e u d a k a e m ad infinitum, v e za s a m i h petnaest ili d v a d e s e t g o d i n a . T a o v j e e , u r o k u o d p a r d e c e n i j a o v a bi p l a n e t a morala da istodobno hrani dvije kompletne garniture ovjeanstva! A k a m o l i M a l t h u s ! A gdje bismo se tek nali za pet, za est, za deset decenija? Kalifova ahovska tabla s poetnim ulogom od zrna penice!... I onda?

 to i o n d a ? to je dalje bilo? Zinula j e m e u dvonocima provalija k a k v a n i k a d ranije nije p o s t o j a l a . L j u d i s u se dijelili ne vie na i m u n e i s i r o m a n e , na site i gladne, na gospodare i robove, nego na smrtne i besmrtne. to ete v i e , d o b r i m o j g o s p o d i n e ! ... U p o j e d i n i m z e m l j a m a b u k n u l e s u r e v o lucije. L j u d i su provalili iz svojih kaveza, iz svojih brloga i jazbina,, m r a n i , crni u licu, edni k r v i . K r o z m a s u j e p r o v r v j e l a p r a z n o v j e r i c a da k r v besmrtnih produuje ivot smrtnima. P o u l i c a m a ste m o g l i vidjeti rojeve kosmatih smrtnika sakupljenih oko leine k a k v o g besmrtn i k a : n a k o l j e n i m a , p o b o n o s u j o j s i s a l i k r v i s p o d g r l a ... K a k o t o : l e i n e b e s m r t n i h ! Contradictio in adjecto!... M a l a v a a z a b u n a : r e k a o s a m besmrtni, to jest p o t e e n i o d s p o n t a n e s m r t i : n i s a m r e k a o neusmrtivi! Priznat ete, inae bi igra bila i odvie n e j e d n a k a ! ak i za r o m a n ! . . . A t a k o ! Athanatik j e d a k l e i m a o t e k r e l a t i v n o d j e l o v a n j e ! ... V i k a o d a s t e m a l k o r a z o a r a n ? o v j e e n e z a s i t a n b e s m r t n o s t i ! ... J e s t , s a m o r e l a t i v n o d j e l o v a n j e ... Z a p r a v o , s p o e t k a n i j e b i l o t a k o . s a m p r e s k o i o , da vas ne z a m a r a m detaljima. A l i k a d v a s ve interesira,, i s p r i a t u v a m i t o . D a k l e , u p o e t k u j e Athanatik djelovao apsolutno i univerzalno, podjednako kod spontane, prirodne smrti, kao i k o d u m o r s t v a , s a m o u b i s t v a i t. d . T o j e b i o Athanatik A. K a s n i j e j e u s a vren u tom pravcu da je vrio svoj uinak samo kod prirodne spontane s m r t i . T o j e Athanatik B. D a n d a n a s , k a d s e k a e Athanatik, misli se u v i j e k i s a m o n a Athanatik B. J e r j e Athanatik A p o t p u n o i z b a e n iz; upotrebe, uniten i zaboravljen. Ali zato! I t o i m a s v o j r a z l o g . Athanatik A davao je povoda zloupotrebama: k u d i k a m o v i e n e g o Athanatik B. K a d s u k o d d r a v n i h o r g a n a u e s t a l e m a l v e r z a c i j e , d e l i k t z l o u p o t r e b e Athanatika izjednaen je s najteim z l o i n o m : s veleizdajom, p a j e k a n j a v a n s m r t n o m k a z n o m . I to strijel j a n j e m u l e a . N o ni to nije bilo n a r o i t o e f i k a s n o . F u k a m j a n a strijeljanje, govorio je ovjek odlazei na stratite, a k o sam preth o d n o p r i m i o m o j u a m p u l i c u Athanatika! Vie manje, rupa na leima k a p u t a bila j e sva teta. Zato su u t o m p e r i o d u r a d n j e za umjetno top a n j e nicale k a o gljive poslije k i e . Strijeljani bi s e p o t a j a o , n o u ustaood mrtvih, u prvoj radnji zakrpio rupu na leima, p a zviduui odvrl j a o u m j e s t o g d j e g a n e p o z n a j u . T a d j e o s n o v a n o Specijalno vijee za nadzor i suzbijanje zloupotrebe Athanatika, a u s k o r o z a t i m , i Bureau za suzbijanje zloupotreba u Specijalnom vijeu, sa ovlatenjima izvanr e d n o g p r i j e k o g suda. Ali, k a o to p o g a a t e , i to se u b r z o p o k a z a l o nedov o l j n o . I s p o s t a v i l o s e n a i m e d a u Bureau-u sjede ljudi gamni na besmrtn o s t n e m a n j e o d o n i h k o j i s j e d e u Specijalnom vijeu. I tad tad je s p a s a o situaciju onaj crnac koji uvijek s p a a v a k a d situacija doe u o r s o k a k : n a u k a . J e d a n genijalan n a u e n j a k , p o s l i j e dugih opita, uspioj e d a u s a v r i Athanatik u pravcu relativnog djelovanja. Golemo pokro e n j e u n a u c i : p r o n a e n j e Athanatik B! P r o n a l a z a j e s t e k a o o g r o m n u .

r e p u t a c i j u i z a r a d i o g r d n e milione. Z v a o se R b e l . Iz p r e t i k a svojih z a r a d a o s n o v a o j e Robelovu fundaciju, za m l a d e n a u e n j a k e koji se o k u a v a j u n a p r o n a l a z a k o m p o l j u . T a k o j e Athanatik A skinut s tapeta i zauvijek zbrisan s kugle zemaljske. Z a r b a n i k o m e n i j e p r i z n a t o p r a v o n a k o r i t e n j e Athanatika A? Nikome! Ni kralju? Ni kralju! A k o je i m a o vlast iznad s a m o g kralja, p a da m u ogranii tu prerog a t i v u ? N a r o d ? Ili m o d a U s t a v ? A zar nije p o m i s l i o na dravni u d a r ? Ne narod. Ni Ustav. A ko onda? K r u n s k o vijee! to mislite? D a prestolonasljednik ostane vjeno prestolonasljednik, infantkinja vjeno infantkinja, pretendent vjeno p r e t e n d e n t ? V j e i t i a s p i r a n t ! N i j e li to j o g o r e n e g o Vjeiti i d o v ? ! ... Vratimo se, zalutali smo. J a s n o da smo zalutali! K a d bar u fantastinom romanu b i s m i o z a l u t a t i , k a k a v b i t o f a n t a s t i n i r o m a n b i o ! ... ovjek ne

Nastavite. K a k o se dalje razvijala borba smrtnih i besmrtnih? . . . O d i g r a v a l i s u s e n e o p i s i v o k r v a v i p r i z o r i . L e s noyades de Nantes u p o r e e n j u s t i m s u t o s u s p o m e n a r s k o c v i j e e ! ... D r a v a s e , d a k a k o , branila. R a z u m l j i v o ! S v a k brani sebe. Zaredale su m a s o v n e egzekucije, u industrijskom o p s e g u . Stupili su u akciju i bojni otrovi. Unutranjost j e b o m b a r d i r a n a iz s p e c i j a l n i h a v i o n a k r a t k o g r a d i u s a , z a d o m a u u p o trebu. P o n e g d j e su osposobljene i stare gasne k o m o r e iz ranijih v r e m e n a ... N a s t a v i t e , n a s t a v i t e ! ... ... I n a p o k o n s u l j u d i u v i d j e l i d a j e n e d o v o l j n a k o n t r o l a drave. R e k l i s u : j e d n o t a k o o p a s n o i d a l e k o s e n o s r e d s t v o k a o t o j e Athanatik, p o d o b n o d a u z r o k u j e toliko d u b o k e p o r e m e a j e i p o t r e s e m e u dvonocima, m o e danas-sutra ugroziti i sam o p s t a n a k ovjeanstva. Z a t o ga treba izdii iznad drave i staviti p o d kontrolu j e d n o g vieg, n a d d r a v n o g tijela, u k o m e bi bile z a s t u p a n e i a n g a i r a n e sve zemlje i nacije i k o j e bi predstavljalo samo ovjeanstvo. Ono bi trebalo da z a v e d e red, da uspostavi mir, da uini kraj graanskim ratovima i bratoubilakoj borbi izmeu smrtnih i besmrtnih. N a ruevinama i prema k a l u p u jedne ranije sline naddravne tvorevine koja je vrlo brzo p o s t a l a j e d n a u p l j a r i j e , s t v o r e n a j e n o v a ... N e m o j t e s e s m j e k a t i . T a s e naivnost m o r a oprostiti. L j u d i m a j e potreban b a r traak, bar snovienje nae. L u d e , slijepe nade!... Dalje!... .. S v e s u o i o v j e a n s t v a b i l e u p r t e u n o v o n a d d r a v n o tijelo. [Njemu su u p u i v a n e n o t e i a d r e s e , a p e l i i m e m o r a n d u m i , p r e d s t a v k e i protesti, peticije i rezolucije. Od njega se oekivalo udo. A to se u tim peticijama trailo?

 O n o t o s e jedino moglo traiti. N e m o g u n o s t d a zemlja n a s e b i nosi i h r a n i vie simultanih o v j e a n s t a v a , iji s e b r o j s v e v r t o g l a v i j e mnoi, bila j e i odve oita a d a bi s e r a z u m n o mogla zahtijevati d e m o k r a t i z a c i j a Athanatika. P r e m a tome, nije preostajalo drugo nego d a s e trai njegova potpuna zabrana i unitenje postojeih rezervi. Moda j e najkominije u itavoj stvari to su za geslo svih tih peticija, rezolucija, p r o t e s t a i deklaracija ljudi uzeli n e n e k u velezvunu frazu, v e m a l k o p r e k r o j e n u k r i l a t i c u i z j e d n e p o b u n e n a p u l j s k e camorre: 0 tutti vita tutti morte! O s i m a k o n i j e j o k o m i n i j e t o , t o s u i t a v u t u a k c i j u z a u n i t e n j e Athanatika n a z v a l i akcijom za razoruanje!... Promicale su beskonane nijeme povorke, impozantne u svojoj organiziranoj utnji, s golemim transparentima: V R A T I T E N A MN A R A K ! V R A T I T E N A M N A U S M R T ! Pozivali su se na svoje izvorno, osnovno, neotuivo pravo na njih k a o na svoju roenu, ljudsku stvar. A k a k o j e svrila p r i a ? J e s u li t e p e t i c i j e p r i h v a e n e ? J e li o d l u e n o d a s e Athanatik uniti? E , to v a m n e mogu rei! Dozvolite, to j e m o j a mala tajna! Otkrijte m i j e , preklinjem v a s ! N e k a o autor itaocu, ve k a o o v j e k o v j e k u ! ... H m ... D a k l e ... t o u s t v a r i j o n i s a m r i j e i o . Z a v r e t a k m o g r o m a n a jo visi. I to, vjerujte mi, ne zbog n e d o s t a t k a fantazije. O n e ! . . . N a prosto, r e k a o bih, iz nekog straha o d odgovornosti pred ovjeans t v o m ... Z a i s t a , k a k l j i v z a d a t a k ! ... Usliite m e : iznaite nekakvo prihvatljivo rjeenje!... O p e t v i ! ... Z a r s t e d a k l e z b i l j a i v i j e d a n o d o n i h k o j i p o d l i j e u naivnoj obmani da ima optimistike i pesimistick literature? Recite mi, m o l i m vas, a k o v e znate, koja j e , gdje j e ta optimistika literatura? Gdje je vi vidite? Preite pogledom od ocoubilakih i bratoubilakih kozmogonija koje stoje na p r a p o e t k u svijeta p a do velikih e p o p e j a n a i h d a n a , i r e c i t e m i : g d j e j e ? Z a r Prometheus desmotes? Zar Kain i A b e l ? Z a r Opi P o t o p ? Z a r pria J a k o v u i E z a v u ? Z a r idilini p o rodini r o m a n i starine, E d i p o v a trilogija, Orestija, nimalo bolji o d obiteljskih kronika naturalizma? Zar ekspir, Milton, Dostojevski? G d j e je taj Prometej koji se razborito pomirio sa Zeusom, ta Orestija u k o j o j je povratnik s ratita naao k o d kue s v e u najboljem redu, taj E d i p koji nije sebi iupao noktima oi i odlutao svijetom? I na to bi s e srozao E d i p k a d bi odmahnuo rukom sve su to bulanjenja jednog ishlapljelog pastira i jednog manijakog p o p a , Kreont k a d bi rekao neka j o j bude! neka ga pokopa, a k o v e toliko dri do formalnosti!, Antigona k a d bi se sretno vjenala sa svojim H e m o n o m d a odgaja djecu u potovanju dravnih zakona? Pokaite m i tog Otela koji tragiki n e nasjeda, t o g L e a r a koga se otimlju ljubezne k e r k e , t o g H a m l e t a koji se b e z kolebanja odluuje za b i t i ! D o v e d i t e m i tu Ofeliju k o j a n e skae u potok, tu Dezdemonu koja uspijeva dokazati svoju nevinost, tu E m u koja se ne zagrcava akom arsena, tu A n u koja se ne baca p o d teretni v o z ! K o j i j e taj veliki duh, taj veliki pjesnik, a da nije nosilac j e d n e s v o j e tragick v i z i j e i v o t a ? ... U o s t a l o m , i k a d b i s e o v j e k h t i o

da izdigne iznad svih literarnih obzira i konsideracija, da se iznevjeri njenim najboljim tradicijama, da okrene lea i Eshilu i S o f o k l u i e k s p i r u , t e d a z a v r i d j e l o s happy endom, k a k o d a t o o s t v a r i , n a k o j i n a i n t o d a i z v e d e ? ... V i d i t e i s a m i , j a b i h h t i o d a b u d e m o p t i m i s t a , i m a m n a j b o l j u volju. A l i n e z n a m k a k o se to ini. A k o vi sluajno z n a t e , p o m o z i t e m i ! to t r e b a uiniti, to treba eljeti, p a da ovjek bude o p t i m i s t ? K o n k r e t n o , to d a n a p i e m , kako d a z a v r i m m o j r o m a n , d a b i t o b i o happy end? E t o p r e d v a m a s u s v e m o g u n o s t i , o d l u i t e v i i D a Athanatik uinim dostupnim svima? T o valjda ne to bi tek bio kataklizam, s m a k svijeta! D a ga koriste samo neki, da i ovaj put ostanu zakinuti oni k a k v i h ima najvie pa odatle j e tragedija i potekla! A t o d r u g o d a i z m i s l i m ? S u g e r i r a j t e m i ! P o u i t e m e ! ... Krezubi se ekao po isturenom podbratku i nezadovoljno vatao desnima. ... E t o v i d i t e . A k o h o e m o d a b u d e m o b a r m r v i c u o p t i m i s t i , n e preostaje n a m d r u g o nego da natjeramo n a d d r a v n o tijelo da uniti Athanatik!... K a p l j e u l o k v i c a m a p r e d prozorom padale su nepromijenjenom gustoom. B e s p r e k i d n o , ujednaeno, kao da je oduvijek kiilo i kao da e dovijeka kiiti. Zar ne? D o i s t a , n e p r e o s t a j e d r u g o ! ... U i n i t e t a h o ! ... Z a ovjeanstvo n i k a k v a n a m r t v a n e s m i j e b i t i t e k a . a k ni Irtva besmrtnosti.

XLIX. J e li m o g u e , d a s t e i v i b i l i o e n j e n ? z g r a n u t a s e m o j a bolniarka. J e s a m , sestrice, ali tako m a l o da tome nije vrijedno govoriti. - udno! Zato udno? - N e z n a m . N i k a d to ne bih bila rekla. iniio m i se d a ste p r a v i neenja. - P a j e s t . . . P o n e k o t a k o d o k a s n i h g o d i n a s a u v a t i p n e e n j e ! ... Izila j e jo uvijek zauena izraza. A k a d je za sobom zatvorila vrata, skinuo s a m s lica osmijeh, k a o zubalo, i r e k a o s m sebi: r a s p r k a o si s v o j ivot, r a s p r k a o g a za se i za p o t o m s t v o , k a k o su to govorili s t a r i n o t a r i . P r o s t o k a o d a si d u n u o u m a s l a a k ! A o p e t , k a o d a to n i s a m u i n i o j a . B a k a o d a j e s v e t o m e i l o n a ruku: sredina, prilike, ljudi s kojima sam dolazio u dodir, pa i s a m sluaj. I, r e k a o bih, im m i j e n e k o bio privreniji, tim j e vie t o m e doprinosio. ak i onda k a d sam htio da se podredim, da ja za drugoga neto uinim, i s p a d a l o j e opet na isto. A p o k u a v a o s a m da v o d i m rauna drugima, trudio se da se brinem dobrobiti drugih! G o t o v o s a m b i o d o s a d i o eni vjeitim zapitkivanjem: D o l o r e s , j e s i li s r e t n a ?

j e s i li z a d o v o l j n a ? A o n a j e d o i s t a b i l a z a d o v o l j n a . ( U n j e , u o s t a l o m , k a o d a nije ni bilo razlike izmeu s r e e i zadovoljstva.) S t v a r j e u tome to je ona bila zadovoljna uvijek k a d je mislila da sam zadov o l j a n j a . N e u d a te ni u e m u s p u t a v a m , n e u d a o g r a n i a v a m t v o j e m o g u n o s t i . K a d su nastupila tea v r e m e n a , s p r e m n o j e pristala d a s djetetom ostane k o d svojih roditelja. T e k , u njenim pismima i planov i m a za b u d u n o s t stalno se n a v r a a o refren: k a d se s r e d i m o , k a d se i mi najzad sredimo i smirimo. N i m e n i nije s a s v i m s t r a n a ta r a d o s t o d t u e r a d o s t i , to z a d o v o l j s t v o t u e m z a d o v o l j s t v u . J e s t , z n a l a hi n a d o m e t n u t i D o l o r e s s b l a g o m alom, - ali s a m o onda k a d se tue z a d o v o l j s t v o p o d u d a r a s t v o j i m . A o d m a h zatim pobojala bi se da m e nije povrijedila. P o m i l j a o s a m : i m a p r a v o ; m o d a je to o p a m u k a r a k a crta. A l i smjesta s a m o t k l a n j a o tu l a k u o b r a n u . N i k a d n i s a m volio nita j e f t i n o , p a ni jeftina u m i r e n j a savjesti. U z d a h n u o bih, gledajui u se. U v i a o s a m : najvei dio naih zajednikih tegoba snosi ona. A i ranije, prije nego s a m se s njom sreo, bivalo je tako. K a d god mi se u ivotu neto teko dogodilo, j a s a m u n e k u r u k u bio otsutan. esto s a s v i m neskrivljeno, s a s v i m sluajno, k a t k a d i zbog vie sile. Ali tek, d e a v a l o se t a k o . B i l a to smrt u porodici, neka teka briga, neko m u n o strahovanje, uvijek mi je b i v a l o uteeno ono najgore. Stizao s a m n a g o t o v o : k a d j e m r t v a c p o k o p a n , k a d j e briga skinuta s glave, k a d se s t r a h o v a n j e r a s p l i n u l o , ili ak pretopilo u blaeni i malko umorni osmiieh olakanja. N e j a k a d o b i njeno zdravlje, kasnije prostorna udaljenost, a uvijek moja nespretn o s t u p r a k t i n i m stvarima - sve je ilo u p r i l o g toj p o t e d i . A ne bi bilo t a n o misliti d a s a m to izuzee od n e p r i l i k a p r i m a o o l a k o , bez unutranjeg glaska savjesti, k a o stvar k o j a p r i r o d n o slijedi. N a p r o t i v , prilino s a m se grizao to tako biva. Ali j e i dalje bivalo tako. D o l o r e s , ti si m o j a r t v a ! o s j e t i o b i h p o t r e b u d a j o j k a e m , z a k r a i h utolina k a d bih se smirio k o d k u e . N e m a ta, m o j a rtva, to j a s n o u v i a m . I n a d o d a o bih iz d u b i n e , u o n o j p o m a m i p r i z n a v a n j a i samooptuivanja: J a sam kao dijete! B e s p o m o a n i neodgovoran k a o m a l o dijete! J a ne z n a m to bih i k a k o bih u ivotu b e z tebe, D o l o r e s . P r o s t o bih uginuo, k a o slijepo k u e n c e ! T i si m o j a dadilja. V r u e bih j o j izljubio obe ruke. I osjetio bih se odtereen. I o d m a h zatim, r e k a o bih s a m s e b i : g l e , s a d m i s l i d a si t i m e p l a t i o s v e ! I s m j e s t a bi n i k a o p o r i v d a j o j to priznam. A tad bih o p e t p o m i s l i o : s a d ti se ini d a si ovim priznanjem ak i preplatio! Iskrenost j e neka tvoja univerzalna valuta k o j o m s v e podmiruje! P a bih osjetio p o t r e b u d a j o j i to p r i z n a m . Vidio s a m j a s n o da ta m o j a iskrenost i to r a z g o l i a v a n j e p a d a j u tee i bolnije njoj nego meni samome. Eto, ak i cijenu moje iskrenosti plaa ti, D o l o r e s , a n e j a ! P o n o v o b i h j o j p o g r a b i o i i z l j u b i o d o l a k a t a r u k e , s v e s r d n o , iz d n a d u e . I n i s a m znao t o bih d r u g o d a r e k n e m , to bih vie da u in im. Ona se trudila d a se n a s m i j e i . U t o m n a s t o j a n j u k a t k a d bi j o j m e u t r e p a v i c a m a nikla i za nju s a m u s a s v i m n e o e k i v a n a s u z a . Vjerovao sam u takvim asovima da bih bio spreman sve, a m a sve za n j u uiniti. Vjerovao sam.

Naisto sam, sasvim naisto: iskrenost ima i j e d n u sumnjivu stranu. S k u p o dolazimo do njenih krajnjih granica, do njenog p u n o g posjeda. Ali k a d s m o j e d n o m do toga doli, ona je gotovo besplatna. N o zbog onog tekog o v l a d a v a n j a njome, kasnije nam se ini da j e potpuna i neograniena iskrenost najvia cijena koju ovjek m o e da plati i k o j a od o v j e k a m o e da se trai. S a m o polovina, s a m o d o k r a j a neosvojena iskrenost biva teka: puna, beskompromisna, neograniena iskren o s t s a s v i m j e b e z b o l n a . U n e k u ruku, s a m a sebi p l a o m : h r a b r o s t priznanja obilno n a m n a d o k n a u j e ono to smo priznanjem izgubili. P a ak i vie od toga: odbacuje nam neki viak vrijednosti. Upranjavanje p o t p u n e i s k r e n o s t i j e stvar vjebe, tehnike: o v j e k se n a v i k n e da se u nju baci bez k o l e b a n j a , automatski, onako k a o to se profesionalni s p a s i l a c b u n e u v o d u ne pitajui koliko j e s t u d e n a i v i r o v i t a ; on j e i z g u b i o o s j e t l j i v o s t i za h l a d n o u v o d e i za p l e m e n i t o s t s v o g p o z i v a . S v e u s v e m u , prilino jeftina stvar. M o g l o bi se ak r e i : d o b a r p o s a o . K a d bi se u irim r e d o v i m a s p o z n a l o k a k o se relativno l a k o postie taj v i d s a v r e n s t v a , vjerujem d a bi se ljudi u m n o g o v e e m b r o j u dali na prakticiranje potpune iskrenosti. Maja je ve itava djevojica, lijepo napreduje u klaviru. T i je g o t o v o i n e p o z n a ! , j a v l j a l a s u p i s m a . H o e m o li i m i n a j z a d d o i n a z e l e n u g r a n u ? H o e li d o i d a n d a se i m i s a k u p i m o n a j e d n o m m j e s t u ? N i j e li i t e b e v e z a m o r i o t a j i v o t ? Dolo je i to. S a s v i m neoekivano, Dolores je naslijedila m a l u vilu i destileriju u p r i m o r s k o m gradiu. O k o vile j e bio p r o s t r a n i zaputen p a r k , p o z a d i d e s t i l e r i j a , s v e to i z d v o j e n o v i s o k i m o g r a d n i m z i d o m . P o s a o n a m nije z a d a v a o brige: vodili su ga stari namjetenici, i sve je teklo k a o i ranije. Iza vile dizao se red tmastih empresa. U noima juine p r e k i d a o s a m itanje: s r u k a m a p o d glavom, sluao s a m njihov jedri umor. Z a j e d a n asak povjerovao sam d a u m o i da se skrasim u tom lijenom, u d o b n o m ivotu, idealu kasno oenjena i m a l k o posustala ovjeka. U tom ambijentu bilo je neeg m e n i bliskog, neeg to m e podsjealo na djetinjstvo, na bakina brata koji je proizvodio mastiku i one maioniarske oblake opalske zamagljenosti. Ali k a d za n e k o g a nije zelena g r a n a , ona e se i p o d najmanjom, m a k a r i ptijom teinom skriti. E k l o g a je potrajala svega nekoliko mjeseci. J e d n e s u b o t e poslije p o d n e otili s m o na izlet, a k a d s m o se vratili, nali smo se na zgaritu. K o s t u r i zgrada zjapili su svojim upljim prozorima. R e d spaljenih empresa iza vile strao j e p o p u t crnih direka pogorjelog cirkusa. Za naeg izbivanja oganj koji j e u destileriji tinjao vjerovatno jo od subote, pod pogodnim vjetrom u noi se razbuktao i za nekoliko sati sve unitio. ljunak na stazicama p i s k u t a o j e k a o poslije kie, natopljen m o r s k o m vodom kojom su gasili poar. U zraku j e j o lebdio miris aromatinih ulja i prena eera. S v e j e bilo obavljeno bez nas. ' N a z g a r i t u se i s k u p i l o p o l a m j e s t a . U elji d a n a m p r u e svoju p o m o , dovijali su se da rekonstruiraju dogaaj na najvjerovatniji nain. V i e od toga nisu ni mogli. J a s a m sa svoje strane bio z a d o v o l j a n to
30
R A D 31S

465

se nisam mijeao u poslove destilerije. I p a k , time nije bila skinuta s m e n e s v a k a sjena odgovornosti; prosto zato to je stvar bila potpuno u m o m e stilu. A takva stilska p o d u d a r n o s t , za nudu, zna d a zamij e n i k r i v i c u . J e r ivot, m a k o l i k o n a m s e k a t k a d inilo d a t e e stihijski valjajui dogaaje bez reda i suvislosti, rijetko k a d poinja stilske p o g r e k e . On j e sretno lien one brige k o j a toliko m u i tvorce vjetakih d r a m a : u njemu lei garancija d a e sve to uini, n u n o biti dosljedno. S v a k od nas nosi u sebi n a m o t a n o k l u p k o s v o g ivotopisa, repertorijum svojih mogunosti. P a i svoj osobeni nain skonanja. ak i sasvim vanjske sluajnosti koje se deavaju j e d n o m e , nikako ne bi m o g l e da se dese n e k o m drugome. T e k u izuzetnim vremenima, u e p o h a m a o p i h p o r e m e a j a , revolucija, k a t a k l i z a m a , ivot zna d a odstupi od linije i da u p a d n e u stilske nedosljednosti. T a d ljudske sudbine poprimaju nevjerojatne tokove a ljudski ivoti zavravaju udnovatim, nezamislivim zavrecima. T o su k a o n e k a p o k l a d n a d o b a ovjeanstva. S v i j e t i z g l e d a k a o n e k i f a n t a s t i n i v a a r , k a o n e k i p i j a n i tte masque u k o m e svak nosi na glavi jednu neodgovarajuu, a p s u r d n u smrt k a o jednu ludu karnevalsku kapu. Ali ovdje s m o jedine m a k a r e bili m i . Stajali s m o na zgaritu, p o d gladnim pogledima mjetana, i neinvenciozno zvjerali naokolo. Oko nas je u velikim osmicama skakao Majin miljenik Lero u k o m e se, pred preobraenim izgledom sredine, razbudila ona naroita, djeci i psima svojstvena veselost od izuzetnosti situacije. N a a stara grbava K a t a udarila je u kuknjavu. J e d v a smo je utiali i uvjerili da ne treba da jadikuje m n o g o vie nego mi sami. S a d s m o bili sretni to s m o , na Majino navaljivanje, i nju poveli s o b o m n a izlet. to d a s a d p o n e m o ? Gdje da se s k l o n i m o ? Sjetim se P e t r a Glavonje koji nas v e odavna poziva u goste. U Zelenik! Z a p r v i m a h , to e biti najbolje. Naruimo najamnu koiju, poljemo K a t u da kupi neto jela za put, p a s e p o t r p a m o u kola i krenemo, p r e d vjerovniki razoaranim oima gledalaca.

L. Nesrei se kadikad pridrui trunak smijenoga, toliko da je uini p o d n o l j i v i j o m . B i l a j e to j e d n a od onih p r o s t r a n i h starinskih koija k o j o m se sluila sudska komisija za obdukcije po selima i k o j o m su se crno-bijeli p a r o v i m l a d e n a c a vozili u c r k v u na vjenanje i iz crkve na p a r o b r o d . G o l e m i stranji tokovi bez blatobrana krgutavo su se obrtali oko osi i ovjek je instinktivno uvlaio glavu u ramena strepei da ga blistava ,inja' ne dohvati po uhu. G r b a v a K a t a sjedila je na b o k u uz koijaa drei u krilu kutiju s h r a n o m i Majin suncobran. A koija j e za nesreu bio jednook. Za kolima j e trao L e r o . S p o e t k a s m o bili utljivi. M a j a j e s v r e m e n a n a v r i j e m e u s t a j a l a t r a e i o i m a L e r u k o j i j e z a o s t a j a o ili i s t r a v a o d a l e k o p r e d k o i j u . K a d ga ne bi odmah ugledala, stala bi ga dozivati.

 L e r o ! ... L e e e r o ! . . . Vonja je oduvijek pobuivala u meni neku veselost, raspaljivala neku udesnu plodnost m a t e . M a k u d se vozio i p o m a k a k v o j zgodi, u meni j e neto kliktalo, ciktalo, lepralo krilcima. Vjerovao sam da bib m o g a o biti pjesnik, k a d bi se s a m o neprestano v o z u k a o . M e u etiri zida j e d n e zatvorene sobe nikad mi nita vrijedno nije palo na p a m e t . A k o j e t o b i l a v o n j a n a p o g r e b ili n a a l o v a n j e , m o r a o s a m s i l o m zatomljivati plimu m o g raspoloenja. N a esmi kod raskra napojili smo konje i skrenuli na seoski put. Mjesto dosadnih podianih plotova sad su pored nas promicale ivice od k u p i n e i gloga. P o debeloj praini oputine vonja j e bila m e k a , s o n i m p r i s j e n o m n e r e a l n o g a , k a o v o n j a na g u m e n i m t o k o v i m a . D a otrgnem Dolores od njenih misli, ispriam j o j anegdotu pjesniku b o e m u , R u s u , koji j e dobio glavni zgoditak na lutriji p a p o a o da t o proslavi k o d prijatelja na selu. N a k u p o v a o poslastica, poklona, s v a k o jakih triarija, potrpao u kovei rukopise pjesama zajedno sa svenjev i m a n o v a n i c a . U posljednji as sjetio se da k u p i i s n o p r a k e t a . P r i palio cigaru, umotao se u bundu i povikao tjeraj! Pred samim ulazom u selo upale se rakete, i sve ode u jedan vatromet. - M i s m o u b o l j e m p o l o a j u utoliko to n e m o r a m o nositi s o b o m rakete, osmjehnu se Dolores. To je u naem sluaju obavljeno v e ranije. S obe strane p u t a livade p u n e utih i ljubiastih cvjetia. U p i t a m j e d n o o k o g k a k o s e z o v u . O n , n a r a v n o , n i j e z n a o . ( K a d g o d v i d i m tocvijee, u v i j e k p i t a m k a k o s e z o v e , ali to n i k a d n i k o n e zna.) P r e k o drvenog mostia na potoku, rustina crkvica usred vijenca starih topola. L i j e p , p o m a l o d o p i s n i a s t pejza. N o to m i nikad nije s m e t a l o . S m r d l j i v e r i b e ili g n j i l e j a b u k e , p r e n e s e n e na p l a t n o , p o s t a j u s a v r e n o b e z m i r i s n e . K r v n a djela i odvratni prizori, transponirani u dramu, gube svoju e m pirijsku grozotu i postaju velebno potresni, t r a g i k i isti. T o je vrlina umjetnosti. A olinjali pejzai i sladunjava naivnost dopisnice, v r a e n i s platna natrag u prirodu, saniraju svoju otrcanost i njihov umjetniki minus preobraa se opet u pozitivnu naravnu vrednotu. T o je vrlina prirode. Obinost, poznatost stvari, njihovo p e r i o d i k o navraanje u ciklikom kruenju, nimalo ne smeta njihovoj dubljoj ubjedljivosti. U prirodi, ponavljanje ne vodi u otrcanost ve ravno u beskonanost; u k r i l u b e s k o n a n o s t i r i j e p o n a v l j a n j e postaje b e s m i s a o . U p r i r o d i j e sve dozvoljeno i sve legitimno; svi odnosi b o j a tu su dobri, tu n e m a loih harmonija. N a r a v n o , osim ako upadnemo u p o g r e k u da na prir o d u prenesemo zakone svojstvene umjetnosti. P o s j e d a m o na tratinu podvijenih nogu, kao na teferiu, i prostremo salvetu preda se na travu. Iz umarka ispadne stado goveda. P r o m i u i m i m o nas podozdrivo su nas zaobilazila zadravajui sapu, p a kretala dalje z a k a u j u i nas iz vlanih nozdrva p r a m e n o m m o d r i k a s t e nakisele parice. areno tele u k o p a l o se p r e m a nama na raskreenim d r v e n a s t i m nogama. Bijela biljega preko jednog oka podavala m u je izraz tupave

d o b r o u d n o s t i . Nasmijali s m o m u se u lice, a ono j e p o v r i j e e n o o d s k a kutalo. Concert champtre. Liem topole proara mala jeza, i ono jae zaljeska. N a ve kosim z r a k a m a svjetlucale su se m e u g r a n a m a niti pauine. Maja se bolje zagrne u svoj kaputi. Bilo je vrijeme da krenemo. U z m e m o L e r u u koiju i polegnemo ga preko naih koljena, k a o pokriva. Osjeali s m o njegovu prijatnu toplotu i kucaje njegovog bezrazlono uzbuenog srca. S u n c e je naglo zalazilo, ravno pred n a m a . S v a k i a s k o m gubili smo p o k o m a d i , jo komadi njegova koluta. Utrkivali smo se s njim, odlaui pomalo as njegovog konanog zalaska. Pouri, pouri! podsticali smo jednookog. U s k o r o se ukae red visokih jablanova. T o je bio Zelenik.

