Predavanje 05

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment
T-5.
OBRADNI SISTEMI I PROCESI
T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi
CILJEVI UENJA: 1. Shvatite osnovne pojmove o obradnim sistemima. 2. Objasnite obradne procese. 3. Koristite maine pri obradi metala rezanjem. 4. Razumete rezne alate, merne i pomone pribore.
Nastavna pitanja: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Obradni sistemi Obradni procesi Maine u obradi metala rezanjem Rezni alati Pomoni pribori Merni pribori (merila) 91 Strana u
udbeniku
91 93 96 106 111
Proizvodno mainstvo: poslovni sistem, proizvodni sistem, tehnoloki sistem, sistem za oblikovanje, obradni sistem.
4
Sistemi za obradu rezanjem ili obradni sistem se sastoji od: sredstava rada i obradnih procesa, sa karakteristinim ulaznim i izlaznim veliinama .
Struktura sistema za obradu rezanjem

Obradni sistem Osnovni model obradnog sistema
Poremeajni faktora X(t)
OBRADNI SISTEM
X(t)
mainski sistem
Skup odzivnih faktora Y(t)
obradni proces
proces obrade pomoni procesi
maina alat pribor obradak
Y(t)
Skup poremeajnih faktora X(t): sile rezanja, deformacione sile u procesima deformisanja, prinudne sile koje nastaju kao posledica neuravnoteenih obrtnih ili translatorno pokretnih masa, sile stezanja, sile koje nastaju kao posledica temperaturnih deformacija u sistemu, pasivne, odnosno sile trenja u sistemu, koliina toplote koja se pojavljuje u sistemu.
Skup odzivnih faktora Y(t): pomeraji karakteristinih taaka koji nastaju kao posledica deformacije sistema i koji su statike veliine u odreenom vremenskom domenu, amplitude vibracija karakteristinih taaka sistema, nivo buke koji se pojavljuje u sistemu, temperatura karakteristinih taaka sistema, parametri habanja alata, koji kao dopunska ili sekundarna pojava predstavljaju poremeaj.
OBRADNI SISTEM
INFORMACIJE
X(t)
INFORMACIJE
mainski sistem
ENERGIJA
obradni proces proces obrade pomoni procesi

ENERGIJA
MATERIJAL POMONI MATERIJAL
maina alat pribor obradak
MATERIJAL
POMONI MATERIJAL
Y(t)
OBRADNI PROCES
PROCES OBRADE
POMONI PROCESI
Procesi obrade predstavljaju direktnu transformaciju pripremka u izradak (promena fiziko hemijskih osobina, promena oblika, mera, kvaliteta povrina). Pomoni procesi direktno ne utiu na stanje obratka (pozicioniranje i stezanje obratka i alata, odlaganje obratka, putanje u rad i zaustavljanje maine).
Kinematika formiranja povrina Geometrijski elementi: 1. materijalni i 2. nematerijalni. Materijalne obraene povrine: 1. spoljanje cilindrine, 2. unutranje cilindrine, 3. spoljanje konusne, 4. unutranje konusne, 5. spoljanje ravne, 6. unutranje ravne, 7. fazonske, 8. spoljanje ravanski konturne, 9. unutranje ravanski konturne, 10. prostorno sloene, 11. zavojne itd. Materijalne povrine: 1. obraene ili 2. neobraene.
1 5
3 5
2 6
1. spoljanje cilindrine 2. unutranje cilindrine 3. spoljanja konusna 4. unutranja konusna 5. spoljanje ravne 6. unutranja ravna 7. fazonska
5. spoljanja ravna 8. spoljanja ravanski konturna 9. unutranja ravanski konturna 10. prostorno sloena
10 11
1. spoljanja cilindrina 11. zavojna
Svaka povrina predstavlja niz uzastopnih poloaja linije izvodnice (1) po liniji vodilji (2).
1 1 2 2 1
1 2
1 1 2
Metode formiranja povrina: a) metoda tragova izvodnica je trag vrha alata, b) metoda tangenti izvodnica je tangenta na putanju seiva alata,
v) metoda relativnog kotrljanja izvodnica je niz uzastopnih poloaja alata i g) metoda kopiranja izvodnica se poklapa sa seivom alata.
Metode obrade i osnovna podela metode obrade rezanjem, metode obrade plastinim deformisanjem, nekonvencionalne metode obrade, metode obrade velikim brzinama deformisanja i posebne metode obrade.
17
Metode obrade rezanjem sa alatima sa sa alatima sa nedefinisanom geometrijom definisanom geometrijom

struganje
Metode obrade rezanjem sa alatima sa sa alatima sa nedefinisanom geometrijom definisanom geometrijom struganje
prostrugivanje
Metode obrade rezanjem sa alatima sa sa alatima sa nedefinisanom geometrijom definisanom geometrijom struganje prostrugivanje rendisanje
Metode obrade rezanjem sa alatima sa sa alatima sa nedefinisanom geometrijom definisanom geometrijom struganje prostrugivanje rendisanje buenje glodanje
provlaenje
provlaenje odsecanje
provlaenje odsecanje
bruenje
provlaenje odsecanje bruenje
provlaenje odsecanje bruenje honovanje
provlaenje odsecanje bruenje honovanje lepovanje
provlaenje odsecanje bruenje honovanje lepovanje superfini
35
provlaenje odsecanje bruenje honovanje lepovanje superfini bruniranje
36

