30 - (509-542. Syf.)

KURAMSAL YAKLAIM ve TRK SOSYOLOJS
Prof. Dr. nver GNAY

Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi zet Sosyoloji aratrmalarnda teorik yaklamn nemi byktr. Zira teori, deneye imkn veren bir alanda aratrmann dnsel bir temele oturmasn salamakta, ona fikr bir derinlik, genilik ve zenginlik kazandrmaktadr. Nitekim dnya lsnde gerekletirilen sosyoloji aratrma, inceleme ve almalarnda kuramsal yaklam konular zerinde nemle durulmakta, hatta son zamanlarda kuramsal sosyoloji alma ve yaymlarnda bir art gzlendii gibi, onlar eskiye oranla daha sistematik, analitik ve kritik bir nitelik kazanm grnmektedirler. alma ve yaymlarn zellikle son dnemde giderek ada sosyoloji kuramlar zerine odaklanmakta oluu da kayda deerdir. Buna karlk, Trkiyede sosyoloji ve zellikle de din sosyoloji alanndaki bilimsel alma ve yaymlarn ayn lde zgn bir kuramsal yaklam dzeyine erimedii anlalmaktadr. Esasen Trkiyede kuramsal sosyolojik yaklam konularn ele alan almalar da snrl sayda olup, bunlarn ou eviri yahut derleme niteliindedir. Bununla birlikte son dnemde bu yndeki alma ve gayretlerde bir art da mevcuttur. Nitekim ada sosyoloji kuramlar konusunda son dneme ait iki eviri eser daha da dikkate deer olup, onlar Trkiyede sosyoloji ve zellikle de din sosyolojisi aratrma ve almalarnn belli bir bilimsel, kuramsal, analitik ve sistematik dzeye erimesi bakmndan nemlidir. Anahtar kavramlar: Kuramsal yaklam, empirik aratrma, sosyografi, ada sosyoloji kuramlar, sosyoloji, din sosyolojisi. THEORETICAL APPROACH AND SOCIOLOGY OF TURK Abstract Theoretical approach is very important in sociological studies. Because, theory offers a hypothetical, intellectual background for empiric and experimental studies and gives it a thoughtful depth and width. In recent years in all over the world sociological studies have been taken into consideration theoretical, analytical and sistematical studies. It is also important that recent researches on sociology consentrated on contemporary sociological theories. But these development on sociology and sociology of religion heven not become expected level. Some studies on the subject are mainly translation. However, there haven been increased serearches on the subject in the last decade. There are two researches have been done on sociology and sociology of religion which are very important for developing these subject theoretical, analytical and sistematical studies in Turkey. Key Words: Theoretical approach, empirisistic study, socio
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)
Giri Sosyolojinin, uzun bir hazrlk dnemini mteakip modernitenin kkl deiim ve alkant ortamnda Batda karlalan toplumsal sorunlara zm araylar balamnda bamsz bir bilimsel disiplin olarak kendini gstermi olmas, ayn zamanda deneysel ve objektif bir hviyetle karmza kmasna da yol am bulunmaktadr. yle ki, bu durum sosyologlar, toplumu ve orada meydana gelen sosyal olaylar, olgular ve sreleri toplumsal bir gereklik olarak incelemeye gtrm, bu bakmdan da sosyolojide, ilk dnemlerden itibaren uygulamal aratrma eilimi bir ekilde kendini gstermitir. Geri, sosyolojinin uzun sre birlikte hayatiyet bulduu spekltif felsefeden ayrlarak bamsz bir bilim haline gelmi olmas onun, toplum ve tarih felsefesi gibi spekltif yaklam eiliminin egemen olduu disiplinlerle kartrlmasna yol am ve esasen orada zellikle balang dnemlerinde topluma ve orada meydana gelen sosyal fenomenler ve sorunlara teorik ve spekltif yaklam eilimi olduka arlk kazanmtr. Ancak, zamanla bu durum deimeye ve deneysel ve objektif karakterli uygulamal bir sosyoloji eilimi glenmeye ynelmi olup, hatta o giderek teorik yaklamn nne gemeyi de baarmtr. 1. Sosyoloji Aratrmalarnda Kuramsal Yaklamn nemi Bununla birlikte, empirik sosyolojinin giderek teorik yaklam almalarna baskn bir zellik kazanmas, sosyolojinin toplumsal olgularn basit bir gzlemi yahut sade bir betimlenmesi ile ilgilenen ve yetinen srf deskriptif bir bilim ya da sosygografiden ibaret olmas anlamna da gelmemektedir. Baka bir deyile, empirik aratrmann teorik bir temel zerine oturmas ve onun rehberliinde gerekletirilmesi gerekmektedir. Esasen, bu anlamda deneysel yahut uygulamal sosyoloji aratrmas teorinin ya da teoriden karlan varsaym yahut denencenin empirik bir snanmas olmaktadr. Aksi halde sosyoloji pratik durum ve sorunlarn yzeysel bir betimlemesi yahut malumu ilm veya acele genelleme ve indirgemelerle yetinen fikr bir ksrlk, totoloji ve hatta amazlara srklenmekten kendini kurtaramyacaktr. Esasen, her bilim gibi sosyoloji de teoriye dayanmaktadr. Zira, somut olgularn kavramlar aracl ile aralarnda balantlar kurulmas suretiyle bir tr soyutlatrlmasndan ibaret olan teori, ayn zamanda deneye imkn veren bir alanda sistematik tahmin ve aklamalar getiren ve kavramlardan oluan fikr bir alet ilevini grmekte; toplumsal fenomenler arasndaki karmak ilikileri ancak teoriler aracl ile bir paradigma ya da dnsel bir modele oturtmak ve bylece aratrmaya sistematik bir fikr derinlik ve genilik kazandrmak mmkn olmaktadr. Ksacas, bilimde ve zellikle de sosyolojide teorik yaklam olduka nemlidir ve esasen pratie el atmas sebebiyle empirik yaklam ondan bir ko510
pumu gibi grnse de gerekte ona sonuna kadar dayanmak zorundadr; zira aksi durumda yzeysellie saplanp kalma tehlikesi ile kar karya kalmaktadr. Aslnda bu durum, sosyolojinin yan sra onun ve fakat ayn zamanda modern din bilimlerinin bir alt-dal olan din sosyolojisi iin de geerlidir. Nitekim byle olduu iindir ki, tm dnyada sosyoloji yahut din sosyolojisi eitimi alan ve bu alanlarda bilimsel aratrma yapmaya soyunanlarn sosyoloji, din, toplum, kltr vb. konular ve zellikle de teorik ve metodolojik yaklama ilikin sorunlar hususunda cidd bir formasyon kazanmasna zel bir nem verilmekte, konuyla ilgili lisans ve lisansst dzeylerde dersler, seminerler, vb. etkinlikler dzenlenmekte, ok eitli aratrma ve yaynlar yaplmaktadr. Esasen, mesel Bat lkelerinde bu konudaki literatre ksa bir gz at, orada bu konudaki gelimelerin olduka zgn ve ileri derecede analitik ve sistematik bir dzeye eritiini anlamamza da izin vermektedir. 1 2. Kuramsal Yaklam ve Trk Sosyolojisi Buna karlk, lkemizde bu konularda yeterli bir birikim ve kurumlamann olmay, konuyla ilgili olarak yaplan almalarda belli bir derlemecilik, aktarmaclk, yzeysellik ve speklsyon eilimini de beraberinde getirmi grn1
Burada, sosyoloji teorilerine ilikin Batl literatrn tam bir listesini verme imknmz bulunmamaktadr. Bu bakmdan, konuya genel ve sistematik bir perspektiften yaklaan alma ve yaymlarn belli bal bazlarna iaret etmekle yetiniyoruz: Talcott Parsons, Essays in sociological theory, Glencoe IL; Free Press, 1954; Theories of society: foundations of modern sociological theory; New York, Free Press of Glencoe, 1961; Sociological theory and modern society, New York: Free Press, 1967; H. Becker, ve A. Boskoff, (ed.). Modern Sociological Theory in Continuity and Change. USA 1957; G. C. Homans, Contemporary Theory in Sociology, in R.E.L. Faris (ed.). Handbook of Modern Sociology. Chicago: Rand McNally, 1964; Raymond Aron, Les Etapes de la Pense Sociologique, Paris, Gallimard, 1967; L. Gross (ed.), Sociological Theory: Inquiries and Paradigms. New York: Harper and Row, 1967; Robert K. Merton, Social Theory and Social Structure, New York: Free Press, 1968; Theodore F. Abel, Foundation of sociological theory, Random House, 1970; Ronald Fletcher, The making of sociology: a study of sociological theory , 2 vols; New York:. Charles Scribners Sons, 1971; J. Berger, M. Zelditch, and B. Anderson. (eds.) Sociological Theories in Progress, Boston: Houghton Mifflin Company, 1972; D. W. Rossides, The History and Nature of Sociological Theory, Boston:Houghlon Mifflin Company, 1978; Tom Bottomore and Robert Nisbet (eds), A History of Sociological Analysis, New York: Basic Books, 1978; Margaret M. Poloma, Contemporary Sociological Theory, Macmillan, 1979; Walter L. Wallace, Sociological theory; an introduction, 1979; J. H. Turner, and L. Beeghley, The Emergence of Sociological Theory.Illinois:The Dorsey Press, 1981; D. G. Wagner, The Growth of Sociological Theories, Beverly Hills, CA: Sage, 1984; Philosophical Foundations of the Social Sciences: Analyzing Controversies in Social Research, 1996; Ruth A. Wallace, Alison Wolf, Contemporary Sociological Theory: Expanding the Classical Tradition, 1980, fifth edition, Upper Saddle River, N. J.: Prentice-Hall Inc., 1999.
511
mektedir. yle ki, mesel 1968 ylndan nceki Sosyoloji Bibliyografyas 2 esas alndnda, Trkiyede bu alanda yaplan almalarn ok byk bir blmnn (tahminen % 85) derleme olduu anlalmaktadr. 3 Mamafih, bunda alacak bir durum da mevcut deildir. Zira aslnda sosyoloji iinde yer ald toplumun bir rndr. Byle olunca, geni lde szl kltre dayal, gelenekselliin egemen olduu, kkl deime ve gelime sorunlaryla karlaan ve bunlara zm retmekte zorlanan bir toplumun, bizzat kendisi ve kendine has temel sorunlar hakknda ksa zamanda ve kolayca zgn bilimsel ve sosyolojik bilgi retmesini beklemek hatal olmaktadr. 4 Her halkrda, gerekte Trkiyede sosyolojinin, daha XVII. yzyln Osmanl dneminde, en azndan bn Halduncu bir hviyetle, eyhl-slam Pirizde, tarihi Naima ve Ktip elebi araclyla kendi artlarnda bir varlk alan elde edebildiine, ancak bunun geni lekli ve kkl bir dnce retimi geleneine hibir zaman dnmediine nemle iaret etmelidir. Buna ramen bu spekltif gelenein mesel XIX. yzylda Ahmet Cevdet Paa tarafndan srdrlm olmas kayda deerdir. te yandan, XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarnda modern Bat sosyolojisi ok eitli sosyoloji akmlar araclyla Trkiyeye girmeye balad. yle anlalmaktadr ki, Osmanlnn son dneminin bir ksm dnr ve aydnlar, Batda ortaya kan yeni bilimi yani sosyolojiyi, kmekte olan mparatorluun sorunlarna zm retmek iin deta bir kurtarc ya da k yolu gibi grmlerdi. E. Durkheimn fikirleri etrafnda olumu bulunan Fransz Sosyoloji ekol en tipik temsilcisini Ziya Gkalpte buldu. Le Play ekolnn E. Dmolinsci yorumu ngiliz partiklarizmi ve ahs teebbs fikriyle birlemek suretiyle Prens Sabahattin tarafndan temsil edildi. Bununla birlikte, onun somut aratrmalara dayal etkilerini ancak XX. yzyln ikinci yarsndan itibaren grmek imkn oldu. Bu iki teorik ynelime nce Weberci ve Marksist sosyolojiler, sonra da AngloAmerikan sosyolojinin etkileri eklendi. ada bir Trk sosyolounun deerlendirmesine gre Trk Sosyolojisi, felsef, spekltif ve hatta skolstik bir verimsizlikten ilkin 1940lar ve sonra da 1960lardan itibaren bilimsel, empirik ve aratrmac bir aamaya ynelmi, ancak speklatif, hmanist ve skolstik bir eilime de her an iin msait grnmtr. 5 Bir baka deerlendirmeye gre, 1960 sonrasnda ar empirik, dar de2 3 4 5
M. Tezcan, Sosyoloji Bibliyografyas 1928-1968, Ankara: A.. Eitim Fakltesi yayn, 1969. M. Kray, Toplum, Bilgi ve Trkiye, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, (Derleyen: Sevil Atatuz), Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986, s. 190. Kr.: Kray, Toplum, Bilgi ve Trkiye, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, s. 187, 189. M. Kray, Teaching uf Social Sciences in Developping Contries: The Case uf Turkey, nternational Social Science Journal, 1979, C. XXXI, No: 1 ve Trkiyede Sosyolojinin Gelimesi: Etkenler ve Aamalar, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmala-
512
neyci ve davran aratrma tekniklerini kullanan bir hviyet kazanan Trk sosyolojisi, daha geni kapsaml ve bilimsel bir yntem anlayna ynelmeye almaktadr. 6 Bir Trk sosyal psikolounun ayrt ettii takliti sosyal bilim, lkenin sosyo-kltrel gerekliklerine ynelik sosyal bilim ve evrensel sosyal bilim aamalarnn Trk sosyolojisi iin de geerli olabilecei dnlmekte, 7 Akitin deerlendirmesine gre bu sosyoloji blmelenmilikten farkllama ve eitlenmeye ynelmi olup, belli bir i dinamizmi gerekletirmeye ihtiya duymaktadr. 8 Bu yolda, anlalan kuramsal sosyoloji alma ve yaymlarnn nemi olduka byktr. 3. Trkiyede Kuramsal Sosyolojik Yaklam Konusunda alma ve Yaymlar Mamafih, aslnda Trk sosyolojisinin, balangtan itibaren teorik yaklama belli bir nem verdiine de iaret etmelidir. Nitekim Comte, Durkheim ve Le Play ilk Trk sosyologlarn etkileyen balca Batl dnrler olmulardr. Gkalpi takiben, ilk dnem Trk sosyologlarndan zellikle M. zzet, Z. F. Fndkolu ve H. Z. lken sosyolojinin yan sra felsefeye de ilgi duydular. yle ki, bu ilgi, giderek daha sistematik bir biimde teorik yaklam sorunlarna yneldi ve mesel Trkiyede sosyolojinin yerlemesi ve gelimesine nemli katklar salam bulunan Hilmi Ziya lken daha 1940l yllarn balarnda ctima Doktrinler Tarihini (stanbul: Yeni Devir Basmevi, 1941, 362s.) yaymlad. Buna, N. azi Ksemihalin 1940l yllarn ikinci yarsnda arka arkaya yaymlanan Sosyal Doktrinler Tarihi I, II (1947) ve III (1948) ve mteakiben de Sosyoloji Tarihi (stanbul: Faklteler Matbaas, 1956, 364s.) eklendi. Anlalan Ksemihalin Sosyoloji Tarihi sadece yaymland dnemde deil, fakat ayn zamanda mteakip yllar ve hatta gnmzde Trkiyede toplum sorunlarna teorik yaklam bakmndan belli bir ilgiye mazhar olmu ve hatta olmaya devam etmekte; bu bakmdan da eserin muhtelif basklar yaplm bulunmaktadr (stanbul: Remzi Kitabevi, 2004, 349s.).
rnn Geliimi Sempozyumu, 1985den zikreden 5 B. Akit, Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: Blmelenmilikten Farkllama ve eitlenmeye, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, s. 195. D. Ergun, Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Sosyoloji ve Gelimesi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, 1985den zikreden6 B. Akit, Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: Blmelenmilikten Farkllama ve eitlenmeye, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, s. 195. . Katba, Sosyal Psikoloji Aratrmalar: Gelecee lkin neriler Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi Sempozyumu, 1985den zikreden B. Akit, Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: Blmelenmilikten Farkllama ve eitlenmeye, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, s. 195. B. Akit, Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: Blmelenmilikten Farkllama ve eitlenmeye, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, s. 195- 205.