*
A to ete sad? - pitala je zabrinuto don Petrova sestra. U v j e r a v a j u nas da emo dobiti osigurninu. Ali gotovina brzo ode, sinko m o j ! brinula se dalje ona. Ostavimo sad to! prekine Petar. - Imat emo vremena da tome razmislimo. Glavno j e da su isplivali ivi. O d m a r a l i s m o se p o d o d r i n o m u n a s l o n j a i m a o d p r u a . Z a D o l o r e s P e t a r j e d o v u k a o iz s v o j e k a n c e l a r i j e p l a t n e n i e z l o n g . D o m a i c a s e o d g e g a l a u k u u na n a b u h l i m , n e u j n i m n o g a m a i p o s l u i l a n a s k a v o m u etvrtastim oljicama u kojima je plivalo iverje preprena, krupno samljevena zrnja. Na razgovor prekidale su seljanke koje su dolazile s d o j e n a d i u naruju po p r a u l j k e i p u l i c e . P e t a r ih j e sluao prelazei omanim dlanom po etvrtastoj oianoj glavi. Doveli su m u djeaka na previjanje rane. Priuljao sam se na prozor kancelarije i k r o z r e e t k e virio unutra. K l e a o j e ispirui h i p e r m a n g a n o m r a n u na d j e a k o v o j nozi. Gledajui njegovu j a k u iju s d u b o k o m unakrsnom brazgotinom od crnog prita, mislio s a m : on rukotvori dobroinstvo. I brahijalnost njegovog dobr otvorenja ne daje mjesta pitanjima i sumnji. Petre! O j ! odazove se ne osvrui se. T a tvoja glava ne doputa nikakve dvojbe u vrijednost opipljivoga, je li? A zato bi je doputala? I zato je ta etvrtasta glava zadovoljna? A zato ne bi b i l a ? Zavidi m i m o d a n a n j o j ? S v a k a k o . H o e li m e n a u i t i t o j v j e t i n i ? emu? Previjanju rana? N e , nego tome k a k o se ne sumnja u vrijednost opipljivoga. E , t o j e v e t e e ... A ti, - i s k o s i s e n a d j e a k a . p a z i d a n e u p r l j a ili ne skine zavoj! I sutra doi opet. Za v e e r o m se domaica izvinjavala bez kraja i k o n c a z b o g toboe s k r o m n o g ugoenja. Znao s a m da ne valja odve k r a t k o presijecati to izvinjavanje, liavajui j e na taj nain njene g o t o v o j e d i n e t e m e . I

D o l o r e s j e s h v a t i l a d a j e to o b r e d . P r i p i t i v a l a j u j e za n e k e r e c e p t e , a to je otvorilo nove mogunosti razgovoru. Maja j e htjela da demonstrira L e r i n e m a j s t o r i j e . R a d i v e e sigurnosti, i z d a v a l a m u j e n a l o g e za j e d n u n i j a n s u z a p o v j e d n i j i m t o n o m n e g o o b i n o . A on, z b u n j e n ili p o v r i j e e n time, pokazivao se manje voljan da poslua. S k r e d e n c a su mirisale ute dunje i mirkao sasuen ipak koji s e uva za sluaj bolesti. A l i na don P e t r o v u k u u bolest ne nailazi, a ipak j e vjean. K a d se domaica zaputi u kuhinju, visoke ae u kredenc odzivlju se tankim cilikom na stupanje njenih nabuhlih nogu koje k a o d a su u m i j e e n e o d p r o z o r s k o g k i t a . K a d bi j e r a z g o v o r n a m a m i o , domiljela bi s u e i u p l a t n e t n o j k r p i o p r a n e v i l j u k e ; oslanjala se g o j a z n i m laktovima naslon stolice i sluala, sve dok je opet bi prizvao u kuhinju u m p r e k i p j e l e v o d e . A njen odlazak p o n o v n o j e p o p r a a o cilik visokih aica. Maju je savladao san. Naslonila obraze na sloene ruke. Dolores s e oprosti i p o e s njom na spavanje. D o m a l o se i domaica pojavila n a vratima sa svijeom u ruci da n a m zaeli laku no. K a d j e sve u kui utihnulo, Petar, s malim izrazom lukavstva, odnekud iznese itavo tuce zapraenih flaa nekog starog vina koje j e uvao za izuzetne prigode. Ovo se, sinko, ne pije svaki dan! ree odepljujui m e u koljenima prvu flau. V j e r u j e m d a ni sve zdravstvene komisije ne k u a j u o d toga, j e li Petre? I z v a d i iz k r e d e n c a o n e v i s o k e a i c e k o j e s u i t a v o v e e s v o j i m cilikanjem prizivale na se panju. Iz takvih je n e k a d a roda astila lisicu. O t v a r a o j e f l a u za f l a o m . U v e i n i se vino bilo p o k v a r i l o , a l i na udljive i sasvim razliite naine. U jednima se uzmutilo i udno promijenilo b o j u . U d r u g i m a se nataloilo vie od p o l a b o c e n e k a k v e g u s t e kae kojoj nikako da odgonetnemo tajnu. U treima je, naprotiv, bilo sasvim bistro, ali zato n a okus gorko k a o otrov. K a d bi naila z d r a v a flaa, d o e k a l i b i s m o j e s veseljem, a P e t a r je likovao. A l i ni sve d o b r e flae nisu bile j e d n a k o dobre. K o d svake nove P e t a r je uzvikivao: P o k u a j ! K a k v o j e t e k o v o ! ... t o k a e ? Piljio j e u m e n e isljednikim pogledom. S odmjerenim dostojans t v o m p r i n o s i o s a m a u u s t i m a . N a j p r i j e bih u d a h n u o iz nje miris, i v e na o s n o v u t o g a p u s t i o da m i se razlije licem j e d a n m a l i n a g o vjetaj, p r e d u j a m budueg pravorijeka. Srknuo bih zatim gutljaj, valjao ga po ustima, pravio sabrano i nepronino lice: gotovo k a o da je u k u s r a z o a r a o . P e t a r je iekivao. N a j z a d bih, sred tiine, i z r e k a o : A a a a ! ... O v o m e s v a k a a s t ! O v o s e z o v e v i n o ! J e l i ? ... J e l i ? ... p r i t i s k a o j e P e t a r . - t o k a e , a ? ... N e m a t a ! O d l i n o ! ... N a m a h o v e bi naa razdraganost zaprijetila da e probuditi ene. T a d smo se vraali u se i naglo stiavali. P r i a o m i je to se deavalo u mjestu poslije m o g odlaska.

 U p r v o v r i j e m e strano je bilo o g o r e n j e i p o v i k a na tebe. N i s a m s e u s u i v a o ni d a te b r a n i m . J e d i n i s k i m s a m m o g a o d a g o v o r i m t e b i bio je fra A n e l o . . . Sluao sam pojedinosti sve dubljem srozavanju moje porodice, s m r t i m a bliih, o t e t k a m a k o j e su u d o t r a j a l i m c i p e l a m a obilazile p o znanike i krilom prodavale kune stvari da bi preivjele, dok se najzad nisu sklonile u samostan. Ali P e t a r j e brzo rastjerao taj oblak. P r o n a a o j e bezbriniji ton p r e b a c i v i s e n a s j e a n j a iz r a n i j e g v r e m e n a . S j e a li s e g a l a m e k o j a j e p o d i g n u t a oko premjetaja uitelja Z m a j i a ? A z n a li d a j e s v e t o u s t v a r i b i o j e d a n b l e f ? J e li m o g u e ? N e g o ta! Zmaji je i bez toga n a m j e r a v a o d a istupi iz slube, tvoj m u je djed bio osigurao pogodnije mjesto k o d opine. Ali k a d je t e l e g r a f s k i premjeten, liberali su to iskoristili u s v r h u d e m o n s t r a c i j e . R a s p a l i l i s u p r o t e s t n i b r z o j a v d a j e s v e p r a i l o ! ... Danas uitelj Zmaji sa svoje estero siroadi ostao bez kruva i krova. Najogorenije protestiramo protiv neuvenog nasilja koje nas vraa u najcrnji Srednji vijek... Smijali smo se do suza. dobra stara liberalska vremena!... Petrolejka j e sipala odozgo na nas svoj uti mirkavi blagoslov. Drijemao je ipak na kredenc. K a d bi Petar u razgovoru lupnuo d l a n o m po stolu, oglasila bi se eolska harfa visokih aica. E , I v a n e , b a si m e o b r a d o v a o ! N e m o e zamisliti k o l i k o m i j e d r a g ovaj susret! I m e n i , P e t r e . V j e r u j , o d a v n a n e p a m t i m p r i j a t n i j e v e e r i ! ... Bila je zora kad smo ustali od stola. Iz susjedne sobe ve se bio oglasio predjutarnji kaalj domaice. Tiho s a m se svukao da ne probudim Dolores. L e a l a j e mirno sklopljenih oiju. P o m i s l i o s a m d a se m o d a s a m o p r e t v a r a d a s p a v a . Gledajui j e u snu esto sam imao osjeaj da m e k r o z sputene vjede prom a t r a . I od toga mi je bilo nelagodnije nego k a d m e j e gledala oi u oi. L e g a o sam, udunuo svijeu, i u sebi ponovio: d a n a s uitelj Zmaji ostao bez k r u v a i k r o v a . P a zakljuili: b , vidjet emo!. Okrenuo s a m se na desni bok i zaspao. T r i m j e s e c a kasnije sve je to ve bilo d a l e k o iza m e n e . O p e t s a m odvrljao. A uskoro poslije toga, nadoao j e i konani raskid sa Dolores.

1. E t o p o v r e m e n o se i u meni uzmuuje m i s a o na m o j e krivice. J e r m a k o l i k o to m o g l o izgledati protivno m o j o j p r i r o d i , n a njih esto m i s l i m . Mislim m o d a bez povlaenja nekih naroitih konzekvencija, ali mislim. Nisam prema sebi odvie popustljiv. A najmanje mirim savjest time to m i drugi neto ne upisuju u krivicu, ili to s u prestali da m i u p i s u j u

u krivicu. N e p r o g l e d a v a m k r o z prste vlastite grijehe niti ih blae prosuujem zato to su moji. Osude im izriem sasvim nepristrano; ako su k a z n e i p l a t o n s k e , one nisu ni u k o m sluaju blae od onih k o j e bih odmjerio drugome. V r i j e d n o s t k o j u za n a s ima j e d n o dobro ne m o e se p r o s u i v a t i p o cijeni z a k o j u s m o g a d a l i ili p o l e e r n o s t i s k o j o m s m o g a p r o e r d a l i . T o sam sasvim tano osjeao ve u asu k a d sam kidao sa Dolores. Pazi, rekao s a m sebi, bol od ovog rastanka u tebi e biti dublja i t r a j n i j a n e g o o n o r a d i e g a s i j e u z e o n a s e . P a i p a k ! ... i v o t j e p u n t a k v i h p a i p a k . I ta i n t i m n a n e l o g i n o s t , n e o b j a njivost n e k i h p o s t u p a k a , i jest ono to moe da n a m ih ljudski objasni i opravda. Ono to im i daje njihovu iracionalnu snagu. Svijestan s a m , m n o g i to n e e razumjeti. Objanjavanje je, i tu k a o i i n a e u ivotu, gotovo sasvim bezizgledno: pravo moe da shvati samo onaj koji ve i b e z t o g a to z n a . - N i s i t o m e k r i v ti, t o m e j e k r i v a t v o j a p r i r o d a , n a s t o j a l a j e d a m e unekoliko opravda Dolores. - N e , D o l o r e s . N e m o j biti p r e b l a g a . N e n a s t o j i m d a se z a v a r a v a m . T a k v o bi o p r a v d a n j e bilo odve jeftino. S v a k bi m o g a o d a se i s p r i a v a svojom prirodom, svojom slabou. I doista, k a d bismo jaim ljudima, onima s voljom, tee upisivali u grijeh njihove slabosti i njihova poputanja (a redovno se tako ini), bila bi oita n e p r a v d a : znailo bi da njima, koji su uloili j e d a n vei ulog s n a g e i suprostavili j e d a n vii stepen otpora, s u d i m o stroe n e g o o n i m a k o j i nisu bili k a d r i da uine ni toliko. A to zato to oni n e m a j u u svoju obranu argumenat slabosti. Apsurd. Mi sudimo ljude ne po mjeri onoga to su (ipak) uspjeli da uine i savladaju, ve po mjeri onoga to nisu uspjeli; njihove napore i nastojanja procjenjujemo p r e m a nekoj granici koju smo im mi proizvoljno odredili. A tu im granicu u d a r a m o uvijek za j e d a n stepen iznad njihovih realnih m o g u nosti. O n o m e k o j i j e s a v l a d a o tri h i d r e z a m j e r a m o to nije s a v l a d a o i etvrtu, o n o m e koji ih j e s a v l a d a o devet upisujemo u grijeh to nije o d r u b i o g l a v u i d e s e t o j . B e e t h o v e n n a m j e o s t a o d u a n Desetu simfoniju. D a j e p o i v i o n e k o l i k o g o d i n a d u l j e , t i m e s e n e b i o t k u p i o : o s t a o b i n a m d u a n Jedanaestu, i Dvanaestu. Naivna djeja obmana koja se temelji na p r o s t o j i o s n o v n o j istini da nae elje u v i j e k p r e m a u j u b a r za j e d a n stepen ono to moemo da dobijemo, a nai zahtjevi p r e m a d r u g i m a b a r za j e d a n s t e p e n ono to oni m o g u d a n a m d a d u . - N e Dolores. Nije kriva moja nestalnost u d i , m o j a p r i r o d a : ta n e s t a l n o s t u d i , i ta p r i r o d a to s a m j a ! T i m e s a m se s p a a v a o bar od lai. I m a o s a m uvijek p r a v u fobiju lai, b a r s v i j e s n e lai. N e z n a m k a k v o g j e porijekla ta fobija. M o d a i samo estetskog. Ali mislim da je mojoj prirodi svojstvena. Doista, esto m i se inilo da la p o v r e u j e vie m o j estetski osjeaj n e g o neko m o j e etiko n a e l o . K a d bi M a j a , na ono n a v a d n o z a p i t k i v a n j e : k o g a voli, m a m u ili t a t u ? o d g o v a r a l a : t a t u koliko i m a m u , m a m u k o l i k o i t a t u ,

k r a t k o s a m presijecao: n e , Maja! N e smije t a k o ! M o r a voljeti vie m a m u , ona to nesumnjivo vie z a s l u u j e . D o l o r e s se bunila N e valja t a k o uiti d j e c u . A ja s a m o d m a h i v a o r u k o m . O s t a v i to k r a j u ! L a j e ono to m a l f o r m i r a psihu. A k o m a l a to i i s k r e n o k a e , hipokrizija j e od m o j e s t r a n e to to nezaslueno p r i m a m . T a k o s a m s e u s v i m p r e l o m n i m a s o v i m a i b r o d o l o m i m a h v a t a o instinktivnom grevitou za spasonosnu d a s k u i s t i n e . Mislio s a m : a k o ovjek nije dovoljno j a k da ne grijei, m o r a i m o e da b u d e bar toliko j a k da svoju krivicu nezamueno uoava i a je bez sustezanja priznaje. U t o m e lei ona krajnja granica na k o j o j o v j e k j o m o e d a se nazove ovjek. B i o s a m sasvim naisto koliko dusnjem Dolores. K o j i m bi p u t e m bio u d a r i o m o j ivot i gdje bi bio zavrio da se nisam sreo s n j o m ? A k o i k o m e u ivotu, njoj s a m m o r a o biti z a h v a l a n . A j a n i s a m gluh za taj osjeaj. Ono to je u mojim oima najvie srozavalo i degradiralo ov j e k a bio je n e d o s t a t a k osieaja zahvalnosti. M o d a je i to bilo u m e n i s t v a r e s t e t s k o g porijekla. inilo mi se da je g l u h o a za b l a g o a r n o s t n a j i z r a z i t i j e obiljeje l j u d s k i n e r a z v i j e n e j e d i n k e , ili j o m l a d a i n e i s t a n ana drutva. P r e d s k a s k o m o Androklovu lavu oni ostaju smeteni: u g e s t i z v i j e r a n a s l u u j u n e t o to ih n a d i l a z i , a n e m o g u d a m u o t p o v r n u : to je malograantina, to je la. Ali ne obmanjujem se. M a da je zahvalnost j e d a n o najdubljih i najprisnijih, p a m o d a i najtrajnijih o s j e a j a u n a m a , on j e s v a k a k o j e d a n o d n a j m a n j e d j e l o t v o r n i h . T e k o da se na njemu m a to moe graditi. P o v r a n prohtjev, prolazan zanos, sitna ambicija, mali inat kadri su da nas na neto natjeraju. ak i iz n e k e difuzne t u g e , iz n e k e n e j a s n e n o s t a l g i j e e l i o bih a s a m n e z n a m t o , o v j e k j e u stanju da neto p o d u z m e , d a n e t o uini. D a s n e i m raskrsti, da neto raskine, da nekud otputuje. A k o nita drugo, a ono d a se p r o p i j e . Najvie na to zahvalnost m o e d a n a s natjera, to j e u z d a h . U z d a h sjeanja, uzdah aljenja, uzdah s a m o p r i j e k o r a , ali nita vie od toga. Posjet u bolnici, topla m i s a o obljetnici, kita cvijea na g r o b u . Ili, j o tipinije, uzdah kajanja z b o g p r o p u t e n o g p o s j e t a , z b o g nezapaeno p r o m a k l e obljetnice, zbog cvijeem neokiena groba. I jo, nagorka misao opoj ljudskoj nezahvalnosti u koju se naa lina zaogre kao u toplinu jedne moralne bunde. I ( d a li d a t o k a e m ? ) k a d m i j e s t i g l a v i j e s t n j e n o j s m r t i , d o e k a o sam j e kao jedno osloboenje. Izmeu dva ljudska stvora povezana k r i v i c o m , ona raste i radi d o k su g o d oni ivi, i s a m a iva stvar. T e k s m r u k r v n i k a ili rtve ona j e z a v r e n a , z a p e a e n a . Z a u v i j e k f i k s i r a n a . G o v o r i o m i j e znanac koji je k a o dijete u igri izbio o k o djevojici iz svog dvorita: Svaki susret s njom nanosio mi je tako nepodnosivu patnju, da s a m j o j elio smrt. D r u g o g izbavljenja n i s a m vidio. N e iskljuujem da bih j e , u podesnoj prilici, bio m o g a o ubiti. J e d n a vrsta samoobrane. J e d n a od nebrojenih neispitanih vrsta ovjekove samoobrane. I m a neto u l j u d s k o m r e d u stvari, n e k i n a g o n ili n e k a fatalnost, t o nas goni da u naim krivicama idemo dokraja.

LIL Pogledam se u ogledalo i ostanem iznenaen: mjesto esnaestogodinjaka k o j e g a s a m oekivao, u m e n e zuri j e d a n v e star ovjek s upalim oima i m a l k o otromboljenom donjom usnom, sasvim sijed p o sljepoicama. T a d ispriavam onaj p o g r e a n d o j a m koji su, prevareni vanjskim prividom, dobili moji stari znanci pri susretu poslije m n o g o g o d i n a : doista, m o j izgled m o g a o j e d a ih prevari. Svaki ovjek ima jednu optimalnu dob koja najbolje odgovara njegovoj prirodi, njegovom temperamentu, njemu svojstvenom stepenu p s i h i k e z r e l o s t i . D a l e k e ili n e s t a l e o s o b e , p a i o n e s k o j i m a s a m d u l j a razdoblja zajedno proivio, vidim uvijek u nekim odreenim godinama: s v a k a od njih nosi n a sebi zauvijek fiksiranu svoju d o b , k a o zaustavljen asovnik. Stric je, na primjer, imao 42 godine, Guste u djedovoj agenciji 38, tetke 46, djed 7 1 ; i tako svi drugi r e d o m . A j a s a m (to s a m tano odredio, nakon briljivog ispitivanja) esnaestogodinjak. esnaestogodinjak po roenju, po osvjedoenju, po intimnoj vokaciji, ako hoete. Za d o b j e odluno do kojih godina pristupamo pojavama ivota s onim istim infantilnim oekivanjem bogzna ega i s onom istom infantilnom r a d o u ni zbog ega s kojima smo im pristupali nekada, u zlatno doba naeg j a . esnaestogodinjak. T i m e , naravno, ne mislim rei da sam mlad. T o ne. 0 , naprotiv, v e p o d o s t a ostarjeli i oronuli esnaestogodinjak! U k o l i k o to z v u i k a o kontradikcija, s p r e m a n s a m na n a g o d b u : d o b r o ! a k o ne esnaestogodinjak, onda recimo neodreenih g o d i n a , ili nap r o s t o b e z g o d i n a . J e r j a n e m a dobi. G o d i n e to j e s t v a r za d r u g e , za n e - j a ; b a k a o i s m r t . K a d r e k n e m o j a , m i t i m e c i l j a m o na o n a j isti subjekt, na onaj isti intimni osjeaj jastva na koji s m o ciljali i o n d a k a d s m o k a o e s n a e s t o g o d i n j a c i , ili e s t o g o d i n j a c i , izrekli tu z a m j e n i c u j a . A s v a k i n a in i s v a k a n a a r i j e , o d r o e n j a d o s m r t i , s p o n t a n su i s p a d i autentian odraz onog istog n a e g identiteta, onog j a k o j e s e u n a m a r o d i l o z a j e d n o s p r v i m t r a k o m n a e svijesti, ili s prvim t r a k o m naeg instinkta, i koje se otada neprestano, svakim danom i svaki asom, u nama nadoraa, integrira, jedri, ocjelokupljuje, ali j e z g r a o s t a j e u v i j e k ono p r v o t n o g o l u r a v o j a . S v o j s t v a , obiljeja, k a k v o e to j e ono od ega su sainjeni drugi. S a m o drugi sazdani su na taj staromodni, skolastiki nain. N a e j a sastoji se iz g o l o g f a k t a b i v s t v o v a n j a i iz p r i m a r n o g , s l i j e p o g o s j e a j a t o g b i v s t v o vanja. D a k a k o , tome pridolazi i percipiranje ostalog postojeeg oko nas. I to nije n e u g o d n o ; b a naprotiv. Ali to nije bitno. Zgoljni f a k a t bivstvovanja i goli osjeaj tog bivstvovanja. S v e je drugo sporedno, nebitno. P u k i ogrtai n a l e i m a tog naeg j a . I to j e o n d a tu v a n o a k o , k a d se p o g l e d a m o u o g l e d a l o , k o n s t a t i r a m o da taj n a isti, identini, nezam j e n j i v i j a i m a n e t o p r o s j e d u ili p r o r i j e e n u k o s u , d a s u m u l e a neto pogrbljena, da je dobio ravu naviku da nosi naoare, i tome sline trice?

J o j e neto od naroite vanosti. A to vrijedi i za d r u g e , ne s a m o z a j a , p a se m o r a m o uditi to se i oni t i m e obilnije n e koriste. Starenju ima mjesta samo u danom sistemu relacija i odnosa. V a n takvog sistema, starenje ne postoji. U zrakopraznom prostoru starost je p u k a rije. O d a t l e j e p o t p u n o razumljiv o v j e k o v p o r i v d a i z a e iz a m b i j e n t a i n j e g o v o g sistema relacija, da isklizi iz r e e t k e k o o r d i n a t a , p a d a p o v u e spuvom i zapone sve iznova. T a d e se pitanje starosti svesti i t a v o n a t o d a li e m o u m r i j e t i d o t r i i l i d o t r i d e s e t i t r i g o d i n e . A t o pitanje ulazi u iroko krilo sveope neizvjesnosti i u njemu nalazi svoje rjeenje, odnosno svoju rezignaciju. D r u g i m rijeima, to znai da je s v a k o m e d a n a m o g u n o s t d a , m j e s t o j e d n o g , p r o i v i d v a , tri, d e s e t ili vie ivota. A k a k o se ivljenje ne mjeri b e z b o j n o m v r p c o m trajanja v e b r o j e m i sadrajnou ivota, krivo i p o v r n o p o s t u p a j u ljudi, i ulaze s grenom lakoom u jednu veoma ozbiljnu stvar, k a d olako sude ovjeku koji je ostavio jedan siguran sistem koordinata i jedno udobno s t a n j e r a v n o t e e da bi odlutao na n e k a k v o i m e r i n o izgubljeno o s t r v o d a doivljava razjarena sunca i fantastino bujne biljke. J e r je i taj ljudski poriv za vieivotnou, za m n o g o i v o t n o u , u ovjeku j e d n a k o primaran kao i poriv otimanja od smrti, k a o i poriv za iznalaenjem s v e novih oblika te b o r b e protiv s m r t i ; oni su u s t v a r i identini. ovjek se ne raa odjednom i definitivno. R a a m o se s p o nekoliko n a d o d a t n i h embrionalnih linosti u sebi, povezanih s a m o t a n k o m v e z o m identinosti doivljajnog subjekta, uzicom naeg jastva, k a o lanane m i n e . R a k e t a k o j a u sebi nosi druge r a k e t e , za dalje e t a p e n e p o z n a t o g p u t o v a n j a k o j e e m o d o k o n c a p r e v a l i t i . K o m o e biti s i g u r a n n e n o s i li u sebi n e k i tempiran pakleni stroj koji e d a p r a s n e k o zna k a d i b o g te pita u t o ? N i veliki grenici, j e d n a k o k a o ni veliki umjetnici, n i k a d n e poznaju svoje krajnje mogunosti niti m o g u da naslute vrhunske d o m a a j e s v o g talenta. Z a t o se p r a v o na tu v e l i k u i n t i m n u n e p o z n a n i c u n e priznaje i u n e g a t i v n o m e , velikim zloincima, ili ovjeku s r e d a uope? K a s n o s a m shvatio (i tek tad m u udijelio p o t p u n o o d r e e n j e ) n a e g F r a n u , n a e g jadnog F r a n u . Ma k a k o stajala stvar s njegovim krivic a m a , on j e , u svojoj udnji za vie ivota, i onaj j e d a n prilino skratio. A k o bi p r a v o z n a o j e li m u ta u d n j a z a v i e i v o t n o u s k r a t i l a v i j e k , ili m u j e o d m j e r e n vijek p r i a p t a v a o o n u e z a v i e i v o t n o u ? L a k o j e bilo ranije govoriti: F r a n o je uinio ludost, neoprostivu l u d o s t , a kasnije uzdisati jadni Frano, jadni na F r a n o ! Meutim, (kao to k a u ljudi njegova kova, i kao to bi i on s a m , k a d bi se poslije smrti j o m a t a m o g l o rei, vjerojatno bio r e k a o ) , F r a n o j e p l a t i o svoj c e h . A mnogi od onih zabrinutih strieva uplatili su tek onaj minimalni ulog koji i m daje m o g u n o s t da sjede za s t o l o m i d a se iz p r i k r a j k a s l a d e e m o c i j a m a a d a ne uestvuju u igri, i d a iza stakla, p o d zatitnikim okriljem filodendrona, kroz durbin promatraju ono m o r e na k o m e se drugi raspinju i tonu. K o zna! Moda se i j a d n i F r a n o do krajnjih granica svoje mjere nosio s onim avolom u sebi s kojim j e , od svih stvari na koje moemo da nagiljamo u ivotu, j o najtee izai na kraj.

M o d a j e i on izvjesno vrijeme m i r n o nadzirao utovare i istovare, potp i s i v a o b r o d s k e m a n i f e s t e i connaissement-, dok je u njemu plesao a v o . e t a j u i p o p a l u b i s r e d egrtanja dizalica i v i k e l u k i h r a d n i k a iz u t r o b e b r o d a u n e k a k v o m a n g a j u ili S i n g a p u r u , d u g o s e p r e d o m i l j a o , i odluivao, i vrsto odluivao. I m o d a se, pred avolom koji sve neumoljivije stiska, i on rjeavao na krajnju rtvu sebe, kao nekad k a s n i j e njegov sin, ponavljajui sam sebi: n e m a bezizlaznih situacija; uvijek n a m ostaje bar jedan izlaz: bar onaj koji nas svojom crninom i n a g o n i d a n a p o l o a j n a z i v a m o b e z i z l a z n i m ... J e s t ! A l i a v a o i l e i ba u t o m e to se u d a n o m m o m e n t u u ovjeku o d j e d n o m sve preokrene, u njemu zine jedan nesluen ambis, t u m b e se prevrne njegov stav, i on s a d za tim novim stavom stoji itavim s o b o m , j e d n a k o o n a k o k a o to j e d o n e d a v n a s t a j a o za o n i m p r v i m . D o t a d a n j e v r i j e d n o s t i i svetinje p o s t a n u krta suve, otrcana rije ivot, m o j ivot n a d m e s e jednim novim smislom, jednom udesnom punoom, a e za tim novo sagledanim ivotom provali silinom protiv koje su n e m o n e sve hrane. U n a m a se probudi ono zadrijemalo panino osjeanje vremena iz djetinjskih ognjica, osjeanje njegove skupe nepovratnosti, njegove stravine jednokratnosti. I ovjek biva noen k a o s l a m k a ! Oslobaa se svega, skida sa sebe sve do golog drhtavog mesa, i baca se u vrtlog. I k o e t a d z n a t i b i v a li to s t o g a to F r a n o r a s p o l a e m a n j o m s n a g o m odolijevanja n e g o oni razboriti strievi ili zato to o n e s t r i e v e vitlaju manje neodoljivi vihori? Istina F r a n o moe svako svoje sagreenje komotno pravdati neodoljivou svog ivotnog poriva. Ali isto tako m o g u i oni strievi s v o j o m snagom odolijevanja prikrivati svoj nedostatak ivotnog p o r i v a i svoje k o m o t n o neuestvovanje u ivotu. I, na k o n c u r a u n a , o n i i d a l j e i g r a j u s v o j terziglio u itaonici i alju protestne b r z o j a v e za premjetenog uitelja Zmajia, a jadni se F r a n o ljuljuka u svojoj konatoj vrei na dnu oceana, m e u velikim nijemim ribama s okruglim oima.

LIII.

