MODELSKA ISPITIVANJA TURBINA PRILIKOM REKONSTRUKCIJE, A U CILJU MODERNIZACIJE I POVEANJA SNAGE HIDROELEKTRANE

prof. dr Miroslav Beniek* Mainski fakultet Univerziteta u Beogradu* Apstract: Nakon viedecenijskog rada veih srpskih hidroelektrana sprovedeni su ili se sprovode znaajni zahvati rekonstrukcija. U sklopu obimnih poslova koji treba da dovedu do oekivanog ishoda rekonstrukcija hidroelektrana u cilju modernizacija i poveanja snaga, vano mesto zauzimaju i modelska ispitivanja projektovanog tipa turbine od strane renomiranog i na tenderu izabranog proizvoaa. Ispitivanja turbina se vre na visoko sofisticiranim opitnim instalacijama u neutralnim laboratorijama, koja treba da obezbede visoku tanost merenja. Dobijene univerzalne karakteristike modela se preraunavaju na eksploatacione karakteristike prototipa velike turbine, na osnovu kojih se utvruje valjanost turbine. U radu e biti prikazani postupci koji se primenjuju: izrada modela turbine, priprema i izgled opitnih instalacija, metodologija ispitivanja, dobijanje univerzalnih karakteristika, postupci preraunavanja sa modela na prototip. Sva razmatranja bie prikazana na primerima modelskih ispitivanja koja su sprovedena u cilju rekonstrukcija HE erdap 1, HE erdap 2 i HE Bajina Bata. Kljune rei: hidroelektrana, rekonstrukcija, model turbine, opitna instalacija, univerzalne karakteristike.

THE TURBINES MODEL TEST DURING RECONSTRUCTION PLANT, FOR PURPOSE OF HYDROPOWER STATION MODERNIZATION AND UPGRADING
prof. dr Miroslav Beniek* Mechanical Faculty University of Belgrade* Abstract: After lasting several decennium of Serbians hydropower station operation the significance reconstructions were performed or the significance reconstructions will be performed. In the assemble of voluminous works, which have to lead to expected reconstructions results, the model tests take the important place. The turbine model on the quality test bed, also using the best quality of instrumentation which provide the high accuracy, in the preferable independent laboratory is performed. The obtained universal model hill charts can be recalculate on the prototype hill chart which confirm the desired turbines characteristics. In this paper the next applied procedures will be presented: production of model preparation and test bed constructions, measurements methods universal hill chart, scale up calculation from model to prototype. All procedure by model tests whose were carried out on HPS Djerdap 1, HPS Djerdap 2 and HPS Bajina Bata are presented. Key words: hydroplant, reconstruction, model turbine, test bed, universal characteristics. 1. UVOD Hidraulike turbine, mehaniki sistemi u kojima se vri razmena energije sa vodom, konstruiu se kao jedinstveni geometrijski protoni prostori zavisno od zahtevanih strujnih delova. Da bi se hidraulika energija transformisala u mehaniku, neophodno je obezbediti neposrednu interakciju vode i mehanikog sstema, pri emu se delovi tog sistema - obrtno kolo mora da stavi u obrtno