- lathe, turning - boring - planing - drilling - milling - broaching - sawing
- grinding - honing - lapping - superfinishing - burnishing
Metode obrade plastinim deformisanjem bez odvajanja materijala sabijanje istiskivanje valjanje ostale zapreminske metode oblikovanja savijanje posebna oblikovanja izvlaenje
sa odvajanjem materijala
odsecanje prosecanje probijanje delimino prosecanje opsecanje kalibrisanje
zapreminsko oblikovanje
obrada lima
Osnove obrade metala savijanjem Obrada savijanjem spada u grupu obrade deformisanjem, pri kojim se vri samo lokalno - meusobno pomeranje pojedinih delia materijala i to samo na mestu dejstva sila. Obrada savijanjem nalazi naroitu primenu pri savijanju limova, zatim pri krunom savijanju raznih doboa i rezervoara za kotlove kao i pri ispravljanju limova. Prema obliku radnog dela razlikuju se sledee vrste savijanja: 1. Fazonsko savijanje 2. Kruno savijanje 3. Ispravljanje limova
Alati za savijanje
Alat za ugaono savijanje
Alati za isecanje i izvlaenje
Alat za dvostruko savijanje
Sredstva rada obuhvataju pet podsistema: 1. maina, 2. reznih alata, 3. pribora, 4. mernih instrumenata - merila 5. predmeta obrade.
udbeniku
91 93 96 106 111
Obradni procesi se sastoje od: 1. procesa obrade

direktne transformacije predmeta obrade u gotov proizvod ili poluproizvod za dalju obradu (struganje, buenje, glodanje...).
1. pomonih ili dopunskih procesa

izvoenje procesa obrade (pozicioniranje i stezanje alata i predmeta obrade, odlaganje predmeta obrade, ukljuivanje i iskljuivanje maine...).
Tehnoloki postupak je skup svih obrada na predmetu obrade u toku izrade na odgovarajuim mainama, uz primenu reznog, steznog i mernog alata. Elementi tehnolokog postupka su tehnoloke operacije ili jednostavno operacije. Operacija je obrada pripremka na jednoj maini (jednom radnom mestu) uz jednu pripremu maine. Broj operacija je broj priprema ili broj maina (kada se operacija poklapa sa obradnim procesom) ili broj pozicija obrade. Diferencijacija operacija podrazumeva tehnoloki proces proizvodnje kod koga su proizvodne operacije svedene na najjednostavnije elemente (zahvate). Koncentracija operacija je objedinjavanje nekoliko razliitih obrada (zahvata) na jednoj maini i u isto vreme.
Dva osnovna principa projektovanja tehnolokih procesa su sa diferencijacijom i koncentracijom operacija
a) Elementarni zahvat b) Sloeni zahvat c) Grupni zahvat Sloeni (obrada kopiranjem) i grupni zahvat
a) Jedan prolaz b) Dva prolaza Prolazi u obradi struganjem

:
, .
10 I V
II (2 ) VI
III
VII
I :
IV
10 Operacija
I Zahvat
20 Operacija
I Zahvat
II Zahvat
(2 )
II Zahvat
III Zahvat
III Zahvat
II Varijanta: dve operacije etiri i tri zahvata
IV Zahvat
53
Sloen zahvat
54
Grupni zahvat
55
Osnovni elementi pomonih procesa Pomoni procesi: pozicioniranje pripremka, pozicioniranje obratka i pozicioniranje alata. Baze : konstrukcione, tehnoloke, merne i montane.
udbeniku
91 93 96 106 111
Alatne maine obezbeuju izradu i obradu delova razliitih oblika i dimenzija, poev od najjednostavnijih (vratila, osovine, osovinice i sl.) do najsloenijih (lopatice turbina, bregovi i sl.).
Klasifikacija maina se najee izvodi prema nameni, proizvodnoj operaciji, na: 1. strugove, 2. builice, 3. glodalice, 4. rendisaljke, 5. testere, 6. brusilice, 7. maine za provlaenje, 8. obradne centre, fleksibilne tehnoloke module, 9. elije, centre i sisteme i dr.
ematski prikaz univerzalnog struga

Glavni ili 1. 2. 3. osnovni elementi su: nosei sistem, sistem voenja pogonski sistem.
1 - pogonski elektromotor; 2 - prenosnik glavnog kretanja; 3 - izmenljiva grupa zupanika; 4 - prenosnik pomonog kretanja; 5 - stezna glava; 6 - vuno vreteno; 7 vodee vreteno; 8 - suport; 9 - konji; 10 - predmet obrade.
Univerzalni strug
Podela u zavisnosti od obima i sistema proizvodnje: Strugovi za pojedinanu proizvodnju - mogu se lako prilagoditi prelazu s jednog radnog predmeta na drugi, razlicitog oblika 1. Univerzalni strug, 2. Strug s vunim vretenom, 3. Strug sa vodeim vretenom, 4. Strug za leno struganje, 5. Strug za poprenu obradu (eoni strug),
Strugovi za serijsku proizvodnju - prethodnom pripremom i postavljanjem alata za pojedine zahvate i koricenjem raznih uredaja za skraenje pomonog vremena, postie se znatno smanjenje pomonih vremena uz izvesno poveanje pripremnog vremena. 1. Vieseni strug (grupni zahvat), 2. Kopirni strug (sloeni zahvat), 3. Vertikalni (karusel) strug, 4. Revolverski strug, sa vertikalnom revolverskom glavom, sa horizontalnom revolverskom glavom
Strugovi za masovnu proizvodnju potpuna automatizacija svih pokreta.