513
Ksemihalin Sosyoloji Tarihi aslnda sosyoloji teorilerinin bir tarihidir ve zaten eserin ilkin Sosyal Doktrinler Tarihi adyla yaymlanm olmas da bunu gstermektedir. Esasen, Ksemihale gre, bu gn sosyoloji bilim ana girmi olmasna ramen birtakm teoriler ileri srmekten de kendini kurtaramamaktadr. Ancak bu gnn sosyoloji kuramlarnn sosyoloji biliminin sonularna dayanmas gerekmektedir. Bu bakmdan da eserde, sosyolojinin bir bilim olmasndan nceki dnemin sosyoloji teorileri bir yana braklarak, sosyoloji biliminin douundan yani XIX. yzyln ortalarndan bu yana ortaya kan sosyoloji kuramlar ele alnmakta ve esere Toplumsal retiler/Doktrinler/Kuramlar Tarihi yerine Sosyoloji Tarihi ad verilmi bulunmaktadr. te yandan, eserde sosyoloji kuramlarnn bir resmi geitini yapmak yerine, onlarn sistematik bir tasnifi, aklamas, eletirisi ve deerlendirmesi yaplmaya allmtr. Bir Girii mteakip eser ikiye blnm, Birinci Kitap kendi iinde ayrca be blme ayrlarak her bir blm belli bir perspektifteki kuramsal meseleye tahsis edilmitir. Bylece, birinci blmn konusunu Toplum ve Doa olaylar, ikinci blmnkini Doa ve nsan Bedeni, nc blmnkini Doa ve Bireysel Bilin Olaylar, drdnc blmnkini Doa ve Kolektif Bilin Olaylar yani Deerler ve nihayet beinci blmn konusunu da Btnc Grler tekil etmitir. kinci Kitap, iki blm ve bir ekten olumaktadr. Orada birinci blm Sosyolojide Yeni Akmlara, ikinci blm Sosyolojide Gerekircilik (Determinizm)/Hrlk Sorununun Bugnk Durumuna ve ek de Bizdeki Sosyoloji Hareketlerine tahsis edilmitir. Ancak eserin sadece birinci kitabnn yaymlanabilmi olmas kayda deerdir (Kr.: Ksemihal, Sosyoloji Tarihi, zellikle s. 14-16). Trkiyede, Sosyoloji teorileri ile ilgili olarak telif eserlerin yan sra eviriler de eksik olmad. Mnir Rait ymenin P. A. Sorokinden yapt eviri eserin nce ilk cildi (stanbul: Hsn Tabiat Matbaas, 1947, 396s.) sonra da tamam Yzylmzn Sosyoloji Nazariyeleri ad altnda yaymland. Daha sonra bu eviri eser ada Sosyoloji Teorileri (Ankara, 1974) ad altnda iki ayr cilt olarak yaymlanmtr. Sorokinin ada Sosyoloji Teorileri, aslnda Harward niversitesi Sosyoloji Blm rencileri iin ders kitab ve hatta bir elkitab olarak hazrlanmtr. Anlalan eser, Trkenin yan sra Franszca, Almanca, Hinte, ince, Japonca gibi birok dillere de evrilmitir. Sorokine gre, XX. yzyl, sosyoloji alannda deta bir tr teori enflasyonuna maruz kalm; bu durum yazar bu teorileri sistematik bir tasnif ve analize tabi tutarak eletirel bir deerlendirmeye gtrmtr. Bu amala Sorokin, ada sosyoloji teorilerini dokuz ayr kategoride tasnif etmek suretiyle analiz ve deerlendirmeye tabi tutumaktadr: I. Mekanist okul: Sosyal Mekanik, Sosyal Fizizk, Sosyal enerjetik, Paretonun matematiksel sosyolojisi. II. Bireimci okul: Le Playin sentetik ve corafi ekol. 514
III.
Corafya okulu:
IV. Biyolojik okul: Organist dal, rk, soya ekme ve seip ayklama (seleksiyon) dal, Sosyal Darvincilik ve hayat kavgas. V. VI. Biyo-sosyal okul: Demografik sosyoloji. Biyolojik-psikolojik okul: gd sosyolojisi. dal,
VII. Sosyolojizm okulu: Yeni Pozitivizm dal, Durkheim Gumplowicz dal, Formel sosyolji, Tarihin ekonomik yorumlanmas.
VIII. Psikolojik okul: Davran, igd, eitli tiplerin yorumlanmas. IX. Psiko-sosyal okul: Sosyal fenomenlerin kltr, din, hukuk, genel oy umumi efkr- ile yorumlanmas. eitli psiko-sosyal fenomenler arasnda zel ilkilerin deneysel incelenmesi. (Sorokin, ada Sosyoloji Teorileri, s. 4-5). 1950li yllarn ikinci yarsnda Ankara niversitesinde sosyoloji dersleri veren Alman sosyolog Hans Freyerin konuyla ilgili ders notlar tima Nazariyeler Tarihi (eviri ve ekler: T. aatay, Ankara: Dil ve Tarih Corafya Fakltesi yayn, 1960, ikinci bask 1968) ad altnda kt. tima Nazariyeler Tarihi, Hans Freyerin Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde 1955-1956 ylnda misafir profesr olarak verdii tima Nazariyeler Tarihi dersinin ders notlarnn Tahir aatay tarafndan Trkeye tercmesinden ibarettir. Eser, sosyoloji teorilerinin zl bir tahlilini sunmaktadr. Bu amala, konuya bir hareket noktas vermek zere sosyoloji biliminin kendine has bir konu ve yntemle bir bilim olarak ortaya kt dnem balang noktas olarak alnmtr. Bu balamda Freyer, XVIII. yzyl ile XIX. yzyln balarn Sosyoloji Biliminin Hazrlk ann Son Safhalar olarak deerlendirmektedir. Freyere gre, Tabi Hukuk retisi, Beeri Cemiyet Tarihi ve Alman dealist Felsefe Sistemlerinde ve Romantik Dnrlerdeki Cemiyet ve Devlet Felsefesi henz itimai gerekliklerin bilimi olarak bamsz bir sosyoloji biliminin ortaya kmad bir dnemde, bylesine bir sosyolojinin zeminini hazrlayan sosyoloji ncs dnce hareketleridir (Freyer, tima NazariyelerTarihi, s. 13-14). Bu bakmdan, Freyerin tima Nazariyeler Tarihinin Girii takip eden ilk blm, bu sosyal felsefe ve tarih felsefesi akmlar, bunlarn balca temsilcileri ve temel fikirlerinin zl bir sunumu, analizi ve yorumuna ayrlm bulunmaktadr (Freyer, tima NazariyelerTarihi, s.13-32). Eserin ikinci blmnde Klsik Sosyoloji Sistemleri ele alnyor (Freyer, tima NazariyelerTarihi, s. 33-103). Sosyolojinin Fransa ve ngilteredeki gelime istikameti ile Almanyadaki inkiaf birbirinden arlyor. Fransz Pozitivizmi, St. Simon, August Comte, Herbert Spercerin sosyolojik dnce ve teorileri eletirel bir gzle ele alnyor ve analiz ediliyor. Ayn ekilde, Hegel sisteminde cemiyet mefhumu, Lorenz von Stein, Karl Marks ve W. H. Riehlin sosyolojik grleri tahlil edilip deerlendiriliyor. nc blmde, 1860-1900 arasnda sosyolojinin dier bilimler ve zellikle de iktisat bilimiyle olan ilikilerinin yan sra bizzat sosyolojinin varl ve konusuna ilikin gr, eletiri 515
ve tartmalar zenle gzden geiriliyor (Freyer, tima Nazariyeler Tarihi, s. 105130). Drdnc blmde, Sosyoloji tarihinde 1900 yl balarnda vuku bulan yeni batan sistemleme olgusu, E. Durkheim, V. Pareto, Max Weber, F. Tnniesin alma ve grleri, sistematik sosyoloji dnce ve kuramlar balamnda analiz ediliyor. Ayrca Amerikan sosyolojisinin genel karakteristii zerinde duruluyor. F. L. Ward ve F. H. Giddingsin sosyoloji almalar, dnceleri ve teorileri ele alnyor (Freyer, tima Nazariyeler Tarihi, s. 131-223). Beinci blm, 1900den sonraki sosyoloji cereyanlarnn incelenmesini konu ediniyor. Formal sosyoloji akm, psikolojik akm, niversalist akm ve tarih cereyan bu dneme has balca sosyoloji akmlar olarak dikkati ekiyor (Freyer, tima Nazariyeler Tarihi, s. 225-237). Esasen, Freyerin tima Nazariyeler Tarihi, XX. yzyln ortalarna kadar olan gelimeleri kapsyor. Nitekim Freyer, eserinin Sonu blmnde, itima nazariyelerin tarihini kendi yaad hal-i hazr dneme kadar getirdiini, bu noktadan ititbaren gncel sosyoloji sistemlerinin tahliline giriilebileceini nemle belirtiyor. Mamafih, o dnemde sosyoloji artk giderek teorik tartmalardan empirik alan aratrmalarna ynelmi durumdadr. Nitekim bunun byle olduuna Freyer de nemle iaret etmektedir. Freyere gre bu, bir tr sosyografidir ve bu durumda sosyoloji empirik esasta alan bir gereklikler bilimi, yahut somut olaylar bilimine dnm olmaktadr. Teorik meseleler ikinci plana gemi grnmektedir. Ancak, modern toplumun empirik sorunlarnn temelinde kkl teorik meseleler yatmakta olup, sosyoloun bunlar grmezden gelmesi ve bilimsel analiz ve tartmann dnda brakmas pek mmkn deildir. Baka bir deyile sosyoloji zorunlu olarak byk teorik meselelere yeniden dnmek durumundadr (Freyer, tima Nazariyeler Tarihi, s. 239-240). te yandan eser, Tahir aatayn ekleri ile teorik sosyoloji meseleleri balamnda ayr bir zenginlik kazanm bulunmaktadr. Bu erevede, aatayn, Ekler blmnde, A. Comte, F. Le Play, H. Spencer, A. Schfle, E. Durkheim, V. Pareto, F. Tnnes, G. Simmel gibi Batl sosyologlarn yan sra Sebahattin Bey ve Ziya Gkalp gibi Trk sosyologlarna da yer vermi olmas kayda deerdir (Freyer, tima Nazariyeler Tarihi, s. 241-386). Raymond Aronun, kuramsal sosyolojik yaklam konularnn gerek eitim-retimi ve gerekse de bilimsel incelenmesi bakmndan nemli eseri, Sosyolojik Dncenin Evreleri (eviri: Korkmaz Alemdar, Ankara: Trkiye bankas Yayn, 1986, 3. bask, stanbul: Bilgi Yaynevi, 1994) ad altnda Trkeye kazandrlm olup, muhtelif basklar mevcuttur. Eser, sosyolojik dnceyi, sadece sosyolojiye deil, fakat ayn zamanda dnce tarihine de nemli katklarda bulunmu dnrler olan Montesquieu, Comte, Marks, Tocqueville, Durkheim, Pareto ve Weber gibi klsik dnr ve sosyologlar ekseninde ele almaktadr. Esasen eser, iaret edilen bu yedi dnr ve sosyoloa ilikin ok ynl bir karlatrmaya, Aronun gr ve yorumlarnn eklenmesi suretiyle zenginletirilmi bulunmaktadr. Ksacas, Sosyolojik Dn516
cenin Evreleri, sosyolojik dncenin tarihi ve teorik sorunlar iin temel bir klsik eser hviyeti tamaktadr. Buraya kadar iaret edilen ve hatta bazlar ksaca tantlan eserler genelde klasik dneme ait sosyologlar ve sosyoloji kuramlarn konu alyorlar. Buna karlk, mteakip telif ya da tercme eserler klsik sosyoloji teorilerinin yan sra ada dnr, sosyolog ve konular ve bu balamda kendini gsteren ada sosyoloji kuramlarna da yer vermeleri ve dorusu iki dnemi birbirine balamalar bakmndan dikkate deer grnyorlar. Hakikaten, bu erevede kayda deer bir yaym mesel Sezgin Kzlelikin iki ciltlik Sosyoloji Teorileri (Konya: 1992, 2.bask Konya: Yunus Emre yaynlar, 1994) dir. Kzlelike gre, Aydnlama ve modernitenin bilimi olan sosyolojiye zellikle Batda etkin bir konum salayan ey onun toplumsal yaam alanndaki ilevselliidir. te yandan, modernlik/gelenek ikilemini yaamakta olan Trk toplumu da modernlii toplumsal rgtlenme ve kurumlar dzeyinde belli bir lde yaama geirmi olmakla birlikte, henz zihinlerde gerek anlamda inkiaf ettirebilmi deildir. Hal buki, bu toplumda sosyoloji biliminin belli bir konum kazanm, sosyoloji kuramlarnn iyice okunup iselletirilmesine baldr. Bu bakmdan, bu alma, sosyologlarn toplumsal yaamla etkileimden rettikleri sosyoloji teorilerini tantmay ve hatta daha da nemlisi, Batl sosyologlarn Batnn toplumsal yapsna uygunluk gsteren teorilerini bilerek, kendi toplumsal yapmza uygun ve kendimimizi aklayan sosyoloji kuramlar retmenin yolonu amay amalam bulunmaktadr (Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. I, s. V-VI). Aslnda, sosyoloji kuramlar toplumsal yaamla ilgili genellemeler olup, gerekte onlar toplumsal yaamdan karlan genellemelerdir (Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. I, s. 1). Toplumsal yaamdaki deiim ve dnmlere kout biimde belli sosyolojik teoriler gelitirilmekte, her teori toplumsal yap analizine yeni bir boyut kazandrmaktadr (Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. I, s. 35). 2 Ciltlik eserin birinci cildi sosyolojinin klsik teorisyenlerine ayrlmtr. lk srada bn Haldun (1332-1406) yerini almaktadr. Zira bn Haldun, tm sosyoloji teorisyenlerine alm salam olup, sosyoljinin gerek kurucularndandr (Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. I, s. VI). bn Haldun, ayn zamanda birok sosyolojik teorinin de kurucusudur ve Comte, Durkheim, Weber, Machievelli, Rousseau, Montesquieu, Tard, Veblen, Mills, Marks ve Louis Wirtin grlerine en azndan baz bakmlardan benzeyen dncelere sahiptir. Adam Smith, Ricardo, Malthus ve Keynesden nce iblm, emek-deer, nfus, devletin ekonomideki rol konularna deinmitir. Ksacas o, birok Avrupal dnr ve sosyoloun ncsdr (Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. I, s. 76-77). lk ciltte, bn Haldundan baka srasyla Auguste Comte, Lester Frank Ward, Emile Durkheim, Max Weber, Vilfredo Pareto, Ferdinand Tnnies, Bronislaw Malinowski, A. R. Radcliffe-Brown, William F. Ogburn, Talkott Parsons ve Robert K. Merton da klsik sosyoloji teorisyenleri olarak yerlerini alm bulunmaktadrlar. 517