kretanje. Istovremeno, u obrtnom kolu treba ostvariti skretanje vode u kome se vri neposredno pretvaranje hidraulike energije u mehaniku. Ostali delovi turbine, koji su takoe neophodni, imaju zadatak stvaranja uslova da se u obrtnom kolu obavi to kvalitetnija razmena energije, a da pritom i gubici energije u njima budu minimalni, odnosno da stepen korisnosti bude najvei. Teei, da se udovolji prethodnim zahtevima kao i zahtevnim strujnim uslovima dolo se do saznanja da je nemogue sa jednim geometrijskim oblikom - tipom turbine doo do visokog stepena korisnosti i ispunjenja zahtevanih strujnih uslova. Tako su razvijeni razliiti tipovi turbina: Peltonove, Fransisove, Dijagonalne, Kaplanove, Cevne kao i itav niz modifikovanih tipova turbina. Uzimajui u obzir zahtevane strujne uslove i izborom tipa turbine u zavisnosti od specifine brzine obrtanja i specifinog prenika turbine, a koristei statistike podatke ve steenih iskustava, odreuju se globalni parametri turbine. Posebna panja posveuje se oblikovanju obrtnog kola, uvodnih organa i organa za odvoenje vode. Postupak dobijanja geometrije protonih prostora i obrtnog kola se naziva indirektnim zadatkom. Prilikom rekonstrukcije i poveanja snage turbina jedne ve izgraene hidroelektrane promena geometrije protonih prostora uglavnom je usresreena na obrtno kolo, jer uvodni (spirale) i odvodni (sifoni) organi ostaju neizmenjeni ili delimino izmenjeni, jer zbog ve njihove izgraenosti u betonu i teko se mogu menjati bez znaajnih zahvata i ogromnih materijalnih trokova. Nakon sveobuhvatnih razmatranja postojeeg stanja i mogunosti izmene obrtnog kola obino se reenje svodi na poveanje (ili zadravanje) prenika obrtnog kola i izmene oblika lopatica u tenji poveanja brzohodosti i stepena korisnosti obrtnog kola uz zadovoljavajue kavitacijske koeficijente. Proces osvajanja geometrijskog oblika turbine se verifikuje ispitivanjima na modelu turbine koji ispunjava uslov geometrijske slinosti sa prototipom. Ciljevi modelskih ispitivanja turbina su: - Dobijanje pouzdanih energetskih, kavitacijskih i drugih karakteristika modela hidraulike turbine (nedovoljna tanost postojeih matematikih modela za projektovanje hidraulikih turbina i dobijanje integralnih karakteristika) u cilju izgradnje novih i revitalizacije postojeih hidroelektrana; - Razvoj hidraulikih turbina eljenih karakteristika; - Mogunost uporeenja karakteristika dve hidraulike turbine iste hidroelektrane radi podele potencijala reke; - Usavravanje matematikih modela prorauna hidraulike i strujanja kroz hidroturbine; - Odreivanje energetskih i kavitacijskih performansi prototipa turbina preraunavanjem izmerenih karakteristika modela na prototip. U narednim poglavljima e se opisati u glavnim crtama postupci ispitivanja modela. 2. OD MODELA DO ENERGETSKIH KARAKTERISTIKA PROTOTIPA Univerzalne karakteristike modela turbina odreuju se na opitnom postrojenju na osnovu normi IEC 60193/1999-11 (International Electrotechnical Commission) [1]. Norme IEC za modelska ispitivanja sadre: opte preporuke, terminologiju modelskih ispitivanja, sutinu i obim tehnikih garancija, uslove potrebne za sprovoenje ispitivanja, redosled sprovoenja ispitivanja, redosled obrade razultata ispitivanja, oblik i sadraj Izvetaja ispitivanja. Takoe se opisuje postupak merenja veliina kao to su protok, pad, snaga, moment, stepen korisnosti... Osnovni cilj normi je definisanja metoda sprovoenja ispitivanja i posebno postupke ocene dobijenih rezulata. Postupak izrade i ispitivanja od modela do energetskih karakteristika prototipa najbolje je prikazati na jednom flow dijagramu, koji je prikazan na slici 2.1.

Slika 2.1. Algoritam dobijanja energetskih i kavitacijskih performansi prototipa turbine

Na flow dijagramu prikazani su glavne faze, oznaene od A do J, na putu od izrade modela, merenja na modelu, dobijanja univerzalne karakteristike modela, preraunavanja na prototip, do odreivanja eksploatacionih dijagrama prototipa turbine, kao i dobijanja kavitacijskih i karakteristika pobega. Faza A: Model - izrada i geometrijske provere. Model turbine mora ispuniti, prema normama IEC 60193/1999-11 Hydraulic turbines, storage pumps and pump-turbines Model acceptance tests, sledee uslove: - Geometrijsku slinost sa prototipom, pri emu su definisana maksimalna dozvoljena odstupanja odgovarajuih dimenzija od referentnih vrednosti slinosti; - Definisane su minimalne dimenzije modela turbine i minimalne vrednosti Re Rejnoldsovih brojeva pri ispitivanju zavisno od tipa turbine; - Propisani su konstruktivni zahtevi prilikom izrade modela (izbor materijala, uleitenja, hrapavost protonog trakta, mogunost osmatranja kavitacionih pojava, laka demontaa, podeavanje pozicije lopatica obrtnog kola - OK i sprovodnog aparata - SA); - Propisana je hrapavost i talasastost povrina lopatica SA i OK. Na slikama 2.2a i 2.2b prikazani su obrtno kolo modela Kaplanove turbine prenika D1M=308mm i sprovodni aparat HE erdap 1.