1. Fazonski automatski strug, 2. Automat za dugake delove, 3. Revolverski automat sa stalnim bregastim voicama, 4. Revolverski automat sa promenljivim bregastim voicama, 5. Automat sa vie glavnih vretena
udbeniku
91 93 96 106 111
Osnovne oblici reznih alata, dimenzije, namena i tehniki zahtevi standardnih reznih alata su definisani odgovarajuim standardima, odnosno tehnikim uslovima kojima je odreen kvalitet i rezna sposobnost alata. Specijalni rezni alati - specijalno projektovani i izraeni za konkretne uslove obrade i konkretnu proizvodnu opremu. Opta podela reznih alata je na: 1. rune 2. mainske.
D1
vs
b1
D2
[m/min] [/min] [mm/min] [mm/] [min] [cm3/min] [mm] [mm] [o ] [mm]
v = ns s s L q=asv
(vp) (vr) L
vp vr s vs B
(vs) a
nL v = n s s L s . . . L B a r
[m/min] [dh/min] [mm/min] [mm/dh] [min] [cm3/min] [mm] [mm] [o ] [mm]
r = vp / vr
69
vs
[m/min] [/min] [mm/min] [mm/] [min] [mm3/min] L [mm] [o ] [mm] r
b1
s/2
v = ns s s
n vs
[m/min] [/min] [mm/min] [mm/]
n vs L Lt
D s z
am a
q=a b vs [min] [mm3/min]
. a =s sin m z
D
t t 3 2
sz
1
D a n t t vs
3 2
sz
1
z - -
vs
t -
iz -
1= 2=-t 3=-2t
i=-(i-1)t
sa
vt [m/s] vr [m/min] sa [mm/]
nt
nr Fom
nt
Fa
nr Fom
Fr
Fom Fr F -
, , .
Fom = F1 Fr = F2 Fa = F 3
Podela mainskih alata se izvodi na bazi razliitih kriterijuma i to prema: 1. vrsti obrade, 2. materijalu predmeta obrade, 3. vrsti alatnog materijala, 4. broju reznih ivica, 5. obliku alata i poloaju povrina obrade, 6. tipu alata, 7. nainu postavljanja alata itd.
1.Najea podela alata je prema vrsti obrade i to na rezne alate za: struganje, buenje, proirivanje i razvrtanje, glodanje, rendisanje, bruenje i glaanje, provlaenje, izradu zupanika, oljebljenih vratila, navoja i sl.
2. Prema vrsti materijala predmeta obrade razlikuju se rezni alati za obradu: metala, drveta, plastinih masa, nemetala (kamen, staklo, mermer, hartiju, grafit i sl.). 3. Prema vrsti alatnog materijala alati se dele na alate od: alatnog elika, brzoreznog elika, tvrdih metala, keramikih materijala, dijamantske alate, alate od super tvrdih materijala i sl. Pored ovih alata i alatnih materijala postoje alati od brzoreznih elika i tvrdih metala sa tvrdim prevlakama.
4. Prema broju reznih ivica razlikuju se: jednoseni (noevi za rendisanje, struganje, buenje, rezanje navoja i sl.), dvoseni (spiralne i ravne burgije i sl.), vieseni (proirivai, razvrtai, uputai, glodala, ureznici, ...) i mnogoseni alati (alati za bruenje - tocila).
5. Prema obliku alata razlikuju se: alati za obradu spoljanjih povrina, izradu otvora, izradu navoja, oljebljenih vratila i zupanika. 6. Prema tipu alati se razvrstavaju na alate izraene iz: jedna od alatnog materijala (integralni alati), sa umetnutim reznim elementima (zubima), alati sa lemljenim i mehaniki privrenim ploicama. 7. Prema nainu postavljanja na mainu razlikuju se: alati sa drkom i nasadni alati ili alati sa otvorom.
Najvanije karakteristike reznih alata su: 1. geometrijski oblik, koji je odreen postupkom obrade kome je namenjen, 2. rezna geometrija, koju ine osnovna geometrija i geometrija specifina za pojedine alate, 3. materijal alata, materijal od koga je rezni alat izraen.
Oblik i osnovni konstruktivni elementi reznih alata

Svi rezni alati se sastoji od najmanje dva osnovna dela: 1. tela alata na kome se nalaze rezni elementi alata (rezni klin), 2. drke ili otvora u telu alata, preko kojih se izvodi postavljanje i stezanje alata na nosa alata i mainu.
Strugarski no sa lemljenom ploicom
Strugarski no sa okretnom ploicom