Opet jedan vedar dan. Bolje sam volje. I govorim sam sebi: stari, s v e j e to d o b i j e n o , sve j e to dobijeno! . . . U p i t a o s a m b o l n i a r k u to j e s m o j o m violinom. B u d i t e bez brige, na sigurnom je mjestu, zajedno s ostalim vaim stvarima, u pologu vrednota kod direkcije, i eka vas. T a d sam j e zamolio da mi je donese u sobu. N e u svirati, tek tako, da je imam uza s e . Udovoljila mi je. Kasnije sam razabrao da je o tom mom interesiranju za violinu o d m a h p r i a l a m l a d o m doktoru, i d a su to uzeli k a o d o b a r z n a k : b o lesnik, k a o , o p e t p o m a l o dobija volju za ivot, budi m u se interes za vanjske stvari, za ranija bavljenja, i tako dalje. J e r i lijenici imaju n e k u svoju mistiku i k a t k a d vole da trunak nje primijeaju svojoj

sutoj n a u c i . T o j e k a o n e k a elitnija m e d i c i n a , m e d i c i n a k o j a nije zgoljni zanat i p u k a vjetina. A u toj mistici, ulogu imponderabilnih i kvazimetafizikih olina igraju rijei k a o to j e na primjer rije o r g a n i z a m . Organizam shvaen k a o neto to j e ujedno i m i i neto odvojeno i vie od nas. Naa jetra, naa crijeva, nai bubrezi, plua i sve o n o d r u g o to inae sainjava na o r g a n i z a m u d o s l o v n o m , vulg a r n o m smislu te rijei, n e k a k o su se emancipirali, k a o n e k a k v a podr u j a d o t l e d r a n a p o d p r o t e k t o r a t o m ili a k u isto k o l o n i j a l n o m reimu; osamostalila se, opunoljetila i uzela svoju stvar u svoje ruke. T a k o e m a n c i p i r a n i , ti s u s e o r g a n i o p e t u d r u i l i , a l i n a j e d n o m v i e m p l a n u , i dobili neku svoju m o r a l n u osobnost. I to j e taj o r g a n i z a m u metafizikom smislu rijei. T a k v o je shvaanje prodrlo ve, kako se ono kae, i u ire slojeve, unilo i p o d koru lubanje obinog m a l o g ovjeka. N e k i stari listonoa tuio se s v o m e lijeniku: G o s p o d i n e doktore, otjeu mi noge, izdaje m e sapa, srce p o m a l o otkazuje. A ini mi se da ni jetra ne r a d e b a najbolje. A l i za sve t o j o k a k o tako. N e g o , to je najgore, ni m e n i s a m o m nije d o b r o ! T a k v o g su metafizikog prizvuka, nadalje, jo i rijei rezistencija organizma, zalihe vitalnosti, ivotni tonus i slino. Pri emu se ona rezistencija pojavljuje kao metafiziki odbljesak onog metafizikog o r g a n i z m a . A poboljan tek, mirniji san, punije bilo, s a m o s u vulgarna materijalna ovaploenja one rezistencije, one vitalnosti, onog tonusa, a nikako naprosto identini s njima. N e m a ta, izgleda da ljudi ba imaju potrebu za n e k o m malom dozom metafizike. Proskribiraju metafiziku due, da bi odmah zatim, na m a l a vrataca, pripustili n e k a k v u metafiziku tijela. A k a d ne e ili n e s m i j u d a j e p r a v e o d e g a d r u g o g a , p r a v e j e t a k o d a n a njen s t e p e n p o d i u m a k a r n e k i b u b r e g , ili j e t r u , ili l i j e z d u , ili s v e te s t v a r i s k u p a . I za to s t v o r e j e d n o n o v o i m e , ili p r e u p o t r e b e s t a r o . A to i m e , na burzi racionalnoga, ima otprilike onu istu vrijednost koju je imala ranija rije d u a . K a k o bilo, m o j mladi doktor s lijepim zdravim zubima i moja iskusna b o l n i a r k a u z e l i su m o j e i n t e r e s i r a n j e z a v i o l i n u k a o z n a k p o v i e n j a tog i v o t n o g t o n u s a , bolje kondicije i t a v o g o r g a n i z m a . I, priznajem, njihovo vedro lice podiglo mi j e neto duh: o s j e a m se p o l a s k a n k a o a i k o g a su pohvalili zbog sluajno p o g o e n o g o d g o v o r a . T a k a v o p t i m i z a m na licu drugih uvijek je k a d a r d a k o l i k o toliko p o d i g n e bolesnikov moral, pa ak i onda k a d je p r e t h o d n o on s m n e k o m svojom izjavom dao povoda tom optimizmu drugih. T o je kao ogledalo: smijei n a m se naim roenim osmijehom, p o t p u n o bez pokria. S a m o , nevolja j e u t o m e to treba s m o i taj p r v i osmijeh. A k a t k a d b a nem a m o s n a g e ni za to. N i o t k u d a d a s k u c a m o taj s k r o m n i p o e t n i k a p i t a l , taj prvi zaetak i kvasac ivotnog t o n u s a ! P a k a k o onda m o e m o zahtijevati da se pobolja kondicija itavog o r g a n i z m a , k a k o d a s e pokae njegova rezistencija, odakle da se nakupe zalihe vitalnosti?

 B o l e s n i k m o r a i m a t i v o l j u , r a z u m i j e t e li m e , volju d a o z d r a v i ! B e z t o g a n e m a n i t a , d r a g i m o j ! B e z t o g a j e z a l u d u s v a m e d i c i n a , svi lijekovi, sve injekcije! bodri me moj mladi doktor. I m a p o t p u n o p r a v o . S a m o , n i j e li s e u t o m e , u t o j v o l e b n o j v p l j i , i o p e t p r o k r i j u m a r i o j e d a n r e p i m e t a f i z i k o g a ? N i j e li to i o p e t u n e k u r u k u d u a k o j a treba d a e p a za k o s u t i j e l o i d a ga i z v u e iz b l a t a ? A a k o j e ta v o l j a s a m o o d r a z f i z i k o g a , n e t o to izvire iz tijela, nije li to j e d a n z a a r a n i k r u g u k o m e s l i j e p a c s l i j e p c a izvlai iz j a m e ? A l i o s t a v i m o , bolje j e u to ne dirati! N e p o t k o p a v a j m o temelje n a e g boljitka, p a m a k a r ono bilo iluzorno! A naroito ih ne p o t k o p a v a j m o a k o p o s t o j i i n a j m a n j i t r a a k s u m n j e d a tih t e m e l j a n e m a . N a s t o j m o , mjesto toga, da s m o g n e m o onu mrvicu volje. N o tu m r v i c u volje esto je tee smoi nego i onaj poetni osmijeh optimizma. A neki bolesnici, mjesto ambicije volje, imaju ambiciju svoje bolesti; r e k a o bih samod o p a d n o s t s v o j e n e m o i . I m a , i m a i t o g a ! Ili, u n a j b o l j e m s l u a j u , m j e s t o volje z a o z d r a v l j e n j e m i m a j u s a m o elju z a o z d r a v l j e n j e m . A e l j a j e neto sasvim, sasvim drugo! Ona je ak neto u p r a v suprotno od volje: volja j e stvar j a k i h , elja stvar slabih. U t a k v o m sluaju, to da se p o n e ? N e preostaje drugo nego opet pribjei jednoj novoj apstrakciji:, p r i r o d a . D i g n u t i r u k e o d s a m a s e b e i p u s t i t i d a p r i r o d a u i n i svoje. P a to b u d e !

LIV.

H m ! M o r a t e htjeti d a o z d r a v i t e , m o r a t e i m a t i volju da ozdravite. Za sve je potrebna volja. A ja, eto, k a o za nesreu, uvijek sam imao m n o g o elja, v e o m a m n o g o elja, a ba ni j e d n e volje! N e m a valjda te ambicije k o j u , u datu m o m e n t u m o g ivota, nisam imao. Sve osim ambicije volje. Slasti od o s t v a r e n j a svoje volje g o t o v o su mi sasvim n e p o z n a t e . N j u nikad nisam istinski elio: n i s a m p r a v o znao to bih s njom. V o l j a j e za m e n e bila neto to p r i p a d a u r e d stvari m o g djeda. A to v e a priori nisam volio. ( N o n i s u li n a m m o d a e l j e d a t e b a k a o k a z n a z a t o t o n e m a m o volje?) J e d n o m se u naoj blagovaonici priala ova plutarhovska anegdota k o j o j su se svi m n o g o divili: n e k a k a v general, ili g l a v n o k o m a n d u j u i , ne sjeam se, za odlune bitke ostao je vie dana bez duhana. K a d je n a k o n p o b j e d e o p e t proradila k o m o r a , udno j e p o s e g n u o za kutijom cigara. Ali je smjesta zakoio svoju kretnju: ne, jo e dvadeset i etiri sata postiti! P a to o n d a ? pomislio s a m . S v a k bira ono to voli; neko voli snagu volje, a neko cigare. General je postupio onako zato to je volio .volju nego cigaru: u protivnom sluaju, oevidno bi bio izabrao cigare. P a uprav tako postupam i ja! T a k o s a m mislio o n d a . A ba m n o g o drukije ne m i s l i m ni d a n a s . Oito, ne s h v a a m dobro pitanje volje. K a o to u o p e teko shvaam

stvari koje ne volim. Znam, moglo bi biti p o m a l o udno k a k o se m o e postavljati neka relacija i neka dilema izmeu volje i cigare. T o se i j a pitam. K a k o se jedno tako suho, tako k r t o zadovoljstvo, neto tako a p s t r a k t n o , b e z m i r i s n o k a o to j e v o l j a , m o e s u p r o t s t a v l j a t i , ili a k pretpostavljati, finoj utoj mirisnoj cigari, sa itavim onim k o m p l e k s o m koju s o b o m nosi! Oh, zavaljenost u fotelji, vitice i koluti i p r s t e n o v plaviastog dima koji se uvijaju, raspredaju, raseljavaju, i misao k o j a , sasvim s l o b o d n a od s v a k e prisile, za njima p u s t o p a i c o m luta. I itav onaj timung, ona idila tihe meditacije k o j i su u t o m e s a d r a n i , i o n a j specifini unutranji ritam koji n a m taj timung podaruje! Ali, n a k o n c u k o n c a , i to je stvar u k u s a . I m o r a m o biti p r a v e d n i , p a p r i z n a t i da bi isto tako neko m o g a o ne shvaati k a k o se m o e dati p r e d n o s t cigari. Nego alu na stranu. K a u da svako dijete u nekim g o d i n a m a zamilja sebe u ulozi boga i da fantazira to bi sve u tom sluaju radilo. T o da je, tovie, jedna od najtipinijih djejih zabavica m a t e . K o l i k o e sjeam, ja se takvim matanjem nikad nisam zabavljao. N i k a d nisam elio biti b o g . L i b i o s a m se toga k a o n e k e p o a s t i s k o p a n e sa z a m o r n i m i n e u g o d n i m dunostima. elio s a m j e d i n o ( - v a n a k o se m o d a i to n e z o v e u n e k u r u k u biti b o g ? - ) ostati p o t p u n o n e o v i s a n n j e m u , s a s v i m van domaaja njegove svemoi. Moja kuica - moja slobodica! Ali da bih se m i j e a o u tue stvari, to ne! N j e g o v o m i se zvanje inilo s k r o z nezavidno. Zamislite samo: morati stalno, neprekidno, bez aska odm o r a neto htjeti! Biti neotkupivo o s u e n da uvijek neto h o e ! M a z e p a p r i v e z a n n a h a t u svoje volje. 0 , k a k o m o r a d a j e b o l a n taj v j e i t i p r i j a p i z a m h t i j e n j a ! I k a k v o g l i a p s u r d a u t o m b i n o m u morati htjeti! Vrhunac m o i i vrhunac neslobode. Ni u emu, ni u najmanjoj stvari ne m o i biti indiferentan, nezainteresiran. N i k a d n e m o i rei: n e k a ide k a k o hoe, neka voda nosi! Nita ne moi prepustiti sluaju, vragoIjastom, udljivom, invecioznom, iznenaenja p u n o m sluaju. N e spoznati nikad radost neizvjesnog ishoda, dra k o c k e , ne moi se n i k a d prepustiti zapljuskivanju i zanoenju talasa ivota, predati se struji s v o g u d e s a . N e , n i j e f a t a l i z a m to to h o u d a k a e m . O d u v i j e k s a m m r z i o tu glupu, banalnu, k u k a v i k u rije, tu jeftinu rije malih d u a . A l i l j u d s k i udesi i ljudski ivoti nose u sebi svoje unutranje lice, ljudi u j e d n o j stanici s v o g b i a n o s e k l u p k o s v o g r a z v o j a ija e s e nit iz n j i h izviti i d a l j e p o s v o m e z a k o n u odvijati. N e t o t o i z r a s t a iz njih s a m i h , b a o n a k v i h k a k v i s u ; n e t o n e o t u i v o k a o v l a s t i t o l i c e . I k a k o b i to> izgledalo s n a g o m htijenja promijeniti t o k te nunosti, krivotvoriti svoju fizionomiju? N e ostvariti sebe, iskriviti i falsificirati sebe, p a se zaputiti d a s v e u ivotu dalje iskrivljujemo i f a l s i f i c i r a m o . N e , to n e v a l j a . T r e b a biti o n a k a v k a k a v si. D a k a k o , za n e k o g a b i t i o n a k a v k a k a v s i znai imati volju, jaku volju. I tad, taj neka je i m a ! Ali a k o j e nema, n e t r e b a n i d a j e eli: ta i o n a k o hi b i l o u z a l u d n o M l i b i , u n a j b o l j e m sluaju, to bila lana volja, krivotvorena volja, i k o d p r v o g veeg natega ona bi p r e p u k l a , u p r v o m dramatskijem m o m e n t u ostavila bi nas n a cjedilu. A neka se zbog pomanjkanja volje niko ne pogruuje: on,

sasvim sigurno, mjesto nje ima neto drugo. J e r Djed-ivot s v a k o m djetetu donosi p o n e t o na p o k l o n : s v a k o m neto d r u g o , ali n e k a s v a k o dijete bude sigurno da u Djedukinoj vrei ima jedan d a r a k i za nj. N e g o , k o l i k a j e g o d na j e d n u stranu bila m o j a n e b r i g a za volju, z a m o , tolika j e na d r u g u stranu bila m o j a udnja za m o g u n o s t i m a . D a m i j e n e k o u djetinjstvu iskljuio ak i neto to n i s a m nimalo elio, da je nasumce na geografskoj karti upro prstom u jedno meni nepoz n a t o m j e s t o i r e k a o m i : s a s v i m s i g u r n o ti o v o m j e s t o n i k a d n e e oima vidjeti, j a bih zacijelo plakao, gorko p l a k a o . inilo bi m i se d a m i o d u z i m a j u neto to ve posjedujem. T o neto bila j e m o g u n o s t . I to, razumije se, p l a k a o bih, ne za onim mjestom, v e zbog o n o g a sasvim i s k l j u e n o . J e r j e rije sasvim iskljueno za djecu (a i z a odrasle) bolta, strahovito bolna. B o l n a ve t a k o , s a m a p o sebi, b e z i k a k v o g daljeg dometka. Ona udara crne naonjake na nae oi, ona sputa neprobojnu tminu oko nas. I m a jo takvih ljudskih rijei k o j e su bolne ve s a m e p o sebi, bez obzira to sobom zahvataju. J e d n a j e od takvih rijei, zna se, i rije nikad vie. A naroito j e u djetinjstvu b o l n a p o m i s a o d a i m a m a ta na svijetu to se n e e d o g o d i t i , m a ta to se ne e doivjeti. I zato djeci nikada ne treba t a k o govoriti. T o j e j e d n o moje, m o d a i jedino moje p e d a g o k o naelo. N i k a d ne razuvjeravati djecu njihovim fantomima, nikad ih ne razoaravati! N i k a d im ne ograniavati sanjane mogunosti i zamiljani opseg ivota! A k o j e b a n e o p h o d n o n u n o (iz nekih didaktikih, odgojnih, m o r a l n i h i slinih r a z l o g a ) , m o g u im se, najvie, poneto ograniiti izgledi u o s t v a r e n j e . A l i p o t p u n o iskljuiti i ponititi m o g u n o s t , to n i k a d i nipoto. T o j e grijeh p r e m a ivotu, grijeh p r e m a ovjeku. A k o nam d i j e t e k a e : j a m i s l i m d a u p o s t a t i D a l a j - L a m a , ili C a r - z e m l j e sunca-koje-ne-zalazi, m o e m u se rei, u k o l i k o j e b a potrebito: d r i m d a to nije s a s v i m izvjesno, sasvim sigurno; ali, d a b o m e , nije ni iskljueno; na koncu konca, zato ne? J o neto: u djetinjstvu sam vrsto vjerovao da nikad ne u umrijeti. B o e m o j , z n a o s a m d a j e to a p s u r d . A l i to to m a r i ? T o j e a p s u r d ; a j a u to vjerujem, vrsto vjerujem; ergo: ja vjerujem u apsurd. P a t o o n d a ? i t a v o j e p i t a n j e s a m o u t o m e d a li t e i t e l e i n a onoj r i j e i apsurd i l i n a o n o j vjerujem. A b i t e b o l j a k o j a n e p o t o n e . U o s t a l o m , zar s a m j a jedini ovjek koji je vjerovao u a p s u r d ? Ili je m o d a ovaj m o j a p s u r d smjeniji, apsurdniji, m a n j e lijep nego drugi a p s u r d i u k o j e su ljudi v j e r o v a l i ? D o d u e , j a s a m t a n o u m o v a o : svi ljudi, o d p o e t k a p a m t i v i j e k a p a do danas, p o m r l i s u ; svi bezizuzetno; n i j e s e d e s i o n i j e d a n j e d i n c a t i s l u a j d a j e n e k o o d n j i h o s t a o ; ergo: umrijet u i j a . Ali neto je odgovaralo, neto u p r a v o enski nelogino no neposredno simpatino, neto neobino mila glasa: a z n a ? m o d a ipak n e e ! ... I j a s a m j a s n o o s j e a o d a u p r a v u o n o j n a j g l u p l j o j r i j e i t e r i p o s t e , u o n o m ipak, l e i s v a n j e n a s n a g a . ( T e k s a m k a s n i j e s p o z n a o d a s e t o t o l e i u o n o m ipak z o v e n a d a , s l i j e p a n a d a , o v j e k o v a m o i l u z i j e ; ili n a p r o s t o : o v j e k . ) I m a k o l i k o d a s a m j a s n o uviao da j e ona prva reenica kudikamo loginija, osnovanija, razbo-

ritija, a k o ba hoete, u n e k o m openitom smislu i istinitija, opet sam osjeao da i ona posljednja ima izvjesnu teinu i vrijednost, da je a k preteitija, pa na neki svoj nain i istinitija o d one p r v e . I to j e n a j v a n i j e ! da b a u toj d r u g o j r e e n i c i leim j a , itav j a . O n a prva dola je izvana: osjeao sam je k a o nametnutu spolja, priapnutu o d n e k o g n e - j a ; d o d u e m n o g o p a m e t n i j e g i, n a d a s v e , m n o g o r a z b o r i t i j e g o d m e n e ; ali o d n e k o g a k o m e j e l a k o b i t i p a m e t a n i r a z b o r i t j e r se ne r a d i njegovoj koi, o d n e k o g a k o g a ne titi ono to titi m e n e , koji ne zebe od onoga od ega zebem ja. I dok ja priznajem tanost njegovih tvrenja, d o k j a dijelim njegovu m i s a o , dotle on ne dijeli m o j u tjeskobu, ne saosjea moje patnje. Njegova j e istina, priznajem, m n o g o autoritativnija od one druge; ona j e , nepobitno, sitna. A l i ona nije moja istina. T a k o biva i u drugim slinim sluajevima. P r e k o d a n a se, na primjer, smijemo naem sinonjem strahu, vrsto uvjereni da duhova nema. A n a v e e j o uvijek uviamo i sebi p o n a v l j a m o d a duhova n e m a tek, i p o r e d t o g a , m i se b o j i m o . J u t r o n j i f a k a t ostaje f a k a t ; s a m o , taj f a k a t sad n e m a vanosti. J e r napram njemu die se drugi fakat, aktuelniji, i zato faktiniji od njega: fakat naeg straha. J e s t , bio s a m uvjeren a ne u umrijeti. R a z u m i j e se, svi e drugi u m r i j e t i ta bilo bi smijeno, u p r a v o djetinjasto i s a m o pomisliti d a n e e umrijeti! J e r to j e , na k o n c u k o n c a , p r i r o d n i , nuni i j e d i n o m o g u i t o k z e m n i h s t v a r i . A l i , quant moi, c'est diffrent! ... J e r , k a o to s m o v e imali prilike da utvrdimo, na o v o m bijelom svijetu, p a i u i t a v o m s v e m i r u , ima sva sila drugih s t v a r i ; i sve su one zamjenjive, nadoknadive, za postojanje svega ba nimalo neophodne. N o u i t a v o m s v e m i r u , p a j o i dalje, a k o to d a l j e g i m a , p o s t o j i s a m o j e d a n jedincati, nezamjenjivi i za s a m postojanje p o s t o j a n j a n e o p h o d n i ja. I taj j a ni p o e m u d r u g o m e nije n a r o i t o z n a a j a n ili izuzetan n e g o u p r a v p o t o m e to j e j e d a n j e d i n i . T o m u i j e s t b i t n o o b i l j e j e . D a k a k o ( n i k a d n i s a m bio ba nimalo i m p e r i j a l i s t a ! ) , sve to u z p u n o pravo s v a k o g d r u g o g a da j e d n a k o tako za sebe postavi itavu stvar. I . . . gle, gotovo s a m se izlanuo! K a d ovjek uzme d a se povjerava, neprestano ga opsjeda napast da nadoda jo neto. T o jo neto valjda je neto vie nego to treba i nego to u o p e m o e da se d. N e k a p r o k l e t a , do nelijepog s t e p e n a n e s e b i n o s t i d o g n a t a d a r e l j i v o s t ! Tenja da se sagrebe dno posude, a se sasvim izuvrati kesa. Eksces na k o j i n a s nagoni udnja davanja s e b e . N a r o i t o p o g u b n a za umjetnika! T o j o n e t o to s a m htio d o m e t n u t i p a m e u p o s l j e d n j i a s stidljivost z a k o i l a da ne k a e m , jeste ovo m a l o priznanje: bio s a m licem j e r a n k a d s a m r e k a o : djetinjstvu sam tako zamijjao, u djetinjstvu sam tako vjerovao: ustvari, ja jo i danas, u ovom otrcanom i raskop a n o m stanju, bar p o m a l o , i b a r p o n e k a d , t a k o z a m i l j a m i u to vjer u j e m . B e z t o g a bi, zbilja, ivot bio r u a n , p r e v i e r u a n . Z a m e n e lino, isto nezamisliv. D a to nije ono t o m o j m l a d i d o k t o r naziva ivotnim tonusom,, da nisu to m o m e n t i povienja tog ivotnog tonusa?

Novine su donijele j e d a n neobian sluaj. Ispriat u ga u

najhitnijim

crtama: N e k i o v j e k iziao j e j e d n o g d a n a iz k u e , i n i k a d s e vie nije v r a t i o . A l i n e ! N a taj nain, pria j e ispala i suvie k r a t k a . T a k o k r a t k a , d a je eto v e ispriana. Htio sam je svesti na najhitnije, no vidim da to ne ide. B i t n o predstavlja samo polovinu stvari. esto onu manje bitnu polovinu. T e k bitno i nebitno zajedno daju itavu istinu. P o kuat u da priu ispriam nanovo, ovaj put neto opirnije. J e d n o g dana (tanije: jednog popodneva), nakon to je odspavao sat ili sat i p o , u s t a o j e , o v l a n o se u m i o , o b u k a o , i z a d i o u d e p i p r s l u k a svoj patent filter-cigarpic. Zatim je u kuhinji p o p i o oljicu kave s prim j e s o m j e m a , duvajui u nju i razroko zurei p r e k o ruba negdje u k u t , u v l a n i p r e d i o i s p o d i z l i v a g d j e s e iz r u p i c e m e u p l o i c a m a k a d i k a d p o j a v l j u j e ohar. L i c e m u j e bilo j o p o s p a n o , m a l k o p o d b u h l o o d s n a , n e p o d o b n o d a n a p r a v i k a k v u g r i m a s u ili p r i m i n e k i i z r a a j . Z a t o j e shvatljivo to u k u a n i nisu mogli da na njemu primijete nita naroito, sve i d a je n e e g naroitog bilo. P r e m a njihovom kazivanju, m o g l o j e b i t i o k o p o l a e s t k a d j e i z i a o iz k u e . I z l a z e i p r o m r m l j a o j e da e svratiti brijau na uglu da se obrije. U svemu tome nije bilo b a nita u d n o v a t o : r e d o v n o je izlazio o k o tog sata, r e d o v n o se brijao k o d tog brijaa, tri puta sedmino. Poslije toga odlazio j e u i t a o n i c u d a p r o i t a n o v i n e ili u k a v a n u d a k i b i c i r a k o d a h a . A k o j e bilo lijepo v r i j e m e , p o n e k a d bi p o a o da se p r o s e t a v a n g r a d a , po otvorenoj cesti. S v e j e d a k l e bilo k a o obino. N e o b i n o j e bilo s a m o to to se nikad nije vratio. I to se nikad vie njemu nije nita ulo. N e s t a n a k je prijavljen vlastima i odmah su poduzete svestrane pot r a g e . Z a p o e l o j e t r a g a n j e p o liniji n a j v j e r o v a t n i j i h pretpostavki. A m o d a je, k a o to e se kasnije pokazati, to bila pogreka. K a d je u pitanju enigma, besmisleno je ii putem najvjerovatnijeg: d a se r a d i l o o n a j v j e r o v a t n i j e m , e n i g m e ne bi ni bilo. N a p r o t i v , b a tu d o l a z i d o p r i m j e n e fantazija. D o te mjere, d a n a j e e ni ona ne u s p i j e v a izvesti stvar na istac. T r e b a se pomiriti s tim da u o v a k v i m sluajevima objektivne m o g u n o s t i imaju u ruci uvijek jednu k a r t u vie nego oni k o j i o b o r u a n i f a n t a z i j o m k r e u da te m o g u n o s t i otkriju i na p r s t e pobroje. Zar naa fantazija tano pokriva itavo podruje objektivno m o g u e g a ? I n i j e li m a l k o p r e t e n c i o z n o d a n a u m o z a m i l j a n j a n a prosto identificiramo s objektivnom stvarnou? N i k a d se nisam m o g a o dovoljno nauditi to ljudi od struke, kriminaliste, advokati i takva eljad, ne e d a uvide tu oitu prednost objektivnih mogunosti. T r e b a i naem neznanju dati to je njegovo, a i objektivnoj stvarnosti - inae tako banalnoj i toliko inferiornoj u poreenju s naom sposobnou zamiljanja - lojalno priznati one izuzetne prigode k a d i m a vie fantazije n e g o mi. ini se d a to nisu htjeli I to se osvetilo.
31

d a priznadu ni u sluaju nestalog o v j e k a .

R A D 313

481

S p o e t k a j e ipak izgledalo da se pojavljuju neke take svijetla. Najprije je upitan brija. On je potvrdio da j e nestali izmeu pola est i est povirio u njegovu brijanicu, ali j e vidio da bi d u g o m o r a o ekati na red, pa je otiao dalje. Poslije tog m o m e n t a i m a m o tek jedan p o d a t a k njemu, no neobino dragocjen. S a m o se, na alost, kasnije pokazao nedovoljno pouzdan: trafikantica iza ugla k o d koje je obino k u p o v a o cigarete izjavila j e da je u p r a v n e k a k o i z m e u pola est i est s v r a t i o u t r a f i k u , te k u p i o c i g a r e t e i n o v u k u t i j i c u f i l t e r - u l o a k a z a s v o j patent-cigarpic. No kod ponovnog sasluanja p o k o l e b a l a se i izmijenila s v o j r a n i j i i s k a z izjavljujui d a se n e bi m o g l a z a k l e t i j e li to bilo b a o n o g d a n a ili m o d a d a n p r i j e . J e d i n i n e d v o j b e n o u t v r e n i f a k a t p o s l i j e tog asa j e taj da ga niko vie nije vidio. F a m i l i j a j e iekivala sa zebnjom. J e r t u n o j e to imati n e g d j e u svijetu neizvjesnog mrtvaca. Neki osjeaj nesigurnosti, neko vjeito e k a n j e na U l i k s o v p o v r a t a k , k o j e s v o j o m s t a l n o m , i s c r p l j u j u o m nap e t o u p o i n j e sliiti na strahovanje o d t o g p o v r a t k a ; a to strahovanje, opet, r a a nejasno osjeanje krivice. U j e d n o m razgovorvi s istraiteljem eni je izbjeglo da nestalog nazove m o j p o k o j n i ; a onda joj se p r e l o m i o jecaj. G o s p o o , tjeio j u j e istraitelj, o n za nas nije m r t a v . M i u struci drimo se n a e l a : d o k n e m a lea, n e m a ni m r t v a c a . I, u t a k v o m sluaju, onaj za kojim t r a g a m o za n a s j e do daljega n e mrtav, ve naprosto odsutan. A tad su, u nedostatku pouzdanijih oslonaca, zaplovili u p u k e hipoteze, od vjerovatnijih prema sve manje vjerovatnim dokaz vie da zec nije leao u grmu vjerovatnosti. T a k o , pomiljalo se da je, rasijan, zamiljen, m o g a o zavriti p o d kotaima auta, koji je zatim neopaen strugnuo. Dovoljavala se i mog u n o s t d a s u g a ubili z l i k o v a k i t i p o v i , r a d i p l j a k e ili iz m a k o j e d r u g e p o b u d e . U naelu, nije se iskljuivala ni hipoteza s a m o u b i s t v a , p r e m d a za to nije bilo nikakvih plauzibilnih r a z l o g a . A l i u sva tri sluaja, u svestranim i savjesnim p o t r a g a m a k o j e su poduzete, bilo bi se nalo b a r njegovo m r t v o tijelo. M e u t i m , leu ni t r a g a . U j e d n o m m o mentu ipak je izgledala jo najvjerovatnijom hipoteza samoubistva. Nju je akreditiralo ba pomanjkanje lea: pomislilo se da je samoubici bilo m n o g o l a k e pronai k a k v o skrovito m j e s t o za naumljeni in n e g o ubicama odvui rtvu na takvo mjesto. N o tome se isprijeio a r g u m e n t n o v e kutijice filter-uloaka za cigarpic. M o j a g o s p o d o , otro j e zapazio policijski komesar, ne odluuje se na samoubistvo ovjek s dep i e m p u n i m uloaka za mundtiklu! T i m e h o e t e rei: taj i m a zato d a ivi, zar n e ? nacerio se ef odjela. N e k a e m to, ali o v j e k koji se odluio na samoubistvo, ne k u p u j e filter-uloke za godinu d a n a unaprijed. T o je bar jasno! Time je hipoteza o samoubistvu opet potisnuta u drugi plan. Z a asak j e zaljeskala nada da e u j e d n o m anonimnom leu biti identificiran nestali. N a a l o s t , le j e bio v e u p o l u r a s p a d n u t o m s t a n j u i p o t p u n o s k a e n a lica, a na njemu nije n a e n a lisnica s iskaznicom, p i s m o m , v i z i t k a r t o m , n o t v r o m k e m i k e i s t i o n e ili m a i m t o b i o m o -