Sosyoloji Teorilerinin ilk cildinde ele alnan klsik sosyoloji kuramlar, aslnda toplumsal yapnn makro sorunlarna yneliktir. Nitekim toplumsal sorunlara makro dzeyde ve global yaklaan klsik sosyoloji teorisyenleri, tm toplumlar iin geerli makro teoriler retmeye almlar ve mesel onlar toplumsal deimeyi tm toplumlarn zorunlu olarak gemeleri gereken belli aamalar olarak grmlerdir. Comteun Hal Kanunu yahut Marksn evrimsel ve diyalektik forml ideal topluma doru zorunlu olarak katedilmesi gereken muayyen aamalar kendi perspektiflerinde konu alan varsaymlar zerine bina edilmilerdir. Buna karlk, modernleme bata Bat dnyas olmak zere toplumsal yap, ilikiler, kurumlar ve kltrde yeni gelime ve deimeleri beraberinde getirince, toplumsal yapda kendini gsteren yeni yaplanmalara paralel olarak kuramsal sosyoloji yaklamlarnda da klsik teorilere gre nemli deiimler kendini gstermi, her eyden nce teorilerin ilgi oda deimitir. Bylece, ada sosyoloji kuramlar balamnda yapsal-fonksiyonalizm ve atma teorileri ortaya kmlardr (Kr.: Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. 2, s. 8-9). Nitekim Sosyoloji Teorilerinin ikinci cildi spesifik bir biimde ada sosyoloji kuramlarn konu edinmi bulunmaktadr. Bu erevede, Fonksiyonalizm, Yapsalclk, atma kuram, Fenomenolojik sosyoloji ve Etnometodoloji, Diyalektik modeller ve Sorokin ele alnan balca konular olmaktadrlar. kinci ciltte ele alnan konular balamnda u hususlarda yaplan iaret ve vurgular da kayda deerdir: ada sosyoloji teorilerinden yapsal fonsiyonalizm aslnda bir yandan Durkheim, Weber, Comte ve Spencer gibi klsik sosyoloji teorisyenlerinden, te yandan da A. R. Radcliffe-Brawn ve Bronislaw Malinowskiden etkilenmitir. Balca temsilcileri T. Parsons, R. K. Metron, W. Ogburn, W. Buckley, E. Tiryakiandr. 1929daki Dnya retim anarisi ve II. Dnya Sava sonrasnda Avrupa ve Amerikada ba gsteren toplumsal dzensizlik bu sosyologlar toplumda btnleme, deerler, normlar, istikrar, dzen ve konsensus meseleleri zeride odaklamaya yneltmitir. Bu bakmdan, yapsal-fonksiyonalist sosyologlarn temel kavramlar, toplumsal btnleme, dzen, istikrar, vb. konulara ilikin yap, fonksiyon, kltr, sistem, stat, rol, deer, norm, dzen, farkllama, denge, vs. olmulardr (Bk.: Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. 2, s. 9-10). Avrupa ve Amerikada, XX. yzyln ilk yars ve zellik de 1929 krizi ile II. Dnya Sava sonras kendini gsteren olumsuz durum ve artlar atma teorilerinin ortaya kna da imkn verdiler. Yapsal fonksiyonalizm toplumsal dzen ve statkoya nem verirken, atma teorileri de g, mcadele, deiim ve atma zerinde younlatlar. Nitekim toplumu birbiriyle atan gruplar ve karlarn sistemi eklinde gren atma kuram teorisyenlerinin en ok vurgu yaptklar temel kavramlar atma, eliki, deime, bask, g, otorite ve kar olmaktadr. Balca temsilcileri T. Veblen, R. Park, R. Dahrendorf, L. Coser, C.W. Mills, D. Reisman ve J. Rexdir. atma kuramclar Diyalektik Materyalizmin byk tem518
silcisi olan K. Markstan olduka etkilenmilerdir (Bk.: Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. 2, s. 9-10). Klsik sosyoloji teorileri gibi fonksiyonalizm ve atma kuramlar toplumu makro dzeyde ele almakta, buna karlk kk gruplar ve bireyleri ihmal etmektedirler. Oysaki toplumda ar kapitalistleme ve brokratikleme gibi yeni yaplanmalara paralel olarak ve zellikle kk gruplar ve bireyler dzeyinde yalnzlama, yabanclama, anomi ve sapma gibi olgularda giderek bir art gzlenmitir. Bu bakmdan da, Sembolik Etkileimcilik, Al-Veri Kuram ve Etnometodoloji gibi yeni bir ksm sosyoloji teorileri toplum sorunlarna yaklamda makroskopik boyuttan mikroskopik boyuta doru yneldiler ve birey-birey, birey-grup ve grup-grup ilikilerini n plana kardlar (Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. 2, s. 19). George H. Mead, C. Horton Cooley, William James, James Baldwin, Wiliam E. Thomas ve Florian Zinaniecki Sembolik Etkileimcilik akmna nemli katklar saladlar, ancak bu akmn en nemli temsilcileri Herbert Blumer ve Erwing Goffman olmutur. Sembolik Etkileimcilik, dnme, etkileim, anlam ve sembolleri renme, aksiyon, tercih konu ve kavramlarna vurgu yapmaktadr (Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. 2, s. 20, 21). Buna karlk, balca temsilcileri Georges Homans ve Peter Blau olan Al-Veri Kuram aktivite, etkileim, duygu, dl, ceza, stat, iktidar, g konu ve karvramlarna vurgu yapyor (Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. 2, s. 22). H. Garfinkelin kurucusu ve balca temsilcisi olduu Etnometodoloji insanlarn kendi i dnyalarn nasl ina ettiklerini aratrmaya ynelmektedir (Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. 2, s. 23). XX. yzylda Kapitalist ve Komnist bloklar arasndaki rekabet ve atma, kalknma ve gelime sorunlaryla bouan nc Dnya (Third World) lkelerinin modrnleme meselelerini n plana kardndan sosyologlar da Modernleme teorilerine yneldiler. Modernleme teorileriyle birlikte sosyolojide ilgi oda da mikrosoyolojiden yeniden makrososyolojiye doru kaymaya yn tuttu. N. Smelser, D. Lerner, M. J. Levy, R. Bellah ve Eisenstadt modernleme teorilerinin balca temsilcileri olmulardr. Modernleme teorileri, gelimekte olan toplumlarn Bat toplumlarnnkine benzer aamalardan geeceini varsaymaktadr. Bu bakmdan da bu teoriler Bat merkezli bir etnosantrizm yapmakla eletirilmektedirler (Kr.: Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. 2, s. 25-27). 1960l yllarn sonlarndan itibaren Neo-Marksist teoriler n plana kmaya balad. Bunlarn en nemlilerinden biri, balca temsilcileri Paul Baran, mmanuel Wallerstein, Andre Gunder, Frank ve Samir Amin olan ve kapitalist lkelerin sosyo-ekonomik ve siyasal stnlklerini nc Dnya lkelerini smrerek elde ettiklerini ne sren Bamllk teorisidir. Neo-Marksist teorilerden Kritik teori M. Horkheimer, T. Odorno, H. Marcuse ve J. Habermasn balca temsilcisi olduu Frankfurt okuluna ait olup, bunlarn eletirileri Marksist teori, Pozitivizm, Sosyoloji, Modern toplum ve popler kltr zerinde younlamaktadr. Neo-Marksist teorilerden Yapsal Marksizm, Louis Althusser, Nicos Pulantzas ve Maurice Godelier tarfndan temsil edilmekte ve Marksizmin yeni 519
dnya dzeninde ald grnm tartma konusu yapmaktadr (Bk.: Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. 2, s. 27-31). Modernleme teorilerinin amazlar, 1980lerden itibaren sosyolojide Postmodernizm tartmalarn gndeme getirmitir. J. Baudrillard, F. Fyotard ve F. Jamesonun nemli temsilcileri olduu Postmodernizm modernleme teorilerinin insanln ilerlemesi, kalknma, aydnlanma, modernite gibi byk anlatlar ieren aklamalarna kar kmaktadrlar. Bunun yerine onlar zgnlk ve zgllk ieren yerel deerlerle snrl anlatlara yneliyorlar. te yandan, 1980lerin sonlarndan itibaren sosyolojide Neo-fonksiyonalizm ve Metasosyoloji tartmalar da gndeme gelmeye balad. Jeffrey C. Alexanderin kurucusu olduu Neofonksiyonalizm, makro analiz dzeyinin yan sra mikro analiz dzeyini de ieren ok boyutlu bir fonksiyonalizm biimi olarak grnmektedir. Paul Furfey, J. Turner ve Alvin Goudnerin sosyoloji almalarnda ortaya konan Metasosyoloji ise, toplumsal yaam hakkndaki nermeler, temel ilkeler ve genellemeler yerine sosyolojik aratrmann mant ve yntemlerini konu edinmektedir. (Bk.: Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C.2, s. 32-33). Klsik sosyoloji teorileri ile ada kuramsal sosyoloji akmlarn birlikte ele alp sunma izgisindeki mterek bir eviri yaym, gnmzn nemli sosyologlarndan Tom Bottomore ile Robert Nisbetin Sosyolojik zmlemenin Tarihi (yayma hazlayan: M. Tuncay, Aydn Uur; stanbul: Verso yaynclk, 1990, Ankara: Ayra, 1997) dir. Bu derleme eser, iki derleyicinin ortak giriinden sonra, her konunun en yetenekli uzmanlarnca yazlm onyedi incelemeden olumakta; orada XVIII. yzylda Sosyolojik Dnce, Muhafazakrlk, Pozitivizm, Marksizm, levsellik, Fenomenoloji, nteraksiyonizm gibi klsik ve ada sosyolojinin teorik sorunlara ilikin belli bal konular, sosyoloji akm ve kuramlar yerlerini alm bulunmaktadr. Alan Swingewood, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi ( eviri: O. Aknhay, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynevi, 1998) (A Short History of Sociological Thought, 2000), XVIII. yzyldan balayarak kuramsal perspektifte sosyolojik dncenin geliim seyrini semeci bir biimde ele alan ve konuya ilikin olarak Trkeye kazandrlm bulunan nemli eviri eserlerden bir bakasdr. Kitapta, konuya ilkin teki birok eserde grld zere, sosyolojik dnce tarihi klsik ve modern eklinde ikiye ayrlmaktadr. Marksizm, Pozitivizmin Kritii, Markstan sonra Marksizm klsik, buna karlk Fonksiyonalizm, nteraksiyonalizm, Strktralizm, Post-Strktralizm, Modernizm ve PostModernizm, Sosyolojik Dncede Yeni Ynelimler ise modern kategorisinde yerlerini alan temel konular ve kuramsal sosyolojik dnce akmlar olmaktadrlar. Grld gibi, Trkiyede sosyoloji teorileri ile ilgili olarak, sadece genel ve sistematik eserlerle snrl kalndnda, telif yahut tercme eklinde belli sayda 520