Noevi sa lemljenim ploicama od tvrdog metala se mogu podeliti na:

pravi savijeni
ugaoni
iroki
unutranji boni eoni iljasti

1.Pritezanje ploice uz dno leita u drau (sila stezanja deluje normalno na gornju povrinu ploice) - oznaka C. Stezanje odozgo
2. Sila stezanja deluje paralelno oslonoj povrini ploice preko otvora - oznaka P Stezanje preko otvora
3. Kombinovano stezanje preko otvora i gornje povrine ploice - oznaka M Stezanje odozgo i preko otvora
4. Stezanje pomou vijka, koji prolazi kroz otvor ploice - oznaka S Stezanje vijkom
Telo alata sa reznim klinom alata ini jedinstvenu konstruktivnu i funkcionalnu celinu formiranu na razliite naine i to kao alat: 1. iz jednog komada (integralno), 2. sa umetnutim reznim elementima (zubima), lemljenom ili mehaniki privrenom ploicom Drka odnosno prihvatni i stezni deo, obezbeuje pravilno postavljanje -baziranje, prihvatanje i pouzdano stezanje alata u odgovarajui pribor maine. U nizu sluajeva drka se koristi i za centriranje alata. Oblik drke zavisi od tipa alata.
Oblici drke strugarskih noeva i cilindrinih alata

Oblici otvora kod nasadnih alata
Oblici i karakteristike reznih ploica
Rezne ploice se izrauju od: brzoreznog elika,tvrdog metala, rezne keramike, dijamanta i kubnog nitrida bora, a za nosa alata se vezuju: 1. lemljenjem (lemljene ploice), 2. mehanikim privrivanjem (okretne ili izmenjive ploice).
Lemljenje ploice od brzoreznog elika ili tvrdog metala se koriste za izradu strugarskih noeva, burgija, razvrtaa, glodala.
Neki oblici lemljenih ploica

Neki oblici izmenjivih (okretnih) ploica
Okretne - izmenjive ili viesene ploice se mehaniki vezuju za nosa alata. Nakon habanja jednog seiva menja se seivo, a nakon habanja ploice menja se ploica
Ploice od alatne keramike imaju iste oblike kao i ploice od tvrdog metala. Izrauju se bez centralnog otvora, imaju veu debljinu i leni ugao im je o. esto se izrauju sa rubom - fazetom du glavnog seiva u cilju poveanja vrstoe.
Mehaniko uvrivanje ploica za nosa ploica (alata) se ostvaruje na razliite naine (preko poluge, klina i zavrtnja ili draa i zavrtnja itd.). Mehaniko uvrivanje ploica predstavlja osnovu gradnje savremenih reznih alata, a sistem uvrivanje je standardizovan. Nosai alata su razliite konstrukcije i izraeni su od konstruktivnih materijala.
Prema ISO standardu oznaka nosaa ima 14 simbola (12 obaveznih i dva dopunska),
Alatni materijali
Poetkom XX veka brzina rezanja se kretala u granicama 10 - 20 m/min, da bi u savremenim proizvodnim uslovima dostigla vrednost i do 1.000 m/min, pa i vie, u proizvodnim operacijama struganja i eonog glodanja
Uticaj vrste alatnog materijala na brzinu i vreme obrade