guilo utvrivanje identiteta. T a je okolnost upuivala prije na grabeno umorstvo. Ali, s druge strane, priroda povrede na glavi kao da j e vie govorila za ozledu od automobilskog t o k a . U t o m se sluaju p o m a n j k a n j e lisnice m o g l o objasniti tako da j e le o p l j a k a n poslije s m r t i . N o n i j e s e s a s v i m i s k l j u i v a l a ni m o g u n o s t d a j e , u s l i j e d b r z i n e k o j o m j e n a l e t i o a u t o i estine u d a r c a , lisnica o d b a e n a u n e k i g r m ili r u p a g u pokraj puta. Identifikacija je bila oteana i time to nestali nije imao na sebi nikakvih osobenih znakova. Utvreno je da j e ogrta koji j e n a e n na leini bio hubertus tvornice K o z m o p o l i s . A p r e m a iskazu najbliih, nestali j e imao na sebi u p r a v t a k a v ogrta. P o l i su tim t r a g o m i zaredali p o K o z m o p o l i s - o v i m p r o d a v a o n i c a m a . I z sakupljenih p o d a t a k a proizlazilo je da je u razdoblju na koje je upuivao stepen dotrajalosti tkanine, takvih ogrtaa prodano 27.821. I p a k je bilo m o g u e pokroiti k o r a k dalje u pravcu identifikacije zahvaljujui t o m e to j e j e d a n dio od tog broja bio snabdjeven d u g m e t i m a iz n o v i j e p a r t i j e , u s v e m u j e d n a k i m a o n i m ranijim, t e k z a m a l u n i j a n s u svjetlije boje. Ali i broj takvih ogrtaa sa svjetlijim d u g m e t i m a penjao s e na 1 3 . 7 6 4 . B o l j e s r e e n i s u bili ni s c i p e l a m a . I tu j e p o s t o j a l a p o d u darnost: na leini su naene uprav cipele G o l i a t h k a k v e j e nosio nestali. N o to s e m o g l o tumaiti n a p r o s t o time to su cipele G o l i a t h , k a o to j e o p e poznato, najbolje, najtrajnije, i zato najjeftinije, p a su ih nosili v e o m a i r o k i s l o j e v i . , Uporedo s neuspjehom u pokuajima identifikacije i postepenim iscrpljenjem lakih i jednostavnijih hipoteza, dolazile su na tapet sve dalje i zakuastije. Porodica je poduzimala tota i na svoju ruku, a misao na nestaloga kljucala je dan i no traei rjeenje. U p r a v u te dane, opet j e na s e d m o j stranici ilustriranog tjednika, k o zna po koji put, preprian sluaj ovjeku koji je, nenano pogoen totalnom amnezijom, zaboravio ime, identitet, prolost i familiju, p a neznano odlutao, z a m u e n i h oiju ali lagan k a o ptica. T j e d n i k j e izvjetavao p o n o v n o m p r o c e s u u k o m e su se dvije ene o g o r e n o otimale oko o v j e k a k o j i j e i z g u b i o p a m e n j e , p a z a t i m s a m a s e b e . N i j e li m o d a i na jadni, domiljala se ena, odlutao tako, sve pjeice, u neki strani grad, p r e a o bez z a p r e k a granicu (jer slijepce-amneziare m o r a da p r a t i okata srea, k a o i mjeseare koji etaju po k r o v u ) , p a sada, zna u k o m k u t k u z e m l j i n e k u g l e , lei u krilu n e k e u d n e , n e p o z n a t e e n e , koja, p o g o e n a sa svoje strane n e k o m t a k v o m boleu to se p o k l a p a s a m n e z i j o m k a o l o n a c s p o k l o p c e m , iz dna i s k r e n e d u e p r i s e e da j e to u p r a v njen i niiji n e g o njen ovjek, o d u v i j e k , j o iz p r v i h d j e v o j a k i h s n o v a ! ... A m o d a ( t o j e p o m i s l i o s i n ) , k o z n a , ( j e r u t a k v i m s t v a r i m a n e t r e b a z a s t a j a t i ni p r e d k a k v i m s t i d l j i v i m o b z i r i m a ) , m o d a j e , p o p r e t h o d n o d o g o v o r e n o m planu, p o b j e g a o s a r t i s t i c o m iz K a p i t o l Varit-a, gospoicom Lou-Salom, u nekakav Rio de Janeiro? (Sin ju je vie veeri g l e d a o na trapezu; i uinila m u se, u njenom smar a g d n o z e l e n o m d r e s u s a z!|atnim r e s a m a , u i s t i n u p o e l j n a . ) D o d u e , s t a r i j e bio v e u g o d i n a m a , i ne ba naroito privlaan. K a d bi se zamislio, j e d n o m u j e o k o ilo malo ustranu, dok je drugim zurio u usta sabe-

s j e d n i k u k a o d a n a d z i r e o n u r u p i c u iz k o j e s e p o j a v l j u j e o h a r . A n i j e i m a o ni p a r a . S v e u svemu slabo vjerovatno. A l i vjerovatnosti su vjerov a t n o s t i a m o g u n o s t i su m o g u n o s t i . U o v a k v i m p a k stvarima ne treba se zadovoljavati p u k o m vjerovatnou. A osim toga (kao to je poznato i v e t o l i k o p u t a r e e n o ) , e n e z n a d u b i t i t a k o u d n o v a t e ! ... T e o r e t s k i , isto teoretski, d a b o m e , nije s a s v i m iskljueno ni d a j e b i o l a n n e k e tajne ( t e r o r i s t i k e , v j e r s k e , i l u z i o n i s t i k e ili v e b o g z n a k a k v e ) d r u b e , elana ili loe. T o n a p r v i m a h z v u i s m i j e n o ; k a o s p r d n j a , b e z m a l o k a o cinizam t d o v o l j n o j e i pomisliti na b i j e d n o g s t a r o g ! A l i , o z b i l j n o g o v o r e i , z a r j e t o b a nemogue? Ne. Nevjerov a t n o k o l i k o god hoete, ali n e m o g u e nije! A to hipoteza izgleda nevjerovatna, to nekako i spada u s a m u stvar: k a k o bi inae takvo n e t o i m o g l o uspjeti, van a k o se o v j e k brino krije i smiljeno disim u l i r a , te m u p o e za r u k o m d a se potuli p o d s v o j i m lanim i vjeto i z i g r a v a n i m identitetom? Zato, a k o s m o v e pristali na tu pretpos t a v k u , p r o s t o d u n i i priglupi izgled ne s a m o to ne umanjuje njenu vjerovatnost, ve naprotiv svjedoi o to veoj prepredenosti i lukav o s t i k o j e s e za tim bezazlenim i z g l e d o m kriju. U o s t a l o m , z n a m o li m i k o j e i k a k a v j e o n z a p r a v o b i o ? P r e i s p i t u jui u mislima prolost, sad su se sjetili da j e bio krajnje mualjiv: osim najkonvencionalnijih rijei, obinih d a i n e i m o d a i k a k o h o e t e k o j i m a se e k s p e d i r a i n a p r i j e d tjera t a k o z v a n i s v a k i d a n j i p r a k t i n i ivot, ustvari nikad nita nije ni r e k a o ! N i s u se m o g l i prisjetiti d a j e m a k a d izrazio neko svoje miljenje, sud, elju, stav, volju. T a k o d a se n e m o e ni r e i j e li b i o o g r a n i e n ili d u b l j e m u d a r , p r i p r o s t ili utljivo u s u k a n . I ovjek k o j i i m se d o j u e inio nezanimljiv i banalan, d o a o im je odjednom dalek i nepoznat. Z a g o n e t k a ni do d a n a s nije r i j e e n a . E n i g m a j e o s t a l a e n i g m a . P o l i c i j s k a j e i s t r a g a o b u s t a v l j e n a , ili j e b a r z a p a l a u o n o s t a n j e l e t a r g i j e koje nazivaju evidencijom. Ali porodica i dalje traga. P a s i o n i r a n o se pridruujem njenim n a p o r i m a . S tim vie o p r a v d a n j a , to je j a v n i m oglasom u novinama pozvala da se j a v e svi koji neto znadu, i ak obeala nagradu svakome ko m a ime doprinese da se sluaj o b j a s n i . Mozgam njemu za m o j raun trudei se da m u poh v a t a m k o n c e . I na m a h o v e k a o da n a z i r e m t r a a k o d g o n e t k e . 0 , ini m i se d a te t a k o razumijem, izgubljeni o v j e e ! P o k u a t u d a rekonstruiram dogaaj: K a o to glase slone izjave u k u a n a , ovjek j e iziao oko p o l a est. P o v i r i o j e u b r i j a a , ali j e vidio d a i m a m n o g o svijeta, p a j e odm a h n u o : v r a g a u e k a t i ! , i otiao dalje. U itaonicu i u kavanu izgleda, nije svraao. Dovle nas potvruju provjerene injenice. K a k o je bio t o p a o ranoproljetni dan, m o d a je k r e n u o u etnju. U rasijanom r a z m i l j a n j u i z i a o j e iz p o d r u j a g r a d a , p r e a o i m i t n i c u a d a s e n i j e sjetio. H v a t a l o se m l a k o proljetno vee, m e k o i nagnjilo, p o rubovima malo m u t n o . Kozmopolisov hubertus postajao je teak. N o g e su osjeale onu posebnu proljetnu mlitavost, poznatu skitnicama-pjeva i m a s g i t a r o m ramenu i lovcima na proljetne a k v a r e l e , k o j a j e u isti

m a h i u m o r i elja d a nose dalje svoj teret, bez cilja i bez k r a j a . P r e a o j e i posljednje a a v e fabriice u predgrau, ostavio za s o b o m s m r a d njihovog dima, njihove na katran mirisave tarabe, njihove rane sijalice to k r o z i a n e n a g u p c e laju utu svjetlost na gnjecavi suton. N a p u s t i o j e staze nasute ljakom i izbio na ravan irok put koji se pruao p r e d njim p r a v k a o lenjir. G l e ! voi uvijek naprijed a ne d o v o d i n i k a m o K a k o j e t o l i j e p o ! ... M j e s e c j e b i o o p t o e n m u t n i m k o l o b a r o m a m a l e zvijezde j o su se m i r k a v o borile za svoje roenje. M o d a vrijeme i d e na kiu. S p a r n o je, sparno, i ve je ogrta tako teak! U farovima a u t o m o b i l a koji su urijetko prelijetali, donji slojevi z r a k a n a d a l e k o s u se otkrivali u k a s t i , neisti, puni praine. S a a o j e s ceste i p r e a o n a travu. R a z g a e n u i z a p r e n u travu, ali travu: upaljeni tabani t o s u o d m a h osjetili. A to dalje, bivalo je bolje. S v e j e vie osvajala m o dina i sve ii bivao mjeseev kolobar. Pri njegovom svijetlu sad su se vidjeli oni blijedoljubiasti cvjetii, slini razliku, k o j e on i d o b r o p o z n a i ne p o z n a n i k a k o , jer im ne zna niti i m j e i k a d uo imena. O, k a d bi i m s a m o z n a o h n e ! T o bi m o d a b i o k l j u i z l a s k a , i t a d bi s e iz s v e g a l a k o i s p l o v i l o ! ... P a t o s u k r e s n i c e ! J e l i m o g u e d a i h n i s a m p r e p o z n a o ? ... N i s a m i h v i d i o o d d j e t i n j s t v a ! ( A z a r j e n e k a d p o s t o j a l o i n e t o t o s e z v a l o d j e t i n j s t v o ? ) ... A k o z n a k a k v i h j o t r a v a i m a T r a v a k o j i m a m i i n e s l u t i m o ! M o d a b i se t u n a a o i k o r i j e n t r a v e o b e z n a n k e , i t r i l i s t i a b i l j a o d n e p o m i s l i ! ... S p l e t u z a n i h , v i j u g a v i h stazica razbjeavao se p r e d njim na sve strane, p o p u t k l u p k a zateenih z m i j a . K o l i k o s t a z a t u i m a ! ire se k a o l e p e z a ! K a o d e l t a ! P a z i ! to s u mogunosti! D e l t a m o g u n o s t i ! I k a k o su m n o g o s t r u k e , k a k o raznos m j e r n e ! ... P o k u a p o i j e d n o m o d n j i h , i b i l o j e d o b r o . V r a t i s e n a t r a g da p o k u a o n o m drugom. Zato radi j e d n e odricati se druge? I bilo je d o b r o i to. A l i zato r a d i ove odricati se one p r v e , i one tree,, i e t v r t e , i s v i h d r u g i h ? ... N e t o g a j e s p u t a v a l o u h o d u . D a , t o j e ogrta! Preteak je. Svue i odbaci od sebe hubertus m a r k e K o z m o p o l i s . Z a t i m sjedne n a travu i izuje cipele G o l i a t h ; i one su preglom a z n e , sa svojim g u m e n i m o n o m ; n e p o d e s n e za o v a k v o l a g a n o hodanje. U bjelasavim arapama, raskreenih nogu, pokua ii dvjema stazicama u isti m a h . Vidi, m o e se i to! T a d izvue lisnicu s legitimacijom i s neto sad ve suvinog novca, i baci je u grm. T a k o , sad je jo laganiji! U j e d n o j eliji negdje u dnu m a l o g m o z g a , ne v e o j od zrna g o ruice, p r o k l i j a d a v n o u k o p a n o sjeanje. K a o d j e a k , u snu j e otkriok a k o se pliva z r a k o m . Bilo je sasvim lako: dovoljno je udahnuti, nekim naroitim, plitkim i k r a d o m i n i m udahom, gutljaj zraka u gornji dio prsnog k o a , ispuniti njime upljinice neke porozne kosti u grudima i s a m o zaveslati dlanovima. U s p e o se na dvije stepenice, ispruio ruke, otisnuo se nonim palcima, i zaplovio. Zatim je p o k u a o s tree stepenice, pa s etvrte, pa postepeno dalje. Pokuavao je nebrojeno puta, i uvijek j e ilo bez t e k o e . K a k o je to l a k o ! udo to se ljudi t o m e nisu dosjetili! A m o d a b a zato to je tako neslueno l a k o ? Odluio j e : o v o u p o n o v i t i , s v e n a d l a k u o v a k o , i m se p r o b u d i m . S a m o , k a d s e probudio bio je zaboravio k a k o se izvodi onaj mali , g r i f s plitkim

u d a h o m . S l i n o j e i o v o ... P o k u a o p e t i i d v j e m a s t a z i c a m a u i s t i mah, pa trima, pa etirma: stvarno ide! E v o , itava delta je m o j a ! S a m o da se ne probudim, samo da se ne p r o b u d i m ! Stisnu j a e vjee i p o e svim stazicama odjednom.

LVI. I m a u b o l n i c i j e d a n m a l i s l i j e p a c . D j e a k s a s e l a , o d o s a m ili d e v e t godina, k o m e j e oduzela vid eksplozija n e k a k v e praskalice, nainjene o d s t a r e r u n e b o m b e z a o s t a l e i z a r a t a , t o s u d j e c a i e p r k a l a iz j a r k a . K o s a m u j e t a k o silno svijetla, s l a m a s t a , sva u t a v a od sunca, da j e isto teta to j e sm lien radosti da j e vidi. A prilino je veseo. Tek, u njegovom vjeitom, malko nesigurnom osmijehu ima neka blagost, neka neizvjesnost, neko iekivanje, koji, k a d s e t a j v j e i t i o s m i j e h m a l k o z a m o r i , p o i n j u d a s l i e ... A l i n e , n e , to nije tuga to znaenje j a izvana u n o s i m u taj n j e g o v o s m i j e h ; to j e vie neko snebivanje, neka srameljivost, od toga to se jo nije sasvim privikao na svoje novo stanje. Ovdje u bolnici k a u da je sva srea to m u se to desilo dok je j o t a k o mali. B r e e se priviknuti, vele. T e k to ne k a u : bit e sretan k a o da j e s l i j e p a c od r o e n j a . esto ujem tapkanje njegovih malih koraia po hodniku. T a p k a za m o j o m bolniarkom kao kozle koje j e izgubilo mater. ujem ga, a ne vidim ga. I imam dojam kao da sam slijepac ja. Nekoliko puta, i p a k , bolniarka ga je dovela meni u sobu. S a m o naas, jer se to ne s m i j e . ( N i to se ne s m i j e ! N i t a se u i v o t u ne s m i j e ! ) U o b l a n e d a n e , k a d u g l e d a m u vratima onu njegovu okruglu, utu seljaku glavicu, k a o da ugledam jedno malo sunce. I ne m o g u se oteti dojmu da m u j e g l a v a t a k o svijetla i uta od silnih k o l i i n a s u n e v i h z r a k a k o j e j e u p i l a u se jo od najmlaih dana. Prosto k a o d a je bila od s a m o g roenja n e p r e k i d n o izloena, dan i no, zraenju nekog stalnog, nezalaznog s u n c a . K a o d a ga je neki promisao i n a s u n a o toliko, i nasuo m u glavicu tom sunanom pljevom, u prizrenju onoga to e doi. A o n d a s u n c e je najedamput oslijepilo. Upitao sam ga jednom (poslije izvjesne borbe sa samim s o b o m ) : M a l i , j e li m n o g o m r a n o ? A on je zaljuljao ramenom, malko stidljivo: K a k o kad. Nekad jest, nekad i nije. A koji put j e crljeno-crljeno, m i l i b o e , r e k a o bi s a m a v a t r a ! i v o m e z a n i m a d a li e m u t e s e n z a c i j e s v j e t a l a i o g n j e v a o s t a t i i k a s n i j e , k a d o d r a s t e , ili s u t o p o s l j e d n j i t r z a j i , s p o n t a n a p o i g r a v a n j a vidnog a p a r a t a jo nesviknutog na nerad. P i t a o s a m m o g doktora, ali m i je odgovorio neodreeno, polovino; on nije specijalista. Pitat u specijalistu k a d mi se prui prilika. T a p k a j u i p o h o d n i k u ili i g r a j u i s e p o d p r o z o r i m a , m a l i katkad nesvijesno pjevui. Izvija sasvim tiho, s a m za se. ini mi se da j e d o s t a muzikalan.

Dozvao sam ga u sobu, izvukao ispod kreveta kutiju s violinom i poloio m u p r s t i e na ice. O p i p a v a o ih j e i s p r v a n e s i g u r n o , s o n i m sljepakim opreznim nepovjerenjem koje mu je ve poelo da izrasta, kao n e k o n o v o ulo. Z a t i m se p o s t e p e n o osmjelio, t i p a o ice neto slobodnije i radoznalo sluktio bojaljive zvukove, k a o da eka da e m u o n i n e t o p o n j a t n o k a z a t i . i n i m i s e d a s u se s a d , k a k o j e i z g u b i o v i d , njegova panja i njegovo iekivanje lepezasto rairili svud uokrug, u iekivanju da e m u odnekud i nekim dragim n a i n o m progovoriti ono to je zamuklo k a d je oslijepio. S a d dolazi rado meni i pita m e s osmijehom koji se umiljava: - S t r i k o , h o e li m i p o k a z a t i o n u k u t i j u t o p j e v a ? A j a m u j e ne pruim odmah. Malko oteem, da m u p o r a s t e elja, i pustim da m u potraje sasvim kratka neizvjesnost. T o radim zato da m u bude vee zadovoljstvo k a d najzad dobije violinu u ruke. Pomiljam, a k o o b o j i c a o s t a n e m o dulje ovdje u bolnici, i a k o on b u d e i m a o za to e l j u , p o e o b i h g a u i t i p o e c i m a v i o l i n e . A n i s a m s a s v i m s i g u r a n n i j e li t o m e neto doprinijela i moja elja da to ee vidim p o r e d sebe onu svijetlu glavicu p u n u sunca. Uistinu, najvie ga se zaelim u dane k a d je ono veliko sunce, gore, zastrto i odsutno. H o e li d a t e u i m s v i r a t i n a o v o m e , m i o m a l i ? p i t a m g a . A on stidljivo p o n i k n e slijepim o i m a , smijei se i p o t v r u j e g l a v o m , b e z rijei. A l i p o m i l j a m d a j e to m o d a tek o n a k o , iz djetinje n e p r i l i k e k a k o da m e odbije. I gotovo sam ljubomoran na p o m i s a o da bi ga to d r u g o j a e z a o k u p i l o i odvuklo od mene.

LVII.

N i k a d se nisam stidio jednostavnosti mojih radosti. esto im je uzrok bio u p r a v o n i t a v a n . P a i p a k , to s u m o d a b i l e o n e n a j v e e . Ili b a r najie. injenica j e d a se njih najbolje s j e a m , p a m a k a r k o l i k o vrem e n s k i d a l e k e b i l e . S j e a m ih s e k u d i k a m o b o l j e i i v l j e n e g o n e k i h stvarnijih uspjeha i izuzetno sretnih ishoda. U o p e , daleko bolje p a m t i m u g o a j e i r a s p o l o e n j a nego d o g a a j e . D a bi se o v j e k r a d o v a o , d a bi se r a d o v a o u p r a v o m , istom smislu te rijei, treba d a za j e d a n asak opet postane dijete. R a d o s t je stvar koju odrasli ne poznaju. Oni lom rijeju nazivlju neto sasvim drugo, sasvim razliito. T r e b a mnogo, m n o g o naivnosti za p r a v u , istu radost. P r a v a j e r a d o s t ustvari bezrazlona. U tom i jest njena udesna ljepota. Stid od jednostavnosti, od naivnosti teka j e m a n a . Za ovjeka uope, a za o v j e k a - u m j e t n i k a p o g o t o v u . Z a ovoga, v j e r o j a t n o n a j t e a o d svih. U umjetnosti rije naivnost ujedno je najvea pohvala i najvea pok u d a . A d a l i e o n a i m a t i j e d n o ili d r u g o z n a e n j e , t o z a v i s i o d j o n e e g . T o j o n e t o , p a k , m o e d a u o v j e k u b u d e ili n e b u d e . T r e b a hrabrosti, m n o g o hrabrosti za velike naivne rijei! A ta hrabrost dolazi od nejasnog unutranjeg osjeanja onog jo n e e g u nama. T u je

s v a k o n a s t o j a n j e suvino: ili n e p o t r e b n o ili u z a l u d n o . N e strahujmo dakle od naivnosti: a k o ve treba da zbog neega strahujemo, strahujmo zbog onog jo neeg u nama. I strah o d banalnosti teak je nedostatak. Tipian osjeaj sitnog nevoljnika. Ustvari samo jedan, i to najei, oblik osjeanja ubogosti unutranjih sadraja. Banalnost je smrt umjetnosti. S a m o je jedno jo gore od n j e : namjerna originalnost. V e o m a su rijetki umjetnici za koje se m o e rei: originalan duh, m a da j e nastojao d a to b u d e ! U umjetn o s t i n e s m i j e s e n i t a htjeti b i t i : t r e b a biti. A k o s e n i j e , z a l u d u j e htjeti. ( U umjetnosti u o p e nita ne t r e b a htjeti.) U b a n a l n o s t l a k e u p a d n e o n a j k o j i nije b a n a l a n n e g o o n a j k o j i j e s t . N e s r a v n j i v o j e l a k e kretati se p o kriteriju banalnosti i nebanalnosti nego p o d diktatom unutranjih pobuda i raspinjanja. L j u d i s e z a p r a v o n e b o j e s v o j e b a n a l n o s t i : o n i s e b o j e rijei banalnost. L j u d i se uope najvie boje rijei, golih naziva za stvari. K a o d a je dovoljno imenovati stvari njihovim imenom, p a d a one smjesta izgube svoju krepost i svoje dostojanstvo. I m e k a o da uniuje realitete, obezvreuje sutine. Gola rije, goli naziv, razorniji j e o d bilo k o j e kritike. A to saznanje arlatan obilno iskoriuje: r e d o m odmahuje r u k o m i pridjeva imena stvarima. I gle: one se o d m a h presjedaju! P o d u d a r c i m a naziva rue se unutranje strukture ljudi, splonjavaju se ivotne p u n o e . Udarcima dlana arlatani ubijaju istinitost u stvarima kao to se ubijaju muhe. A bezazleni smjesta abjuriraju: naputaju svoje kouljice kao to prokazane m a s k e skidaju svoje obrazine. Mi n o s i m o u sebi naa istinska lica, n a e p r i s n e s a d r a j e , n a e u r o e n e n a i n e o s j e a n j a , iz i t a v i h n a s i z r a s l e v i z i j e s v i j e t a ; n a e a p s u r d n o s t i koje znae nau unutranju realnost. N o s i m o ih prirodno, k a o svoju ruku, k a o svoju nogu. I zastidimo se naeg identiteta tek o n d a k a d izuste njegovo ime. T e k i m e je p o k u d n o . ena koja se p o d a j e iza g r m o v a n e boji se svog ivota, grbavac ne bjei od svoje iskrivljene hrptenjae: on osjea sebe u grbavcu i grbavca u sebi. Oni prezaju samo da k o za njima ne podvikne: gle drolje!, gle grbavca! Ljudi strepe od jedne grupe vokala i konsonanata. I m a jedan pouzdan znamen po kome se prepoznaje banalan duh: strah od banalnosti. Prava samosvojnost nie nesvijesna sebe; a k a d se spozna, sva ustrepi pred samom sobom. K a o i spoznanje svake osebujnosti u nama, ona raa udnu nesigurnost. Razvojni putovi velikih majstora muzike puni su pouke. Ono to se povrno nazivlje njihovim sporim pronalaenjem sebe i tegobnim oslobaanjem od tradicionalnih stega, t e k j e nesvijesno prezanje p r e d vlastitom izvornou i k a s n o iznalaenje hrabrosti da b u d u ono to jesu. K o j i se autentini stvaralac n a d p r o v a l o m s v o j e s a m o s v o j n o s t i n i j e u p i t a o : j e li o v o n e p o z n a t o i u d n o u m e n i j e d n o p r e i m u s t v o , ili d e f o r m i t e t ? k v a l i t e t , ili o d s u s t v o d r u g o g n e k o g k v a l i t e t a ? nesmisao i g l u h o a za f o r m u , ili m u k e o k o s t v a r a n j a j e d n e n o v e f o r m e ? I s t i n s k i s e u m j e t n i k boji s v o j e s m i o n o s t i . T r e b a b i t i na oprezu p r e m a onima koji istravaju naprijed nosei transparent svoje originalnosti. Otkrie vlastite originalnosti d a l e k o j e tei p o s a o

nego to to plitkovi zamiljaju, a put do svoje linosti k u d i k a m o dui i krivudaviji! Dalje, ljudi se plae, strahovito plae osjeanja. Njima su rekli da j e osjeanje jedna zastarjela stvar, stvar koja p r i p a d a j e d n o m minulom n a i v n o m v r e m e n u i oni su o d m a h prestali osjeati. S p o s o b n o s t osjeanja jedna je zanemarena ljudska sposobnost. Dananji je ovjek na putu da sasvim zaboravi osjeati. Pri susretu i s nekim krupnijim primjercima ljudske vrste desi se da ostajemo zgranuti nad krljavou, nad u p r a v neandertalskom nerazvijenou njihovih osjeanja. I biva n a m nepojmljiv taj tragiki nesrazmjer u njihovoj linosti. G l e d a m o ih s g r o z o m , k a o p r i r o d n e nakaze, k a o nemani. K a o ljudodere. Zar iz zvijeri prei ravno u robota, peskoivi meustepen ovjek? Sposobnost za velike osjeaje m e u ljudima jo je rjea od sposobnosti za bilo to drugo veliko. Mali osjeaji ne znae manju koliinu velikih osjeaja. S i u n a ljubav nije u m a n j e n a slika velike ljubavi, m a l a p a t n j a nije m i nijatura p r o m e t e j s k e patnje. T o su d u b o k o i sutinski razliite stvari. Veliki je osjeaj j e d n a est vasione u naoj grudi. N e valja se p r e p a d a t i n a g o n s k o g neprijateljstva i tuosti koje veliki osjeaji pobuuju p r e m a n a m a u srcima sitnih ljudi. Veliki su osjeaji j e d a n oblik borbe protiv smrti, k r h k i m o s t o v i izmeu k o n a n o g i b e s k o n a n o g a to p r e s v o u j u b e z d a n e m r a k a . K o j e m o g a o izmisliti tu v u l g a r n u g l u p o s t d a su v e l i k i osjeaji p r i j a datih historijskih d o b a i da s p r e l a s k o m tih d o b a i oni p r e l a z e i i e z a v a j u ? L j u d i su s a m o prenebregnuli m o osjeaja, ljudi su s a m o pustili da u njima zakrlja sposobnost osjeanja. Zato e se morati to prije pristupiti njihovoj obnovi. T r e b a da ljudi ponovo naue osjeati, o s j e a t i z a l a u i u to itavo svoje bie. T r e b a d a k r o z o v j e a n s t v o p r o h o d a j u n o v i j o g e k o j i e ih p o n o v o nauiti toj z a b o r a v l j e n o j vjetini.

LVIII. Pri redovnom jutarnjem obilasku, mladi m e doktor ovlano pregledao, d r a o m i n e k o vrijeme puls m e u prstima, ali t a k o k a o da misli na neto sasvim drugo, i najzad rekao: - D o b r o j e , d o s t a d o b r o . M o e m o biti z a d o v o l j n i . I p a k , p o k u a t emo jo neto. O d sutra emo poeti s jednim novim medikamentom. - D o b i j a m u t i s a k , d o k t o r e , d a i d e m o p o s t u p k o m per naalio sam se. - T a k o vam je uvijek pomalo u modernoj sredstvima. Z a d r a o se k o d m e n e u razgovoru. u jednom je eliminationem, novijim

medicini, sa sve

- K o d v a s , k a o i k o d svih pacijenata-intelektualaca, p o g l e d u lake a u d r u g o m tee.

- Vjerujem. K o d onih jednostavnijih, koji manje razmiljaju, d a sva sredstva efikasnije djeluju, od aspirina p a do sugestije.

kau

 Vi se, naravno, alite. A i p a k i m a neto u t o m e . K a d pacijent m n o g o razmilja, kad je, povrh toga, hipersenzibilan, tad j e u m n o g o m pogledu tee. Razvila se mala diskusija, prijatna, polualjiva. Vi, intelektualci, umjetnici, i ljudi te vrste, esto k o m p l i c i r a t e v a e stanje nekim vaim subjektivnim svijesnim i podsvijesnim momentima. V i u o p e k o m p l i c i r a t e i v o t . V i d o i v l j u j e t e i v o t n e k a k o , r e k a o b i h ... ... l i t e r a r n o , z a r n e ? D a , m o d a j e to p r a v i izraz to se tu m o e , m o j d o k t o r e ! R a z n e p r i r o d e na razne naine doivljuju ivot. Pitanje je s a m o u tome koliko ga iskreno, koliko ga p r i s n o one tim svojim n a i n o m doivljuju. V j e v e r i c u boli njen k o s m a t i rep kad ga priepe jednako kao i puha njegov glatki, a riba die svojim k r g a m a ne manje uvjerljivo nego sisavac svojim pluima. Vjerovatno su razni naini osjeanja postojali i prije nego su ljudi izmislili nazive z a n j i h . P a t a k o s e j e d n o m o d tih n a i n a , a k o b a h o e t e , m o e n a d j e nuti i i m e literarnoga. I to o n d a ? A k o j e to stvar n a e p r i r o d e , n a e i n t i m n e s t r u k t u r e , a k o j e n a i m e to d o i s t a j e d a n n a i n o s j e a n j a , j e d a n n a i n d o i v l j a v a n j a svijeta, a ne p u k a p o z a , to to z n a i ? D a k a k o , n e k o k o m e j e m o j nain doivljavanja tu, m o e da ga nazove n e s t v a r n i m , ili a k l a n i m . A l i isto t a k o i j a n j e g o v n a i n d o i v l j a v a n j a m o g u d a n a z o v e m k a k v i m drugim, jo pokudnijim i m e n o m . J e d a n nain osjeanja vrijedi vie manje koliko i drugi, i svi oni imaju j e d n a k poloaj i ravna p r a v a pred licem ivota. I nabacivanje rijeju l a n o oevidno n e m a n i k a k v a smisla. A k a d se ljudi sa suvljim uvstvovanjem i oskudnijom fantazijom nabacuju tom rijeju, pozivajui se na svoje toboe dublje, unutranije osjeanje i na svoje suzdranije ispoljavanje tog osjeanja, pobuuje u nama opravdanu sumnju: troglodit je, bez d v o j b e , s v o m unutranjem ivotu d a v a o jo s u z d r a n i j e g izraza; a stol i c a , n a p r i m j e r , j o s u z d r a n i j e g . Z n a i li t o d a t r o g l o d i t i s t o l i c a o s j e aju j e d n a k o k a o mi, s a m o to m a n j e v i d n o to i s p o l j a v a j u ? N e to, ali fakat je da na objektivno iste poticaje izvana razni subjekti raznoliko reagiraju. Dovoljno v a m je pogledati kod zubara: na objektivno j e d n a k u p o v r e d u razni ljudi n e j e d n a k o g l a s n o j a u u . Ali k a d razni ljudi u zubobolji n e j e d n a k o glasno j a u u , m i ne mo e m o b i t i s a s v i m s i g u r n i b i v a li t o s t o g a t o o n i r a z l i i t o j a k o r e a g i r a j u ili s t o g a t o s u n j i h o v e z u b o b o l j e r a z l i i t o j a k e . U o s t a l o m , k a k o s e m o e \ s a m i s l i t i ta o b j e k t i v n a j a k o s t z u b o b o l j e b e z o b z i r a na osjetljivost o n o g a koji od nje trpi? I k a k v a j e logika u tome da tue r e a g i r a n j e n a z u b o b o l j u m j e r i m o naom o s j e t l j i v o u , naim osjeajnim a p a r a t o m , d o k n a p r o t i v s a m u z u b o b o l j u o n d o i v l j a v a svojom osjetljiv o u , svojim o s j e a j n i m a p a r a t o m ? N e znaci li t o k r o j i t i d r u g o m k a p u prema svojoj glavi? A l i u p r a v o vi, relativist, s u b j e k t i v n i m i s l i o c i , k r o j i t e za svak o g a k a p u p r e m a vaoj glavi. N i p o t o ! U tu p o g r e k u r e d o v n o u p a d a j u b a oni o b j e k t i v i s t e i oni s unutranjim doivljavanjima i suzdranim ispoljavanjem.