alma ve yaym gerekletirilmi olup, zellikle son dnemde bu yolda bir ilgi art kayda deerdir. te yandan, aslnda bu listeyi artrmak da mmkndr. Zira mesel birok sosyoloji kitabnn en azndan bir blm sosyoloji teorilerine ayrlmaktadr. Kald ki, konuyla ilgili olarak gerekletirilmi birok makale, bildiri, vb. alma ve yaym da mevcuttur. Her halkrda, btn bu alma ve yaymlarn Trkiyede sosyoloji almalarna sistematik bir teorik boyut kazandrmak bakmndan nemli olduklarn srarla belirmek gerekir. Esasen artk Sosyoloji Teorileri, ou zaman Klsik Sosyoloji Kuramlar ve ada Sosyoloji Kuramlar adlar altnda niversitelerde ders olarak da okutuluyor. Bu bakmdan, Trk Sosyolojisinin giderek daha bir sistematik teorik dzey kazanmasn ve empirik aratrmalarn da bu balamda daha dzeyli bir biimde gereklemesini beklemek yerinde olur. 4. ada Sosyoloji Kuramlar zerine ki eviri Yaym Her halkrda, Trkiyede, teorik sosyoloji yaklamnn yerleip kklemesi ve bunun empirik aratrmalara yansmas bakmndan son dneme ait iki eviri eserin olduka kayda deer olduunu nemle belirtmelidir. Zira bilindii zere Trkiyede, en azndan sosyolojiye belli bir ilgi duyan evrelerce, klsik sosyoloji teorileri ve bunlarn belli bal temsilcileri azok tannmakla birlikte, ada sosyoloji kuramlar ve bunlarn temsilcileri olan sosyologlarla onlarn balca eserleri pek fazla tannmamaktadr. Sz geen bu iki eviri yaymdan birincisi, Margaret M. Polomann yukarda Contemporary Sociological Theory orijinal ad altnda zikri geen (Bk.: 2 No.lu dipnotu) ve Trkeye ada Sosyoloji Kuramlar (eviren: H. Erba, Ankara: Gndoan yaynlar, 1993, 360s.) bal altnda evrilmi bulunan eseri; ve ikincisi de, Ruth A. Wallace ve Alison Wolfun, yukarda Contemporary Sociological Theory: Expanding the Classical Tradition orijinal ad altnda zikredilen (Bk.: 2 No.lu dipnotu), ada Sosyoloji Kuramlar. Klsik Gelenein Gelitirilmesi (eviri: Leyla Elbruz, M. Rami Ayas, zmir: Punto Yaynclk, 2004, XVIII+555s.) adl eseridir. Her iki eserin balnn da ada Sosyoloji Kuramlar olmas kayda deerdir. Mamafih ikincisi Klsik Gelenein Gelitirilmesi alt-bal ile konuyu klsik dneme balayarak btnletirmekte ve netletirmektedir. Bununla birlikte, her iki eserin de, klsik dnemin temsilcileri olan dnr ve sosyologlarn yan sra bu dneme ait sosyolojik dncenin teorik sorunlarna atflarda bulunmakla birlikte, olduka arlkl ve sistematik bir biimde ada dnem zerinde younlatn nemle belirtmelidir. u halde, ada Sosyoloji Kuramlar adl bu eserleri okuyacak ve onlardan yararlanacak olanlarn, sosyolojik dnce tarihi, klsik sosyoloji kuramlar ve bu erevede kendini gsteren teorik sorunlar kapsaml ve
521
sistematik bir biimde renmeleri gerekecektir. 9 Nitekim Margaret M. Polomann ada Sosyoloji Kuramlar balkl eserinin nsznde, bu kitabn ada sosyoloji kuramclarnn klsik kuramlardan ne ekilde etkilendiklerini gsteren bir baka alma ile birlikte kullanlmas neriliyor (Bk.: Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 9). te yandan, ada Sosyoloji Kuramlar adl bu her iki eserin de orijijnal ngilizce balklarnda Contemporary Sociological Theory ibaresi yer aldna gre, dorusu bunun Trke karlnn ada Sosyoloji Kuram olmas gerekirdi. Bununla birlikte, sosyoloji alannda gerek klsik ve gerekse de ada dnemde tek bir kuram yerine ok eitli teorilerin mevcut olmas, anlalan
9
ada dnemin sorunlarn klsik dneme balamak suretiyle daha kkl ve sistematik bir biimde kavrayabilmek iin, klsik dnem ve onun balca temsilcileri olan bn Haldun ve Mukaddimesii bata olmak zere Montesquieu, St. Simon, Comte, Marks, Durkheim, Simmel, Pareto, Weber gibi Batl ve Ziya Gkalp, Prens Sabahattin, Mehmet zzet, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Hilmi Ziya lken gibi Trk dnr ve sosyologlar, eserleri ve fikirlerinin iyi tanmak gerekir. Bu da her eyden nce onlarn yaadklar dnem, hayatlar, eserleri ve fikirleri hakknda yeterli bilgi sahibi olmakla mmkn olur. Bu amala zellikle yukarda ksa birer tantm ile yetinilen yaymlar dikkatli bir biimde okuyup incelemek nemlidir. Bu erevede mesel R. Aronun yukarda iaret edilen eserinin nemine iaret etmelidir. Keza klsik sosyoloji teorileri bakmndan birer kaynak kitap veya elkitab yahut mracaat kitab niteliindeki Batl teki birok eserin nemine de iaret etmelidir. Sosyoloji teorileri konusunda yukarda iaret edilenler Batl literatre klsik sosyoloji teorileri ile ilgili olarak nemine binaen zellikle unlar da eklemelidir: Kenneth Morrisson, Marks, Durkheim, Weber: Formations of Modern Social Thought, London: Sage Publication Ltd., 1995; John Hughes, Peter Martin and W.W. Sharrock, Understanding Classical Sociology: Marks, Weber, Durkheim, London: Sage Publication Ltd., 1995; Richard W. Hadden, Sociological Theory: An introduction to the classical tradition, Peterborough, Ontario: Broadview Pres, 1997; Peter Kivisto , Illuminating Social Life: Classical and Contemporary Theory Revisited, Pine Forge Pres, 1997; Colm J. Kelly (ed.), Classical Sociological Theory, Toronto: Canadian Scholars Pres, 2000; Bert N. Adams, R A Sydie, Classical Sociological Theory, Pine Forge Pres, 2002; Craig Calhoun, Joseph Gerteis, James Moody, Steve Pfaff, Kathryn Schmidt (Eds. ), Classical Sociological Theory, Oxford: Balckwell Publishing,, 2002; G. Ritzer and Douglas J. Goodman, Classical Sociological Theory, 4th Edition, Mc GrGraw Hill, 2004; Kenneth Allan, Explorations in Classical Sociological Theory, Pine Forge Press, 2005. Trk sosyolojisi ve onun teorik temelleri bakmndan ise mesel E. Kongarn hazrlaycln yapt Trk Toplum Bilimcileri I (3. bask, stanbul: Remzi Kitabevi, 1996, 447s.) ve II (stanbul: Remzi Kitabevi, 1996, 368s.) adl ortaklaa alma nemlidir. Keza, A. Kurtkan Bilgisevenin Sosyal limler Metodoloji (3. bask, stanbul: Filiz Kitabevi, 1989) adl eseri ile Orhan Trkdoann ada Trk Sosyolojisi. Aratrma, Yntem ve Teknikler (Erzurum: Atatrk niversitesi Yayn, 1977) ve Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi (stanbul: Milli Eitim Bakanl yayn, 1989) adl eserlerinin nemine de iaret etmelidir. Buna phesiz dierleri de eklenmelidir.
522
eviricileri ada Sosyoloji Kuramlar eklindeki oul bir Trke bal tercihe yneltmitir. Aslnda, Contemporary Sociological Theory (ada Sosyoloji Kuram) yahut Modern Sociological Theory (Modern Sosyoloji Kuram) bal altnda Batda son dnemde bir dizi yaym kendini gstermi olup, bunlarn konular ele al, yaklam ve yorum biimi bakmndan aralarndaki nemli farllklara karlk, ierik ynnden cidd benzerlik ve paralellik arzettiklerine de iaret etmelidir. 10 Her halkrda, nemine binaen, ada Sosyoloji Kuramlar ad altnda yukarda zikri geen iki eserin tantm ve deerlendirilmesi hususu zerinde burada biraz daha geni biimde durmak faydal olacaktr. 4.1. Margaret M. Polomann ada Sosyoloji Kuramlar Polomann ada Sosyoloji Kuramlar adl eserinin evirmeni Hayriye Erba, evirenin nsznde bu evirinin yaplmasnn temel nedeninin, ada sosyoloji kuramlar konusunda bilgilenmek isteyen rencilerin, hem ana kaynaklara hem de bu kaynaklar hakknda yazlm metinlere ulamakta karlatklar dil engeli olduunu nemle belirtiyor (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 7). Polomann eserine yazd nszn hemen banda ise, bu kitabn sosyoloji ala10
Bu balklar altndaki kayda deer eserlerden bazlar unlardr: M. Francis Abraham, Modern Sociological Theory. An Introduction, Oxford University Press, 1983, 320s. ada sosyoloji kuramlar ile ilgili analitik ve kritik bir incelemedir. Craig Calhoun, Joseph Gerteis, James Moody, Steve Pfaff (eds.), Contemporary Sociological Theory, Oxford: Balckwell Publishing, 2002, 480s. Eser, 9 blm ve 31 konudan olumakta, bu konularn her biri farkl bir yazar tarafndan kaleme alnm bulunmaktadr. Bert N Adams, R A Sydie, Contemporary Sociological Theory, Pine Forge Pres, 2002. Eser, 12 blmden olumaktadr. Girite XIX yzylda sosyoloji kuramlar ve bu erevede kendini gsteren akmlar ve dnrlere genel bir gz at gerekletirilmektedir. Daha sonra XX. yzylda, zellikle 1930lardan itibaren sosyoloji teorileri konusunda kendini gsteren fikir akmlar ve spsyologlara geilmekte, fonksiyonalizm ve onun iki nemli temsilcisi olan Talcott Parsons (1902-1979) ve Robert K. Merton (1910- ) ele alnmaktadr. Marksizm, Sembolik interaksiyonizm, Rasyonel seim vd. zerinde de duruluyor. George Ritzer, Contemporary Sociological Theory and Its Classical Roots: The Basics, McGraw-Hill, 2002. Eser, ada sosyoloji teorilerine giri mahiyeti tamas balmndan nemlidir. George Ritzer and Douglas Goodman, Modern Sociological Theory, Sixth Edition, McGraw Hill, 2004. Eser, ada sosyoloji kuramlarnn kii ya da ekol yaklam yerine temel sorunlar etrafnda analitik bir incelenmesi ve deerlendirilmesini sunmaktadr. Eserde, interaksiyonizmden rasyonel seim ve alveri teorisine, ilevselcilik ve neo-fonksiyonalizmden feminist teoriye, neo-Marksizme ve postmodernizme kadar hemen tm ada sosyoloji kuramlar ele alnmaktadr.
523
nnda dikkate deer bir ksm kuramcnn sosyoloji lisans rencilerine tantm iin bir giri ders kitab olarak tasarland ifade ediliyor (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 9). Eserde, sosyoloji kuramlarnn sosyolojik aratrmalarn temelinde yer ald nemle belirtiliyor. Nitekim esere giri mahiyetinde kaleme alnd anlalan ilk konu, Sosyolojik kuram aray baln tayor (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s.13). Orada, aslnda aka ortaya koymam da olsa sosyoloji aratrmalarnn sosyolojinin karakterini belirleyen varsaymlar etrafnda rgtlendiine daha balangta nemle iaret ediliyor. Esasen, Gouldnerin ifade ettii zere (Bk.: The Coming Crisis of Western Sociology, McGraw-Hill Book Company, 1970, 28), belli bir aratrma ynteminin kullanm, insan ve topluma ilikin belirli varsaymlarn kabul anlamna gelmektedir ki, bu da deer yarglarndan bsbtn arnm, tamamen ntr bir sosyolojinin yaplabilirliini sorgulamal klmaktadr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s.13). Nitekim ada sosyoloji, insan ve toplum imajna ilikin, aralarnda yarma ve atma halinde olan birok varsaym iermektedir. Byle olunca farkl sosyoloji anlaylar karmza kmakta, bu da bir ikileme yol amaktadr. Hakikaten, sosyolojide animistik, yorumlayc, hmanistik ve pheci bir sosyoloji anlay ile pozitivistik ve bilimsel sosyoloji eilimi arasnda bir ikilem mevcuttur (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s.14). te yandan, insan ve toplum doasna ilikin farkl varsaymlar sosylojide kuramsal yaklamlarn eitlenmesine yol amaktadr. yle ki, ne tm sosyologlar cezbeden ne de sosyolojinin tm ilgi alanlarna yaklamda kullanlacak bir kuramsal model vardr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 25). Sosyoloji disiplini ierisinde ok farkl gr alar ve kuram oluturma abalar mevcuttur. Sosyolojide kuram tartmalar problematik olmaktan ok canllk ve byyp gelime belirtisi olmaldr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 25). Her halkrda, tm ada kuramsal yaklam perspektiflerini tek bir kuramda birletirmek de mmkn deildir (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 26, dipnotu 5). Bu bakmdan, eserde ada sosyoloji kuramlar ncelikle ve nsel olarak deiik tipte kategorize ediliyor ki bunlar; Natralistik ya da Pozitivistik sosyoloji kuram, Hmanistik ya da Yorumlayc sosyoloji kuram, Deerlendirici (evaluative) sosyoloji kuramdr.