Uproeni prikaz razvoja materijala za rezne alate
Materijal alata Alatni Brzorezni Liveni TM - stelitSinterovan TM Alatna keramika
Godina pojave pre 1900 1900 1915 ~1928 ~1945 1955
Maksimalna radna temperatura [o] 200 500 700 800 900 1000
Brzina rezanja m/s 10 25 50 100 150 240
Indeks cene po [cm3] strugotine 2 1 0.5 0.4 0.25 0.16
Materijali za rezne alate (alatni materijali) treba da imaju sledee osobine da bi obezbedili reznu sposobnost i odgovarajuu postojanost reznim alatima: 1. visoku tvrdou i sposobnost zadravanja tvrdoe pri povienim temperaturama rezanja (zadrane rezne sposobnosti) 2. visoku otpornost na habanje (naroito pri povienim temperaturama) 3. dovoljnu vrstou i ilavost (vrstoa na savijanje i vrstoa seiva) 4. dobre tehnoloke karakteristike (dobra obradljivost pri obradi deformacijom i rezanjem, posebno pri zavrnoj obradi bruenjem i pri otrenju) 5. otpornost na promenljiva mehanika i termika optereenja.
Danas se za rezne alate primenjuju sledee 4 grupe alatnih materijala: 1. alatni elici q niskolegirani elici 1940, 3840 q brzorezni elici - I grupa elika (volframovi elici) 18% W + 1% V + Co (vezivo) - II grupa elika (volframovi elici) 12% W + 2 4% V + Co(vezivo) - III grupa elika (volfram - molibdenovi elici) 6% W + 5% Mo + 1% V + Co(vezivo) - IV grupa elika (volfram - molibden - kobaltni elici) 10% W + 8% Mo + 4% V + 10% Co(vezivo)
2. tvrdi metali Tvrdi metali za rezne alate razvrstani su u tri osnovne grupe u zavisnosti od vrste materijala koji se obrauje, sa vie sorti u svakoj grupi. Oznake ovih grupa su: P - za obradu elika (P01, P05, P20), K - za obradu SL (K01, K05, K10...) i M - za teko obradljive materijale (M10, M20...). Brojni deo oznake oznaava kvalitet tvrdog metala obzirom na fiziko - mehanika svojstva.
3. alatna (rezna) keramika U zavisnosti od namene alata u osnovni materijal uvode se razliiti legirajui elementi radi dobijanja keramike odgovarajueg kvaliteta. oksidna (do 99,7% AlO3) oksidno - karbidna (80% Al2O3 + 20% (TiCa - TaCa)) neoksidna (nitridna Si3N4) 4. supertvrdi materijali prirodni dijamant sintetiki dijamant kubni bor - nitrid polikristali na osnovi dijamanata
Najvea primena kod reznih alata su dve vrste alatnih materijala: brzorezni elici tvrdi metali, s tim to je primena tvrdih metala u stalnom porastu. Orjentacioni procenat primene brzoreznog elika i tvrdog metala
Vrsta obrade Struganje Glodanje Buenje Razvrtanje, proirivanje, rezanje navoja, provlaenje Rendisanje Procenat primene [%] Brzorezni elik 20 65 80 65 90 Tvrdi metal 80 35 20 35 10
Priblina ocena rezne sposobnosti alatnih materijala vri se preko: 1. tvrdoe 2. ilavosti i njihove zavisnosti od temperature. Tvrdoa je najmanja kod alatnih elika a raste idui tvrdim metalima, alatnoj keramici ka super tvrdim metalima. Sa ilavou je obrnut sluaj: najvea je kod alatnih elika a najmanja kod alatne keramike i supertvrdih alatnih materijala. Kod brzoreznog elika tvrdoa sporije opada sa poveanjem temperature (rezna sposobnost se gubi kod temperature od oko 580 [C] 600 [C]), dok je kod tvrdih metala i alatne keramike znatno sporije smanjenje tvrdoe sa poveanjem temperature a zadravanje rezne sposobnosti je do znatno veih temperatura.
Sve vrste savremenih alatnih materijala su nastale kao rezultat stalne tenje da se obezbedi alatni materijal to vee tvrdoe i ilavosti, odnosno otpornosti na habanje, udarna optereenja i vibracije, posebno u uslovima visokih temperatura rezanja.
Uticaj temperature na mehanike karakteristike alatnog materijala i uticaj promene tvrdoe alatnog materijala na postojanost glodala
Istovremeno reenje suprotnih zahteva, posebno zahteva za visokom tvrdoom i ilavou, dovelo je do razvoja spektra alatnih materijala kao to su: ugljenini i legirani alatni elici, brzorezni elici, tvrdi metali, alatna ili rezna keramika, super tvrdi materijali.
Danas se za izradu reznih alata najee koriste: brzorezni elik i tvrdi metal. Pomoni materijali (konstruktivni elici, sivi liv, elini i aluminijumski liv itd).: za izradu drke, tela, nosaa, nastavaka i sl.
Ugljenini alatni elici pripadaju grupi alatnih elika istorijskog znaaja. Koriste se za izradu alata namenjenih obradi metala malim brzinama rezanja (runi ureznici, razvrtai i sl.) i obradi drveta. Legirani alatni elici su elici poboljanih karakteristika, posebno u pogledu otpornosti na visokim temperaturama i otpornosti na habanje. Koriste se, uglavnom, za izradu alata koji rade sa malim optereenjima i malim brzinama rezanja. ee se koriste za izradu alata za isecanje i oblikovanje lima, kao i izradu mernih alata i pribora. Prema osnovnom legirajuem elementu dele se na: hrom, volfram, hrom - volframove, hrom - silicijuumove i hrom vanadijumove legirane alatne elike. To su, na primer, elici tipa 4140, 4141, 4143, ..., 4149, prokron elici (4170 ... 4176), merilo elici (3840, 4840, 6440, ...), OCR elici (4150, 4650, 4750 ...) i dr.
Brzorezni elik se preteno koriste za izradu alata za buenje, glodanje, rendisanje, provlaenje i sl., alata koji preteno rade u uslovima prekidnog rezanja. Predstavljaju najvaniji i najee primenjivani visokolegirani alatni elik sa veim sadrajem legirajuih elemenata, pre svih: hroma, volframa, molibdena, vanadijuma i kobalta. Variranjem sadraja legirajuih elemenata menjaju se tvrdoa i otpornost na habanje, ilavost i otpornost na udarna - dinamika optereenja, otpornost na povienim temperaturama i sl. Brzorezni elici sa poveanim sadrajem volframa (18 % W, 4 % Cr i 1 % V) su klasini brzorezni elici. U savremenim proizvodnim uslovima sve vie se koriste molibdenski brzorezni elici sa smanjenim sadrajem volframa (5 % Mo, 6 % W i 2 % V). Brzorezni elici poveane postojanosti na visokim temperaturama sadre vei procenat vanadijuma (do 4 %), a brzorezni elici visoke otpornosti na povienim temperaturama sadre vei procenat molibdena, vanadijuma i kobalta. To su tzv. super brzorezni elici.
Poveanjem sadraja volframa poveava se i osetljivost brzoreznog elika na pojavu defekata pri bruenju - otrenju. Poveanjem sadraja kobalta smanjuje se ilavost brzoreznog elika. Prema osnovnim legirajuim elementima brzorezni elici se dele na: volframove brzorezne elike: 6880, 6881, 6882, 6883, 9782 ...namenjene izradi normalno optereenih reznih alata, volfram - molibdenske brzorezne elike: 7680, 9780, 9783... namenjene izradi alata poveanog optereenja, molibdenske brzorezne elike: 7880, ... namenjene izradi alata za prekidno rezanje, jer se odlikuju poveanom ilavou, vanadijumske brzorezne elike: 8780, 9681, 9683, 6981, 9880, ... koje odlikuje poveana otpornost na habanje i visoke temperature, a namenjeni su izradi alata za zavrnu obradu, kobaltske brzorezne elike: 6980, 9682, 9780, ... koje karakterie otpornost na visokim temperaturama i namenjeni su izradi jae optereenih alata.
Savremeni brzorezni elici sa prevlakama, najee titan nitrida (TiN) poskupljuju alat za 20 - 40 %, ali obezbeuju i poveanje postojanosti alata za 2 - 3 pa i nekoliko puta. Prevlake se izrauju kao jednoslojne ili vieslojne od TiC, TiN, Al2O3, kubnog nitrida bora ili dijamanta.
Uticaj prevlake na postojanost alata od brzoreznog elika