Oni d r u g i , n e s u z d r a n i , i p r e v i e a m b i c i o z n i d a b i s v a k o m e p r i z n a vali s v o j u m j e r u osjetljivosti, sasvim su daleko od t o g a grijeha. A l i zar sve to ne r a a sumnju da ba oni prvi zveckaju u d e p u d u k a t i m a k o j e nemaju, da ele prikazati k a o da osjeaju vie nego to su stvarno s p o s o b n i d a o s j e t e ? I n i j e li r a d i j e t u u m j e s n a p r i l i k a d a d o e d o u p o t r e b e o n a j i z r a z l a n o ? J e s t e li, d o k t o r e , b a t a k o s i g u r n i d a l j u d i s takozvanim literarnim nainom doivljavanja nose u sebi m a n j e d r a m a t i a n osjeaj ivota, m a n j e traginu viziju svijeta? T a od k o g a i p o t j e e taj d r a m a t s k i osjeaj i te tragick vizije ako ne b a od njih! Zar m o d a od onih utljivih? Z a r od onih k o j i k a u : j a z n a m ali n e u d a k a e m , j a n o s i m u s e b i s i m f o n i j e a l i n e u d a ih i s p j e v a m ? A ipak, sve simfonije k o j e i m a m o dobili s m o ba o d onih koji su htjeli d a i h i s p j e v a j u a n e o d o n i h k o j i s u ih l j u b o m o r n o s a u v a l i in pectore! A l i izraavati se m o e i neto to se ne o s j e a . M o e moe se i glumiti. se i hiniti,

Nesumnjivo. Izraavanje moe da bude i lano. Rijei podnose i to da se p o m o u njih izrazi neto to se ne osjea. S a s v i m p r i r o d n o : tek postojanje j e d n o g dobra daje mogunost da se ono izgubi, a tek s ustanovom novca r a a se mogunost njegovog krivotvorenja. T a k o je i tu: im su nastala s r e d s t v a izraavanja, rodila se i m o g u n o s t lanog izraavanja. Ali, u dilemi izmeu ovjeka koji iskazuje a m o d a ne osjea i o v j e k a k o j i n e i s k a z u j e a m o d a o s j e a , n i j e li, d o d a l j e g , r a z u m nije m a k a r neto vie vjere pokloniti onom p r v o m e : on j e bar neto p o k a z a o , b a r neto isturio na sunce, d o k onaj n e m u t i p r e t e n d i r a d a m u se vjeruje ba sasvim na kredit. Priznat ete i p a k da se ta bljava. mo izraavanja mnogo zloupotre-

S v a k a k o . D o k ljudi nisu imali dar govora, izgleda da j e sve bilo u redu. A k a d su ga dobili eto ispada da je to bilo na tetu onih k o j i umiju da govore, ne na tetu onih koji su i dalje ostali beslovesni: jer oni, zato, d u b l j e , p r o u e n i j e , istinitije doivljavaju. I tako, k a o da je iznalaskom govora itava stvar poljuljana, k a o da je itava r a b o t a p o s t a l a p o m a l o sumnjiva. P o miljenju utljivih, d o k su stvari ivjele neizraene, u k o e n e u n e k a k v o m svome nijemom, n i k o m e s a o p e n o m i n i k o m e p o v j e r e n o m , nespoznatljivom p o s t o j a n j u , nije se m o g l o d v o j i t i istinitosti njihovih s a o p a v a n j a , j e r tih s a o p a v a n j a nije ni bilo. Prije m n o g o milenija, bog A t u m stvarao j e svijet tako da j e poj e d i n e s t v a r i i b i a i m e n o v a o . T e k time one s u se i z d v a j a l e iz krila b e z mjernog Nita, prekoraivale granicu izmeu postojanja i nepostojanja, s t u p a l e u svijet stvarnosti. A l i ne! ini se da j e taj d a r izric a n j a k o j i m se s t v a r i izdvajaju iz krila nitavila i p r i v o d e u k r u g p o s t o j a n j a , b i o n e d a a . U n i t i m o d a k l e Verbum! J e r tek j e on d a o m o gunost za krivotvorenje, za la. Vrhovna m u d r o s t ivota, p r e m a t o m e , l e i v a l j d a u utnji, istina v a l j d a lei u b e s l o v e s n o s t i . A t a k o z v a n i d a r g o v o r a b i o j e u s t v a r i d a n a j s k i d a r . A n e bi li s e , n a s u p r o t v a o j t v r d n j i : izraziti se da i ono to uistinu ne postoji, m o g l a , u ime A t u m a , po-

staviti uprav oprena tvrdnja: sadraji postaju i dalje postoje onim asom i od onog asa kad su izraeni? Neizraeni sadraji ne postoje! D o k t o r se nasmijao ustajui. Iz svega o v o g a vidim j e d n o : da j e v a m a b o l j e . Z a to m i va polemiki ar. svjedoi

... k o j i j e s v a k a k o i z r a z p o v i e n o g i v o t n o g t o n u s a . A k o j e t a k o , neka bude! N i k o zadovoljniji od mene. R a d o u vjerovati tom b o l j i t k u , s m j e r n o k a o s e l j a k , a k i n e p i t a j u i j e li t o d j e l o a s p i r i n a i l i djelo sugestije.

LIX.

Loe sam proveo no. U dubini ve gotovo zacijeljene j e d a radi.- O e v i d n o s e o p e t g n o j i . M i s l i m d a i m a m n e t o

rane poelo ognjice.

S v e to v e d o b r o p o z n a m ! N a j p r i j e m a l i nemir, m a l o uzbuenje. N e l a g o d n o s t u vlastitoj koi, udnja da se izie iz sebe, n e k u d n a p o l j e , k a o m j e s e a r . N o to j e s a m o u p o e t k u , d o k t e m p e r a t u r a n e p o r a s t e . A kasnije, k a d se ovjek zaveze u nju, tad j e v e d o b r o ! E u f o r i n o vozikanje gore dolje po toboganu temperature, s as dubljim as pliim zanoenjem, i ona prilino ugodna preputenost, ono dragovoljno prelaenje u ulogu objekta neka brigu vode drugi! I m a u tome neto to godi, kao skidanje odjee u sparni dan, k a o prenoenje odgovornosti. E t o , k r a t k o je trajao povien tonus k o m e se onako vedro obradovao moj mladi doktor. U b e s a n i c i , m e n t a l n o s a m l i s t a o m o j Meni k a l e n d a r , m o j g o d o v n i k . U s k o r o e biti obljetnica Majine smrti. Stari znanac, porodina bolest! Pitoma zmija p o k u a r k a . L j u p k a , s k l a d n a b o l e s t . G o t o v o o s o b a iz p o r o d i c e . K a o n e k a o b a z r i v a b a k i c a ili o b u d o v j e l a tetka to ivi s n a m a , tiha, d i s k r e t n a k a o sjena, a i m a smisla za muziku i njean dodir ruke, pa se najradije bavi djecom. Mila, elegina, s t a r o m o d n a bolest. Tihi glin-glin starinske kutije s m e n u e t o m . Ona leluja tanane djetinje snove k a o etvu na mjeseini. O d i e d i s k r e t n i m m i r i s o m l a v e n d u l e iz k o m o d e u k o j o j se u v a b a k i n a k r i nolina. Prolazi naim ivotom slina b a r o k n o j koiji s k o t a i m a p o p u t vodenikih tokova i s perima vitkim k a o Dijanin luk to promie kroz ladanjski pejza arkadskih lugova, uz pastoralni z v u k postiljonova roga. Poigravamo se s njom u mladosti, koketiramo s njom. Ona nam j e fizioloki d o k a z nae suptilnosti. A uz to i d o b a r s a v e z n i k u borbi protiv starijih. Mnogo nam ona valja p r e d njima, m n o g o n a m p o m a e u toj borbi. Mi n e m a m o ba nikakva smisla za poslovni ivot, m i n e m a m o ba n i k a k v e ljubavi za, brodarstvo, za agenciju, za u t o v a r e i istovare, z a l a e i p a r o b r o d e , z a p o l i c e i connaissemente. N e , to nije za nas. M i nismo roeni za to, p a gotovo! Naprotiv, muzika, umjetnost. T o da! Ili naprosto nostalgija; neodreena nostalgija, nostalgija p r e m a neizvje-

s n o m , s v e o p a nostalgija. Besciljna nostalgija to iznurava i tanji poput neke duevne leukemiie. A ako smo malo krupniji format, Weltschmerz. E t o , to je n a e !

krv ak

A d j e d - e n e r g u m e n s a m o bulji p o n e t o z a k r v a v l j e n e o i i o t h u k u j e iz provelih, oputenih obraza: ovjek ne shvaa. Prosto ne shvaa. P a d a ! Mi se ne razumijemo, m i smo dva svijeta! V i ste itavi ogrezli u k o n k r e t n o m e , u praktinome, u materijalnome. ivite u tome k a o crv m a s n o i sira. Z a v a s ne postoji nego to. A za m e n e , naprotiv, b a t o ne postoji! U k r a t k o , vi m e n e uope ne moete da shvatite! A on b u l j i i bulji o i , p o d l a l o k o m m u p o i g r a v a m a l a ilica iz k o j e se s v a k o g asa oekuje da prasne kap i ne shvaa. ovjek faktino ne shvaa! P o m i l j a na s t a r i j e g sina, s p l a v o m vitiastom k o s o m i s b r a d o m la Maksimilijan, to se u svojoj konatoj vrei m o d a jo biba na dnu Indijskog oceana. Pomilja i na onog drugog, mlaeg, prenjena jo od kolijevke, prisjea se k a k o se prije ritualnog iznoenja djetinjih kolica etnju vjeala van prozora svilena maramica da se po njenim lakim l e p r a j i m a p r o v j e r i ne arlija li n a p o l j u nevidljiv d a a k p o g u b n o g vjetra k o j i bi u d i o n e d o n o e t u . Bulji i bulji oi, pa n a j z a d p r i g i b a j o snanu s t a r a k u iju i pristaje. T e tako, uz p o m o milog saveznika, sretnim o t k r i e m m a l e u n u t r a n j e r a n i c e ili n e n a d a n i m i s k a l j a n j e m k r v a v e niti, eto n a m je omogueno da jo u mladakim godinama, van svakog p l a n a i o e k i v a n j a , k l i s n e m o iz naih m a l o m j e t a n s k i h tuga i t j e s k o b a i p o p r v i p u t p r u i m o radoznali nosi u svijet. A t a m o istota snjeg o v a od kojih a r e oi, A l p e , velike vjekovite bijele tiine u dolinama. Egzotina beskrvna poznanstva. (Ona je, dakako, starija od nas, i jako, jako bolesna. Veza je, razumije se, platonska, na sasvim transcendentalnoj bazi.) B e s k r a j n e sanjarije u lealjci. Sutoni na terasi. U g o d n o b o l n a r a z d r a g a n a p i s m a d r u g u iz k o l s k e k l u p e , m i l o j djevojci k o j a n a v e e odvodi iz naslonjaa na lijeganje sestinu hidrocefalnu lubenicu s a ukastim k o v r a m a , poto se dovoljno nasunala mjeseine. A pok o j a r a z g l e d n i c a i o n o m d r u g u iz posljednjih k l u p a to n a m j e i s p o d ruke doturao matematiku zadau, i dobroudnom Glavonji koji gazi u g o l e m i m c o k u l a m a i p r e k r o j e n o m odijelu od d e b e l a m o r n a r s k o g s u k n a . Mila bolest, plemenita bolest. Saveznika bolest. Ali onda, poslije m n o g o godina, k a d smo se i sami s v e m u tome ve o d a v n a nasmijali, i k a d j e , zato, bilo sasvim izlino, p a ak i nimalo fair d a s e s a m a s v e t i , o n a n a s o d j e d n o m l u p i p o g l a v i . I t o u p r a v u as k a d se n a j m a n j e n a d a m o . I p o g o d i nas u p r a v ondje gdje bismo najmanje eljeli. D o e , i odjednom zatrai svoje. I eto i njoj treba platiti odgovarajue stalije i kontrastalije. K o d Maje, bolest se pojavila odjednom, s uznemirujuim znakovima. O d m a h s a m prekinuo njene studije klavira, ostavio kraju druge obaveze i pohitao da joj potraim lijeka. R a s p r o d a o s a m ostatke porodinog nakita. ( T a d s a m se uvjerio koliko na burzi nevolje vrijedi taj ljubom o r n o u v a n i i k r o z o s k u d i c e p r e n o e n i p o r o d i n i n a k i t za k o j i s e t o k o m pokoljenja nalijepila tolika afektivna vrijednost!) P o sanatorijima i klimatskim mjestima proveli smo zajedno sve do njene smrti.

Nagli nastup bolesti duboko ju je uzbudio. Ali se u sanatoriju u s k o r o s t a l a s m i r i v a t i . P r a z n i n a dana, m r a v o s t z b i v a n j a , j e d n o l i n o s t r e i m a ubrzo ukrote bolesnikov nemir, omore njegovu prvu razigranost. Zapodjene se ona poznata beznadna igra u z a j a m n o g zaskakanja i varakanja izmeu strpljenja, bolesti i vremena. Obina stara pria! Lijeenje i b o l e s t o t i m l j u s e s v a k u k r p i c u v r e m e n a ; a b o l e s n i k n e z n a d a li o n o r a d i z a j e d n o i l i za d r u g o . I u t o m e p r o t j e u , s p o e t k a s p o r o , s a s v i m s p o r o , dani. B o l e s n i k o v nemir j o nije s a s v i m s a v l a d a n ; on s v a k i m svojim inom, svakim satom ustreptalog mirovanja, svakim skrueno progutanim zalogajom hrane pretendira da kupi po mrvicu zdravlja. A s vremena n a vrijeme podilazi ga bojazan da njegova unutranja ustreptalost troi vie nego to to i z m a r a j u e m i r o v a n j e i to bez volje g u t a n o jelo nadoknauju. S a zaprepatanjem ugleda da je za tog prvog razdoblja, i p o r e d mirovanja i zdunog nastojanja, neto izgubio na teini. N o u s k o r o se smiruje: teina p o m a l o raste. S a d se sprijateljio s lekarenjem; uzbuenost i nemir prometnuli su se u lijenost i naviku. P r i zakopavanju odjee sa zadovoljstvom konstatira svoju bijelu, dijetetsku nabuhlost. S a d ne promiu vie dani, nego sedmice. A jo neto kasnije, m j e s e c i . B o l e s n i k s e n a d a d a ti m j e s e c i p r o t j e u u p r i l o g o z d r a v l j e n j u , ne u prilog bolesti. I u toj neizvjesnosti, ide se p r e m a n e k o m ishodu. Ali u Majinom sluaju neizvjesnost nije d u g o trajala. Od s a m o g p o etka i m a o s a m jasan osjeaj da je stvar izuzetno teka i da e j o j tok biti neobino brz. A nije prolo m n o g o v r e m e n a d o k s a m z a p a z i o da j e Maja i sama postala vie manje svijesna toga. Ostala je zasjenjena n e k o m ozbiljnou, u n e k o j zamiljenoj rasijanosti. A onda, k a o da s e rijeila; zbacila j e sa s e b e taj m r s k i b o l e s n i k i h a b i t u s , n a p u s t i l a tu igru u z a l u d n o g natezanja. K a o da j e dobila ivlji, stalno b u d a n i neobino istanan osjeaj vremena k o j e protjee. Lijenici su poeli ispoljavati onaj karakteristini nebrini optimizam. Izgubljen sluaj p r o t u m a i o s a m to o d m a h . Zaeljela je da ostavimo sanatorij. Pustili su nas bez protivljenja. Sili s m o u Italiju, u m a l o mjestance u nizini. T u je bila zadovoljna. Bolest se meutim brzo razvijala, k a o s nekim strasnim zanosom. Izbijala je u zaarenosti itavog bia. P o d odrazom smrti, njena mladost k a o da j e naglo sazorila, dobila zreliju, zagasitiju boju. G l e d a o s a m k a k o se u njoj n o s e m l a d o s t i smrt. B i o s a m p o t p u n o naisto da j e sve v e rijeeno, d a j e za sve ve k a s n o . A i p a k , k a k o s u z a m a s i tog c r n o g vjetra u njoj raspirivali buktinju ivota! N a s t u p a l o j e proljee, naglo, bez p r e l a s k a . D a n i su bili v e topli. P r e d v e e b i s m o izili u etnju. K o r a a l i s m o p o l a k o , r u k u p o d r u k u . Zenice u m j e s t u bile su j e zavoljele. P r i n a e m p r o l a s k u d a r i v a l e su j e cvijeem, pozivale nas u svoje bate. Znao s a m da je m e u s o b o m zovu la povra moribonda. Tetoile su je s onim n a r o i t i m m i l j e m od g a n u a , s onim p u k i m smislom za ljepotu u smrti. M l a d o stvorenje p o s v e e n o s m r u djevojka na odru m e u cvijeem, crnina i p l a m e n iraka suncu u obrazilji j u g a uzdie se gotovo do simbola podneblja, k a o na sjeveru Snjeguljica. Pronosila je svoju agoniju kao dojene u naruju

kroz proljetne veernje bate, pod mrkim granama lovora, izmeu lijeha to m i r i u n a k v a e n o m zemljom. Otkidala j e r a s c v a l e g r a n i c e i stavljala svjee latice na zaarene vjee, na usta. D o k smo u suton sjedili p r e d k u o m i gledali nebo j o puno bije tavila poslije s u n e v a zalaska, slutnja velikog m r a k a prela bi joj licem, vidljiva k a o sjena. U s t a l a bi, unila bi u k u u i sjela za klavir. S l u a o s a m njenu svirku u koju se p r e t a k a l a pedsmrtn razigranost jo neistroenih snaga m l a dosti. P o m i l j a o s a m : gle, izgleda zaljubljena! Ozarena onom zaljubljenou bez objekta koja se troi i zagasuje u s a m o j sebi, onom djevoj a k o m u d n j o m k o j a sve obujmljuje a nita ne u s p i j e v a d a zarobi m e d u s k l o p l j e n e d l a n o v e . N j e n dodir sa s v a k o m stvari i m a o j e n e k u p r o d u bljenost, udarao svemu peat rastanka. Pri padanju dugih sjenki, naglo bi u m u k l a . irile s u j o j se zjene, p o d r h t a v a l e n o s n i c e ; s n a d o l a e n j e m noi zahvatala j u je velika strepnja. K a o da je mirisala smrt, kao da je u blizini nasluivala prisustvo nevidljivih mrtvih p r o s t o r a . Zatim su dolazile m o j e besane noi, u kojima s a m se p r i p r e m a o za samou. U m r a k u s a m aptao: biti e s a m ! S a m samcat, p o t p u n o s a m ! P a i p a k , m a k o l i k o te rijei sebi p o n a v l j a o , n i s a m s h v a a o t o one z a p r a v o znae. T o sam shvatio tek kad je nastupilo. J e r prije nisam znao da i u tome sam samcat ima stepenovanja, do koje nevjerovatne mjere i k a k o neizljeivo sm moe da b u d e ovjek. U m r l a je potkraj proljea. N a grudi sam joj poloio medaljon s m a j i n o m s l i k o m i k i t u m o k r i h r u a . I s p r a t i l e su j e i e n e iz m j e s t a . P o kopali s m o je u rano popodne. K a d je posljednja lopata zemlje stavljena na humak, okrenuo sam se i otiao. Pourio s a m se da napustim mjesto j o isto p o p o d n e , za sunca.

LX. T a d j e nastupilo ono razdoblje omamljenog lutanja, bezumne jurnjave iz m j e s t a u m j e s t o . Z a p u t i o s a m se p r e m a j u g u . S j e a n j a iz tog d o b a m u t n a su m i i n e p o v e z a n a . P u t o v a o s a m na p r e k i d e , vicinalnim p r u g a m a , s l u a j n i m s r e d s t v i m a . K a d bi stisla n e i z d r i v o s t , silazio s a m s voza i nastavljao put pjeice. Ulazio sam u sela zapren obue, obrastao u bradu. Djeca na ledinama pokraj puta prekidala su igru i zurila za m n o m . N o i o s a m p o k r m i c a m a , ili na sjeniku seoskog g a z d e . P o n e g d j e b i h o s t a o d a n d v a d a o d m o r i m i z u b i j a n e n o g e . Pod" o s k u d n o m o d r i n o m k o k o je oprezno obilazila o k o m e n e izvraajui glavu i p r o n i c a v o piljila u m e okruglim okom. S a t i m a s a m znao buljiti u okretanje g r n a r s k o g koluta i u nijemi rad r u k u m o g sluajnog dom a i n a . A o n d a bi m e o p e t s p o p a o nemir, p a s a m n a s u m c e k r e t a o d a l j e . P u t e m s a m sretao proljea ocvalih kroanja, srebrno ljeskanje maslina u z o r i n o m z r a k u , s e l j a k e s p r o v o d e u u t i l u polja s l i n e l i t i j a m a z a plodnost i blagoslov zemlje. P o d svodovima gradskih kapija ekao sam d a p r e s t a n e n a g l i p r o l j e t n i p l j u s a k . D j e v o j a k i g l a s o v i iz natopljenih povrtnjaka, jo m o k r i od kie, pod trenjevim g r a n a m a otealim od

blistavih k a p i , dozivali su se preko o g r a d a i ivica u velikim, poput d u g e svijetlim lukovima. Ranu jesen doekao sam u visokom umbrijskom gradiu. U septembarskim ve prohladnim noima iskusio sam paninu tjeskobu pustog g r a d s k o g trga, okovanu svojim kamenim okvirom, s krpicom zvjezdanog neba nad sobom. P o m a l o se javljalo pitanje: kud dalje? Razaslao sam pisma na razne s t r a n e . S v a k e v e e r i o d l a z i o s a m n a p o t u d a u p i t a m i m a li t o z a m e . O d g o v o r i nisu stizali. J e d n e veeri, lunjajui poslije u z a l u d n o g p o h o d a n a p o t u , n a e m se p r e d o s v i j e t l j e n i m p o r t a l o m . B i l a j e to nesuena crkva, davno zapoeta i nikad dovrena graevina oglodanih zidova. P o n u d e m i ulaznicu. Davala se dobrotvorna priredba za porodice r u d a r a postradalih u oblinjem rudniku. H l a d n a crkvena laa bila j e slabo osvijetljena. U z d u v a r e strujao j e vlaan daak i proimao do kostiju. N a ostacima pozlate po zidovima mirkali su odsjevi petrolejskih lampa. Savlada m e umor, i neopazice zakunjam. Trgne me pokli: Vegliate, arcieri!... P o p o l u m r a n o j p o z o r n i c i e t a o j e r a t n i k p o d o k l o p o m i l j e m o m ... B i l a j e t o o n a m e l o d r a m a iz d j e t i n j s t v a k o j u s a m g l e d a o s m a j k o m k r a t k o pred njenu smrt. U s t a n e m i meu koljenima gledalaca probijem se napolje. P o d sept e m b a r s k i m zvijezdama mali trg je s p a v a o , sa svojim nizovima zamraenih p r o z o r a . T e k j e d a n prozori, v i s o k o n a d k r o v o v i m a , bio j e osvijetljen uta etvorina svijetla, izdvojena u noi, za k o j o m neko u m i r e ili s e n e k o r a a . Sutradan sam otputovao, ne ekajui odgovore na moja pisma.

LXI. u d n o se r a a l a ta nostalgija! Z a d u g o n i s a m s h v a a o to j e to to u n u t r a k o p k a i k u d a m e to v u e . J e d n a n o v a u d n j a n a p o m o l u , ili j e d n o zaahureno sjeanje koje jo nije prokljuvalo svoju ljupinu? J a v l j a l o se k a o neto to uporno trai d a b u d e zadovoljeno, i to odatle obeava neko smirenje. Mutno, onako k a o to se u zimljivu zoru javlja sjena pomisli da bi trebalo bolje navui na se j o r g a n : osjeanje tog t r e b a l o b i u n a m a je dosta j a k o , i biva sve otrije, ali to j e ono to bi trebalo to ostaje potpuno van naeg dohvata. K a t k a d prizrak onog to bi trebalo prodere koprenu i m u t n o bljesne u pukotini svijesti. N o odatle pa do kretnje koja navlai jorgan dalek je put. A na tom putu p o r u e n j e jedan mosti: uprav na mjestu gdje bi ta slijepa tenja m o rala da p r e e u pokret ruke. Slino je bilo i ovdje. Neto u dubini migolji i kopka. Neto dobro znano, a opet neprepoznato. Mi traimo i traimo, lutamo s kraja na kraj po skali nae ranjavosti, prebiramo p o r a s p o n u naih starih udnja i naih o b m a n a , o p i p a v a m o redom

s t v a r i o k o n a s o e k u j u i da e se n a na dodir s a m a oglasiti ona p r a v a , ona k o j u traimo. N o najee nas tek sluaj n a v e d e na nju. I najzad, one veeri u umbrijskom gradiu, izbilo j e na povrinu. O d m a h s a m osjetio: im m i je sinulo da h o d o a s t i m u m o j e m j e s t o , u meni je laknulo. P a opet, k a o da m e neto od toga odvraalo. K a s n i j e sam doista u v i d i o da n i s a m s m i o popustiti. J e r taj p o s j e t nije z a d o v o l j i o onu p o trebu: nije j u utaio, s a m o ju j e razoarao. Nostalgija za mjestima tek j e o p s j e n a : s v a k a j e n o s t a l g i j a nostalgija za j e d n i m n e s t a l i m v r e m e n o m , i za j e d n i m n e s t a l i m j a u njemu. M i s a m o p o d l i j e e m o toj o p s j e n i k a d u d i m o za mjestima. N o s i m o u sebi pejzae p o d z r a k a m a sunca, gradove pod sitnom kiom. A u svakom zapamenom pejzau, u svakoj viziji g r a d a , n o s i m o i p o j e d n o g sebe. i k a d p r i e l j k u j e m o onaj p e j z a , onaj grad, mi elimo samo da opet naemo, da opet osvojimo i usvoj i m o o n a j j a k o j i u tim m j e s t i m a i vezan za ta m j e s t a ivi. O d a t l e , s v a k a j e n o s t a l g i j a n e u t a i v a . K a d b i s m o to n a v r i j e m e s p o z n a l i , b i l a bi n a m uteena m n o g a luda hodoaa. H o d o a a koja se zovu razo a r a n j a . A od r a z o a r a n j a treba se spaavati. K a d n a m j e nemogue d a n a m a k n e m o v o d u n a o j ei, treba da bar s a u v a m o ivu n a u e. J e r ona n a m , za nevolju, zamjenjuje vodu. Opsjenjuje nas romonima, i s p u n j a n a s i v i m g r g o l j e n j e m e l j e . N a tu n a s s k r o m n o s t , r a n i j e ili kasnije, naui ivot: mjesto vode, gutljaj slane ei. A m o d a j e ta k a s n a nostalgija p r e m a m j e s t i m a n a e g djetinjstva, ta elja da se v r a t i m o na ishodite naeg kruga, s a m o j e d a n ostatak o n o g p o r i v a k o j i ivotinje p r e d s m r t tjera u njihove loge i s k r o v i t a ? P r i s j e a m se rijei k o j e mi j e , jo m l a d u , g o v o r i o M e n t o r p o m o d r e l i h u s a n a : d o b r o s i u i n i o , s i n k o , t o si s e o d b i o u s v i j e t ! N a j e kraj d o b a r s a m o da se ovjek u njemu rodi. Ali onda neka iznese svoje s t o p e iz n j e g a ! N e k a p o n e s e u o i m a n j e g o v e z o r e , n j e g o v e sutone, njegova razjarena sunca i njegove zvjezdane noi, i neka izmeu sebe i njega stavi sedam mora i sedam planina. I moda tek p o d starost neka se vrati a u njemu u m r e . O t i m a o s a m se i o d l a g a o , pa s a m najzad p o s l u a o taj p o r i v i z a p u t i o se u moje mjesto. B i l a j e p r o l a j e d n a m a l a v j e n o s t o t k a k o s a m k a o d j e a k iz n j e g a o t i a o , a m n o g o g o d i n a o t k a k o s a m p o s l j e d n j i p u t u nj letimice navratio i n a r a z g o v a r a o se sa starim fra A n e l o m . S a d j e i on bio m r t a v . D a v n o su bili r a s t u r e n i i posljednji ostaci i m a n j a , a k u a p r e l a u tue ruke. U njoj se ugnijezdio novi vlasnik, trgovac doseljen iz okolice. U djedovoj agenciji otvorio je radnju, a prvi kat iznajmio finansima. N a balkonu bive blagovaonice koso je visjela njihova ovalna limena tabla s g r b o m . D r u g i kat uzeo j e trgovac za sebe. U j e d n o j sobi na p r v o m e bile su pohranjene posljednje stvari i u s p o m e n e moje por o d i c e : to je bila n e k a d a n j a ,zakljuana soba'. D o k j e fra A n e l o ivio, o n se s t a r a o d a se to s a u v a i za tu s o b u p l a a o n a j a m . S v r e m e n a n a vrijeme, u neredovitim razmacima, n a d o k n a i v a o s a m m u taj izdatak. Poslije n j e g o v e smrti, to je podmirivala opina, u o e k i v a n j u da u se
32
R A D 313

497

nekad javiti. K l j u je godinama leao u o p i n s k o m uredu i ekao na moj dolazak. Proao sam kroz mjesto neznanac meu neznancima. Imao sam osjeaj da gazim nevidljiv i besprostoran. N a v r a t i m a nekadanje djedove agencije stajao je trgovac u kecelji od crnoga klota, oslonjen dovratak. P o a o sam uz polomljene k a m e n e stepenice. Mlijena stakla na v r a t i m a u h o d n i k u bila su p o l u p a n a i n a d o m j e t e n a d r u g i m a , p l a v e jabuke zamijenjene mjedenim kvakama. T e k jedna, na vratima zakljuane sobe', bila je sauvana, prepolovljena i k r b a v a . Prije nego s a m otiao, dozvao sam drvodjelca, dao i nju zamijeniti k v a k o m i uzeo je u d e p . E n o j e i sada, u drutvu j o n e k o l i k o stvari te vrste u z a p e a enom omotu u pologu vrednota kod uprave bolnice. (Ako umrem, k o d z v a n i n o g otvaranja p a k e t a slubena e se lica zauditi toj iskrz a n o j s t a k l e n o j kugli i z b o g nje e i p o s l i j e m o j e s m r t i n a d a mnom vrtiti glavom. D a moj mali prijatelj slijepac nije slijep, njemu bih j e p o k l o n i o d a se igra u v r t u na suncu.) Stao sam pred ,zakljuanom sobom', okrenuo klju u bravi i uao. Zapahnula me neprijaznim hladom dugo nenastvan prostorije. U z r a k u j e j o tinjao izblijedjeli miris etera. I z v a d i m iz d e p a s t e a r i n k u i k r e s n e m igicu. U g a s n u m e u m o j i m prstima zadavljena vlagom. T e k treom uspijem pripaliti stearinku. P o g l e d mi p a d e na sliku bakina brata u m r l o g u mladosti. Oi su, k a o i onda, gledale ravno u m e , k r o z a m e , bez o s m i j e h a , k a o oi ovjeka i z v e d e n a iz s a m i c e . U s k o r o se j a v i o r a d c r v a . P o m i s l i m : k o l i k o d u g o i v i c r v ? J e li o v o o n a j i s t i , n e g d a n j i , ili m o d a n j e g o v p r a u n u k ? Odgurnuo sam stvari s ugla sanduka i sjeo na nj. Oko mene hrpe hartija, svenjevi prepiske, kutije s u s p o m e n a m a . I gle, sva ta suve bijelih vjenanih vijenaca, rasutih okviria s fotografijama, uvojaka mrtve kose pohranjene u zatvorenim kovertama i kutijicama, vie mi nije govorila nita, nije vie svjedoila ni o e m u n e g o svojoj umrlosti. I p o r o d i n i portreti odbijali su b e u t n o u stranih i dalekih lica koj i m a d o d u e d o b r o p o z n a m o crte, ali o n a k o r a z u m s k i i r a v n o d u n o k a o to p o z n a m o uglove trokuta i bridove k o c a k a . T a d s a m spoznao da i m r t v e s t v a r i u m i r u . O d najranijih g o d i n a o s j e a o sam, d o s t o j a s t v o o n o g a to j e starije od nas. Stvari kojima ne p a m t i m o p o e t k a ine n a m se autoritativne k a o s a m svijet, drevne k a o s a m o vrijeme. D o a o s a m s p r i t a j e n o m n a d o m da u nai m n o t v o starih z n a n a c a , m r t v i h predm e t a koji su za mene sauvali svoj d o b r o poznati glas. O e k i v a o s a m da u u zaptivenim, neprovjetrenim prostorijama nai zarobljeno ono negdanje vrijeme gdje sanjivo lebdi p o d ispucalim p l a f o n i m a izluujui n e p r e s u n o iz sebe crvotoni p r a u l j a k v j e n o s t i i p o s i p l j u i n j i m e sve stvari koje ono u sebi nosi i sobom ovija. L u d a n a d a ! U stvari, k a d prestare, ue neka suvoa osjeaja i krtost emocije. One nekako r u n o o k r e z u b e . U s e l i se u njih n e k a s t a r a k a s a m o i v o s t ; p o s t a n u n e p r i j a z n e i slabo e k s p a n z i v n e , i n e m a j u v o l j e za d u g e r a z g o v o r e . Ili im se m o d a glas tako utanji da d o e neujan za n a e uho. I stoje t a k o , s a m e sebi u prostoru, odijeljene od s v e g a to ih o k r u a v a

t a n k o m n o n e p r o b o j n o m o p n o m s v o j e u s a m l j e n o s t i : g l e d a m o ih na m a l o m rastojanju, ali i z m e u nas i njih uvalila se j e d n a b e s k o n a n o s t , k a o izmeu nas i m r t v a c a uz k o g a bdimo. Otvorim v r a t a c a pei, naslaem na hrpicu svenjie pisama, papire, uvojke, uspomene, i potp a l i m . T o j e bilo sve to s a m im jo d u g o v a o . P u c k e t a l e su u vatri, r a v n o d u n e to p r e l a z e iz v i d a k r t e trine, poutjelih fotografija, od v l a g e p o k l o b u e n o g k a r t o n a , u topli, suhi p e p e o iz j e d n o g oblika nitavila u drugi. Svijet je prepun u s p o m e n a , pomislim. Svijet j e prosto zaguen pod teretom prolosti. Dogorijevali su posljednji svenjii. U s t a n e m i otesem dlan dlan. Uini mi se da ujem kotrljanje kamiaka p o d prozorom. P o e m a ga otvorim. Protruli kapci rasklopie se zacvilivi na zaralim baglam a m a . P r e d a m n o m p u e sura k a m e n i t a strmina iza k u e . P o d prozorom stajao je B u k o i gledao u me. iroka glava, kratki naivni nosi, z a u e n e oi, rudasta djetinja kosa, prosijedi solupi - o d m a h s a m g a p r e p o z n a o . I p a k , p o n e t o se izmijenio: u licu k a o da se sneveselio, j a e p o s i j e d i o n a s l j e p o i c a m a , o i m u s e z a m u t i l e ... U i n i l o m i se d a m u j e l i c e m p r e l e t j e l a s j e n a g r a . N o to j e m o d a bio s a m o o d r a z m o g lica koji je pao na nj.