Slika 2.2. a) Obrtno kolo i b) sprovodni aparat modela Kaplanove turbine HE erdap 1

Na slici 2.3a i 2.3b prikazana je koordinatna maina za kontrolu dimenzija modela turbine i ureaj za proveru hrapavosti obraenih povrina lopatica.

Slika 2.3. a) Koordinatna maina b) ureaj za proveru hrapavosti

Faza B: Merenja na modelu za ReM i bezkavitaciono. Nakon izrade modela turbine u odreenoj razmeri, geomertijski slinog prototipa od ulaza do izlaza iz turbine, isti se ugrauje u opitno postrojenje. Opitna postrojenja za ispitivanje karakteristika modela turbina mogu biti otvorenog ili zatvorenog tipa. Opitna postrojenja otvorenog tipa slue za energetska ispitivanja dok se na opitnim postrojenjima zatvorenog tipa pored energetskih vre se i kavitacijska ispitivanja. Moderna postrojenja zbog svoje univerzalnosti ispitivanja uglavnom su zatvorenog tipa. Na slici 2.4 prikazana je principska ema jednog opitnog postrojenja zatvorenog tipa.

Slika 2.4. Opitno postrojenje zatvorenog tipa

Osnovna karakteristika opitnog postrojenja zatvorenog tipa je postojanje krunog toka vode, bez slobodnih povrina prema atmosferi, u kojim se moe menjati pritisak vode na eljenim mestima. Opitno postrojenje sastoji se iz zatvorenog potisnog rezervoara 1 i zatvorenog sifonskog rezervoara 2 sa povinom vode iznad koje je vazduni prostor u kome se pritisak moe menjati. Izmeu ova dva rezervoara postavlja se model turbine 3. Cevovodom 4 voda se dovodi do pumpne jedinice 5 koja se sastoji od dve pumpe koje mogu raditi pojedinano, redno ili paralelno. Nain rada bira se zavisno od zahtevanog protoka i pada modela turbine, a koji se postie pomou ventila V1, V2 i V3. Zatim voda protie kroz hladnjak 6 pomou koga se odvodi viak toplote nastale usled gubitka energije u sistemu. Temperatura vode se odrava konstantnom. U rezervoaru 7 odvaja se vazduh iz vode kako bi se procenat vazduha u vodi podesio prema stvarnom procentu vazduha koji vlada u vodi koja protice kroz prototip. Poveanje procenta vazduha u instalaciji moze se ostvariti pomocu kompresora 8. Viak vazduha iz rezervoara 7 odvodi se cevovodom 9. U protokomer 10 voda se dovodi cevovodom 11, a zatim se voda vraa u potisni rezervoar l. Promena pritiska u zatvorenom sistemu se ostvaruje vakum pumpom 12 (podpritisak) i kompresorom 8 (nadpritisak). Promenom pritiska u rezervoaru 2 postizu se razliita kavitaciona stanja. Savremena opitna postrojenja imaju mogunosti za badarenje (kalibraciju) mernih instrumenata. Najdelikatnije badarenje je odreivanje koeficijenta protoka protokometa. Tako se uz osnovni deo opitnog postrojenja nadograuju i postrojenja za badarenje protoka. Zatvaraima Zl, Z2 i Z3 podeava se nain rada, merenje karakteristika ili badarenje protokomera. Zatvaranjem zatvaraa Zl, a otvaranjem zatvaraa Z2 i Z3 omoguuje se kalibracija protokomera 10. Pumpama 13 i prelivom 14 odrava se konstantni nivo vode u rezervoaru 15 iz koga se cevovodima 16 i 4, pomou pumpne jedinice 5, voda pumpa kroz protokomer 10, a zatim zatvorenim krugom kroz 1, 3, 2 i cevovodom 17 dovodi do ureaja 18 za merenje protoka zapreminskom odnosno teinskom metodom. Ovaj ureaj sastoji se od otvorenog mernog rezevoara 19, skretaa toka 20 i levka 21, automatskog hronometra 22 i vage 23. Voda pomou skretaa toka 20 i levka 21 moe se preusmeriti u merni rezervoar 19 ili u sabirni rezervoar 24. Zatvaranjem zatvaraa Z2 i Z3, a otvaranjem zatvaraa Zl opitno postrojenje za merenje karakteristika turbine se dovodi ponovo u radno stanje. Savremena zatvorena opitna postrojenja mogu ostvariti padove i do 80m, protoke do 2,5m3/s i snage do 2MW. Merenje veliina u otvorenim i zatvorenim opitnim postrojenjima ostaruje se preko elektronskih davaa sto omoguava i primenu raunara - akvizicijskog sistema. Primenom pogodnih softvera dobijaju se nakon merenja gotove grafike i analitike karakteristike modela turbina.