Tvrdi metali se koriste za izradu strugarskih noeva, eonih glodala i sl., alata koji preteno rade u uslovima neprekidnog rezanja. Tvrdi metali su fiziko - metalurka smea tvrdih (osnovni materijal tipa karbida WC, TiC, TaC, NbC, ...) i ilavih komponenti - vezivnog materijala (metali Co, Ni, ...). Tvrde metale odlikuju visoka postojanost i tvrdoa na povienim temperaturama (i do 1250 oC), to obezbeuje poveanje brzine rezanja i proizvodnosti. Prema sadraju volfram - karbida WC razlikuju se: 1. tvrdi metali sa velikim sadrajem WC i neznatnim dodatkom ostalih karbida TiC, TaC. Namenjeni su obradi tvrdih i krtih materijala, kada se formira kidana strugotina, 2. tvrdi metali na bazi WC, TiC i TaC (sa poveanim sadrajem TiC i TaC).
Prema slovnoj oznaci tvrdi metali se razvrstavaju u tri grupe: 1. grupa P (plava) - namenjena obradi elika, elinog i temper liva, 2. grupa M (uta) - namenjena obradi elika, elinog, temper i sivog liva, 3. grupa K (crvena) - namenjena obradi krtih materijala.
Klasifikacija i oznaavanje tvrdih metala

Tehnologijom nanoenja prevlaka nanose se: jednoslojne i vieslojne prevlake od TiC, TiN, Al2O3, kubnog nitrida bora, dijamanta i sl.
Prevlake i uticaj prevlake na postojanost alata od TM

Rezna keramika se, najee, javlja u tri varijante - tipa kao: 1. mineralna (ista ili oksidna) keramika, Al2O3 , 2. meana (oksidno - karbidna) keramika se sastoji od 60 % Al2O3 i 40 % WC, Mo2C ili TiC, 3. silicijumnitridna keramika Si3N4 . Presovanjem i sinterovanjem na temperaturi od 1600 1800 oC izrauju se ploice razliitog oblika, koje se iskljuivo mehaniki uvruju za nosa alata. Prednosti rezne keramike u odnosu na tvrde metale su vea tvrdoa, otpornost na habanje i otpornost na visokim temperaturama. Nedostaci su niska ilavost i visoka osetljivost na dinamika optereenja i promenu termikih naprezanja.
Rezna keramika se koristi za izradu alata namenjenih neprekidnom rezanju na mainama vee krutosti i stabilnosti i to obradu konstruktivnih elika (ugljeninih i legiranih), visokokvalitetnih elika, sivog i temper liva, legura obojenih metala i nemetala. Nije pogodna za obradu lakih metala i njihovih legura zbog porasta intenziteta difuzionog habanja. Supertvrdi alatni materijali su: prirodni dijamant, kubni nitrid bora - CBN (borozan i elbor) i sintetiki dijamant - PKD. Odlikuju se vrlo visokom tvrdoom i otpornou na habanje, niskom ilavou i otpornou na dinamika optereenja.
udbeniku
91 93 96 106 111
Uloga i klasifikacija pribora