LXII.

J e s t , svijet je p r e p u n uspomena, svijet je p r e o p t e r e e n prolou. udo k a k o p o d tim teretom jo die. udo k a k o dananjica jo uspijeva da p r o k l i j a k r o z te n a s l a g e umrloga. M l a d e klice m u n o prorastaju p o k r o v sagnjilih o t k o s a to na njima tite, p r o b i j a j u se na svjetlost, j o blijede, t r e p t a v e u suncu. B i v a mi j a s n a neodoljiva elja da se sve to zbrie, da se ivot s v e g a toga oslobodi, da se z a p o n e ivjeti sasvim iznova, na istoj, bijeloj, stranici. I r a d o s n o zazivljem tog n o v o g ovjeka, slobodnog kao kopile, bez jueranjice, bez naslijeenih tereta. J e r previe se naumovalo, previe se nauvstvovalo u tom starom svijetu. N a k u p i l o se previe iskustava, umorne mudrosti, pepelnih saznanja.' P r e v i e se o k o sunca n a m o t a l o l j u d s k e p a t n j e i b o l a . I p r e v i e se p a m t i , p r e v i e j e p r i s u t n o u s v a k o m n a e m inu sve to. K a d r e su d a o b e s h r a b r e te g r d n e n a s l a g e p r o l o s t i , te n e k r o p o l e d u h a . U d n u naih elija lei u m o r drugih, u n a o j istanaloj k r v i n o s i m o talog tuih i s k u s t a v a . D u a n a m j e p u n a m r t v i h ahura t u i h s a z n a n j a i tuih razoaranja. P o n e k a d m i se ini d a u svijet g l e d a m o i m a n a ijim v j e a m a titi sanjivi u m o r itavog j e d n o g geolokog doba. L e i m sputenih k a p a k a i j e d v a ujna bila u ilama z a p e a , i ini mi se d a to u njima o t k u c a v a bilo s t a r o g svijeta. P r i v i a m se s a m sebi k a o stari K r o n o s na u m o r u . A gdje j e izlaz? - T r e b a se otresti povijesti, treba p o k o p a t i prolost. Smrt se zainje i gnijezdi u ustajalim klimama jueranjice. Golema prolost zna k a t k a d da prodre i sutranjicu k a o gladna kuja mladunad. Budunost pripada onima koji nemaju prolosti.

I dok se zibljem tako izmeu sna i j a v e na m o j o j bolesnikoj p o stelji, k a t k a d se sav ozarim: vedro se smijeim viziji tog n o v o g proljea na pomolu.

LXIII.

Kosmati bor pod mojim prozorom, uman i mrk u noima juine, sanjivo zanjihan u sunana podneva, grmovi kaline u lijehama izmeu dva paviljona, nekolike prezave kronjice mladih breza koje tek iskosa v i d i m iz m o g k r e v e t a , p o s t a l i su m o j i stari znanci, m o j e j e d i n o d r u t v o . A k o iziem odavle ako se preturi ova z a a r a n o n e p o m i n a S R E T N A N O V A 1936. G O D I N A koja mi se svojim zlatnim zubalom n e u m o r n o e r i s o r m a r a sjeat u ih se k a o i s v e g a t o s a m o v d j e d o i v i o , k a o i ljudi k o j e s a m ovdje susreo. ini m i se d a p a m t i m sve znaajnije p r e d s t a v n i k e bilinskoga svijeta koje s a m m a k a d u p o z n a o . U slijepom ivotu bilja postoji neto slino utjehi. K a o n e k a p o b j e d a n a d vremenom. Taj mali, neosmiljeni, sasvim besposljedini fakat to s e krpica inertne zemlje naikala blijedim iglicama, to je od j u e na goloj granici n a p u k a o prvi p u p , to se iz s m o l a s t o g p r s t a c a na vrhu b o r a razvila zavrna kiica taj m a l i m e h a n i k i f a k a t u v i j e k m i , i n v i j e k iznova, neto k a e . A to utjeno i m a za nas u t o m e ? N e , nae s v i j e s n o b i e to n e r a z u m i j e . O n o j e t u p o s e b i n o , u s v o j o j o k a t o s t i . "Samo t r a i h r a n u z a s e , a n e p i t a o d a k l e s e t a h r a n a n a k u p l j a , n a k a k v i m se neznanim izvorima naa slijepa ptica napaja. Drvee je uspravno i superiorno. ivotinja ima i svoju lukavost, svoju koketeriju, svoj mali raun. Umiljava se, dodvorava. Pokuava da nas opini svojim pogledom. I previe je slina ovjeku, u asovima k a d traimo odmora od ovjeka. Drvee je uzvieno nad nae laskanje, gluho za nae nagovore. Ono nas b l a g o t v o r n o ignorira. Postoji u njemu neko nepobjedivo djevianstvo, neka nepotkupljiva ispravnost, neka naivnost koja se niim ne da naeti, izopaiti, preuvratiti. D o b r o je to i m a bar neto ravnoduno i odbojno na svaki na pokuaj utjecanja. A l i k a k v a neujna strujica okrepljenja struji iz njega ravno u v l a k n a one stablee sutine u nama! U udnu m e nedoumicu stavlja umjetnik koji ne osjea potrebu da b u d e u stalnom, svakodnevnom dodiru s prirodom, koji godinama gazi k r o z krtiji rov sve samih krutih razumskih stvari, a pie p j e s m e uvijek 0 onim istim zvijezdama koje je doivio k a d m u j e bilo sedamnaest g o d i n a . Z n a m , z n a m : u m j e t n i k d o i v l j a v a u i m a g i n a c i j i , ,u d u h u ' ; p o t o m e i jest umjetnik, time se i razlikuje od obinog ovjeka-neumjetn i k a , i t. d. I s a m s a m n e k a d t a k o g o v o r i o . I n a d o d a v a o d a j e n a i v n a , 1 diletantska, i staromodna, i provincijalna ovakva predstava umjetnik o v a l i k a . P a i p a k ! ... D i v i m s e l j u d i m a k o j i m o g u d a s t v a r a j u u t i m krtijim uslovima. Ali onako k a o to se divimo onglerima p o sajmovima koji gutaju krhotine stakla. I udim se k a k o m o g u da neto p o e t s k o j o i s t i s n u iz s e b e .

T e k o m o g u zamisliti umjetnika drukije nego kao kontemplativnu prirodu. K a d susretnem neznanca isprene pojave i sigurna koraka, s klasinim izgledom majora u poivci, pomislim: teko da e b i t i umjetnik. Volja se razvija na tetu fantazijskog i senzibilnog. T o s u k a k v o e koje se uzajamno istrebljuju, k a o raznorodne ribe u ribnjaku. Volja u g l a v n o m i znai eliminiranje fantazije i senzibilnosti: one bi j e rastoile, razoruale. ovjek od volje, od djela, n e k a k a v t a m o S u l e j m a n V e l i a n s t v e n i ili C r o m w e l l , D i n g i s K a n ili P e t a r V e l i k i ( i n a e , u s v a k o m drugom pogledu, osobe dostojne punog potovanja!), teko da bi, uz to to jesu, mogli biti jo i pjesnici. P o t p u n o se predati umjetnosti znai neto k a o zavjet siromatva: odreku od volje i njenih postignua. Znai prepustiti se rovanju unutranjih sumnja i kolebanja, osjetljivosti i njenom rastakanju. A ako osjetljivost i fantazija nisu krv i m e s o umjetnosti, ne z n a m to bi drugo bila umjetnost. S t r o p o v i i k u p o l e ljudskih zdanja, m a k a k o v i s o k i bili, u b r z o p o inju da tite na m o j e tjeme. N a otvorenu, taj pritisak iezava. U zelenoj prirodi, m e u drveem i travama, osjeam da dublje i stvarnije ivim. O b u z i m a m e djetinjasta elja da n a u p a m trave i lia i d a ih naslaem na vjee, kao blagotvornu masku nekog iskonskog zelenog n a r k o t i k a . P o p u t a zaarenost na licu i s p a r u e n a vrelina na u s n a m a . Grinje se uutavaju, jetka osjeanja tupe. J e n j a v a gr htijenja, m e k aju o b r i s i n a s u n o g a . Mjerilo za bijede s v a k i d a n j i c e u n a i m r u k a m a naoigled raste. Blistavilo pejzaa postaje protutea tamnim unutranjim motanjima, smirena dubina perspektive n a k n a d a za doivljeno neovjetvo. I uskoro nalazimo naina da nadrastemo sebe. N o m o d a j e sve to s a m o o r g a n s k a stvar. M o d a j e onaj p r i m a r n i osjeaj beskraja u n a m a tek jedno oitovanje naeg fizisa: stvar plua i osjetljivosti koe. I m a m istanano i sasvim sigurno ulo za ispreen zid p r e d s o b o m , z a s k u e n o k v i r o k o s e b e . ( P o m i s l i m k a t k a d : p a ti s i n e s u e n i s l i j e p a c ! ) P r o s t o r t o s e n u d i m o j i m n o z d r v a m a n e t o j e tou s u k a v a m u se, to pluima udiem. P r o v e o s a m n e k o vrijeme, za minulog rata, u j e d n o m izbjeglikom k a r a n t e n u . N a v e e bih se dovukao do ograde, r a z m a k n u o prstima d v i j e bodljikave ice i proturio glavu napolje. Sklopljenih oiju, udiui dublje, stajao sam tako, pod vodopadom slobodnog zraka, u struji n e o g r a n i e n o g p r o s t o r a . Upijao s a m u isti m a h s l o b o d u , p r o s t o r i n e sputan t o k v r e m e n a . Gle, otkrivao sam, i sloboda j e neto to u s r k a v a m o u se p l u i m a ! I m a asova k a d protek v r e m e n a doivljujem k a o g r d n e k v a n t u m e s a b i j e n e prostornosti to protjeu n a d m o j o m g l a v o m ; t a k o h u n o , d a i m outim vjetar na licu. R a d o z a s t a j e m p o d e l j e znikim m o s t o v i m a i podvonjacima da bih u orljavi n a d a m n o m o p e t p r o n a a o ono o s j e a n j e iz djetinjstva. Dnevni obrok prirode - obrok kanjenikovog hljeba. I d n e v n i o b r o k s a m o e . Strani su m i i ljudi k o j i m a j e strana l j e p o t a samoe. Oduvijek s a m jedan dio m o g svijesnog dana m o r a o provesti s a m . B j e a o s a m iz d r u t v a , o t k i d a o dio v r e m e n a o d n u n o g o d m o r a , a k i od ivljenja, da bih bio n a s a m o sa sobom. B i o s a m s p r e m a n da

podijelim s o v j e k o m tanku koricu k r u h a , ali s a m teka src dijelio m o j u sirotinjsku sohu. K a d smo neprestano s ljudima, u p o z n a m o tuu unutranjost k a o ponutricu izlizane kese. Ali desi se da ne z n a m o to sami mislimo i osjeamo. U besprekidnom drutvu istapa se naa linost. D a bismo saznali nau intimnu misao, da bismo nauli na vlastiti glas, potreban je dnevni as usamljenosti. (I putovati treba s a m . P u t o v a t i s jo nekim znai nositi sa s o b o m j e d a n dio onoga to ostavljamo, oduzimati j e d a n dio ara o n o m n e p o z n a t o m e m u i d e m o u s u s r e t . Z n a i u isti m a h otii i ostati. L i i t i se m o g u n o s t i d a b u d e s t r a n a c . A k o l i k o li l j e p o t e i u t o m e : b i t i s t r a n a c ! ) U n e k o j molitvi k o j u bih s a s t a v i o da j e s v a k o d n e v n o u p u u j e m n e k a k v o m b o g u , j e d a n bi s t a v a k n e m i n o v n o glasio: podaj mi, gospode, nasuni obrok samoe! P o z n a m i m u k e osamljenosti. Ipak, k a d bih, u n e k o m hipotetikom paklu, m o r a o da biram izmeu m u k a besprekidnog drutva i m u k a besp r e k i d n e usamljenosti, mislim d a bih, j o i d a n a s , i z a b r a o ove posljednje. J e r velike usamljenosti p a d a j u na n a s fatalno, od njih i o n a k o n e m a lijeka. One su valjda uroena stvar. N a e v r h u n s k e r a d o s t i i n a a crna b e z n a a o k r u t n o su nesaopiva. U a s o v i m a k a d najvie t r e b a m o n e k e p r i s n e b l i z i n e , n j e n e m a , o n a j e n e m o g u a . ( I k o l i k o li u z a l u d n e p a t n j e od toga!) U svome najprisnijem i najhitnijem, ovjek je uvijek sam. Nosimo oko sebe svoju samou, kao svoju atmosferu. Nae samo jezgro ovijeno j e t a n k o m no nesaderivom o p n o m k o j a nas od svega odvaja. B i e m a l a taka svijesti, okruena b e s k r a j e m nitavila. I najzad, ovjek i umire sam.

LXIV.

Dobio sam opet sobnog druga. Samo prolazno, na nekoliko dana, <veli b o l n i a r k a . O v a j p u t m e t o t o l i k o i n e s m e t a . a k je, seljako dijete. Uhapen j e u n e k a k v i m demonstracijama. Izgleda da j e na policiji gadno batinan. P r e n e s e n j e a m o da zalijei p o v r e d e . T o s a m doznao i s p o d glasa, o d b o l n i a r k e . J e r on j e zak o p a n , n e p o v j e r l j i v . U g u r a l i su o p e t d r u g i k r e v e t i p o s t a v i l i ga uz suprotni zid, napram mene. G l e d a m o se i s p o d o k a . R e k a o bih, o n j u k u j e m o se, s o n o m p a n j o m s a t k a n o m od radoznalosti i nepovjerenja, k a o dva p r i p a d n i k a razliitih ivotinjskih vrsta. J a se, naravno, pravim k a o da ne znam k a k o je d o s p i o a m o i zato j e u t a k v o m stanju: to bi uinilo da se j o vie zatvori u se i narogui prema meni. Zato m u ne prilazim s te strane. Nastojim da m u pristupim kao ovjek ovjeku, da razgovaramo o p e m . A l i ni to ne ide l a k o . J e r za n j e g a k a o d a ne p o s t o j i to o p e . Z a njega postoji samo ono njegovo, specijalno i jedino. Ili bar k a o da je sve ono d r u g o i ope tako sporedno i beskrajno nevano da je otprilike isto k a o da ne postoji.

Strano zazirem od ljudi koje itave ispunja i u kojima sve pokree j e d n a j e d i n a m i s a o . M a k a r k a k o znatna ona bila, p r i v i d a m i se k a o opruga u drvenom lutku. Mora da je uasna ona saharsk pusto koja o d te j e d n e j e d i n e misli, od vjeitog noenja tog m o n o k o r d a u sebi, caruje u t a k v i m sprenim d u a m a . Zazirem od ljudi koji nikad ne misle protivno sebi. Nije dovoljno svoju misao j e d a m p u t zauvijek p o d v r i sumnji, j e d a m p u t zauvijek proventilirati p a mir. T r e b a se svakodnevno umivati sumnjom, kao vodom. Da, prijatelju. J e d n a sama osnovna poluga, jedna sama unutranja ica, to j e i p a k p r e m a l o , p r e s i r o m a n o . T a k v i su ljudi za m e n e vie manje monomani. G l e d a m ga. D r a g i m o j , fiksna misao je fiksna misao ne p o svojoj apsurdnosti v e p o svojoj u p o r n o s t i i tiraniji: p o n a v l j a o ti od jutra do m r a k a a p s u r d d a i m a g l a v u o d m a s l a c a ili e e n u i s t i n u d a p o s l i j e p e t k a d o l a z i s u b o t a , ti s i , b r a k o m o j , s v e j e d n o m a n i j a k ! H a j d e , k o d o v o g a s e to n e t o l a k e o p r a t a j e r je m l a d . utljiv j e . I m u t n o n e p o v j e r l j i v . C r t a k o j a m i t a k o e r nikad nije bila simpatina. T m u r n o sumnjiav i prog r a m s k i p o d o z r i v tip, za m e n e je inferioran ovjek. Z n a m , ljude nuda n a g o n i n a t o . U s l o v i b o r b e d a j u i m n i s k a e l a i t v r d e l a l o k e . H o e li i k a d d o i v r i j e m e k a d e ovjek m o i da h o d a o t v o r e n a p o g l e d a , bez i k a k v e zatajivane misli, bez hiljadu strahova u dui, k a d e moi da o d b a c i o d s e b e o r u j e p r e t v o r e n o s t i , d a o d l o i to n i s k o , p o d m u k l o elo, i d a gazi k r o z ivot sa irokim, slobodnim o s m i j e h o m na licu! M a l o poslije nego su ga unijeli u sobu, izvukao je o d n e k u d skrivenu c i g a r e t u i p r i p a l i o j e . P r k o s n o , i z a z o v n o . N i j e n i u p i t a o d a li m e t o m o d a s m e t a . N a r a v n o , to bi bila m a l o g r a a n t i n a ! Sitnoburujske trice! D a on, b o r a c za radnika prava, graditelj n o v o g svijeta! - upita za d o z v o l u n e k o g starkelju, buruja, koji boluje od n e k a k v e tamo burujske bolesti k o j a se zacijelo dobija od pretjerane j e d e , u krajnjoj l i n i j i o d a t l e t o .se n a d r o k a o Mehrwerte! Kojeta! I z v i n i t e , r e k a o s a m m u , m e n e lino to n i m a l o ne s m e t a , ali m o r a m vas upozoriti da u bolesnikim sobama ne dozvoljavaju da se pui. Ba me briga! Priznajem, takve m a n i r e nisu ba stvorene da m e oaraju. Vi ste ak, j e l t e ? upitao s a m ga jednostavno, sasvim bez prizvuka. J e s a m , o d v r a t i o j e r e s k o . Z v u a l o j e k a o da k a e : p a to o n d a ? A vi? n a d o d a o je odmah zatim, kao neku retorziju. I o d v r n u o j e glavu ne ekajui odgovora. Oevidno, nije ga z a n i m a o ; to j e u p i t a o tek o n a k o , da b u d e m o kvit. ovjek. O k r e n u o je glavu meni, s izvjesnim neshvaanjem. Ponovio sam jasnije, slovkajui rije po rije: J a sam ovjek. T a k o , naprosto pasije, ako hoete. Nije odgovorio. U m u k l i smo. ovjek. ovjek po zanimanju. Iz

P a d o b r o , b r a t e d r a g i ! N a a s t ti t v o j s i n d i k a l n i p o k r e t , t v o j e b a t i n e ! B o r i se za proletarijat koliko god hoe, vii u d e m o n s t r a c i j a m a to g o d hoe, rasturaj letke k a k v e god hoe, ali u o p h o e n j u j e d a n s drugim m o r a m o da budemo pristojni! Odakle da b u d e m o neotesani, molim t e ? I k a k v e to veze ima s p o d r u t v o v l j e n j e m s r e d s t a v a za p r o i z v o d n j u ? N e k a m u b u d e ! A k o se s v r e m e n o m m a l k o p r i p i t o m i p a se m e u n a m a r a s p r e e razgovor, rei u ja v e n j e m u : m l a d i o v j e e , b u d i t e svijesni da tim vaim manirama s a m o odbijate o d sebe ljude koji inae ne bi imali n i k a k v a naroitog razloga ni interesa d a b u d u protiv v a s . A on e mi vjerovatno odgovoriti ( d a k a k o , a k o se u o p e udostoji da m i n e t o o d g o v o r i ) : n i j e n a m ni stalo d o t a k v i h p r i s t a l i c a . I u o n o m takvih l e a t e t o l i k o s a b i j e n o g p r e z i r a k a o d a j e i z g o v o r i o n a j p o g r d n i j u rije. N e k a m u b u d e ! N e k a uti, a k o voli! T a k o m e b a r n e e s m e t a t i u p i s a n j u . S j e s t i u za p i s a i sto p o d p r o z o r o m , o k r e n u t u m u l e a , i pisati u, k a o d a ga u o p e i n e m a !

LXV.

Zove se R a d i v o j . Student je agronomije, othranjen m e n z a k o m hranom i policijskim batinama. Njegova odjea koju je iznijela bolniarka preuska m u je, a cipele preogromne. P r o g o v o r i m o p o k o j u rije, ali s a s v i m f o r m a l n o , praktinome. H o e t e li d a o t v o r i m o p r o z o r , d a z a t v o r i m o p r o z o r . Z v o n c e j e n a d mojim krevetom, pa m o r a m da ga u p i t a m k a d mi se uini da bi elio dozvati bolniarku. Mlad je, sve m u je jasno. Moda m a l k o odvie jasno. A u ivotu i p a k nije s v e t a k o p r o s t o , niti j e o v j e k t a k o n e k o m p l i c i r a n k a o to ti zamilja, m o j mladiu. T i ne zna da n a m kasnije, k a d s m o dovoljno d u g o ivjeli, m n o g o t a prestaje biti j a s n o . I d a n a m se, e v e n t u a l n o , tek j o k a s n i j e o p e t p o n e p o m a l o izbistravati, ali n a j e d a n d r u g i n a i n i n a j e d n o m v i e m p l a n u . K a t k a d m i se ini d a , k r o z m n o g e i d u b o k e r a z l i k e k o j e n a s odvajaju, u m e n i ne spoznaje o v j e k a . I to m e boli. H t i o bih da s njim razgovaram podulje, prisno. Ili m o d a da m u k a e m samo to, da s a m esto osjetio stid, ljudski stid; koji put do te m j e r e da sam s e stidio i to ivim. E t o , s a m o to. Ali on m e sigurno ne bi r a z u m i o . Svej e d n o ! Glavno j e da j a njega razumijem. Za odnos i z m e u dva o v j e k a m o e da bude sasvim dovoljno da s a m o j e d a n od njih onog drugog razumije. Mlad j e . On jo ne zna to je ivot. On ima svoju misao, svoju i s t i n u u g l a v i , i to j e s v e to i m a . O n j o n e z n a z a m n o g e o n e d r u g e istine k o j i m a n a s n a u i ivot. ( A i m a ih, i m a ! ) J a p o z n a m ivot u m n o g i m njegovim vidovima, u prilinoj njegovoj irini. J a znam d o b r o k a k o se u ovjeku odjednom sve skljoka i prevrne. T i to, svojom s r e o m , j o ne zna. I dao b o g da to n i k a d i ne s a z n a . J a z n a m s m r t u nebrojenim njenim licima, u vidu teme sa b e s k o n a n i m varijacijama.

T i p o z n a ivot i s m r t s a m o u j e d n o m vidu: ivot - to j e tvoja i d e j a ; a smrt, nalije, t a m n a strana tog etona kojim se poigrava - ona je samo prezir tog ivota, u momentu nabujale vitalnosti i prekipjelog p r k o s a . Z a tebe j e ivot neto to dri m e u d l a n o v i m a k a o loptu i i m e s i s p r e m a n d a u s v a k o m a s u k a d ti se u i n i d a t r e b a i l i k a d t e na to p o z o v u , p r k o s n o tresne zid. E t o ! J e d a n d a n izgledao je nekog j a d a pitomiji. A danas, im s a m i z d a l e k a p o k u a o d a m u se m a l o pribliim, o p e t se n a r o g u i o ! B a j e nemogu! A rei u ja n j e m u , k a d doe z g o d a ! Z a p r a v o , ne z n a m ni k a k o da ga o s l o v l j a v a m . G o s p o d i n R a d i v o j e ? G o s p o d i n , b o g a m i , nisi. D r u e R a d i v o j e ? nisi se (s o n o m cigaretom, o d m a h p r v o g d a n a ! ) p o k a z a o b a n i m n o g o d r u g . O s i m t o g a , t o b i ti s e m o g l o u i n i t i k a o n e k a k v o p o d i l a e n j e . A to n e v o l i m , n i k a k o n e v o l i m . A d a ti k a e m ( k a o to b i , u o s t a l o m , i t r e b a l o , j e r b i h ti m o g a o b i t i n e o t a c n e g o d j e d ) n a p r o s t o R a d i v o j e to bi bilo previe familijarno. I s p a l o bi k a o d a s a m j a taj k o j i h v a t a f a m i l i j a r n o s t s d r u g i m a . A ni to n e v o l i m . NitaT Stavit u te na r e i m g o s p o d i n e ! S a m o tako, g o s p o d i n e , bez i k a k v a dometka! A l i to se s a m o t a k o dri! K o j i m u je bijes? P a to hoe, ovjee boji! to bi p r e t e n d i r a o ? D a kleknem preda t e ? D o b r o , ako hoe, past u pred t o b o m na koljena i rei: sluaj, gospodine! ja sam malograanin, sitnoburuj, pun malograanskih predrasuda, naprosto jedan koveg krcat malograanske kuine. J a sam, ako hoe, anarhoindivid u a l i s t a , p o m a l o a k i i d e a l i s t a ( n o s a s v i m b e z o p a s n o , v i e iz n a v i k e d a p r o t u s l o v i m , ili iz n e k e i n t e l e k t u a l n e k o k e t e r i j e . A l i to j a to tebi g o v o r i m , z a r ti z n a t o j e to i n t e l e k t u a l n a koketerija, i dokle ona s e e ? S i r o v s i ti j o z a t o , s i n k o ! T i b i t o s i g u r n o k r i v o s h v a t i o , o p e t p r e v i e u p r o e n o , k a o to sve s h v a a . A ako b a eli znati to j e to intelektualna koketerija, izvoli s a m o pogledati p o intelektualcima u tvojim vlastitim r e d o v i m a , pa e neto malo razumjeti.) E t o to s a m a l i n i t a v i e i n i t a g o r e o d t o g a ! G o l a , p r o l e t e r u s u t i n i ... B u n i s e ? N o d o b r o , d o b r o , n e k a ti b u d e ? R e c i m o o n d a l u m p e n p r o l e t e r , a k o t a k o voli? I o n a k o , za mene, izmeu proletera i lumpenproletera sva je razlika vie m a n j e u t o m e to onaj posljednji od t o g a ne p r a v i n e k o nar o i t o p i t a n j e ! ... t o ? O p e t s a m p o g r i j e i o ? D o b r o , k r i v s a m , p r i z n a j e m b e z p r a v d a n j a , i i d e m o d a l j e ! ... U o s t a l o m , g o s p o d i n e , j o j e m o j d j e d bio l i b e r a l . L i b e r a l s t a r o g a k o v a ! A to j e , p r i z n a t e t e , s v a k a k o b o l j e , s v a k a k o m a n j e z l o n e g o d a j e b i o , n a p r i m j e r , k l e r i k a l , ili p o b o r n i k apsolutizma. A , zbilja? Govorim politici k a o n o v o r o e n e ? A k o ne z n a t e , (jer vi ste m l a d , v e o m a m l a d , g o s p o d i n e ! ) , biti liberal, p a a k i f r a m a s o n , u n e k a d a n j a v r e m e n a zvalo se biti n a p r e d a n . J e s t , g o s p o d i n e ! N e m o j t e s e n i t a u d i t i , g o s p o d i n R a d i v o j e ! ... I n e m o j t e v i s a m o tako prelamati preko koljena kulturu graanskog drutva. Ne branim j a g r a a n s k o d r u t v o . D a l e k o o d t o g a ! 0 , i m a m j a s t a r i h r a u n a s njimT A l i s t v a r i m o r a m o u o a v a t i t a n o , m l a d i g o s p o d i n e . I t o n e iz n e k e apstraktne pravednosti, ve radi nas samih. Zato da sami sebe pra-

v i m o sljepljima nego to j e s m o i nego to nas nuda i prilike p r a v e ? N e m o e t e vi itavu graansku kulturu s a m o tako likvidirati. N e smij e t e z a b o r a v i t i k a d ne bi bilo nita d r u g o n e g o to! da j e g r a a n s k a k u l t u r a u s v o m e krilu donijela j e d n u od najsvjetlijih ideja u historiji ovjeanstva: ideju socijalizma. D a gospodine! Nije tu ideju rodilo socijalistiko d r u t v o : socijalistiko d r u t v o bilo j e o n o to se o d a t l e t e k t r e b a l o d a r o d i ! ... D a k l | e : m a l o g r a a n i n , anarhoindividualista, l u m p e n p r o l e t e r , idealistika n a m i g u a . E t o , to su m o j i grijesi. A za sve te grijehe i m a m j e d n o jedino o p r a v d a n j e : t a k a v s a m ! P a to h o e t e ! H o e t e li m e s a d zato z a k l a t i ? A k o elite, m o l i m , s a m o izvolite! E n o v a m m o j e b r i t v e n a u m i v a o n i k u , p o s l u i t e s e ! ... A l i , p r i j e t o g a , h o u j o d a v a m k a e m (t vi ste oni koji t v r d i t e d a j e o v j e k p r o d u k t s v o j e sredine i prilika) : mnogi i mnogi drugi, dragi moj gospodin Radivoje, da su potekli odakle sam potekao ja i da su gazili putovima kojima sam j a g a z i o , b i l i b i p o s t a l i j e d n a k i o v a k v i . A m o d a j o i g o r i ! ... 0 , d a , d a ! ... J o m n o g o g o r i ! ... Z n a m j a d o b r o k a k o i d u t e s t v a r i ! ... A a k o elite znati, od toga da ne b u d e m jo gori m e n e je ustvari spasio s a m o t o t o s a m m a l k o u m a s t . U m j e t n i k , k a k o s e to u m o j e v r i j e m e g o v o r i l o . D a , g o s p o d i n e ! ... A on s a m o uti. P a d o b r o , b r a t e d r a g i , d o k l e e m o t a k o ? K o j i ti j e v r a g u toj tvojoj oianoj seljakoj iverici! A ko z n a ? Moda me s m a t r a za d o u n i k a ? M o d a misli da j e naroito stavljen u m o j u sobu k a k o bih iz n j e g a neto i s p i p a o ? 0 n e b e s k e legije, s a m o m i j e j o to t r e b a l o ! Z a r z b i l j a b a t a k o i z g l e d a m ? H a j d e g a ti s a d r a z u v j e r i ! Z a r ovakve ljude uope moe razuvjeriti! N a r a v n o , svaki moj pokuaj s a m o e jo pojaati njegovu sumnju. D o b r o ! K a d je tako, a mi utimo!