Opitno postrojenje za ispitivanje modela turbina u Laboratoriji LMH u Lozani - vajcarska, prikazano je na slici 2.5.

Slika 2.5. Opitno postrojenje za ispitivanje modela turbina u Laboratoriji LMH

Postupak koji prethodi dobijanju energetske karakteristike modela se sastoji u poznavanju fizikih konstanti, podacima o geometrijskim veliinama modela, fizikim osobonama vode zavisnih od temperature vode i mernim veliinama na modelu turbine ugraenim u opitno postrojenje: pamb (kPa) atmosferski pritisak u laboratoriji; SAM (o) otvor lopatica sprovodnog aparata modela (SA); OK (o) otvor lopatica obrtnog kola modela (OK); p12 (Pa) razlika pritisaka izmeu ulaznog i izlaznog mernog preseka turbine; p12V (Pa) oscilacije pritiska p12; p2 (Pa) pritisak u izlaznom preseku referisan na kotu obrtnog kola; p2V (Pa) oscilacije pritiska p2; pa (Pa) pad pritiska na venturimetru; paV (Pa) oscilacije pritiska pa; FM (N) sila na kraju poluge za merenje momenta; nM (min-1) brzina obrtanja modela turbine; tV (oC) temperatura vode. Na osnovu izmerenih veliina odreuju se sledee veliine: MM (N/m) momenat na izlaznom vratilu modela turbine, MM=FMl; Rev (-) referentni Rejnoldsov broj venturimetra, Rev=(dV/M)(2.pa/M)0,5; K (-) badarni (kalibracioni) koeeficijent venturimetra, bira se iz kalibracione krive K=f(Rev); QM (m3/s) protok, QM=K.(d2/4).(2.pa/M)0,5; v1M (m/s) srednja brzina u ulaznom preseku A1M modela turbine, v1M=QM/A1M; v2M (m/s) srednja brzina u izlaznom preseku A2M modela turbine, v2M=QM/A2M; EM (J/kg) - jedinina (specifina) energija modela turbine, p -p v2 - v2 p v2 - v2 EM = e1M - e2M = 1M 2 M + 1M 2 M + g M (z1M - z 2M ) = 12 + 1M 2 M ; M 2 M 2 -1 HM (m) neto pad turbine, HM=EM/gM; fM (sec ) frekvencija obrtaja obrtnog kola modela turbine, fM=nM /60; M (sec-1) kruna frekvencija obrtaja obrtnog kola modela turbine, M=2f; uM (m/s) obimska brzina obrtnog kola modela turbine, u1M= (nM.DM.)/60=DM.M/2=DMf; PM (W) snaga na vratilu turbine, PM=MM.M; PhM (W) hidraulika snaga modela turbine, PhM=M.QM.EM; hM (%) hidrauliki stepen korisnosti modela turbine, hM=PM/PhM; NPSEM (J/kg) kavitacijska rezerva modela turbine, 2 2 p BM - pVM v2 p2 + pa - pVM v2 NPSEM M NPSEM = + - g M z SM = + M , NPSH M = M 2 M 2 gM M (-) kavitacioni koeficijent modela turbine M = NPSEM /EM = NPSHM /HM; n11M (min-1); Q11M (m3/s) jedinina brzina obrtanja i jedinini protok modela turbine, n D Q n 11M = M M ; Q11M = 2 M HM DM H M

M (-) i M (-) znaica pada (napora) i protoka modela turbine,

2 EM 4QM ; M = 2 2 uM DM u M KUM (-) i KCmM (-) koeficijenti obimske i meridijanske brzine, uM 4QM . K UM = ; K CmM = 2 2 EM DM 2 EM Koristei zakone mehanike slinosti (uslove geometrijske, kinematske i dinamike slinosti) dobijaju se veze iz jednakosti Eu - Ojlerovog i Sh - Struhalovog broja, parametara modela sa bilo kojom geoemtrijski slinom turbinom. Na primer izmeu modela (M) i prototipa (P): Eu M = Eu P ; ShM = ShP Q M QM Q P QP ; = D12M E M hM D12P E P hP