Bununla birlikte, aslnda bunlar ideal tiplerden ibarettirler (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s.10). Esasen, baka tasnif, kategorizasyon ve tipletirmeler de mkndr. Byle olunca, bu tiplerin gerekte mevcut olmayp, sosyologlara toplumsal fenomenleri tartma imkn salayan ve gereklikten karsanan soyutlamalardan ibaret olduklarn nemle belirtmek gerekmektedir (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s.14). Her halkrda eser, bu l tiplemeye uygun olarak ana ksmdan oluuyor. Eserde, hepsi XX. yzylda yaayan ve hatta byk blm XXI. yzylda 524
da hayatta olan 15 Batl ve ou Amerikal ada sosyolog, her biri deiik bir ada sosyoloji akmnn bir temsilcisi olarak yer alyor. Onlar, yukarda sz edilen kategri veya tipin birine yerletirilmek suretiyle ve 17 ayr konu vaya blm bal altnda inceleme, eletiri ve deerlendirmeye konu tekil ediyorlar. Bylece, eserde 7 ada sosyolog; Robert K. Merton, George H. Homans, Peter M. Blau, Lewis Coser, Ralph Dahrendorf, Gerhard Lenski ve Talcott Parsons Natralistik ya da Pozitivistik sosyoloji kuramna katkda bulunanlar kategorisinde ele alnyor. 4 ada sosyolog, Erving Goffman, Herbert Blumer, Harold Gatfinkel ve Peter Berger Hmanistik ya da Yorumlayc sosyoloji kuram kategorisinde yer alyor. teki 4 ada sosyolog yani C. Wright Mills, Amitai Etzioni, Daniel Bell ve Alvin Gouldner de Deerlendirici (evaluative) sosyoloji kuram kategorisine yerletiriliyor. Mamafih, Margaret M. Poloma bu l kategorizasyon veya tiplemenin itibar ya da analitik olduu ve aslnda burada ele alnan ve belli bir tipte, deerlendirilen her bir kuramn teki tiplere de belli bir yaknlnn bulunduunun da farkndadr (Bk.: Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s.14). Nitekim mesel Amitai Etzioni, Deerlendirici tipin yan sra Natralistik eilim kategorisine de dhildir. Bunun gibi, yine Deerlendirici kategoride yer alan C. Wright Mills, Daniel Bell ve Alvin Gouldner ayn zamanda Hmanistik eilime de mensup bulunuyorlar (Bk.: Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 25de ekil: 1). Esasen, Margaret M. Polomann bu l kategorizasyon ve tiplemesini dikotomik bir ikili kategorizasyona indirmek de mmkn grnyor. Nitekim bizzat Poloma eserinde, Cottonun (From Animistic to Naturalistic Sociology, New York: Mc Graw-Hill Book Company, 1966) animistik ve natralistik sosyoloji; Giddensn (The New Rules of Sociological Method: A Positive Critique of Interpretative Sociologies, New York: Basic Boks, Inc. Publishers, 1976) pozitif ve yorumlayc sosyoloji ve Martindalein (Sociological Theory and The Problem of Values, Columbus, Ohio: Charles E. Merill Publishing Company, 1974) hmanistik ve bilimsel sosyoloji ayrmlarna iaret ediyor. te yandan o, sosylojide asl ikilemin animistik, yorumlayc, hmanistik ve pheci eklinde kategorize edilen sosyoloji eilimi ile natralistik, pozitivistik ve bilimsel olarak nitelenen sosyoloji ynelimi arasnda olduunu da nemle belirtiyor (Bk.: Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s.14). Eserin, modern sosyolojik kuramda belli ve nemli bir yaklam temsil eden bir kuramc etrafnda odaklanm bulunan her bir blm, bu kuramcnn balca eseri ve dnce sisteminin zn veren bir giri ile temel varsaymlarn bir tartmasn iermektedir. Daha sonra teorisyenin kii imaj, toplum tasavvuruna bal olarak insan imaj ve sosyolojik teoriye ilikin grnn bir tartmas ve eletirel bir deerlendirmesi yaplmaktadr. te yandan, her blmde, ilgili ada sosyoloji kuramnn temel talarn oluturan kavramlarn tanmnn verilmesine zen gsterilmitir. Hatta eserin ngilizce orijinalinin sonunda nemli kavramlar iin referans oluturmas amacyla bir Szlk de yer almakta olup, bunun Trkeye evrilmedii anlalmaktadr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s.10-11). 525
Eserde, ada sosyoloji kuramlar analiz edilip deerlendirilirken, sosyologlarn kendi benlik tasavvurlarna ilikin varsaymalarn nemine de iaret edilmektedir. Bu erevede, Robert W. Friedrichsin (A. Sociology of Sociology, New York: The Free Pres, 1970) Max Weberin din otorite tiplerine ilikin tipolojisinden etkilenerek oluturduu anlalan peygamber ve papaz ayrm ve tebihinden yararlanlyor. Peygamber, olacak felaketleri nlemede yaplacak deiiklikler iin ihtiya duyulan bir habercidir. O, kendi toplumsal dnyasna kar eletirel bir tavr iindedir. Bu tipe benzeyen sosyolog da benzeri zelliklere sahiptir. Dinsel yenilik istemesi sebebiyle nasl peygamber insanlara ters dyorsa, peygamber tipli bir sosyolog da kendi disiplininin pratiklerine ters der (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 21). te yandan, nasl ki peygamber giriim belli bir sre sonra akm kalr, rutinize olur ve yerini papazlk kurumuna brakrsa, papazlk modelindeki sosyolog da daha ok mevcut dzeni ve statkoyu koruyup, onu ileri gtrecek tlerde bulunur. Peygamber kehanete dayal sosyoloji anlayndaki sosyolog, daha ok dnyay eletirme ve onu kurtarma planlarn nermekle megulken, papazlk modelindeki sosyolog, sosyoloji mesleinin kurumsal doasn vurgular. Peygamber kehanete dayal sosyoloji anlayndaki sosyolog, toplumsal dnyann btnne ilikin baz deime arlar yaparken, papazlk modelindeki sosyolog, toplumsal gereklii objektif olarak inceleyen bir akademik arya ynelir. Dinde papazlarn sonuta peygamberlerin saysn amas gibi, papazlk modelindeki sosyologlarn says da peygamber kehanete dayal sosyoloji anlayndaki sosyologlarn saysndan ok fazladr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 22). Bu kriterler ada sosyoloji kuramlar ve bunlarn temsilcisi olan sosyologlara uygulandnda ortaya yle bir tablo kmaktadr: Natralistik ve Hmanistik sosyolojiden ziyade Deerlendirici sosyoloji eilimi papazlk modelinden ziyade peygamber kehanete ynelik sosyoloji anlayna meyyaldir. stelik ada sosyolojide, gerek Natralistik ve gerekse de Hmanistik sosyologlarn arasnda peygamber kehanet modeline ynelenlerin saysnda bir art mevcuttur (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 24). te yandan, yukarda sz geen iki temel tipe gre benlik tasavvurlar bakmndan sosyologlarn durumu u ekilde olmaktadr. Natralistik ya da Pozitivistik sosyoloji kuramna katkda bulunanlar kategorisine mensup Robert K. Merton, George H. Homans, Peter M. Blau, Lewis Coser, Ralph Dahrendorf, Gerhard Lenski ve Talcott Parsons papazlk modelinde yerlerini almaktadrlar. Ayn ekilde Hmanistik ya da Yorumlayc sosyolojiye mensup Erving Goffman Herbert Blumer, Harold Gatfinkel ve Peter Berger de papazlk modelinde yer alyorlar. Buna karlk Deerlendirici (evaluative) sosyoloji kuram kategorisine mensup ve Hmanistik eilime yakn grlen C. Wright Mills, Daniel Bell ve 526
Alvin Gouldner peygamber kehanete dayal sosyoloji anlay modelinde yer alyorlar. Ayn ekilde Deerlendirici (evaluative) sosyoloji kuram kategorisine mensup ve Natralistik eilime yakn grlen Amitai Etzioni de peygamber kehanete dayal sosyoloji anlay modelinde yer alyor. (Kr. : Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 25, ekil 1) Esasen Polomann ada Sosyoloji Kuramlar adl eseri, klsik sosyolojide yer alan birok zellik ve hatta problematiin ada sosyoloji kuramlarnda da bir biimde devam etmekte olduunu gstermesi bakmndan da kayda deerdir. Nitekim sosyoljinin ve dolaysyla da onun ana konusunu oluturan toplum ya da insanla ilgili sosyojik sorunlarn, tabiat bilimlerinin konuya yaklam ve yntem anlayna benzer biimde ele alnp alnmayaca hususu bunlardan biridir. Sosyolojinin bir gre gre kurucusu yahut hi delise isim babas olan A. Comteun yeni bilime balangta sosyal fizik adn verdii ve fizik bilimindeki statik ve dinamik kavramlarn sosyolojiye aktararak sosyal statik ve sosyal dinamik telkkilerini sosyolojinin konusu ve ynteminin temeline yerletirdii bilinmektedir. Biyolojik analoji eiliminin kklerinin dnce tarihinin derinliklerine uzand da bilinmektedir. Bylesine bir analojinin sosyolojide zamanla organizmac yahut biyo-organizmac ekoln oluumuna imkn verdii de biliniyor. Bilindii zere, sosyolojide doa bilimlerine olan bu analoji merak ve eilimi, zellikle XIX yzyln son eyreinde kayda deer tepkilere yol am bulunmaktadr. Bu erevde, mesel Wilhelm Diltheyn gerek A. Comte ve gerekse de H. Spenceri eletirerek Manev Bilimler teorisini ortaya atm bulunduuna nemle iaret etmelidir. Her halkrda, anlalan Natralistik ya da Pozitivistik sosyoloji eilimi ada sosyoloji kuramlar arasnda olduka gl bir biimde varln srdrmekte, ancak ona kar yneltilen eletiriler ve tepkiler de olduka nemli grnmektedirler. yle ki, Natralistik ya da Pozitivistik sosyoloji kuramclar sosyolojinin tpk doa bilimlerine benzeyen bir bilim olduu grn aralarnda paylayorlar. Hatta onlarn bir blm, hibir disiplini dierine indirgemeksizin, fizik ve biyolojiyi model almak suretiyle doa ve toplum bilimlerinin birliini savunmaktadrlar. te yandan onlar, toplumsal fenomenlerin doa bilimlerinde olduu gibi dzenlilik ve nedensellik kurallar iinde olduunu da dnyorlar. yle ki, Natralistik eilimli sosyoloji fizik kanunlarna benzer kanunlarn aray iindedir. Kuram konusunda bu tr bir bak as ise olduka basit ve smarlama bir sosyolojik kuram tanmna yol amaktadr. Bilim felsefecisi Richard S. Rudnere gre kuram (Philosophy of Social Science, Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall, 1966), empirik olarak testedilebilir, kanun benzeri birtakm genellemeleri ieren sistemli ifadeler btndr. Kuram snamalara konu olup, deneysel olarak olumlandnda kanun eklinde deerlendirilir. Bir kuramn esas birimi, deneysel biimde snanabilirliine temel tekil eden bir kavram veya veridir. (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 15). Durkheim, bu kavramlar toplumsal 527
olgular (social facts) olarak adlandryor. Bir toplumsal olgu, deneysel gereklie sahip bir kavramdr. Nitekim ada sosyologlar, toplumsal olgular deikenler yahut kavramlar olarak ele alyorlar. Toplumsal olgular veya deikenler somut, gzlemlenebilir ve llebilirdirler. na edilen kuramn temel talar olan kavramlarn harmanlanmas suretiyle toplumsal olgular ya da deikenler arasndaki ilikiyi gsteren genellemeler olan nermeler tekil olunur. nermelerin kendi aralarnda ilikilendirilmesi suretiyle de kuram oluturulur. Rudnere gre kuram, sistemli bir biimde ilikilendirilen bir durumlar btndr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 16). Bir ksm Natralistik sosyoloa gre doa ve toplum bilimleri arasnda yalnzca benzerlik deil, bunun da tesinde tm bilimlerin birlii sz konusudur. Ancak gerekte tm bilimleri bir sistemde birletiren genel bir bilgi alan henz ortada mevcut deildir. (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 17). Esasen, Natralistik kuramn sosyolojik modeli doa bilimleri tasavvuru iinde yer almakta, ancak bu model somuta uygulandnda, bizzat Natralistik kuramn deiik varyasyonlar sz konusu olmaktadr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 18). Nitekim kitabn birinci ksm, Natralistik sosyoloji kuramna katkda bulunanlar bal altnda, 7 ada sosyoloun temsilciliini yapt deiik kuramsal sosyolojik eilime ayrlm bulunmaktadr. Yapsal-levselcilik, Robert K. Mertonun fikirleri etrafnda ele alnp tartlyor. Bunun gibi, davran al-veri kuram George H. Homansn, al-veri yapsalcl Peter M. Blaunun, atmac yapsalclk Lewis Coser ve Ralph Dahrendorfun, evrimci bir perspektifte atma ve yap ilikisi Gerhard Lenskinin ve genel sistem kuram da Talcott Parsonsun eser ve grleri etrafnda ele alnmaktadr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 31-197). Sosyolojiyi doa bilimlerinden farkl grererek insana ve onun yaratclna vurgu yapan, bu bakmdan da Natralistik kuramn doa bilimleri ile toplum bilimleri arasndaki benzerlik anlayna kar kan Hmanistik ya da Yorumlayc sosyoloji kuram temel tipine mensup sosyologlar da kendi aralarnda deiik varyasyonlara imkn veriyorlar. yle ki, eserin ikinci ksm, Yorumlayc sosyoloji kuramna katkda bulunanlar bal altnda, Kuram olarak dramaturji konusunu Erving Goffmann, Sembolik etkileimcilik kuram ve bu erevede kendini gsteren insan ve anlam meselelerini Herbert Blumerin, Etnometodolojiyi Harold Gatfinkelin ve yapsalclkla etkileimciin bir sentezini gerekliin toplumsal inas temel fikri etrafnda ortaya koyan Peter Bergerin almalar ve grleri erevesinde ele almaktadr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 201-282). Aslnda, gerek Natralistik ve gerekse de Hmanistik sosyoloji ynelimi sosyolojinin bir bilim olduu konusunda hemfikirdir. Onlar, insan ve topluma ilikin konularda birbirlirinden ayrlyorlar. Keza onlar, aratrma yntem ve teknikleri konusunda da farkl tercihlere yneliyorlar. Bylece, Natralistik soyologlar nicel tekniklere nem verirken hmanistler nitel aratrma yntemini tercih etmektedirler (Bk.: Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 21, 282). 528