LXVI.

B a t odmjerenih koraka pred vratima. Idu, p a se vrate, pa opet idu, pa se opet vrate. Ve m e poinje nervirati. Bolniarka mi je objasnila: to a n d a r e t k a . A-ha, r a z u m i o s a m ! T u s m o d a k l e ! Z n a i , k a d izie iz bolnice, o p e t e u zatvor, na p o n o v n o p r e s l u a v a n j e . A p o v r e d e , k a k o m i k a e , nisu b a tako neznatne kao to s a m drao. I z g l e d a da m u j e povrijeen jedan bubreg. O d j u e m u se stanje p o g o r a l o . ini m i se da i m a i a s o v a k l o n u a . O n uti, krije ih. D o k j e budan, dri s e ; m r k j e , z a k o p a n , g o t o v o nabusit. Ali u snu je nemiran; vrpolji se, znoji m u se elo. Ustajem i o t v a r a m p r o z o r da ue svjei zrak. T a d se neto primiri. K a d ga g l e d a m o v a k o d o k s p a v a , izgleda mi jo mlai, gotovo dijete. U oianoj kosi p o v i e ela i m a mali oiljak, v j e r o v a t n o j o iz djetinjstva. T o ga j e valjda drug u igri smjerio babuljem a njega oblila krv p a se zavukao u luinu i udario u pla. A mati ga dozivlje s p r a g a , u velikom ljetnom p o p o d n e v u : R a d i v o j e e e ! ... O o o R a d i v o j e e e e ! ... J e s a m l i t i g o v o r i l a d a s e n e i g r a s o n i m h a i n i n o m , o n e t e b i g l a v e d o i ! ... T a n e v i d i l i ,

Jadane' Uzimljem ela. On kakva ga

d a i n i j e z a d r u g o n e g ili z a a n d a r a il z a h a r a m i j u ! . . . istu m a r a m i c u , oprezno m u pristupam i tarem m u znoj sa se trne, a ja odmah ustuknem: ako se probudi, grmalj j e b o g d a o , jo e pomisliti da sam k a k a v h o m o s e k s u a l a c !

Kasnije m u je porasla vruica. Trzao se, zabacivao, kroz stisnute zube p r o b u n c a o bi p o k o j u rije. Mrsio j e , ubrzano, k a o n e k u suman u t u m o l i t v i c u : m o r a m i z d r a t i , m o r a m i z d r a t i ! ... Z a c i j e l o j e t a k o s e b i p o n a v l j a o na s a s l u a v a n j u u p o d r u m i m a policije, oi u oi s fizikim mukama. Bat andarskih koraka pred vratima. G l e d a m g a i n a s t o j i m d a p r o i t a m n a n j e g o v o m l i c u j e li s e o d r a o . N e m a m p o j m a t o j e to to su iz njega htjeli d a i z v u k u . P o s v o j prilici neto to objektivno i nije od neke naroite vanosti: od k o g a j e dobio d a r a s t u r a l e t k e ili n e t o t a k v o . N a s t o j i m da p o g o d i m p o njegovom i z r a z u j e li i z d r a o . I n a j z a d z a k l j u u j e m : j e s t ! T o s e v i d i p o s v e m u : p o njegovom prkosu, po njegovom nabusitom dranju, pa i po tom nesimp a t i n o m o d n o s u p r e m a meni. N e , ne izgleda tako ovjek koji se slomio. P a da! Nije odao. tome svjedoi i ona prva, prkosna cigareta im se u s e l i o vi o v u s o b u . I g l e : i s t o s a m p o n o s a n n a n j . P r o b u d i o se i z a t r a i o v o d e . Z a u d i o se to m e vidi na nogama. U i n i l o m i s e d a m u n a l i c u i t a m z a b r i n u t o s t i p i t a n j e d a li j e u s n u to g o v o r i o . I k a o da je p o m o m izrazu traio da to r a z a b e r e . D o l o m i je da m u k a e m : b u d i miran, ovjee! ne treba se stidjeti svog lica k a k v o s a m ti v i d i o d o k s i s p a v a o ! B a t andarskih k o r a k a pred vratima. P a tiina: zavalio se na onu bijelu k l u p u sa reetkastim naslonom u hodniku. Pa opet koraci: osjetio d a ga h v a t a d r i j e m e , te se trgnuo. G o r e dolje, g o r e dolje. G l e d a m R a d i v o j a . G l e d a m mu onaj oiljak u oianoj kosi nad elom. S a d o p e t s p a v a , p r i m i r i o se. A odavle e, im p r e z d r a v i , p o n o v o u p o l i c i j s k e p o d r u m e , n a d a l j e p r e s l u a v a n j e . H o e li i z d r a t i ? H o e li i ovog puta izdrati? P r e m l a d j e , jo zelen! I ovjek j e : bijedna gvalja i v e v l j a i p r e z a v o g a , v e o m a r a n j a v o g a m e s a ! H o e li i z d r a t i ? B a t neumornih koraka pred vratima. Gore dolje, gore dolje. T o mi isto k i d a ivce. G o r e dolje, gore dolje. K a d e v e zavriti ova n o !

LXVII.
Opet s a m s m u sobi. J u e su odveli R a d i v o j a . H a j d ' z d r a v o ! oprostio se sa m n o m . Z n a , m n o g o e mi nedostajati. B i t u j a k o , b a j a k o sam b e z t e b e ! r e k a o s a m m u . D o l o m i j e d a g a o b j e m a r u k a m a uhvatim za glavu i poljubim u onaj oiljak nad elom. Ali sam se s u s p r e g n u o . L j u d i m a k a o to j e on to ne p r i s t a j e . N e , b o l j e o v a k o ! S a m o smo se rukovali. S a m n o m o p e t neto nije u redu. Mladi je d o k t o r mrtio elo n a d a mnom.

D o e m e n i u sobu z n a n a c o d a v l e iz b o l n i c e , p o s t a r i j i s e o s k i g a z d a s kvrgavim rascvalim nosom i s kataraktom na oku, koji eka na operaciju. S j e d n e na stolicu m a l o p o d a l j e od m o g k r e v e t a , zuri u m e n e , i uti. T e k s vremena na vrijeme r e k n e : H a , to ete, trpjeti n a m j e red! P a dalje sjedi i uti. P o k u a v a m da itam. Ali ubrzo odlaem knjigu. Z a m a r a m e . J o do n e k i d a n inila m i se zanimljiva, a s a d m i se ini t a k o p r a z n a . 0 , k a d bi oni koji piu knjige znali k a k o na s a m r t n i k o j postelji m a l o k o j a knjiga a d a ne izgleda p o t p u n o lana! T r e b a l o bi u o p e d a ljudi e e v i d e stvari onakvima kakve nam se ukazuju na samrtnikoj postelji. J u t r o s su m e pohodili doktori, svi na broju, i ispod glasa izrekli l a k o n s k e , polovine rijei. Postali za j e d n u trunicu slubeniji p r e m a meni. Zatim su m e opet vozikali na neujnim bijelim kolicima po p r e gledima i kontrolama. Moda ete morati ponovo na operaciju, rekao mi m l a d i doktor. - N o jo se sigurno ne zna, j o e m o vidjeti. T o m e ne veseli. Ve mi je pomalo dosta svega toga. I mali j e slijepac napustio bolnicu, P r e d a o s a m bolniarki violinu d a je vrati u polog v r e d n o t a . I m a m osjeaj k a o k a d se zavrava sezona a gosti jedan po jedan naputaju plau. N e b o postepeno navlai sive koprene. S o r m a r a m i se s v e j e d n o c e r i S R E T N A N O V A 1 9 3 6 G O D I N A s a s v o j i m z l a t n i m z u b a l o m n a s m i j a n e b u c m a s t e k u h a r i c e . A d a li e s e i n o v a sretna 1937 godina isto tako sretno ceriti? T u s a m neizvjesnost, u poluali, povjerio mojoj bolniarki. H o e , hoe, ne brinite! A ja u se postarati da v a m nabavim novi kalendar. Razgovarali smo o Radivoju. Ona k a o da zna neto vie njemu. Z a m i s l i t e , i z g l e d a d a j e u h a p e n n a p r i j a v u n e k o g a p o t e k a r a iz. n j e g o v o g m j e s t a . T a j j e a p o t e k a r na silu htio da od n j e g o v o g oca k u p i k o m a d z e m l j e za svoj p e r i v o j , ali stari n i k a k o nije htio d a p r o d a . A p o t e k a r m u j e z a p r i j e t i o : p a z i s a m o d a s e n e p o k a j e ... A k o j e j e t o m j e s t o ? K a k o s e z o v e t a j a p o t e k a r ? ... J e s t ! Perivoj suptropske vegetacije u L u i k a m a . T o je bio on! M o j dvojnik Ivan. je kasnije

LXVIII.

Sam sam, potpuno sam. Nebo je zastrto. V e nekoliko dana nisam vidio sunca. Iz m o g kreveta ne vidim nego dio borove kronje i etvorinu sivog platna neba po kome neumorno prelaze tanki oblaci, k a o pramenovi maglice. S a m s a m . Ali i volim to m e niko ne posjeuje. J e r znam k a k o j e m u n o to p o s j e i v a n j e s a m r t n i k a . S j e a m ga s e iz v r e m e n a k a d s a m j a

b i o onaj k o j i p o s j e u j e . S j e d i m o uz bolesnika, g l e d a m o u n j e g o v utanjen nos, i priamo. Oprezno zaobilazimo bolnu taku. Priamo m u ravnod u n i m stvarima koje njega vie ne zanimaju, stvarima koje vie ne d i r a j u n j e g o v o s r c e . J e d a n ga z a m a r a uzbudljivim n o v o s t i m a , t r u d i se d a s v e m u p o d a n e k i vid izuzetnosti, neki vid s e n z a c i j e ; t o b o e da ga rastrese, da m u odvrati misao od tamne mrlje. Drugi, tankoutniji, ne trudi se da m u razbudi zanimanje, ne izvjetauje ivahnost. Govori l i j e n o , s m a l o m g o r i n o m ; n a s t o j i d a s t v a r i m a o d u z m e n e t o o d njihove ivotne punoe, da sve p o s p e pepelom skepse. N a p o l j u je tako d o s a d n o , t a k o n e z a n i m l j i v o ! i v o t j e d n o l i a n , d a n n a d a n j e d n o te i s t o , ljudi sitni i banalni, a v r e m e n a g a d n a ; bljuzgavica, blato do gleanja. B a nije vrijedno da se ivi! S a v je sretan ako u sobi zatee j o k a k v o g posjetioca, i sve rauna k a k o e da odu zajedno. A i onaj j e neto p r o b l j e s n u o : u s k o r o e m o i da otie; na koncu, i p r a v o j e : on j e prvi i doao! J o malo, pa he, dakle, dovienja, do skorog vienja i o d l a z i . U s o b i j e n a g l o p o s t a l o za j e d a n s t e p e n m r a n i j e : k a o d a j e luster pogasio sve sijalice osim jedne. Drugi posjetilac osjeti se ostavljen na cjedilu. Ali se miri i ostaje. P r i a i pria, a u sebi sve broji minute. Izbjegava bolesnikov pogled. J e r smrtnici k a t k a d imaju teke, ozbiljne oi koje prodiru kroz prsluk, kroz koulju, ravno u nas. P r i a i pria, a ispod oka poglediva na bolesnikov votani nos, i opet broji minute. A bolesnik uti, gleda u dugmeta njegova p r s l u k a i u sebi prebraja njegovo brojanje. N a p o l j u se smrailo, u etvorini prozora nebo j e sasvim potamnilo, slino m o d r o c r n i m nebesima to slikaju djeca z a m a u i kist u crnilo. N a njemu se j e d v a razaznaje crno i pusto borovo granje. Misao nam odnekud ide na gluhu antidiluvijalnu pusto k a d su na zemlji vladale velike jezive tiine, tek tu i tamo prekidane g o l e m i m p l j u s k a n j e m v o d e kad se u mrane movare spusti grdan pretpotopni gmaz. Posjetilac o d v r e p o g l e d od p r o z o r a , k r a d o m ga skree na b o l e s n i k a . G l e d a u njegovo pepeljasto lice, u njegov votani nos, i duhovno se s p r e m a na o d l a z a k . T r a i p o g o d n u r i j e z a o p r o t a j , ni o d v e t e k u n i o d v e l a k u . Nalazi je, k a d sretniju kad manje sretnu, i najzad ustaje, zakopava kaput. Odlazi. Odmie zvunim bolnikim hodnikom, spaava se i z m e u o k r e e n i h p e r v a z a lijeha s p e r u n i k o m , i uri d a to prije stigne u toplu, j a r k o osvijetljenu sredinu, da se sav o k u p a u njoj. Prolazi p o d rasvijetljenim p r o z o r i m a za kojima opinska glazba vjeba uvert i r u Fra Diavola, u p a d a i nehotice u njen ritam, i s t u p a u njemu, ustro k a o e g r t i . Zalazi u guvu svijeta, da se protare u vrevi, da osjeti njenu toplinu, potplatima strue plonik da se oslobodi sjene koja m u se glinasto prilijepila za pete. A bolesnik je ostao sam, nezatien pred noi koja nadolazi. S a m u svojoj sobi, s a m u svijetu, sam u svemiru. I m o e da zna to se tad zbiva iza onih prozorskih etvorina zaklonjenih crnim borovim gran j e m ? K o m o e da zamisli k a k v a se sve straavanja odigravaju u samoi j e d n e bolesnike sobe? D a smo sluajno zaboravili rukavice na radijatoru p a se vratili p o njih, zna s k a k v i m b i s m o g a licem z a t e k l i ?

Bolesnik je ostao sam. Odvraa glavu zidu da m u prazna soba ne viri u lice. B o r i se, odolijeva p r o v a l i iz n u t r i n e . J e r treba biti j a k ! ovjek m o r a da bude ovjek. D a sad ue, da se vrati onaj po rukavice, p a da ga zatee ovako u suzama, to bi p o m i s l i o ? J e s t , svak misli d a j e s a m o on m e k a n i slab, d a su d r u g i u toj kunji snaniji i bolji. On ne zna da na toj m e i prestaje sve, d a se tu s v a k s v o d i na golu i d r h t a v u j e d i n k u z a p a h n u t u d a h o m n i t a v i l a . On, s r e o m , to ne zna. I k a t k a d u s p i j e v a da sve zadri na onim d v j e m a p r v i m , p o e t n i m s u z a m a . etvorina p r o z o r a p o t p u n o j e zacrnjela, b o r o v a k r o n j a stopila se s m r a k o m u n a o k o l o . T o nije smrt, to j e s a m o no. P o h o d n i k u k o r a c i osoblja i cilik sua. B o l e s n i k se v r a a u s t v a r n o s t v e e r n j e g k o m p o t a i veernjeg mjerenja temperature. P r e t u r e n je i taj dan. A kad posjetilac drugi put doe, nalazi ga znatno iznurenijeg. Postao je jeftiniji. S a d je ve m n o g o lake izai s njim na k r a j . N j e g o v j e pogled rasplinut i ne prodire nam vie kroz oklop. S a d ve prima i sasvim laku, povrnu utjehu, zahvalan j e i za sasvim neuvjerljivu rije. N j e g o v e o i isto p r o s e j e d n u la. K a i m i i s k r e n o , k a k o m e nalazi? ... Onim ,iskreno' hoe da k u p i m o g u n o s t da vjeruje u tu la. I gleda u nas poniznim oima. Mi zurimo u njegovo p e p e l j a s t o lice, u n j e g o v v e sasvim) v o t a n i n o s , i o d g o v a r a m o g l a s o m k o j i i n a m a s a m i m a o d j e d n o m zazvui udan i tui: D o b r o , u g l a v n o m sasvim d o b r o . A on n a m j e b l a g o d a r a n i za t o l i k o .

*
U potaji, uvam u sebi jedno malo p o d m u k l o oruje, k a o neki tajni termometar: dok sam u m o i da o v a k o rasuujem i podozrijevam, dok n i s a m s a s v i m z a p a o u tu samrtniku lakovjernost, znai da j o n i s a m dospio u onaj krajnji, beznadni stadij. J e r u ovjeku lukavost, ona podmukla, animalno samoobrambena lukavost, nadivljuje um, nadivljuje sve drugo u njemu. K a d je prestalo to, znai da je blizu k r a j ; dok traje i s a m o traak toga, jo ima traak n a d e !

*
J e s t , b o l j e to s a m tu n e p o z n a t , to m e n i k o ne p o s j e u j e . V o l i m to mi j e uteena ta krajnja, pedsmrtn la. U takvim asovima i najblii n a m p o s t a j u tui. P o r e d nas su a o p e t t a k o daleki. D r e n a e r u k e u s v o j i m a , htjeli b i da b u d u s a s v i m u z n a s , s a s v i m s n a m a , d a o s j e t i m o njihovu t o p l i n u a o p e t ih o d n a s dijeli n e k a t a n k a n e u k l o n i v a o p n a . T a k o bismo trebali neiju prisnu blizinu, a tako smo neiskupivo sami! I z m e u njih i nas r a s p u k l a j e j e d n a granica, j e d a n u s k i no n e p r e m o stivi j a z : s p a d a m o u dvije razliite vrste, u dva razliita svijeta: oni u svijet ivih, m i u svijet umiruih. A n e m a te razlike k o j a ljude razdvaja t a k o d u b o k o k a o ta. Oni nas izdaju, oni nas iznevjeravaju i sa s a s v i m s t r a n i m i r a v n o d u n i m o s o b a m a : a k i s n j i m a v e e ih j e d n a t a n a n a n o i l a v a nit s o l i d a r n o s t i s o l i d a r n o s t m e u i v i m a k a k v a i h vie ne v e e s n a m a . I z m e u njih p o s t o j i d o s l u h , s njima se s p o r a z u mijevaju i s a m i m treptajem oka. J e r oni p r i p a d a j u u isti k r u g , u svijet

ivih. A m i - m i s m o v e na d r u g o j obali. I eto, u k r a j n j e m asu, k a d n a m najvie treba neija prisna blizina, izmeu nas i naih najbliih, izmeu nas i svega, zaleglo je neto podmuklo, zalegla je jedna neprelazna t u o s t , t u o s t lai. I tu n e m a p o m o i . V i d i m o ih g d j e se p a t e , a ne m o e m o da o s j e t i m o njihovu toplinu. T r a e rije u k o j u bi legla sva p r i s n o s t , s v a d u a , ali t a k v a rije ne postoji. S k r i v a j u n a m istinu, iz s a m i l o s t i . S k r i v a j u n a m s a m i l o s t , iz o b z i r a . T r u d e s e d a z a g l u e s v o j oaj u m o r o m tijela, zatrpavaju svoje beznae portvovnou. I z m e u nas i njih lei n e t o p r e m u a n o , n e t o t a m n o , k a o u m o t a n Ie.

*
Izlaze mi p r e d oi agonije bliskih osoba. J o kuca, i dosta punano, arterija p o d k o l j e n o m . Mii srca jo se besmisleno stee i rastee, p o snazi n a v i k e . U p l u a i iz p l u a j o struji t r a a k z r a k a , m e h a n i k i i b e s t r a s n o , k a o u M e m n o s o v k i p . A l i s p o z n a t o g a lica v e p o s t e p e n o nestaje njegova linost. A k o zakratko otvori oi, to je naas opet on. J e d a n d a l e k , n e p r i s u t a n on, j e d a n on v e sav u krilu nestajanja, ali i p a k on. N o i m j e p o n o v o s p u s t i o v j e e , o p e t j e s v e z b r i s a n o . I t a d traimo i nastojimo da otkrijemo jo koji treptaj toga nestajueg njega na povrini tijela k o j e hropli. K a o da se treptaj sad preselio negdje i z m e u g r u d i i g r l a : n e t o t o p l o i m e k o , k a o z a d i h a n o ptice, j o t u z a d i e i d r h t u l j i . I l i se p o j a v i l a g a n o m r e k a n j e k o e te p o i g r a v a n e g d j e na k r i l c i m a n o s n i c a , n e g d j e oko usta. E t o : tu j e s a d u s r e d o t o e n on, t u j e s a d i t a v on. P i t a m o p o g l e d o m d o k t o r a k o j i m u d r i p u l s . T r e p t a j e m oiju d a j e n a m znak da tijelo jo ivi. J o a s a k . Z a t i m , i s p u t a n j e g o v o z a p e e . G o t o v o j e . U svemiru se neto spljosnulo, sklopilo u j e d n u s a m u dimenziju. U svemiru je neto nestalo. U svemiru se p r o s j e l a j e d n a m a l a no bezdana j a m i c a m r a k a . A ujedno, u n a m a j e n e t o l a k n u l o . S a d j e on o p e t n a , p o t p u n o n a . S a d j e to o p e t on. I s a d j e , n a j z a d , m e u n a m a p r e s t a l a l a .

LXIX.

J u t r o s je, neoekivan, doao meni brija da m e obrije i uredi. T o k a o da na neto sluti. Zatim sam malo itao. Ali me je zamorilo. Sredinom jutra stao je pred ulazom u zgradu automobil. S m u k o m s a m u s t a o i z k r e v e t a i d o v u k a o s e d o p r o z o r a . B i o j e to m a l i c r n i f u r goni. Iz njega su iznijeli neto dugako, u m o t a n o u bijelu plahtu, i utljivo unijeli u z g r a d u . B o l n i a r k a , k o j a je stajala iza m o j i h lea i gledala zajedno sa m n o m , naglo se odbila od prozora i pojurila napolje. Pohodio m e opet stari seljak s kataraktom i s rascvalim nosom da me utljivo razgovara. Sjedio je nasred sobe, i gledao u m e bez rijei. Neto poslije vratila se i moja bolniarka, ozbiljna, ublijedjela u licu. - On je. Slutila sam. Na prvi m a h nisam shvatio.

 R a d i v o j . Gotovo je. Donijeli su ga na obdukciju. U p r a v ga sad dolje seciraju. T a k o d a k l e . G o t o v o j e . N e m a vie R a d i v o j a . S a d m i se ini d a l e k o , i isto nestvarno, da je prije samih nekoliko d a n a bio u ovoj istoj sobi, t u , p o r e d m e n e , d a s a m m u s e d o t i c a o e l a o v i m i s t i m r u k a m a ... Z n a i , izdrao je i o v o g puta. Izdrao je, ali ga vie n e m a . N e m a v i e R a d i v o j a . Kasnije je doao i mladi doktor i najavio mi: S u t r a se i d e na operaciju. O d l u e n o j e . Dakle ipak! ... A l i b u d i t e m i r n i , o v a j p u t j e s a m o j e d a n m a n j i z a h v a t . P o m i s l i o s a m : to m o d a znai dva ili d v a i p o s a t a k a s a p l j e n j a . A h o u li i z d r a t i , d o k t o r e ? N e brinite! povrno se nasmijeio. Vi ste j o dosta j a k ! U v a e m su k r a j u ljudi vrsti, k a o odvaljeni o d stijene! Sjeo je m a l o p o r e d m e n e . N a licu m u j e bila sjena zlovolje u v i d u neke rasijanosti. Stari seljak p o v u k a o j e svoju stolicu nekoliko centimetara natrag. D o k t o r e , j e s t e li bili d o l j e ? K a k o i z g l e d a ? Odmahnuo je rukom, gledajui ustranu. Strahota! Polomljena rebra, fraktura bubreg. A to s a d ? upitao sam besmisleno. lubanje, odvaljen jedan

S a d ? Sad se dolje vodi diskusija izmeu lijenika i policajaca oko formulacije uzroka smrti. Nateu se. Lijenici se bore a koliko toliko s p a s u dostojanstvo. Prepirka se k r e e u r a s p o n u izmeu p o v r e d a traumatske prirode nepoznatog izvora na jednoj strani, i vitium cordis i l i a k vitium cordis congnitale na drugoj strani. Vjerov a t n o e s e n a g o d i t i n e g d j e p o s r e d i n i , n a f o r m u l i k l j e n u t s r c a , tout court. U o v a k v i m s l u a j e v i m a s v e s p a a v a t a f o r m u l a . N a i m e , n e p o sredni je u z r o k smrti uvijek to to j e srce prestalo kucati. a k i onda k a d se bacite s prozora petog kata, zajameno ne ete umrijeti sve dotle d o k v a m srce ne p r e s t a n e d a radi. A zato j e srce p r e s t a l o raditi, to j e d r u g o pitanje. N o to pitanje izlazi v a n d j e l o k r u g a lijenikog k o m i s i j s k o g nalaza. Dakle, kljenut srca, pa mir. K a o to vidite, spasonosan eufemizam koji ustvari znai otprilike k a o k a d biste rekli: u m r o je od smrti. I vuk sit i koza cijela. D a . V u k sit i presit a nema. ... D a k l e , p r i p r e m i t e s e m e s ovlanim ohrabrenjem na operaciju. Uzmite radije koza zdrava i itava. S a m o Radivoja vie

za sutra! r e k a o je ustajui i p o t a p a o po ramenu. Nastojte da ne mislite m n o g o knjigu pa itajte neto lijepo.

Otiao je. Slijepi seljak primaknuo je opet svoju stolicu pola pedlja blie, te opet zuri u mene, spokojno, bez rijei. T e k , o d j e d n o m izbaci, neodreeno: H e , to ete. Svi emo tako! P a dalje sjedi, zuri u m e , i uti.

Opet s a m u svojoj sobi. Stvar je, dakle, i p a k bila laka nego to s a m v j e r o v a o . Ili s a m b a r j a sve to m a n j e osjetio. M o d a su n a p r o s t o d u b i n a i t r a j a n j a m o j e besvijesti bili neto dulji. O v o g p u t a i n e p i t a m b o l n i a r k u k o l i k o je trajala operacija niti koji j e d a n a s dan. Zato m e o v o g puta to manje interesira? N e g o ini m i se d a je lice m o j e bolniarke neto m a n j e vedro. O z b i l j n o , ili m o d a s a m o z a p o s l e n o ? D o k o v a k o z a p a a m , r e k b i d a j o nismo spali na one najnie grane. Ali misao mi se prekida, brzo se z a m a r a , i k a o da sve ee z a p a d a m u neke bijele oaze bez vremena.

M u t n o s a m o s j e a o u u r b a n o s t o k o m e n e . e s t o j e uza- m e b i v a l a b o l n i a r k a . Z a t i m s a m o p e t z a p a d a o u d r i j e m e iz k o g a su t e k tu i t a m o i s k r s a v a l i p o j e d i n i m o m e n t i . A i z m e u njih, e o n i n i t a v i l a . K o l i k o su trajali? Ne znam. Nitavilo izmeu dva momenta svijesti, bilo besk r a j n o d u g o ili b e s k r a j n o k r a t k o , sasvim j e j e d n a k o . J e d n a p r o v a l i j a . U k r a t k i m p r o v e d r i n a m a svijesti, mislio s a m : k a d bih ivio j e d a n a s a k p a u m r o za j e d n u vjenost, i tako naizmjence, bilo bi savreno svejedno koliko su te vjenosti trajale: izmeu dva bljeska svijesti, j e d n o m o r e n i t a v i l a ili j e d a n a s a k nitavila p o t p u n o s u j e d n a k i . P i t a m s e : i m a li m o d a u t o m e n e t o u t j e n o ? K o z n a . M o d a .

Osjetim ubod u podlaktici i oko njega nejasan umor glasova. H a , to j e ono, p r o e m i svijeu; i p o d tim mislim na injekciju. P o n e k a d j e u m tih g l a s o v a , k o j i su se oko u b o d a skupili k a o m u h e , mutniji i dalji, i brzo utone u nitavilo. P o n e k a d , opet, ujem nad s o b o m jedan glas. P r o d r o je do m o j e svijesti svojom upornou. A ta upornost sastoji se u t o m e to vie p u t a p o n a v l j a j e d n o te isto. N a m e t n u o m i se tom u p o r n o u p o n a v l j a n j a , ali ni t a d j o ne p o i m a m to j e to to o n p o n a v l j a . N a j z a d o t v a r a m oi i vidim n a d s o b o m lice b o l n i a r k e i njene usne to s e m i u . D a , s a d m i j e j a s n o da j e taj glas bio p r i s u t a n j o prije n e g o t o s a m ga p o e o razabirati; da je on i bio ono to m e iznosilo, p o l a k o , k a o na r u k a m a , sa d n a m o j e besvijesti na povrinu. Obrisi tog lica n a d a m n o m n a g l o se rasplinjuju i v j e d e se s a m e od s e b e u m o r n o s k l a p a j u . A k a d opet isplutam na povrinu i ponovo ugledam nad sobom poznato lice i usne to se miu, ne znam koliko je dug bio taj asak koji je protekao izmeu onog sklapanja i ponovnog podizanja vjeda: jedan t r e n u t a k ili n e k o l i k o d a n a ?

*
J a s n i j e s e s j e a m j e d i n o k a d s u i o p e t ( - o, p o k o j i t o p u t ? v e s a m i z g u b i o r a u n ! ) d o l a p o m e n e u j n a b i j e l a k o l i c a i k a d s u m e u g u r a l i u lift. S a m o , o v o g j e p u t a m o j a p r e p u t e n o s t bila v e a . L e a o s a m zatim nauznak na stolu. Visoko nada m n o m stakleni balon ljeskao s e o p a l s k i m o d s j e v i m a . Iz njega j e putovala p r e m a m o m tijelu g u m e n a
33

RAD 313

513

cijev, li nisam m o g a o da vidim d o k l e ona see i gdje uvire u m e n e . T r u d i o s a m se da o k r e n e m g l a v u m a l k o u d e s n o . S l u t i o s a m d a tu stoji m o j a b o l n i a r k a i j a k o sam elio da j e u g l e d a m , ali n i s a m s m o g a o toliko snage. Z a t i m m a s k a na licu. I, u p o s l j e d n j i a s a k , p o m i s a o (s o n i m minimalnim n a p o r o m , beskrajno manjim nego sto j e n a p o r rijei) : vjerovatno e ba ova m o j a preputenost biti ono to e stvar odluiti, ono to e uiniti da p r e v a g n e na onu stranu. A o n d a , uslijed te p o m i s l i , nagla provala mutne panike, smjesta zakoena i savladana napreduj u o m o m a g l i c o m , k o j u s a m , u taj p o s l j e d n j i a s a k , o s j e t i o k a o n a s i l j e . I odatle, odjednom snaan poriv: osjeaj da neto vano, neobino v a n o , t r e b a d a k a e m ili u i n i m p r i j e n e g o t o s a s v i m u t o n e m u b i j e l u p r a z n i n u . P o r i v d a t o t o n j e n j e za* a s a k , j o s a m o z a kratak a s a k p r e k i n e m , j e r e i n a e b i t i k a s n o , n e p o v r a t n o ... V a l j d a r t v a u krajnjem trenutku osjeti da takvu j e d n u neodlonu, nenadoknadivu, s v e s p a s a v a j u u r i j e i m a d a k a e k r v n i k u ... A l i v e j e p o t p u n o z a h v a tala o m a g l i c a i potopila i taj t r a a k p o b u n e . V j e r u j e m d a j e ta neizreena u s p l a h i r e n o s t , ta neispoljena p o b u n a k o j u j e nesvjestica j o ivu z a t r p a l a u meni, bila ono to j e u p o s l j e d n j i a s o k r e n u l o t o a k u s u p r o t n o m p r a v c u ; ono to je ustvari odluilo ishod. 1 jo neto: ona p r v a n j a p r e p u t e n o s t k a o da j e bila m o j a , k a o d a j e i z v i r a l a iz m e n e , iz dubine m o j e puti, a ona naglo nadola usplahirenost k a o da j e spolja nahrupila u me i prenula me. P o v r a t k a se, naravno, ni o v o g p u t a ne s j e a m . A v j e r o v a t n o ni p r v i h b u e n j a . P r v o e g a se s j e a m , to j e o s j e a j l e b e n j a m e u s l o j e v i m a sumaglice, s lakim podraajem munine k a o od visinske bolesti, i osjeaj nedostatka jedne kotve. P a opet nagli zamor i ponovno gubljenje m e u bijelim p o n j a v a m a besvjestice.