Pribori su dopunski ureaji koji se koriste pri obradi, montai i kontroli delova, sklopova i proizvoda. U toku izvoenja procesa obrade i realizacije pomonih operacija, pribori se koriste za pozicioniranje i stezanje predmeta obrade i alata. U mnogim sluajevima obezbeuju i potrebno voenje alata u odnosu na predmet obrade. Prema nameni dele se na: univerzalne i specijalne. Univerzalni pribori su namenjeni obradi razliitih pripremaka. Predstavljaju standardni pribor svake alatne maine. Specijalni pribori su namenjeni obradi odreenih pripremaka ili izvoenju odreenih operacija obrade na jednom ili vie delova.
Bazna povrina (baza). Baze su take, linije ili povrine u odnosu na koje se orijentiu drugi delovi ili povrine delova u procesu obrade, merenja ili montae. Dele se na: konstrukcione, tehnoloke, merne i montane.
Grupu konstruktivnih baza ine: osnovne i pomone baze, koje, pri konstruisanju (izboru oblika povrina, njihovog poloaja, utvrivanju dimenzija i normi tanosti i sl.), imaju sutinski znaaj. U fazi konstrukcije se identifikuju i: funkcionalne i slobodne povrine.
Osnovne povrine (baze) su povrine u odnosu na koje se odreuje poloaj dela u proizvodu (sklopu). Pomona povrina (baza) odreuje poloaj montiranih delova podsklopova. Funkcionalne povrine su povrine preko kojih se ostvaruje funkcija zadatog sklopa. To su, u pomenutom sluaju, bone povrine zuba zupanika. Slobodne povrine su povrine povezuju osnovne i pomone povrine. To je povrina valjka (4).
Karakteristine povrine delova sklopa

cilindrina povrina aura 2(2'),
rukavac 3(3'), stepenica 5(5')

poloaj vratila u kuitu 6(6').
stepenaste povrine 1(1')
povrina valjka (4).
Tehnoloka baza je povrina koja odreuje poloaj dela u procesu izrade (obrade) u odnosu na rezni alat i/ili pribor. Merne baze se koriste u procesu merenja i kontrole gotovog dela. Merna baza je povrina koja odreuje relativni poloaj dela ili sklopa i sredstva merenja. Montane baze se koriste za orijentaciju i postavljanje delova pri montai. To su baze koje liavaju deo ili sklop tri stepena kretanja, na primer pomeranja du jedne ose i obrtanja oko druge dve ose.
Univerzalni (stezni) pribori:

namenjeni prvenstveno pojedinanoj i maloserijskoj proizvodnji za postavljanje i stezanje predmeta obrade i alata razliitih oblika i dimenzija. Kao univerzalni pribori koriste se: 1. univerzalna glave za stezanje, 2. iljci, 3. univerzalni steza za alate sa cilindrinom drkom, 4. brzi steza za alate sa cilindrinom drkom, 5. mainske stege, 6. obrtni stolovi, 7. trnovi (vratila), 8. odstojni prstenovi, obrtni prstenovi, 9. stezne aure, elastine stezne aure, magnetne ploe i sl.
Univerzalna glava za stezanje Univerzalna glava za stezanje sa tri (etiri, retko dve) eljusti je standardni pribor strugova, glodalica i brusilica,
1. 2.
Runo Mehanizovano (pneumatskim, hidraulinim ili lektromehanikim) stezanjem.
Slui za stezanje okruglih (esto i prizmatinih) delova ili alata sa drkom (burgije, vretenasta glodala ...). Razlikuju se po stepenu univerzalnosti, konstrukciji mehanizma za samocentriranje i stezanje.
Mainske stege se koriste za runo stezanje razliitih delova na rendisaljkama, builicama, glodalicama i dr. Razliite konstrukcije stega, okretne u ravni ili prostoru, omoguujui orijentaciju dela za obradu povrina pod uglom. Pored runih, postoje i stege sa mehanizovanim stezanjem, najee hidraulinim.
iljci se koriste za pozicioniranje i stezanje cilindrinih delova veih duina (odnos duine i prenika L/d iznad 4 do 10), najee na strugovima i brusilicama za okruglo bruenje. iljci Pozicioniranje pomou iljaka
Obrtai (srca) slue za prenos obrtnog kretanja sa glavnog vretena na predmet obrade, kod pozicioniranja pomou iljaka. Osnovne konstrukcije obrtaa (srca)
Linete se koriste za oslanjanje predmeta obrade u toku rezanja sa ciljem spreavanja i smanjenja deformacija duih delova, nastalih dejstvom spoljanjih sila (sila i otpora rezanja, sopstvene mase i sl.)
Pokretne i nepokretne linete 1. Pokretne se postavljaju na uzduni nosa alata, 2. Nepokretne na voice nosaa alata odnosno nosaa iljka.
Trnovi se primenjuju za postavljanje i stezanje predmeta sa centralnim otvorom veeg prenika i manje debljine zida, odnosno stezanje alata.
Specijalni pribori Sastoje se od: tela pribora, elemenata za postavljanje (baziranje), mehanizama za pritezanje (stezanje) i elemenata za povezivanje (ivija, zavrtanj i sl.)
udbeniku
91 93 96 106 111
Osnovi merenja i kontrole