M =

E = gH ; Q11 =

D1M QM D12M E M hM E = gH ; Q11 =

D12 H Q P QP ; = 2 D1P E P hP

hP Q11P = Q11M hM

gP gM

hP g P Q11P = Q11M hM g M D12 H Sva merenja na modelu se preraunavanju na veliine referentnog Reref - broja. Faza C: Preraunavanje "M" (ReM) na "M*" (Reref=7106). Prilikom merenja je esto nemogue odravati ReM Rejnoldsov broj, ReM=uMDM/M, uM=(nMDM)/60, konstantnim (i ako se tei tome), zato a i prema preporukama IEC 60193 vri se preraunavanje merenih veliina na referentni Rejnoldsov broj Reref=7.106. Preraunavanje stepena korisnosti hM (IEC 60193) na hM* za referentni Reref=7.106 Reref 0.16 Reref 0.16 hM* = hM + hM = hM + ref - Re Re M* M gde je M* - referentni model, pa je ReM*=Reref =7.106 1 h optM ref = 0.16 Re ref 1 Vref + Re Vref optM Vrednost optimalnog hidraulikog stepena korisnosti modela hoptM odreuje se posebnim postupkom eksperimentalnog odreivanja. Vrednost koeficijenta raspodele Vref gubitaka u turbini se odreuje prema tipu turbine: Vref=0,7 (Fransis, Propelerne); 0,8 (Kaplan, Cevna, Dijagonalna sa kombinatorskom vezom). Jedinine znaice se takoe preraunavaju na osnovu sledeih izraza
Q
n11 Q hM M = 11M = n11M Q11M hM pri emu je SAM = SAM* i OKM = OKM*. Do univerzalnih karakteristika modela se dolazi merenjem propelernih karakteristika datih u fazi D. Faza D: Univerzalna karakteristika modela za Reref=7106 i bezkavitaciono. Propelerne karakteristike modela dobijene merenjem hM=f(SAM ,Q11M) za razliite vrednosti OKM=const pri n11M=const se preraunavaju na propelerne krive hM*=f(SAM ,Q11M) koje se crtaju na istom dijagramu. Povlaenjem obvojnice dobijaju se kombinatorske krive hM*com=f(Q11M*), SAMcom =f(Q11M*), i OKMcom=f(Q11M*).

Slika 2.6. Propelerne i kombinatorske karakteristike za konstantni pad H=27,94m za rekonstruisanu Kaplanovu turbinu HE erdap 1

Na osnovu krivih hM*com=f(Q11M*), SAMcom=f(Q11M*), i OKMcom=f(Q11M*) mogue je konstruisati univerzalnu karakteristiku modela turbine za Reref =7.106.

Slika 2.7. Univerzalna karakteristika rekonstruisane Kaplanove turbine HE erdap 1

Propelerne karakteristike modela turbine pri Reref =7.106 se konstruiu za svaku definisanu vrednost otvora obrtnog kola OKM=const, koristei preraunate karakteristike modela: hM*com=f(SAM, Q11M*) za razliite vrednosti n11M*.

Slika 2.8. Propelerna karakteristika rekonstruisane Kaplanove turbine HE erdap 1 za otvor lopatica OK=10

Preraunavanje univerzalnih karakterisitka modela na prototip je dato u fazama E' i E. Faza E': Proraun sa modela "M" na prototip "P" (ReM ReP) Faza E: Proraun sa modela "M*" na prototip "P" (ReM* ReP) Preraunavanje karakteristika modela na prototip moe se izvriti na dva naina: - direktno sa merenih karakteristika ReM ReP (Faza E') - indirektno sa preraunatih karakteristika ReM ReM* ReP (Faza E) (ReP=uPDP/P, uP=(nPDP)/60) Koristei kombinatorske krive modela hM*com=f(Q11M*), SAMcom=f(Q11M*) i OKMcom=f(Q11M*) mogue je dati propelerne krive prototipa koristei izraze koji su dobijeni na osnovu jednakosti odgovarajuih znaica modela i prototipa tj.: - Protok prototipa DP 2 hoptP 1 H P 1 gP 1 2 2 Q p = QM * ( ) ( ) )2 ( ( D ) H g M M M hoptM * - Pad prototipa g M nP DP 2 ( hoptM * ) H P = H M* ( ) ( ) g n P M * DM hoptP - Snaga na vratilu prototipa H P 3 DP 2 hP hoptP 1 P g P 3 2 2 2 ( PP = PM* ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ) g M M H M DM M * hoptM
Stepen korisnosti prototipa se odreuje na osnovu formule (IEC 60193) Re ref 0.16 Re ref 0.16 hP = hM * + ref Re - Re M P Na analogan nain se dobijaju istovetne vrednosti pri direktnom preraunavanju izmerenih vrednosti modela turbine na prototip (ReM ReP). -