*
Kasnije, osjeaj rijetke, vanredno rijetke materije od koje sam sazdan. Osjeaj krajnje, dragocjene krhkosti, tanke staklenosti vlastitog bia, t a n a n e stvarnosti svoga tijela. A jo neto kasnije, u tom prorijetkom i neobino laganom tkivu stvarnosti m o g a ja, neka tenja irenja, rasturanja, rasplinjavanja. I j a a p o t r e b a za j e d n o m k o t v o m . B i v a p o m a l o m u n o ovo slatkasto-otuno, slatkasto-jeuljivo, u isti mah i ugodno i neugodno osjeanje svoje nesutastvenosti. Odatle, ve p o z n a t a elja d a se na nas navali n e k i teret, da b i s m o j a e osjetili sebe, s v o j u stvarnost; d a bi se p o z b i l o , p o n e t o z g u s n u l o nae j a . P r i e l j k u j e m o to k a o teinu n e k o g j o r g a n a . P o n e k a d k a o teinu k a m e n e ploe.

*
D u g o m e m u i uzana pruga sunca k o j a se probila k r o z procijep zastora, pala k a o tanki svjetlosni prut na m o j e uzglavlje i ranjava mi o k o . A k o l i k n a p o r uklonit se toj strijeli, p r e m a k n u t i m a l k o g l a v u n a

uzglavlju! D u g o se s p r e m a m za taj napor, d u g o p r i k u p l j a m s n a g e . P a najzad odustajem. Nalazim da je jednostavnije zaklopiti oi i ekati. A ekanja, u o v o m stanju, nisu ni teka ni duga. N a i i e v a l j d a bolniarka, to e i s a m a primijetiti, i uiniti to v e treba. S k l a p a m oi i tonem u p o l u s a n , u stanje satkano od lijenog odlaganja, od dragovoljnog strpljenja, i od istrganih vlakanaca vremena. Od one klonulosti k o j a j e u isti m a h i u m o r i o d m a r a n j e . A na k o n c u svega toga, smijei se jedan ishod, jedan mali ugodni ishod uklanjanje one zrake koji e d o i s a m o d s e b e . I m o d a j e taj n j e g o v o s m i j e h i z d a l j i n e u g o d n i j i nego samo njegovo neposredno ostvarenje. Polusvijest. T a n a n a mlijena opna nad povrinom svijesnoga na k o j o j se odrazuju i na k o j u se prenose naa m a l a unutranja nabiranja i m r e kanja, m a l i unutranji trzaji bia. P l u t a m o , lagani, bez teine p r a z n a ljuska nad povrinom stvarnosti. Uslune ruke najzad pogaaju nau neizraenu elju iza sklopljenih vjea. Mala smetnja nestaje, osjeaj nelagodnosti iezava. Tako, sad je dobro. Rasplinuto osjeanje zadovoljenog jastva. Polusan.

*
U p o t p u n o j t i i n i , n a m a h o v e p o s u m n j a m d a li u o p e p o s t o j i m . I p a k , ne elim p o t p u n o spokojstvo, potpuno mrtvilo. T o ne! Volim da vrhom sputenih trepavica osjeam vanjsko trajanje, protjecanje stvarnosti. Samo da ja ostanem izvan njega, da ne uestvujem u njemu. D a sjedim na njegovoj obali. J e r biti u njemu, uestvovati u njemu, to j e p r e v i e zamorno. Ali neka ono ipak traje. N e k a samo traje, neka promie; m i m o mene. T o je prijatno.

*
S t v a r n o , ne eli se ivot. Nije ivot ono to se eli. ivot to j e grdno, p o g o l e m o . I prenaporno, prezamorno. A i s a m a elja, i ona j e p r e z a m o r n a . N e . N i j e to ono to se eli. eli se s a m o t r a j a n j e . I to n e ba vlastito trajanje, nego trajanje uope, trajanje k a o takvo. N e k a ono traje, neka ono s a m o dalje traje! N e k a traje i onda d o k mi d r i j e m a m o ! T o nam daje neku toplu sigurnost u naem drijemeu.

*
0 , k a k o j e t o p r i j a t n o : i s p l u t a t i z a a s iz d r i j e m e a , k o n s t a n t i r a t i d a ivi, p a p o n o v o , u m i r e n , utonuti u drijeme.

*
Prisutan s a m . P r i s u t a n sam, ali ne uestvujem. I volim to. P r i t a j e n o prisutan. Prisutan bez zapremine. K a o pomisao, kao suta pomisao. K a o ivot sjene. Uistinu m i se ini d a niti to elim niti to p r a v o o s j e a m . I s n e v j e ricom ispitujem to stanje. R a d u j e m m u se. T a n i j e , ne r a d u j e m m u s e , j e r j e i to n a p o r , i to j e p r e z a m o r n o za m e n e . N e g o : o n o m e o b a s j a v a r a d o u . O n a k o k a o to rano sunce osijava hladni k a m e n toplinom. I s p i t u j e m ga s nevjericom. J e r se isto p o b o j a v a m d a se to ne p r o mijeni, p r e o k r e n e , d a se ne p o k a e da nije t a k o . P o b o j a v a m se d a od-

j e d n o m ne osjetim svoju zapreminu u stvarnosti, da kroza m e opet ne p r o v r i nemir nekog htijenja, da ne o t p o n e o p e t n e k o vrenje. N e , n e u to. N e u uvstvovanja, ve s a m o p u k o g osjeanja, k a o stablo. K a o stablo to svojim osjetljivim likom, ilicama svog treptavog lia, s m o l a s t o m m e k o o m svojih p u p o v a osjea s v a k u novu ugodu, s v a k u p r o m j e n u u ivotu zraka, a da pritom nita ne uvstvuje. Golo osjeanje bivstvovanja. Neka kroza me lepra misao, sneno i bez pravca, kao sanjiv leptir kroz igru sunanih proarica p o d proljetnim kronjama. N e k a m n o m e protjeu osjeanja, neka zabljesnu osjeti k a o ribice to srebrnasto strugnu vodom pa nestanu. Golo osjeanje bivstvovanja.

*
D a , neka potraje tako, neka samo potraje t a k o ! J e r zbilja preum o r a n s a m za drugo to. N e k a trajanje traje, toliko d a b u d e m siguran u s t v a r n o s t stvarnosti, ali nezavisno o d m e n e . T o l i k o d a b u d e m s i g u r a n u svoje prisustvo. Ali krilom neka ne dira mene. N e k a mene pusti p o strani.

*
Z a p a z i o s a m : na o r m a r u j e novi k a l e n d a r . D o d u e , slova na n e razabirem, ali z n a m : onaj j e bio zelen, ovaj novi j e crven. preturila se ona godina. njemu Znai:

*
i n i m i s e v e l i k a b l a g o d a t t o j e iz s v e g a t o g a s k u p a n e s t a l o v r i j e m e . J e r vrijeme k a o da je ono to d o g a a j i m a n a e g ivota p o d a j e njihovu t e i n u i n j i h o v u b o l n o s t . K a d j e iz n j i h i z v u e n a n i t v r e m e n a n a k o j u s u nanizani, oni lee pred naim oima, aroliki i ravnopravni, poput rasutih inuva. Svrstavaju se u jednu ravninu, svi jednako vani o d n o s n o n e v a n i , i svi j e d n a k o ivi o d n o s n o neivi. S a d g l e d a m n a ivot o n a k o k a o to se gleda na p e j z a : u n j e m u j e s v e i s t o d o b n o prisutno: rije prije i rije poslije tu su besmislene. I ima u tome n e t o to o d m a r a nae oi, k a o gledanje u zelenilo. P o m a t r a n tako, ivot postaje gotovo bezbolan. ivot-ilim. K a d g l e d a m m o j a iarana s l o v a na pijesku ivota koja su vjetri pomrsili, g l e d a m na njih k a o na poremeenu arabesku. Dani, radosti i boli svrstavaju se u jedan red, n e potiru se i ne potiskuju jedno drugo. K a d prestarimo, kad nadivimo s a m i sebe, m e u njima nastupa tiina i veliki mir. P r a s t a r e , p o k o j n e stvari usklade se meu sobom: postanu nekako ravne i vrnjakinje: n p o k o j e n o s t daje im mir i ravna prava.

*
S a d a se m i s a o toi bez uma, bez pjene, k r o t k o k a o ulje iz starinskog d r v e n o g tijeska. Sve su suprotnosti izmirene, sve ratujue misli pitome k a o ptice na dlanu. Ono to j e n e k a d p a r a l o i r a n j a v a l o unutranje s t i j e n k e , izlizalo j e svoje bridove, otupilo s v o j e otrine. U g l a a l o se k a o m o r s k i l j u n a k u vjeitom krilu plima i o s e k a , u n e p r e s t a n o m ljuljus k a n j u valova i pjena. S a d sve prelazi p r e k o starih oiljaka milujui ih svojom glatkoom i donosei im utaenja hladom svog dodira.

Htio bih se svesti itav na jednu besproslornu takicu svijesti, vanv r e m e n u , neranjivu, v a n domaaja zbivanja. Mala abulina misaona jedinka, preputena svim vjetrovima, kao kunadra maslaka; povijati se p o v o d l j i v o , noen svim strujama, kruiti u svim motanjima i virovima.

*
Prelazim dlanom po starim brazgotinama, i gle: vie ne bole. Izlaem ih s u n c u , n o s n i c e udiu svjetlost i t r e p k e mire o d j a s a p r o s j a k to u ljetno p o d n e pod maslinom smireno vae ukupljene korice hljeba. S v e je v e tako d a l e k o , da u dnu sjeanja jedva jo tinja. S v e je ve tako d a l e k o i m r t v o , d a v i e nije ni d o b r o ni loe. P r e l a z i m d l a n o m p o s t a r i m b r a z g o t i n a m a , i s l u k t i m g l a s iz d u b i n e : zaista, sve je tiina.

*
S v e s a m o d ivota uzeo i sve m u od sebe dao. P r e d n j e g o v i m se l i c e m nisam pretvarao. D a o sam m u svoje zanose i svoje p a d o v e , svoja preg n u a i s v o j a k l o n u a , n a p o r e n a p e t i h ila i s n o v e p r e z n o j e n i h uzglavlja. S v e je bilo m o j e : i r a d o s t i bol, opsjena i r a z o a r a n j e . P o z n a m glad djeteta i tugu bludne sitosti, cik ludog srca u j u t r a k r v a v a i p o vijanje d u e u m u t n e sutone. K a d o d e m , otii u go i p r a z n i h ruku,, s d u b o k i m u m o r o m u d n u u d o v a i p o m i r e n sa p r o l a z n o u . Danas je nebo oblano. D o i s t a , u m o r a n s a m , d u b o k o u m o r a n . U m o r a n iz d u b i n e d u e . M o d a ve p r e d u g o ivim. V e tako dugo, da p o m a l o shvaam d o brostivost smrti. D a , dobra je smrt. Trebalo bi samo da potedi jednu tanku zraku svijesti: toliko d a se n j o m e m o e iskusiti d o b r o t a nitavila.

*
S a m o ne vie patnje! P r o b u d i m se u noi i skrueno a p e m : samo ne vie patnje! T a k o s a m sroen s njom, da joj ve dobro poznam zakone, mjere i u d . Z n a m je k a k o se r a a , z n a m k a k o nie tupi ledac bola u dnu izmuene puti. Z n a m j e k a d kliktava lijee, crna p r e k l a n a ptica, i krilom skreno udara o stijenke svoje tjeskobe. Z n a m je k a d , klonula, pusta, bije elom hladni prag beznaa. Dua die u patnji k a o more u plimama i osekama. P o z n a m speenu s u h o u k a d p r e s u e suze, k a d se u p r s i m a zgrune t v r d a l e d e n a gvalja. P o z n a m klonua u pusto beutnosti. Poznam asove k a d je dua prazna kao presuen bunar. To je kratak predah istrapljenom mesu. A onda, u dnu bunara zagrgolji opet vrutak crnih voda. 0 , dobro poznam mehaniku bola! T a k o sam sviko na patnju, da joj ve dobro znadem svaku boru na licu i svaki topli prijevoj u naborima skuta.

S a m o a , i puina noi preda m n o m . N i e g a n e m a . N i ljeskanja varljivog svijetla u daljini, ni lepeta k a k v o g bijelog krila. N i e g a , d o ravne plohe zida pred mojim oima i beskrajne puine noi preda m n o m . H r a n a je m o m u uhu disanje tiine, hrana je m o m e oku nijema bjelina zida, hrana je m o m e srcu s a m o a . Svemu s a m dao sebe. Primio sam u srce glas svake stvari. Osjetio s a m miljenje soka u svakom tananom vlaknu i srh u studenom srcu k a m e n a . R a z u m i o sam nijemi govor stvari i tugu u oku zvijera. Otvorio s a m duu s v a k o j pojavi ivota i oi s v a k o m njegovom vidu. U s v a k o m d o d i r u o s t a l a j e p o j e d n a e s t i c a m e n e . D a m i s e i t a iz d u b i n e n o i vrati u krilo! Ali nikoga i niega nema. S a d s a m praznoruk i go, pun bijele praznine. Gola dua u dahu bivstvovanja harfa u dahu vjetra.

U z b u e n o lice bolniarke nada m n o m , u p o r n o krebetanje signala za dozivanje, nagla strka oko mene u noi. Osjetio s a m sitno toplo kakljanje, a zatim primijetio veliku crvenu mrlju to j e probila kroz moje bandae. Ve znam! Razumio sam po vrsti priprema opet: transfuzija krvi. U b o d u lijevu podlakticu. A onda, hitan d o l a z a k neujnih bijelih kolica i uurban prenos u dvoranu bez uglova. I jo putem, gubljenje svijesti.

Iz n e p o m i n o g poloaja u k o m e leim, vidim radiator, krajiak kockastog stolnjaka, crveni kalendar. Znai: j o nisam u onoj drugoj sobi, m e u nepoznatim iznurenim licima. Misao se mrsi. Na mahove oko mene zjape bezdane bijele praznine kroz koje propadam. P a p r e s t a j e i to. B i j e l a tiina bez v r e m e n a . S e d e f a s t i o d s j e v za vjed a m a . Vjenost.

LXXI.

J u t r o s s a m i z i a o iz b o l n i c e . U p u t i o s a m s e u g r a d , t a p i u d o d u e , a l i u j e d n o m d o s t a l e e r n o m andantinu. Svjee proljetno jutro. N a cesti lokvice od noanje kie. K a k o sam prekoraio preko praga, m i m o m e n e je projurio automobil i zatrapao me kosim blistavim rafalom kapljica, ravno ispod koljena. T o mi je, o d m a h na p r v o m koraku, b i o

p o z d r a v s l o b o d n o g s v i j e t a n a p o l j u . U k o l i m a j e m o d a sjedio sin k o j e g m o g n e k a d a n j e g k o l s k o g d r u g a , t v o r n i a r t j e s t e n i n e ili g l a v n i a k c i o n e r u d r u t v u z a e k s p l o a t a c i j u n e z n a m e g a . I z v a d i o s a m iz d e p a istu m a r a m i c u koju m i je, zajedno s ostalom m o j o m s k r o m n o m oprem o m , uredila i brino izglaala dobra moja bolniarka. Iskrpala mi je i koulju, i sad osjeam kako me gusto isproivano mjesto na grudima prijatno g r e b e z a h v a l n o u p o lijevoj kljunoj kosti. O b r i s a o s a m blatnjave mrljice i poao dalje. A p u t e m p r e m a gradu, mislio s a m : emu toliko u r e ? Zar se boje da ne e stii na svoj dio patnje i gorkih saznanja? Za dugih samotnikih solilokvija u bolnici nauio sam da je svaka urba uzaludna i svaki n e m i r j a l o v ; s v e j e d n o s e d o e k a s v e , s v e j e d n o s e o t k r i j e s m i s a o ili b e s m i s a o svega. S v e j e d n o ovjek o b a e itav svoj krug. P a nato onda tolika urba? P o m o m starom obiaju usamljena etaa, u p u t a m se u zabavu da u sebi razvijam dalje tu temu. Odakle u ovjeku ta duboka strast za t o b r i m k r e t a n j e m u p r o s t o r u , ta t e n j a z a l o k o m o c i j o m , i l i t a j n a g o n l o k o m o c i j e ? J e li t o u v i j e k o n a i s t a , i s k o n s k a t e n j a p r a m a j k e a m e b e za kretanjem, tek osmiljena nekim aposteriornim smislom i ciljem, i porasla do grdnih razmjera? J e d n o malo, drakavo osjeanje fizike u g o d e , v e o m a s r o d n o osjeanju na Ijuljaki, s a m o p o sebi n e d u n o b e z a z l e n a d j e j a z a b a v i c a . A k o l i k o li z l a z n a d e n a n i j e t i l j u d i m a ! E v o k a k o to i z v o d i m : m a l o b r o j n e su radosti primitivna ovjeka. Ono to m e k o d p r i m i t i v c a n a j v i e r a s t u u j e , to j e k r a j n j e ograniena skala njegovih radosti. Slast od moi, afirmacija svoga golog ja, i zadovoljav a n j e p r i m a r n i h a n i m a l n i h a p e t i t a - to j e vie m a n j e s v e . A k a o k r u n a svega, k a o s a m cvijet na stablu ivota - strast l o k o m o c i j e . Ona u njegovim oima m o d a p o p r i m a vrijednost jednog isto apstraktnog, idealnog, n a d m a t e r i j a l n o g stremljenja. A k a k o je za ostvarenje te tenje za l o k o m o c i j o m g o t o v o neminovno potrebna ona faktina vlast, faktina m o , i k a k o p o s t i z a n j e te f a k t i n e v l a s t i i m o i g o t o v o neminovno iziskuje oporu borbu i bespotedno potiranje, gaenje preko kojekakvih obzira, p a i p r e k o ljudskih egzistencija, nerijetko i p r e k o leina i s p a d a n e k a k o a s e s v e t e h v a l e v r i j e d n e s t v a r i , u k r a j n j o j liniji, p o i njaju radi udovoljenja onoj nedunoj strasti lokomocije. P r a s t a r a ikarska tenja eto n a p o k o n utaena, osvojena tehnikom. E n e r g u m e n za v o l a n o m novovjeki Ikar. Proao sam pored Sutranje eljeznike stanice. Kolporteri su izvikivali: novosti!...

n o v o s t i ! ... S u t r a n j e

A putnici, u r e i p r e m a k o m p o z i c i j a m a , na j a g m u su ih k u p o v a l i i z a d o v o l j n o t r p a l i u d e p . O e v i d n o , neto su u i a r i l i . Z a n e t o sitnia eto im j e sretno potrefilo da k u p e jedan dan. J e d a n dan ega? N e znam. J e d a n dan ivota, valjda. I meni je kolporter ponudio sutranje novosti. - N e , prijatelju, hvala! - odgovorio sam m u . J a odlazim na d a n a . I m a t e li m o d a p r e k s u t r a n j e n o v o s t i ? dva

N e ! T o g a nema! Do toga jo nismo doli. N o doi emo, doi e m o ve i do t o g a ! J e r svijet napreduje. Z u r e s e l j u d i , u r e . S m i j e n o n a t e z a n j e s v r e m e n o m ! P o n e k a d m i se itava povijest ovjeka na zemlji privida k a o povijest te utrke s vrem e n o m . A z a t o ? K u d a to hoe da s t i g n u ? A ipak, i sm sam nekad podlijegao, i jo k a k o podlijegao, toj groznici v r e m e n a ! S a d m i se ini k a o d a s a m se itavog vijeka s a m o urio da jo danas pojedem i sutranji, i preksutranji obrok ivota. S a d mi j e to neshvatljivo. T o jest, prestalo m i je biti shvatljivo. K a o t o v e , u d a t i m g o d i n a m a i s d a tim i s k u s t v i m a , p r e s t a j u b i t i s h v a t l j i v e tolike stvari, i nae roene i tue. Za uzvrat, postaju nam shvatljive n e k e druge stvari. I tad prestanak razumijevanja za one p r v e v o l i m o nazivati mudrou. Zrelom, poniznom mudrou. Ima jedan momenat k a d popusti u n a m a tenja ustremljena naprijed i z a p o n e tenja zadravanja i u s p o r a v a n j a t r a k e v r e m e n a . M o m e n a t k a d u m r e o n a e s u t r a n j i c e i, n a n j e n o m m j e s t u , r o d i se elja za j e d n i m velikim, nezalaznim d a n a s . N a toj v o d o d j e l n i c i ivota valjda poinje ono to se z o v e : starost. Ipak, kupio sam novine i poao dalje. P r o a o sam ulicom gdje j e n e k a d za p r o z o r o m plutala u mjeseini d j e v o j a k a v o d e n a glava. P r o a o s a m i m i m o kuu gdje je stanovao m o j negdanji uitelj violine. Stigao sam, malko umoran od nesviknutosti na hodanje, u mali gradski park, i sjeo na klupicu u rondou oko v o d o s k o k a s crniem od lijevana eljeza. P r v e tabake novina, s k r u p n i m naslovima p r e d s t o j e e m sas t a n k u v e l i k e e t v o r i c e ili e s t o r i c e , p r o t e s t n i m n o t a m a , o p r i h v a t a n j u v o j n o g b u d e t a per acclamationem, prostro sam na klupu poda se (jer zemlja j e jo vlana, a proljee zna k a t k a d biti z a s j e d n o ! ) . T o u proitati veeras, p r e d spavanje. T a i o n a k o u n o v i n a m a piu uvij e k i s t e s t v a r i : k a k o j e g o s p o d i n p r e d s j e d n i k v l a d e p o l o i o k a m e n tem e l j a c i k a k o Periodont odstranjuje zubni k a m e n a c , k a k o se u teatru u u t o r a k d a j e Carmen a u p e t a k Traviata, i k a k o su ove godine zakasnile p r v e trenje. T e tako, k a m e n temeljac amo, zubni k a m e n a c tamo, s v i j e t , i b e z n a e g u e a , i d e n e k a k o n a p r i j e d ! Z a d n j e t a b a k e s Malim oglasnikom u z e o s a m p r e d a se na k o l j e n a . P r o m a t r a m sa z a n i m a n j e m biljke u n a o k o l o i trudim se da se s v a k o j sjetim l a t i n s k o g i m e n a . ( M a l k o iilio ovjek i m a tu m a l u prednost: nije m u teko nai razonode.) I isto se j e d i m k a d se p o n e k o g imena ne m o g u da prisjetim. P o t o m nab r a j a m t o d a n a s t r e b a d a u i n i m . P r i j e s v e g a , t r e b a d a iz b o l n i c e i z n e sem m o j kartonski koveg (ovaj put, regbi, definitivno kartonski) i d a iz p o l o g a v r e d n o t a p r e d i g n e m v i o l i n u . D o b o l j e g r j e e n j a , to u predati u p o h r a n u na eljeznikoj garderobi. Ali javlja se i mali, d o s a d nepoznati osjeaj strepnje nad dragocjenou: u k o v e g u su i arci m o g dnevnika koje sam ispisao u bolnikoj dokolici. Eto, pod starost sam iskusio i to: to znai posjedovati j e d a n r u k o p i s . P r i m i r i s a o s a m i spisateljske slasti. aav posao! A k o sam dobro shvatio u emu j e stvar, treba n a o p a k o proivjeti itav jedan ivot, p a da bi se odatle napisala j e d n a , i to n a j e e slaba, knjiga! ( P i t a m se, k a k o t e k m o r a d a izgledaju

o n e d r u g e , n a p i s a n e b e z t o g a ! ) ... Z a t i m , h o u d a m o j o j b o l n i a r k i p o klonim za u s p o m e n u n e k u malenkost. N a prvi m a h , nije bilo p r o b l e m a : j e d n u o d onih k n j i g a k o j e o n a voli - p u n i s u ih izlozi! A l i ne, to b i bila s t a n d a r d n a f o r m a l n a panja, kao narueni b u k e : p r e d a b a n k n o t u i ceduljicu s a d r e s o m , p a okrene lea i ne s a e k a v i d a vidi k a k o izg l e d a to cvjetno otjelovljenje tvoje njene pomisli. N e . T r e b a t e da p r o n a e m takvu knjigu u kojoj bi se nali skupa i njen i m o j ukus. A p o r e d t o g a , n e k u l i n u s t v a r i c u , b l i u s a m o j o s o b i . V r a t n u m a r a m u , ili to slino. U p r o l a s k u ve s a m vidio p o izlozima n e k a k v e m a r a m e s otisnutom g e o g r a f s k o m kartom, sidrima i sirenama. Uinile su mi se malice n e u k u s n e , ali t r g o v a c na p r a g u veli da se t a k v e m n o g o nose. Svak a k o , bolje su i te n e g o one druge, s otisnutom s e d m i c o m s r d a c a i a s o m karona. P o n i o s a m zlataru famoznu d u g m a d s k a m e j a m a . Suhonjav, utljiv o v j e k , t i b e t a n s k i m u d a r . T a k v i m u d r a c i ive p o s t o t i n u i d v a d e s e t g o d i n a ! ... N e , s t a k v i m o v j e k o m n i j e r e d l u k a v i t i ! P r u a j u i m u d u g mad, osjetio sam se u dunosti da m u povjerim m o j e sumnje u komercijabilnost t a k v e r o b e : d a n a s to zacijelo niko vie ne trai. P o suhonjav o m licu razlio se osmijeh. T o je istina. Ali zaboravljate da sretnim sticajem okolnosti ene imaju dva uha, uprav k a o m u k a r c i dvije r u k e : dadu se prepraviti u naunice. T a n o , rekao s a m mu, m u d r o udesna p o d u d a r n o s t ! Otprilike tom istom logikom sluili su se n e k a d poetski taknuti teolozi da bi se m o g l i diviti savrenstvu b o j e g stvora. B l a g o arim i ja gospodu! A p r e d suton, k a d sunce m a l a k e , pokuat u da se p o l a g a n o uspentram uz onaj grobljanski brijeg i potraim grob m o g starog uitelja. Potrait u i R a d i v o j e v humak, ako je uope obiljeen. O p e t u z i m l j e m s k l u p e z a d n j e t a b a k e novina, r a s k l a p a m ih, b i t e m o i m a p o p e t i t u Malog oglasnika, u o d j e l j k u Namjetenja i uposlenja. Mlad, zdrav momak trai se kao pivniarski pomonik. N e , to nije za m e n e . Kompanjon s poslovnim iskustvom i manjim kapitalom prima se u veoma unosan posao. N e , ni to. D i e m oi sa z a m o r n o g p e t i t a , i za m i r i m p r e k o r e a l n i h m o g u n o s t i Malog oglasnika u moje magliasto t r e p e r a v e p r o s t o r e . I m a u m o m e k r a j u j e d a n zelen, g u s t o o b r a s t a o , nenapuen otoi s ruevinama starog benediktinskog samostana. Optoen ivitnim p o j a s o m m o r a i bez poinka opkoljavan kruenjem v r e m e n a koje u a r a n o oko njega struji, on ve odavna f a t a m o r g a n s k i lebdi n a d m a g l i c a m a mojih snova. N e k a d se govorilo da tamo namjeravaju urediti koloniju za r a s p u t e n u djecu. T o sad m a m i m o j u m i s a o . P o m i l j a m d a bih m o d a t a m o m o g a o biti m a l k o , m a l k o koristan. Stidljivo gajim jo s a m o tu m a l u a m b i c i j u : da, o v a k a v k a k a v sam, i na svoj nain, bar neto s o b o m doprinesem oovjeenju ovjeka. Moda bih m o j o m ranjavou uspio da p o m a l o o m e k a m one odve grube oblike u kojima vitalnost p r o v a l j u j e i z t e n e s r e n e z a n e m a r e n e d j e c e .... Z a v o z i m s e u m a t a n j a i b l a e n o m i r i m na b l a g o m p r o l j e t n o m s u n c u . N a d a m n o m , u n j e n o m , j o blijedom liu d r v e a , m e u p u p o v i m a

k o j e se lijepi pauinica to putuje b e z cilja, u snenim p a z u c i m a g r a n a , ivka proljee. J o jedno proljee! S proljea u nama uskrsavaju sva naa minula proljea. T o su godovi d u e . S v a k o j e od njih j e d n o m i t a r e n j e : iz n j e g a k l i s n e b i e u n o v o m perju i uzlijeu suncu sa cijukom novim. ovjek vjeruje da j e njegovo djetinjstvo, zaglueno itavim docnijim ivotom, zauvijek p o k o p a n o . A ono se negdje pod starost odjednom opet javi i snano provali na s u n c e . o v j e k vjeruje da j e proljee, to djetinjstvo z r a k a , za nj zauvijek umrlo, a ono se, s novim strujanjem sokova p o d zimskom otvrdlom korom, ponovo razbudi i glasa. I, p o p u t a j u i navici k o j u s a m dobio za d u g i h m j e s e c i s a m o e m e u zidovima bolnice, zapoijevam unutranja obraunavanja. Suoavam se sa s a m i m s o b o m . Sravnjujem moj ivot sa ivotom drugih ljudi i nastojim da se n e k a k o tjeim. M a koliko neosmiljen, m a koliko uzaludan, o p e t m i se ini da nije bio siromaniji od ivota drugih. U stvarima je jedna luda zbrka i jedna m u d r a harmonija; jedan pijani b e s p o r e d a k i j e d a n dulji smisao. K o m e j e d a n o d a to s p o z n a , d o b r o je proivio svoj vijek. T a j je o b a a o itav svoj k r u g . S k l a p a m p o n o v o oi, i gle, kao da to nije roj m l a d i h m u i c a to oko m o j e glave igra tjeran u kovitlac d a k o m vjetra koji p o tek p r o s u e n o j zemlji ara male virove praine, ve da to oko m e n e u m e m o j a minuia proljea. mirim na m l a d o m proljetnom suncu i osjeam da sad ve ivotu ne t r e b a t r a i t i d r u g o g cilja ni d u b l j e g s m i s l a . V e d a r s u n a n i d a n , i k o r a hljeba, i k r p a neba sa a k o m zvijezda n a d g l a v o m - i j a n e m o g u d a zamislim v e e ni stvarnije s r e e : sve elje ute i ula dremlju, a misli imaju p r a z n i k o ruho i bijele skrtene r u k e . N a k o n c u sviju staza stoji utnja i m i r sa s v i m e : iroki m i r sa b o l o m , s l j u d i m a , sa ivotom - sa s a m i m s o b o m . U m e n i tiina, n a d a m n o m podne bez ruba, uokolo prizori zemlje u dobroj poplavi sunca. Z a r se n a t a k o m a l o sav ivot s v e o ? J e li to s t a r o s t , p r e i v j e l o s t , u m o r ? Ili posljednja, vrhovna m u d r o s t : k r a j n j a o d r e k a s v e g a ? Ne znam. Osjeam samo da nema stvarnijeg radou, s bolom - i preplavljenost suncem.
(Primljeno za tampu u R a d u VI. odjela na 3. sjednici

dobra

od toga: mir

sa

VI. odjela

od 5. IV. 1957.

g.)