te yandan, grld gibi, her iki kategoriye mensup sosyologlarda da kendi aralarnda bir birlik ve btnlk oluturamamakta, bu bakmdan deiik varyasyonlar sz konusu olmaktadr. Mesel Hmanistik sosyoloji kuramnn kendi iindeki temel farkllk noktalarndan birini kadn ve erkeklerin kendi toplumsal dnyalarn ekillendirmedeki zglk dereceleri meselesi tekil etmektedir. Garfinkel, Blumer ve Bergerin sosyolojilerinde anlam (meaning) kavram merkez bir yer igal etmektedir. Bu hususun Goffmannn sosyolojisinde eksik kaldn nemle belirtmelidir. Natralistik sosyolojide ihmal edilen, buna karlk Hmanistik sosyolojide ne kan bir baka kavram da benlik (self) kavramdr. Ancak Hmanistik sosyoloji kategorinse mensup sosyologlar bu konuda da kendi aralarnda farkllamaktadrlar. (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 279-280). Bu durumu, Deerlendirici (evaluative) sosyoloji kuramna mensup sosyologlarda da gzlemek mmkndr. Nitekim eserin nc ksm, Deerlendirici sosyoloji kuramna katkda bulunanlar bal altnda, sosyal psikoloji ile atmac yapsalcln bir harmann Sosyolojik tasarm ars etrafnda sentezlemeye alan C. Wright Millsin, Natralizm ve Hmanizmin deerlendirici bir sentezini Aktif Toplum teorisi erevesinde sunan Amitai Etzioninin, Sanayisonras toplumun geliini Daniel Bellin ve eletirel bir toplum almasn Yansyc Sosyoloji metateorisi erevesinde sunan Alvin Gouldnerin eserleri ve fikirleri etrafnda ele almaktadr (Poloma, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 285-360). 4.2. ada Sosyoloji Kuramlar. Klsik Gelenein Gelitirilmesi Ruth A. Wallace ve Alison Wolfun ortaklaa eseri olan ada Sosyoloji Kuramlar. Klsik Gelenein Gelitirilmesi modern dnemin sosyoloji literatrne egemen be sosyoloji teorisinin yani ilevselcilik (fonksiyonalizm), atma kuram, simgesel (sembolik) etkileimcilik, aklsal (rasyonel) seim kuramlar ve fenomenolojik ekoln temel varsaymlar ve kavramlarn ve bunlarn klsik sosyoloji teorileri ierisindeki kklerini kendine konu edimi bulunmaktadr. Zira eserin n sznde belirtildii zere ada toplum bilimi hemen her noktada klsiklerin ve zellikle de Marks, Durkheim, Weber, Simmel ve Meadin almalarna dayanmaktadr. Bu bakmdan, eserin ilk drt basksnda Klsik Gelenein Devam alt-balna yer verilmitir. Ancak yazarlarn, kendi ifadelerine gre, aradan geen zaman ierisinde ada kuramclarn eserlerinde klsik gelenein tesinde bir eylerin var olduunun bilincine erimi olmalar onlar, beinci baskda alt-bal Klsik Gelenein Gelitirilmesi eklinde deitirmeye gtrmtr (Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. XV). Eser, ada soyoloji kuramclar ile ilgili birtakm deerlendirme, yorum ve eletirileri de iermekle birlikte, birinci derecede, ada sosyoloji kuram tartmalarnn ak bir zetini vermeyi amalam bulunmaktadr. Bu bakmdan, metin ierisinde kuramclarn eserlerinden pek ok alntya yer verilmitir. Kitapta konular, olabildiince objektif bir yaklam ve bak as ile ilenmeye allmtr (Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. XV-XVI). 529
Kitap, dokuz blmden olumakta; sonunda Semeli Kaynaka(s. 495504), Dizin (s. 505-519) ve Szlk (s. 521- 551) yer almaktadr. Be ada sosyoloji kuramnn her biri ayr bir blmde ele alnmtr. levselcilik ikinci, atma kuram nc, simgesel etkileimcilik beinci, fenomenolojik ekol altnc ve aklsal seim kuramlar da yedinci blme konu oluyor. Geri kalan teki drt blm ise bunlar tamamlayc konular kapsyor. Toplumu Anlama ana baln tayan ilk blmde sosyolojik kuramn yaps, yntem ve amalar balca konular olarak karmza kyor. Orada ayrca insan toplumlarnn ileyii, bunu zmleme ve anlama yntemi ve bunun pratik nemi tartma konusu yaplyor. Feminist kuramla ilgili ayr bir blm oluturulmam, ancak her blmde ada toplumda kadnn rolne ilikin sorunlara, alma ve tartmalara yer verilmitir. Nitekim mesel ilk blmn son konu bal Kadnn ada Toplumdaki Yeri adn tamaktadr. Ayn ekilde orada, modern toplumda Okul ii eitim rnekleri konusu da yer almakta ve eserde bu iki sorun aratrma konusu olarak nerilmektedir (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 17-18). Anlalan bu kitabn beinci basks, mevcut metnin bir yeniden gzden geirilmesi, gncellenmesi ve baz ilaveleri de ihtiva ediyor. Klsik ve modern toplumsal deime kuramlarnn irdelendii dndnc blm Evrim ve Modernlik. Makrososyolojik Bak Alar adn tamakta; orada Marks, Parsons, Hebermas ve Giddinsin evrim kuramlar olabidiince tartlmakta, Ulrich Beckin almalarna iaret edilmektedir. Ayrca, sekizinci blm Bedenin Yeniden Kefi konusunu nceki basma nispetle gncelletirmekte, orada Foucaultnun grlerinin geniletilmi bir tartmas ile sosyobiyolojiye ilikin verilere yer verilmektedir. te yandan eser, ada sosyoloji kuramlarnn yan sra yeni kuramsal gelimelerin bir gzden geirilmesini de ieriyor. Yeni ilevselcilerle ilgili bilgiler nceki basmlara oranla geniletilip gnceletiriliyor. kinci blme, Jeffrey Alexandern yeni kuramsal hareketler ve Neil Smelserin kararszlk konusu zerine olan gr ve almalar geniletilip gncellenerek ekleniyor. nc blmdeki Erik Olin Wrightn Amerikan toplumunu Marks zmlemesinin yar sra snf ve devlete ilikin aratrma ve almalar gnceletiriliyor. Beinci blmde, Erving Goffmann cinsiyet sosyolojisi ve Arlie Hochschildin duygularn sosyolojisi konusundaki almalar ile Patricia Hill Colinsin karmaklk kavram zerine eletirisi; altnc blmde de Dorothy Smithin gr as kuramna ilikin aratrma almalar gncelletirilmi bulunmaktadr. Yedinci blme James Colemanla ilgili yeni bir ksm eklenmitir. Ayn ekilde orada rasyonel seim kuramclarnn almalar gncelletirilmitir. Nihayet, dokuzuncu blme postmodernizm konusunda geniletilmi bir ksm eklenmi bulunmaktadr (Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. XVII). Yazarlara gre, toplumsal gerekliklerden kopuk soyut anlatmlar eklinde grlseler de aslnda sosyoloji kuramlarn gerek hayattan koparmak mmkn deildir. Zira insann dnyaya bak kuramsal bak asna btnyle baldr. 530
te yandan, sosyolojik kuram, toplumsal gerekliin sanlann tesinde karmak bir mahiyete sahip olduunu anlamaya da imkn verir. Nitekim sosyologlarn topluma baklar sosyolojik kuramlara dayanr. Sosyolojide kuramlar, toplumsal olgularn sistemli bir biimde anlalp aklanmasna imkn salarlar (Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 3). Klsik kuram kavram tmdengelimli (dedktif)dir. O, baz aka belirlenmemi kabullerin tanm ile balar, tasnifler konusunda kurallar koyar ve sonuta fikirlerle ilgili genel nermeler karr. Sosyolojik kuram, genel ve formalize yaklamlar ve insan davranlarn anlamak konusundaki ilgilerinin tesinde ortak ynleri ok az olan bir bak alar (gr tarzlar) grubundan ibarettir. Toplumbilimi kuram, fizikle yahut neoklsik ekonomi ile karlatrlabilir birikimli bir almalar topluluu deildir. Sosyoloji kuramlarnn her biri toplumun deiik bir ynn aydnlatr. Bir kuram, anlamamza yardm edip etmiyecei bakmndan denenir. Karl Poperin deyiiyle, btn bunlar dnya dediimiz eyi yakalamak mantkl klmak, alamak ve ona hkim olmak- iin atlan alardr. (The Logic of Scientific Discovery, s. 59) Bu bakmdan, farkl sosyoloji teorilerininin her birini, ada toplumbilimi kuramnn bir paras olarak deerlendirmek gerekir (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 4-5, 6, 16). ada sosyoloji kuramlar konu, kabuller (assumptions), metodoloji ve amalar bakmndan aralarndaki nemli paralellik ve benzerliklerin yan sra ciddi farkllklar da gsteriyorlar. Konular bakmndan kuramsal bak alar makrososyolojik ve mikrososyolojik olmak zere ikiye ayrlyor. levselcilik ile atma kuram makrosoyoloji kategorisinde yer alyor. Simgesel etkileimcilik ve fenomenoloji mikrososyoloji tipine dhildir. Aklsal seim kuramclarnn belli bir kategoriye yerletirilmesi daha da zor olmakla birlikte genelde onlar mikrosoyolojik sorunlarla ilgilidirler (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 7). Eserde, toplumbilimi kuramclarnn en nemli kabullerinin insan tabiat ile ilgili olduu hususu nemle vurgulanyor. ada sosyolji kuramlar, insan davranlarnn nceden belirlenebilir olduunu dnme ve nkabul ile insann yaratcln ne raran grlere vurgu bakmndan nemli farkllklar gsteriyor. Ayn ekilde onlar, insanlarn karlar veya deerler tarafndan gdlendiklerini kabul bakmndan da birbirlerinden ayrlyorlar. Bu farkllk, ilevselcilik ve atma kuramnda olduka keskin bir biimde kendini gsteriyor. levselcilik, insanlarn gdlerinin ve davranlarnn temelde iseletirdikleri toplumsal deerlerin bir ilevi olduunu farz ve kabul ediyor. Orada temel ihtiyalar ve ilevsel zorunluluklar ne kyor. atmac kuram ise deerlerden ok karlar n planda gryor (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 8-10). Metodolojik bakmdan, ada toplumbilimi kuramlar, tmevarml (endktif) ya da tmden gelimli (dedktif) dn tercihleri bakmndan da aralarnda farkllklar gsteriyorlar. levselcilik, Frankfurt okulu dndaki atma kuramlar mensuplar ve rayonel seim kuramclar esas itibariyle tmdengelimli531
dir. Simgesel etkileimcilik ve fenomenolojik sosyolojide ise tmevarml bir ynelim egemendir. lke olarak tmevarml kuramclar niceliksel tekniklerden pek holanmamaktadrlar (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 1013). Sosyolojik kuramn olgular betimlemeyi mi, yoksa aklamay m ya da nceden kestirmeyi mi amalad konusunda da ada sosyoloji kuramlar arasnda farkllklar gzleniyor. Mesel atma kuram ilevselcilie oranla aklama ile daha fazla ilgili grnmektedir (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s.14-15). Esere bir giri mahiyeti tayan ilk blm takiben, ikinci blmn levselcilik kuramnn eitli ynleriyle ele alnmasna tahsis edilmi olmas, bu kuramn ada sosyoloji kuramlar arasnda stn bir yer tutmu olmasna balanyor. yle ki, bir ksm sosyologlar sosyolojik zmleme ile ilevselci zmlemeyi bir tutabiliyorlar. levselciliin iki byk teorisyeni Talcott Parsons ve R. K. Metron olduundan, ilevselcilik konusu zellikle bu iki Amerikan sosyolounun alma ve grleri erevesinde ele alnp tartlmakta; ayrca blm sonunda Yeni levselcilik akmna yer verilmektedir. te yandan, u iaret, vurgu ve hususlarn eserde yer alyor olmas da dikkate deerdir: levselcilik akm ou zaman yapsal ilevselcilik eklinde adlandrlmtr. Zira bir toplumsal sistem, ayakta kalabilmek iin, karlanmas gereken ilevsel zorunluluklar veya gereksinmeler ile bu gereksinmeleri karlama durumunda olan yaplar zerine odaklanr. Bu bakmdan, sosyolojik zmleme, bu ileri yapacak ya da bu gereksinmeleri karlayacak toplumsal yaplarla ilgilenir. Modern ilevselciliin entelektel kkleri E. Durkheim ve seleflerine yani A. Comte, H. Spencer ve V. Paretoya uzanyor. Parsonsn Byk Kuram, sistem dzeyleri, eylem kuram, rnek deikenler, ilevsel sistem sorunlar, al ve denge konular erevesinde ele alnyor. R. K. Metron, Parsonsun her eyi kapsayan kuram yerine orta byklkteki ilevselci kurama ynelmitir. Mertonun ilevselci kuram, ilevsel zmlemenin aklanmas, bozuk ilevler, grnr ve gizli ilevler, ilevsel seenekler ve sapma kuram erevesinde ileniyor. ABD ve Almanyada 1980 sonrasndan itibaren gelime gsteren ve levselciliin bir eletirisi, yeniden yorumlanmas ve geniletilmesinden ibaret olan Yeni levselcilik (Neofunctionalism) akm erevesinde Jeffrey Alexandern ve Neil Smelserin yan sra Alman kuramc Niklas Luhmannn alma ve grlerine de yer verilmekte oluu kayda deerdir (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 21, 25-31, 33-54, 56-67 ve 68-76). Her ne kadar T. Parsons, ilevselciliin atma kuramn da ihtiva ettiini ne srse de, bu akma yneltilen en nemli eletirilerden biri onun insanlarn birbirleriyle atan amalarn ihmal ettii noktasnda toplanyor. te yandan, atma kuram, toplumlarn genel yapsn zmleyen bir yaklam olarak ilevsel532