Prema standardima sistema upravljanja kvalitetom serije ISO 9001: standardima QMS) tehnika kontrola kvaliteta izrade proizvoda (merenje, kontrolisanje i ispitivanje) obuhvata, izmeu ostalog, i kontrolu: 1. kvaliteta izrade proizvoda, 2. sposobnosti tehnolokih procesa i proizvodne opreme. Kontrola kvaliteta izrade proizvoda je provera stepena bliskosti poklapanja pokazatelja kvaliteta izrade sa zahtevima definisanim konstruktivno tehnolokom dokumentacijom.
Kontrola sposobnosti tehnolokih procesa (proizvodne opreme) podrazumeva identifikovanje: indeksa potencijala (preciznosti):
indeksa sposobnosti (tanosti): gde su: T = Xg - Xd, mm - konstruktivnom dokumentacijom propisana tolerancija izrade; Tp = 6 , mm - prirodna tolerancija koja se obezbeuje datim procesom izrade; , mm - standardna devijacija rasipanja rezultata viestruko ponovljene procedure merenja posmatrane dimenzije:
, mm - srednja aritmetika vrednost rezultata merenja:
Xi, mm - vrednosti pojedinanih merenja; n - broj merenja; , mm - minimalno rastojanje srednje aritmetike vrednosti rezultata merenja i granica specifikacije (Xd, Xg); r , mm - veliina podeavanja: Xs, mm sredina tolerantnog polja:
Merenje je eksperimentalno odreivanje numerike vrednosti fizike veliine. Vrednost se oitava na indikatorskoj jedinici mernog pribora
Ilustracija postupka merenja
Kontrola je postupak kojim se izvodi provera da li se kontrolisana dimenzija (veliina) nalazi unutar propisanih granica tolerancije (maksimalnog i minimalnog odstupanja). Vrednost kontrolisane veliine je odreena atributima: u granicama, iznad gornje granice i ispod donje granice. Na osnovu rezultata kontrole delovi se razvrstavaju na usaglaene (u granicama) i neusaglaene (van granica). Neusaglaeni delovi se mogu doraditi ako je kontrolisana dimenzija iznad gornje granice kod spoljanje odnosno ispod donje granice kod unutranje dimenzije.
Prema nameni merila se dele na: 1. etalone, 2. merke, 3. kontrolnike ili tolerancijska merila, 4. univerzalna merna sredstva, 5. merna sredstva specijalne namene, 6. kontrolne ureaje (poluautomate i automate) i 7. merne sisteme.
ematski prikaz operacija kontrole
Paralelna granina merila
Granina merila za uglove po svom obliku mogu biti veoma razliita (trougaona, etvorougaona i sl.). Obezbeuju formiranje slogova razliite nominalne vrednosti ugla (lepljenjem - slaganjem merki).
Granina merila za uglove

Kontrolnici ili tolerancijska merila se koriste za kontrolu dimenzija, jer obezbeuju proveru da li se kontrolisana dimenzija nalazi u granicama dozvoljenih odstupanja. Najpoznatiji kontrolnici su kontrolni epovi i kontrolne rave.
Kontrolnik za duine
Kontrolnik za konus
Kontrolne rave za osovine
Kontrolni epovi za osovine
Kontrolnik za dubine
Pomina ili kljunasta merila spadaju u grupu najee korienih merila u industriji prerade metala, za merenje spoljanjih i unutranjih mera (prenici, duine, irine, dubine i sl.), visina, meu osna rastojanja itd.
Standardno pomino merilo

Mikrometar za spoljanja merenja
1 - rava; 2 - nepokretni pipak; 3 - pokretni pipak; 4 dobo sa dopunskom skalom; 5 - mehanizam sa skakavicom; 6 koni.
Mikrometar za unutranja merenja
Univerzalni mehaniki uglomer

Univerzalni mehaniki uglomer se koristi za merenje uglova u rasponu od 0 360 stepeni sa tanou 5' .
1 - osnovna skala; 2 - dopunska skala; 3 - nepokretni disk; 4 - nepokretni lenjir; 5 - pokretni disk; 6 - pokretni lenjir.
HVALA NA PANJI

Predavanje 05

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Predavanje 05

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

OBRADNI SISTEMI I PROCESI

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Struktura sistema za obradu rezanjem

Obradni sistem Osnovni model obradnog sistema

Poremeajni faktora X(t)

maina alat pribor obradak

obradni proces proces obrade pomoni procesi

MATERIJAL POMONI MATERIJAL

maina alat pribor obradak

1. spoljanja cilindrina 11. zavojna

Metode obrade rezanjem sa alatima sa sa alatima sa nedefinisanom geometrijom definisanom geometrijom

Metode obrade rezanjem sa alatima sa sa alatima sa nedefinisanom geometrijom definisanom geometrijom

Metode obrade rezanjem sa alatima sa sa alatima sa nedefinisanom geometrijom definisanom geometrijom

- grinding - honing - lapping - superfinishing - burnishing

odsecanje prosecanje probijanje delimino prosecanje opsecanje kalibrisanje

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Alat za ugaono savijanje

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Alati za isecanje i izvlaenje

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Alat za dvostruko savijanje

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Obradni procesi se sastoje od: 1. procesa obrade

1. pomonih ili dopunskih procesa

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Dva osnovna principa projektovanja tehnolokih procesa su sa diferencijacijom i koncentracijom operacija

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

a) Jedan prolaz b) Dva prolaza Prolazi u obradi struganjem

II Varijanta: dve operacije etiri i tri zahvata

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

ematski prikaz univerzalnog struga

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Osnovne akademske studije Studijski program - Inenjerski menadment

Strugovi za masovnu proizvodnju potpuna automatizacija svih pokreta.

T ehniki sistemi 2011. Duan B. Regodi