Koristei relacije date u E i E dobijaju se eksploatacione karakteristike prototipa. Faza F: Eksploataciona karakteristika prototipa za snagu PP. Povlaenjem obvojnice dobijenih propelernih krivih prototipa: hP=f(SAP, QP) za OKP=const pri HP=const dobijaju se krive hPcom=f(QP) na osnovu koje se odreuju krive SAPcom =f(QP) i OKPcom =f( QP) .

Slika 2.9. Propelerne i kombinatorske karakteristike prototipa rekonstruisane Kaplanove turbine HE erdap 1 za pad H=27,94m

Na osnovu krivih hPcom=f(QP), SAPcom=f(QP) i OKPcom=f(QP) dobija se eksploataciona karakteristika prototipa.

Slika 2.10. Ekspoatacioni dijagram rekonstruisane Kaplanove turbine HE erdap 1

Kavitacijske karakteristike se ispituju na zatvorenim opitnim postrojenjima pri emu se upored odreuju energetske i kavitacijske karakteristike. Prikaz odreivanja samo kavitacijskih karakterisitka dat je u fazi G. Zavisnost kavitacijskog koeficijenta od strujnih uslova u protonom traktu turbine izvedena je u [1], pri emu je dobijena vrednost kavitacijskog koeficijenta modela. Faza G: Kavitacijske karakteristike modela. Nakon energetskih ispitivanja modela turbine pristupa se odreivanju kavitacijskih karakteristika. Kavitacijske karakteristike modela turbine predstavljaju vezu izmeu kritinih kavitacijskih koeficijenata MKR i radnih taaka (Q11M,n11M) pri emu se mere i energetske karakteristike modela. 2 n D Q 1 pamb - pV v2 M = + - g zS )M ; n11M = M M ; Q11M = 2 M ( EM 2 HM DM H M Kavitacijska ispitivanja se obavljaju na zatvorenim opitnim postrojenjima tako to se za svaku izabranu pogonsku taku (Q11M,n11M) (podeavanjem pritiska pB u rezervoaru na izlazu iz sifona) stvaraju razliita kavitacijska stanja definisana kavitacijskim koeficijentom M od bezkavitacionog stanja preko inicijalne kavitacije do superkavitacije, uz stalno vizuelno stroboskopsko osmatranje kroz providni oklop radnog kola. Pri kavitacionim ispitivanjima meri se i sadraj vazduha m. Pri kavitacijskim ispitivanjima vre i merenja energetskih veliina zbog odreivanja vrednosti n11M, Q11M i M. Pri tom se formiraju krive zavisnosti hM=f(M), n11M=f(M), Q11=f(M ) i P11=f(M), to je prikazano na slici 2.11.

Slika 2.11. Promena hM, n11M, Q11 i P11 u zavisnosti od M

Napomena: Mi -inicijalna (poetna kavitacija), Mo -minimum kav. koeficijenta M do koga je hM=const, Mkr -kritina vrednost kavitacijska koeficijenta M (pad stepena korisnosti za hM=1% ili hM=0,5%). Sistematska merenja u pogonskim oblastima modela turbine mogue je odrediti zavisnosti MKR=f(Q11M) za razliite vrednosti n11M=const (slika 2.12.).

za turbine jedinane regulacije

za turbine dvojne regulacije

Slika 2.12. Zavisnost kritinog kavitacijskog koeficijenta KR kod modela turbina jedinine i dvojne regulacije

Prenoenjem vrednosti MKR=f(Q11M) u polje univerzalne karakteristike dobijaju se kompletne univerzalne karakteristike modela turbine (slika 2.13).

za turbine jedinane regulacije

za turbine dvojne regulacije

Slika 2.13. Izgled univerzalnih karakteristika modela turbina jedinine i dvojne regulacije