cilie kar en nemli seenek olarak grlyor. Bu bakmdan, eserin nc blmnde ele alnan bu kuram ada sosyolojide gittike ykselen bir beeni ve neme sahip grnyor. levselcilik, toplumlar ve toplumsal kurumlar bir arada ileyerek denge yaratan ve biribirlerine dayanan sistemler olarak ele alrken, atma kuram, topluluklarn g elde etmek iin birbirleriyle mcadele ettikleri esas fikri zerine bina olunmu bulunmaktadr. Mamafih, atma kuramclar arasnda da farkl ynelim ve gelenekler mevcuttur (Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 77, 81). atma kuramnn kkleri, g, mevki ve meruluk kavramlar erevesinde Marks ve Webere uzanmaktadr. Nitekim Yeni Marksistler, Frankfurt okulu kuramclar, C. R. Mills ve P. Bourdieu gibi atma kuramclar en ok Marksn eserleri ve fikirlerinden etkilenmilerdir. R. Dahrendorf, L. Coser ve R. Collins gibi atmac kuramclar ise Marksist etkilerin tesinde Weberyen alma ve grlerin bir uzantsym gibi grnyorlar. atma kuramclar ayrca sekinler (lites) kuramclar olarak bilinen Weberin adalar V. Pareto, G. Moska, R. Michelsten de olduka etkilenmilerdir. Modern atma kuram akm zerinde T. Veblen, G. Simmel ve ikago okulunun etkilerine de iaret etmelidir (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 83, 89, 90-92). atma kuramnn gc, toplumsal ve rgtsel yapy topluluk karlar ve kaynaklar dengesi ile ilkilendirmesinde toplanmakta, g zerinde srar ise gereinden fazla snrlayc olmaktadr. Kuramn topluma ve toplumsal kurum, olgu ve gerekliklere yaklam indirgeyici ve basitletiricidir. Deiim mekanizmasn belirlemi olmakla birlikte tatmin edici bir aklama getirememi, btn bu bakmlardan da bu kuram eletirilmitir (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 177179). Eserin drdnc blmne konu olan evrim ve modernlikle ilgili gr ve kuramlar sergiledikleri makrosoyolojik bak alar ile dikkati ekiyorlar. Gerekte, toplumsal evrim konusuna ilgi olduka eskidir. Bu ilgi, XX. yzyl boyunca devam etmitir ve bu gn de gl bir biimde varln srdrmektedir. zellikle bu son dnemde evrimsel kuramlara duyulan ilgi, ok hzl teknolojik ve toplumsal deime ortamnda, artk klsik endstriyel toplum anlay ve modelinin hayatn nasl olaca konusunda rehber olamyaca hususundaki yeni duygu ve idraki yanstmaktadr. Gerekte, bilindii gibi, A. Comte, H. Spencer, E. Durkheim, K. Marks ve J. Schumpeterde olduka gl evrimci grler mevcuttur. Nitekim . Wallersteinn ada dnyann ekonomik balarla birbirine bal bir dnya sistemi oluturduu eklindeki kuram, aslnda evrimci Marksist fikirlerin ada bir uzantsdr. Kapitalist dnya sistemi her eyden nce ekonomik bir btnlemedir. Dnya sisteminin farkl ksmlar deiik ilevlere sahiptir. Mesel evre, ekirdekin giriimlerine hammadde salar. ekirdek blgeler gl devletler, evre ise zayf devletler gelitirmitir. ada evrimsel gelime, tm dnyay kresel kye dntrecek bir kreselleme (globalization) srecine dnm bulunmaktadr. Wallersteinn bu ve benzeri grlerinin, T. Skocpol ve A. Giddens gibi baz eletirmenler tarafndan ancak yine Marks kuramsal yaklam perspektifinden hareketle kritik edilmekte oluu kayda deerdir. G. Lenski gibi Markstan etkilenen 533
teki kuramclar toplumsal evrimde teknolojik etkenlerin nemine iaret ediyorlar (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 183-191). Eserde, T. Parsonsun evrimci modelinin, Durkheim ve Spencerden olduka etkilendiine nemle iaret ediliyor. Mesel Parsons da Durkheim gibi evrimin ilk safhasnda toplumlarda akrabalk ilikileri ve dinsel ynelimin olduka belirgin olduu dncesindedir. Parsons, Spencerin farkllama kavramn alarak gelitirmeye alm, onu toplumsal sistemlerin evriminin anahtar olarak grmtr. Makrososyolojik bir yaklam perspektifini benimsemi olan Parsons, evrimsel evrensel eler temel modelinden sz etmektedir. Mamafih Parsons, btn toplumlarn kanlmaz olarak tek dze bir gelime izgisi izledikleri eklindeki eski gr kabul etmemekte, insanlk tarihinde uyum kapasitesinin art ynnde bir eilime iaret etmektedir. Evrim konusunda nasl Durkheim btnleme meselesi zerinde younlamsa, Parsons da tm dikkatini dzen konusuna yneltmitir (Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 192-199). Kitapta, evrim konusunda Marksn yan sra Weberden de olduka etkilendii anlalan bir siyaset ve toplum bilimci olan J. Hebermasa da yer veriliyor. Esasen, Marks gibi Hebermas da toplumsal evrimi mevcut sistemdeki bunalmlar ve elikiler olarak gryor. Ancak, Hebermasn evrimsel kuramnn, iletiim ve yaama dnyas balamnda bir gelime izgisine sahip olduunu nemle belirtmek gerekiyor. Bu balamda onun, fenomenolojik eilimin etkisi altnda, yaama dnyasnn aklsallatrlmasndan sz etmekte oluu kayda deerdir (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 199-211). te yandan eserde, evrim ve modernlik erevesinde A. Giddensn yaplama kuram ve yksek modernlik konusundaki alma ve grlerinin nemine de iaret edilmektedir. Giddensn, U. Beckin almalarndan yararlanarak modern toplumu anlamakta kulland kavramlardan biri riziko ve bir bakas da dnllktr. Yksek modernlik, ada insan, toplumu ve dnyay, nkleer sava ve ekolojik felket gibi nceki kuaklarnkinden olduka farkl tehlikelerle kar karya getirmitir. Artk btn dnyada herkes yeni bir deneyim evresinde farkedilebilir bir rizikoyu paylamak durumundadr. Esasen, hzla deiip dnen dnyada, bireylerin dnyay deneyimleme biimleri de deimektedir. Gelenein kaybolmas, insanlarn yaam biimleri, insanlarla ilikileri ve nasl bir insan olacaklar konusunda karar vermelerini gerektirmektedir. Benin dnll/dnmsellii (reflexivity) ruhsal srelerin yan sra bedeni de etkilemektedir. Anlalan, Giddens tarafndan vurgulanan modern ben-kimliinin dnl yaps ve insann kendisini istedii gibi yapabileceine olan inan, aslnda byk toplumsal deiimleri yanstmaktadr (Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 212-222). Her halkrda, bu evrimsel kuramlarn deiime ve toplumsal sorunlara makro dzeydeki yaklamna karlk, mteakip blmlerde ilenen kuramlar meseleye mikro dzeyde yaklama rnek tekil ediyorlar. Nitekim mesel beinci blmde ele alnan Simgesel Etkileimcilik bu tr bir mikrososyolojik teorik yaklamn tipik bir rneidir. Aslnda, simgesel etkileimcilik yaklamnn kkleri eskilere uzanyor. Bu bak asnn ncleri ve ona dorudan katkda bulunanalar, 534
Max Weber, G. Simmel, R. Park, W. I. Thomas, Ch. H. Cooley, J. Dewey ve G. H. Meaddir. zellikle Meadn ben (self), ben etkileimi, benin gelimesi ve simgesel anlam konularndaki grlerinin simgesel etkileimci kuramn oluumunda nemli etkileri bulunmaktadr. Meadin dnce gelenei H. Blumer tarafndan srdrlmtr. Blumerin simgesel etkileimcilie en nemli katklar, yorum zerindeki almalar ile simgesel etkileimin temel nermesi olan yap, sre ve metodoloji konularnda alma ve grleridir. Esasen bizzat Simgesel Etkileimcilik terimi de XX. yzyln bir sosyolou olan H. Blumer tarafndan ortaya konmu bir neolojizmdir. Bireyin isel duygu ve dnceleri ile toplumsal davran zerinde odaklanm bulunan Simgesel Etkileimcilik esas olarak insan ve toplum konusuna tme varml, niteliksel, mikrososyolojik ve sosyal psikolojik bir yaklamdr. Simgesel etkileimci zmlemenin byk blm insanlar aras kk apl ilkilerle ilgilidir. Bu yaklamda bireyler, d gler karsnda pasif varlklar deil, kendi hareketlerini yorumlayan, deerlendiren ve tanmlayan, kendi davranlarn etkin biimde ina eden kiiler olarak kabul grmektedirler. Blumerin Simgesel Etkileimcilik konusundaki grleri rencisi E. Goffman tarafndan srdrlm ve gelitirilmitir. Aslnda Blumer gibi Goffman da Meadden olduka etkilenmitir. Goffmann almalar dramatrji ve etkileim dzeni konularna odaklanmtr. Goffmann grleri, Simgesel Etkileimciliin dndan muhtelif kuramcy da etkilemitir. Hakikaten mesel Peter Blau, Goffmann izlenim yntemi ve rol mesafesi kavramlarn kendi toplumsal Al-Veri kuramna uygulamtr. Randall Colins, R. Mertonun XX. yzyln ortalarnda en ok tannan Amerikal sosyolog, C. R. Millsin en byk siyasal etkiye sahip sosyolog, T. Parsonsun en kapsaml kuramc ve E. Goffmann da en byk entelektel katkya sahip sosyolog olduunu ifade etmektedir. Simgesel Etkileimci kuramsal sosyolojik yaklam A. R. Hochschildn duygular sosyolojisi zerine olan almalar ile yeni bir mikrososyolojik dzey kazanmtr. Toplumsal bilim kuramnn yeniden kavramsallatrlmas zerinde srar eden Patricia H. Colins, kendini tanmlama (self definition) kavramn rk, snf ve cinsiyet konularna uygulamak suretiyle, Sembolik Etkileimcilie daha geni ufuklar kazandrmay baarmtr (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar. Klsik Gelenein Gelitirilmesi, s. 225-292). Altnc blmde ele alnan Fenomenolojik Sosyolojik zmleme yaklam, ada sosyoloji kuramlarnn en yenisi olarak dikkate deerdir. Mamafih, aslnda fenomenolojik sosyoloji olduka geni olup, birok akm iermektedir. Bu bakmdan eserde bunlardan sadece ne yani Harold Garfinkellin Etnometodolojisi, Peter Bergerin Toplumsal Gerein nas ve D. E. Smithin Feminist Bak As kuramna yer verilmitir. Aslnda, geleneksel sosyoljiden farkl bir izgiye sahip olan ve olaylar toplumsal aktr tarafndan alglanan ekli altnda incelemeyi ama edinen fenomenolojik sosyolojik yaklamn entelektel kkleri, Avrupa fenomenolojik felsefesi ve zellikle de Alman filozofu E. Husserle uzanmaktadr. Husserlin felsefesini Alfred Schutz sosyolojiye uygulamaya alm, bu amala o Max Weberin verstehen (znel anlay) kavra535
mndan yararlanmtr. te yandan Schutz, fenomenolojik sosyolojiye Meadn baz dncelerini de sokmutur. Her halkrda, Schutzun fenomenolojik sosyolojisinin A. Giddensa ilham kayna olduu bilinmektedir. Schutzun fenomenolojik sosyolojisinden etkilenen bir baka sosyolog da Etnometodolojinin kurucusu Harold Garfinkelldir. Mamafih Garfinkell ayn zamada Aron Gurwitch, E. Husserl ve Talcott Parsonstan da olduka etkilenmitir. Garfinkel, toplumsal dzeni sorgulama kbusunu ykarak, etkileim durumunda ileyen kabuller ya da efsaneleri aa karmay istemektedir. Etnometodolojinin, hem sosyolojik bir aratrma yntemi ve hem de kuramsal bir bak as olduu nemle belirtilmelidir. Etnometodologlar iin, bireyin gnlk hayat durumlarna verdii anlamlar birinci derecede nemlidir. Sembolik etkileimcilik gibi etnometodoloji de roller ve yaplardan ok bireylerle ilgili toplumsal psikolojik bir yaklamdr. Sembolik etkileimciler gibi etnometodologlar da biyografiler, derinlemesine mlkatlar, vaka incelemeleri ve katlmc gzlem tekniklerinden yararlanrlar (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 297-323). Fenomenolojik sosyolojinin deiik bir uygulamas Peter Bergerin Toplumsal Gerein nas kuramnda ortaya konmu bulunmaktadr. Onun bu konudaki asl fikirleri Thomas Luckmann ile birlikte kaleme ald The Social Construction of Reality (1966) adl eserde yer almaktadr. Bergerin alma ve yazlarnn ou din sosyolojisi ile ilgilidir. The Sacred Canopy (1969) buna tipik bir rnektir. Dsallatrma, nesnelletirme ve iselletirme Bergerin fenomenolojik sosyolojik kuramnn anahtar kavramlardr. Gerekliin toplumsal inas kuram hem rollerin hemde kurumlarn somutlatrlabileceini savunmaktadr. (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 323-331). D. E. Smithin Feminist Bak As kuram fenomenolojik sosyolojinin gl etkilerini yanstmaktadr. Kuram ayn zamanda mikro ve makro zmleme dzeyleri arasnda kpr kurmay da amalamaktadr. Feminist bak as kuram eletirel atma kuram kavramlarndan da yararlanmtr. (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 331-342). Yedinci blmde ele alnan Aklsal Seim Kuramlar son yllarda sosyolojide giderek daha ok dikkat ekmeye balamlardr. Hatta bir gre gre rasyonel seim kuramlar mteakip dnemde sosyolojik kuramn temelini tekil edecektir. Bir baka gr ise, rasyonel seim kuramlarnn, insan tabiat ile ilgili hatal veya yanl bir anlaya dayandn ne srmektedir. Zira rasyonel seim kuramlar insann hareketlerinin rasyonel olduu pein kabul zerine temelllendirlmektedir. Her halkrda, kaynaklarn kt olduu bir dnyada insan deiik amalar iin farkl aralar seerken bir karar vermek durumundadr ve ite aklsal seim ( rasyonel choice) bylesine bir tercihi ifade etmektedir. Rasyonel seim kuramlar ekonomi ile yakndan ilikilidir. Ancak bu, insan davrann sadece ekonomik faaliyetlere indirgemek anlamna gelmemektedir. ada sosyolojide aklsal seim yakalm ilk olarak al-veri kuram balamnda tannmaya balamtr. G. Simmel, insanlarn birbirleriyle temas ekillerinin nedenlerini ihtiyalar tatmin ve bireysel amalar kovalamaya balar ve esasen insanlarn etkileimlerinin bir karlkllk zellii tadn ne srerken bir biimde alveri ku536
ramna nclk etmi olmaktadr. Nitekim alveri kuramclarndan Blau onun bu fikirlerinden yararlanmtr. te yandan, toplumsal bilimin dier alanlar olan antropoloji, iktisat, psikoloji daha yakn zamanlarda siyaset biliminde, kamu tercihi kuram ve oyunlar kuram gibi teorik yaklamlar yahut hediye, kazan, fiyat vb. konular zerinde durulmakla, alveri kuramnn gelimesi ynnde nemli katklar salanmtr. Modern toplumsal alveri kuramnn nemli iki temsilcisi, aklsal seim, aklsallk ilkeleri, toplumsal alveri ve bireysel davran konular zerine fkirler serdeden Georges Homans ile aklsal seim, toplumsal yapnn zmlenmesi ve toplumsal btnleme konularnn teorisyeni Peter Blaudur. Eserde bunlara, bir baka aklsal seim kuramcs olup, toplumsal kuramn temelleri zerinde duran James Coleman eklenmitir. Her halkrda aklsal seim kuramlarndan, daha ok kk topluluklar ierisindeki davranlar zmlemekte yararlanldn nemle belirtmelidir. Mamafih aklsal seim kuramlar giderek yapsal sorunlara ve zellikle topluluk normlar ve gvenin gelitirilmesi konularna da uygulanmaya balanmtr. Keza din sosyolojisi aratrmalarnda zellikle mezhepler ve yeni din hareketlerin sosyolojik analizinde aklsal seim kuramlarna bavurulmakta olduuna nemle iaret etmelidir. Aklsal seim kuramlarnn baka teorilerle desteklenmesi gerektii ynndeki eletiriler de kayda deerdir (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 345-428). Eserin, son zamanlarda sosyologlarn giderek daha ok ilgi duyduklar beden ve bir biyolojik tr olarak insan konusuna ayrlm bulunan sekizinci blmnde, Bedenin Yeniden Kefi konusu balamnda Bedenin Sosyolojisi ile Sosyobiyoloji ve zellikle de bencil genler, akraba seilimi, sosyobiyoloji ve kltr meseleleri zerinde durulmaktadr. Bu erevede eserde, bedenin sosyolojisinin arlkl olarak fenomenolojinin yan sra kltrel aratrmalara dayanmakta olduu, buna karlk sosyobiyolojinin temelde evrimsel biyolojinin ya da evrim kuramnn sosyolojiye bir uygulan olduu hususlarna iaret edilmekte oluu kayda deerdir. Eserde bedenin sosyolojisi konusunda postmodernci M. Foucault, B. S. Turner ve feminist sosyolog D. Smithin alma ve grlerine yer veriliyor. Sosyobiyoloji ile ilgili olarak da balca zoolog E. Wilson, R. Fox, Matt Ridley, F. Fukuyama, D. Cambell, A. Rossinin alma ve grlerine iaret ediliyor. (Bk.: Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 431-467). Sosyolojik kuramn genel bir deerlendirilmesinin yapld dokuzuncu ve son blmde, onun gelecei konusunda grler de ortaya konmaya allyor. Ancak ada sosyoloji kuramlarnn alkl olarak ABD.deki gelimeler erevesinde ele alnmakta oluu, eserde genelde sosyoloji alanndaki gelime izgileri ve vurgularn da bu erevede ekillenmesi ile sonulanm grnyor. Nitekim bu blmde Tarihsel Eilimler bal altnda Amerikan sosyolojisinde safha ayrt ediliyor: 1950lerdeki bir ilk safhada Amerikan sosyolojisine levselcilik egemendir. 1960 ve 1970lerde Yeni Marks ve zmlemeci atma Kuram giderek arlk kazanmaya balamtr. 1980 ve 1990larda Makro zmlemelerle Mikro zmlemeleri bir araya getirme abalar art gstermitir. 537
te yandan, postmodenizm akm ve toplumlarn modernlikten postmoderniteye doru evrildii anlay sosyoloji alannda da yanklar uyandrmaktan geri durmam ve kuramsal sosyolojik yaklamlarda postmodern etkiler giderek art gsterme eilimine girmitir. Postmodern bir bak as ile tannan sosyolog Charles Lemert, postmodernizm akm ierisinde deiik kollarn bulunduu hususuna dikkat ekiyor. Her halkrda eserde, posmodernci akmn sosyoloji alanndaki iki dikkate deer temsilcisi olarak Fransz entelekteller J. Derrida ve M. Foucaultnun alma ve grlerine nemle iaret ediliyor. Anlalan, postmodernist sosyolojik yaklam eilimi gerein heterojen ve oulcu tabiat ile insan bilincinin dengesiz ve deiken ynne vurgu yapmaktadr. te yandan postmodernistler, evrensel bilimsel ilkelere gre test edilebilir doru olduu fikrini kabul etmiyorlar. Onlar, paralanm, eitlenmi, dank ve tutarsz bir ereve iinde yaadmz dnyorlar. Bu da neyin doru olup omad konusunda ar bir greliliki beraberinde getiriyor. Nitekim ada sosyoloji akmlar zerine olan bu eserin sonunda, sosyolojik kuram ve anlay bakmndan da ok ynl bak alarnn nemi vurgulanyor (Wallace ve Wolf, ada Sosyoloji Kuramlar, s. 471-494). 5. Deerlendirme ve Sonu Sosyoloji aratrmalarnda ilgi, teorik yaklam ile empirik yaklam arasnda kendini gsteren getgitlere sahne olsa da, empirik aratrmalara yneliin art kaydettii durumlarda dahi teorik yaklam erevelerinin nemi inkr ve/veya ihmal edilemez. Zira teori, deneye imkn veren bir alanda aratrmann dnsel bir temele oturmasn salamakta, ona fikr bir derinlik, genilik ve zenginlik kazandrmaktadr. Nitekim dnya lsnde gerekletirilen bilimsel ve zellikle de sosyolojik aratrma ve almalarda kuramsal yaklam konular zerinde nemle durulmakta, hatta son zamanlarda kuramsal sosyoloji alma ve yaymlarnda bir art gzlendii gibi, onlar eskiye oranla daha sistematik, analitik ve kritik bir nitelik kazanm grnmektedirler. alma ve yaymlarn zellikle son dnemde giderek ada sosyoloji kuramlar zerine odaklanmakta oluu da kayda deerdir. Buna karlk, Trkiyede sosyoloji ve zellikle de din sosyoloji alanndaki bilimsel alma ve yaymlarn ayn lde zgn bir kuramsal yaklam erevesine oturmad anlalmaktadr. Esasen Trkiyede kuramsal sosyolojik yaklam konularn ele alan almalar da snrl sayda olup, bunlarn ou eviri yahut derlemedir. Yukarda bunlarn balcalarnn ksa birer tantm, analiz ve deerlendirmesi sunulmaya allm; onlardan zellikle ada Sosyoloji Kuramlarn konu alan, yakn tarihlere ait iki eviri eser zerinde, metne sadk kalmaya azami dikkat ve zen gstererek ve almann snrlarn zorlamamak kayt ve artyla, daha geni biimde durulmaya gayret edilmitir. Bu alma ve yaymlarn, Trkiyede sosyoloji ve zellikle de din sosyoljisinin gelimesine nemli katklarnn olacana iaret etmelidir. Bu bakmdan, sosyoloji ve zellikle de din sosyolojisine 538
ilgi duyanlarn bu alma ve yaymlar dikkatli bir biimde okuyup incelemeleri gerekir. Bununla birlikte, belirtmelidir ki, her bilimsel alma gibi, kuramsal sosyolojik yaklam almalar da her eyden nce ortaya ktklara sosyo-kltrel evre ve toplumla ilikilidir. u halde, Trk dnr ve sosyologlar iin, kuramsal sosyolojik yaklam balamnda sorun, Bat toplumlarnn sosyo-ekonomik ve kltrel ortam ve artlarnda retilmi olup, onlarn kltrleri, deerleri ve sorunlarna sk skya bal olan teorilerin, Trk toplumu, kltr ve sorunlarna zgn bir biimde nasl uygulanabilecei hususu etrafnda ekillenmektedir. Derlemeci, aktarmac ve takliti bir ereveye tkanp kalnacakmdr? Yoksa bu toplumun yaps ve sorunlarna uygun kuramlar erevesinde zgn aratrmalar ve zmlemeler araclyla toplumu, insan ve sorunlarn daha iyi anlama ve daha salkl zmler retme imkn doabilecekmidir? te yandan, din konusunda mesele daha da etrefil bir manzara arz etmektedir. Zira geleneksel ilahiyat, bilimi kendi deerlerinden hareketle retmeye alkndr ve bilimsel kritikten hemen hemen hi holanmamaktadr. Modern bilim de, en azndan balangta kendi nsel kabulleri yahut varsaymlarna sahipse de, bilimsel kritie kapy ardna kadar am olup, bu durum sosyoloji ve modern dinbilimleri ve zellikle din sosyolojisi iin de geerlidir. Byle olunca, ilhiyat alannda bilimsel retim konusunda sorun ve seenek, geleneksel alglara sk skya sarlarak tekrarclk ve aktarmaclkla ve her halkrda skolstik speklsyonlarla avunma ile din konusuna zgn bir analitik, sistematik ve kritik bir bilimsel yaklam arasndadr. Din sosyolojisi, en azndan ideal olarak ikincisini amalam bulunmakta ise de, Trk din sosyolojisinin bunu baarp baaramyacan; felsef ya da teolojik speklasyonlar, normatif karmlar yahut derlemecilik, aktarmaclk ve yzeysellie taklarak orada tkanp tkanmayacan zaman gsterecektir.
539
KAYNAKA Abel, Theodore F.; Foundation of sociological theory, Random House, 1970. Akit B; Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: Blmelenmilikten Farkllama ve eitlenmeye, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi Aron, Raymond; Les Etapes de la Pense Sociologique, Paris, Gallimard, 1967. Becker H., ve A. Boskoff ;(ed.). Modern Sociological Theory in Continuity and Change. USA 1957. Berger J., M. Zelditch, and B. Anderson ;(eds.) Sociological Theories in Progress, Boston: Houghton Mifflin Company, 1972. Bert, N. Adams, R A Sydie; Contemporary Sociological Theory, Pine Forge Pres, 2002. Bilgiseven, A. Kurktan; Sosyal limler Metodoloji, stanbul, Filiz Kitabevi, 1989. Bottomore, Tom and Robert Nisbet; (eds), A History of Sociological Analysis, New York: Basic Books, 1978. Colm J. Kelly; (ed.), Classical Sociological Theory, Toronto: Canadian Scholars Pres, 2000. Craig Calhoun; Joseph Gerteis, James Moody, Steve Pfaff (eds.), Contemporary Sociological Theory, Oxford: Balckwell Publishing, 2002. Craig, Calhoun; Joseph Gerteis, James Moody, Steve Pfaff, Kathryn Schmidt (Eds.), Classical Sociological Theory, Oxford: Balckwell Publishing,, 2002. Homans, G. C ; Contemporary Theory in Sociology, in R.E.L. Faris (ed.). Handbook of Modern Sociology. Chicago: Rand McNally, 1964. Hughes John, Peter Martin and W.W. Sharrock; Understanding Classical Sociology: Marks, Weber, Durkheim, London: Sage Publication Ltd., 1995. Kenneth, Allan; Explorations in Classical Sociological Theory, Pine Forge Press, 2005. Kray, Toplum, Bilgi ve Trkiye, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, s. 187, 189. Kivisto, Peter; Illuminating Social Life: Classical and Contemporary Theory, Revisited, Pine Forge Pres, 1997. L. Gross ;(ed.), Sociological Theory: Inquiries and Paradigms. New York: Harper and Row, 1967. 540
M. Francis, Abraham; Modern Sociological Theory. An Introduction, Oxford University Press, 1983. M. Kray; Teaching uf Social Sciences in Developping Contries: The Case uf Turkey, nternational Social Science Journal, 1979, C. XXXI, No: 1 ve Trkiyede Sosyolojinin Gelimesi: Etkenler ve Aamalar, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi Sempozyumu, 1985den zikreden M. Kray; Toplum, Bilgi ve Trkiye, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, (Derleyen: Sevil Atatuz), Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986. Metron, Robert K.; Social Theory and Social Structure, New York: Free Press, 1968. Morrisson, Kenneth; Marks, Durkheim, Weber: Formations of Modern Social Thought, London: Sage Publication Ltd., 1995. Parsons, Talcott; Essays in sociological theory, Glencoe IL; Free Press, 1954; Theories of society: foundations of modern sociological theory; New York, Free Press of Glencoe, 1961. Poloma, Margaret M.; Contemporary Sociological Theory, Macmillan, 1979. R A. Sydie; Classical Sociological Theory, Pine Forge Pres, 2002. Richard W. Hadden, Sociological Theory: An introduction to the classical tradition, Peterborough, Ontario: Broadview Pres, 1997. Ritzer and Douglas, J. Goodman; Classical Sociological Theory, 4th Edition, Mc GrGraw Hill, 2004. Ritzer George; Contemporary Sociological Theory and Its Classical Roots: The Basics, McGraw-Hill, 2002. Ritzer, George and Douglas Goodman; Modern Sociological Theory, Sixth Edition, McGraw Hill, 2004. Ronald, Fletcher; The making of sociology: a study of sociological theory , 2 vols; New York:. Charles Scribners Sons, 1971. Rossides D. W ; The History and Nature of Sociological Theory, Boston:Houghlon Mifflin Company, 1978. Tezcan, M; Sosyoloji Bibliyografyas 1928-1968, Ankara: A.. Eitim Fakltesi yayn, 1969. Turner J. H., and L. Beeghley; The Emergence of Sociological Theory, Illinois: The Dorsey Press, 1981. Trkdoan, Orhan; Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi Milli Eitim Bakanl yayn, stanbul 1989. 541
Trkdoan, Orhan; ada Trk Sosyolojisi. Aratrma, Yntem ve Teknikler, Erzurum: Atatrk niversitesi Yayn, 1977. Wagner D. G ; The Growth of Sociological Theories, Beverly Hills, CA: Sage, 1984. Wallace, Ruth A.; Alison Wolf, Contemporary Sociological Theory: Expanding the Classical Tradition, 1980, fifth edition, Upper Saddle River, N. J.: Prentice-Hall Inc., 1999. Walter L. Wallace; Sociological theory; an introduction, 1979.
542

30 - (509-542. Syf.)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

30 - (509-542. Syf.)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KURAMSAL YAKLAIM ve TRK SOSYOLOJS

Prof. Dr. nver GNAY

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 21 Yl : 2006/2 (509-542 s.)

You might also like