Faza H: Preraunavanje kavitacijskih karakteristika sa modela na prototip. Za prototip turbine znaajne su karakteristike kavitacijske rezerve NPSEP P m NPSEP = g P NPSH P = Mkr + 9 ,9 EP HP Hm gde su: NPSEP [J/kg], NPSHP [m] - kavitacijska rezerva prototipa, NPSE=E, NPSH=H; M i p - sadraji vazduha u vodi modela i prototipa; ZSP - dubina potapanja, z Z SP = 10,33 T HV ( Pkr + P ) H P ; ZT - kota turbine; Hd=pd/PgP - visina stuba vode koja 900 odgavara zasienju vodene pare; PKp = NPSEP/EP - kritini kavitaciski koeficijent prototipa; P kavitacijska rezerva kavitacijskog koeficijenta radi obezbeenja (smanjenja) od kavitacijske erozije. Faza I: Karakteristike pobega modela za bezkavitacijske uslove rada. Obuhvata: - Brzine obrtanja pobega nRM modela turbine su maksimalne brzine obrtanja koje model turbine postie pri potpunom rastereenju, - Pre ispitivanja modela jedinane regulacije na pobeg mere se, pri razliitim poloajima regulacijskog organa (sprovodnog aparata ili lopatica obrtnog kola), sledee veliine: ERM=gMHRM, QRM, nRM, i odreuju se krive pobega n11RM=f(SA), Q11RM=f(SA), - Pobeg modela turbine dvojne regulacije se odreuje tako to se za konstantne vrednosti poloaja lopatica obrtnog kola =const menjaju otvori sprovodnog aparata SA pri potpuno rastereenoj maini i pri tome se mere vrednosti HRM, QRM i nRM i odreuju zavisnosti n11RM=f(Q11RM, SA za =const). Brzina obrtanja nRP i protok QRP pobega moe se odrediti na osnovu sledeih formula:

DM H P D HP nRP = nRM M ; Q Q = RP RM D . DP HM P HM Primer karakteristike pobega prototipa postojee turbine HE erdap 2, za sve mogue radne reime: propelerne i kombinatorne za bezkavitacijski pogon.

0.5

0.5

Slika 2.14. Karakteristika pobega prototipa postojee turbine HE erdap 2

3. ZAKLJUAK

Na osnovu materijala prikazanog u ovom radu moe se zakljuiti sledee: - Eksperimentalna ispitivanja modela turbina, i u tom smislu osvajanje odgovarajue geometrije rekonstruisane i modernizovane turbine poveane snage eljenih energetskih i kavitacijskih karakteristika, imaju neprocenjivu vanost u razvoju i usavravanju novih tipova turbina. - Poseban znaaj modelskih ispitivanja sastoji se u utvrivanju energetskih i kavitacionih karakteristika ispitivanog modela turbine. - Preraunavanjem rezultata modelskih ispitivanja utvruju se energetske i kavitacione performanse turbina koje se uporeuju sa garantovanim. - Ispitivanja se obavljaju u specifinim opitnim postrojenjima snabdevenim davaima mernih veliina koji se moraju kalibrisati pre i posle merenja, a takoe, po potrebi, i u toku merenja. Merna oprema mora biti visoke tanosti, tako da se mora obezbediti maksimalna ukupna posredna greka merenja stepena korisnosti u domenu f = 0,25 0,27%.
REFERENCE

[1] Beniek, M., Hidrauline turbine, Mainski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1998 [2] IEC 60193/1999-11 Hydraulic turbines, storage pumps and pump-turbines model acceptance tests [3] IEC 995 1991: Determination of prototype performance from model acceptance tests of hydraulic machines with consideration of scale effects [4] eli V., Kercan V., Vujani V., Efficiency Scale-up in Refurbished Low Head Kaplan Turbines, Proceedings, International Conference Classics and Fashion in Fluid Machinery, Belgrade, Serbia, October 18-20, 2002, pp. 53-65 [5] Official Model Test Report HPP Djerdap 1, test No. 535, Revised and completed version of Final Report, 2011, cole Polytechnique Fdrale de Lausanne, Laboratory for Hydraulic Machines, Lausanne, Switzerland [6] Model Testing Report, HPP Djerdap 1, No. 2931, Turboinstitut, 2008, Ljubljana, Slovenia