Osnovi hidrogeologije

IV
POGLAVLJE

KRETANJE PODZEMNIH VODA

VIDOVI KRETANJA PODZEMNIH VODA

Zavisno od vidova podzemnih voda u litosferi, postoje i razliiti vidovi kretanja. Svi navedeni oblici podzemnih voda imaju specifian nain kretanja koji, pre svega, zavisi od agregatnog stanja, vidova voda i faktora koji ih izazivaju (tabela IV-1).

OSNOVNI PROCESI KRETANJA SLOBODNIH PODZEMNIH VODA

S obzirom da su slobodne (gravitacione) podzemne vode osnovni predmet prouavanja u hidrogeologiji, u narednom tekstu bie opisane njihove osnovne karakteristike kretanja. Glavni procesi kretanja slobodnih podzemnih voda su filtracija i infiltracija.

PROCES FILTRACIJE
Proces filtracije predstavlja mehaniko kretanje slobodne vode u poroznom prostoru, pod dejstvom gradijenta pritiska, a u uslovima potpunog zasienja vodom. Filtracija moe biti izazvana i dejstvom elastinih sila, koje se javljaju u vodonosnim slojevima na veim dubinama i koje sadre vodu pod pritiskom.
Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Tabela IV-1. Vidovi podzemnih voda i vidovi njihovog kretanja

Vidovi podzemnih voda 1. Led 2. Vodena para 3. Hemijski vezana voda: a) zeolitna b) kristalizaciona c) konstituciona 4. Fiziki vezana voda: a) higroskopna, b) adsorpciona, c) opnena 5. Kapilarna 6. Slobodne (gravitacione) podzemne vode i a) vode u zoni aeracije, b) podzemne vode u zoni zasienja 7.Voda u natkritinom stanju Kapilarno-opneni Kapilarno podizanje i Gravitaciono-kapilarni Infiltracija Filtracija Molekularno-atomski Kapilarne i gravitaciono-kapilarne sile, gradijent kapilarnog potencijala i isparavanje podzemnih voda Sila tee, hidrostatiki gradijenti i gradijent kapilarnog potencijala Hidrostatiki i geostatiki pritisci, gradijent pritiska Gradijent pritiska i temperature Vidovi kretanja podzemnih voda Gravitaciono teenje sublimacija i topljenje Filtracija gasa Glavni faktori kretanja Sila tee i zagrevanje Gradijent pritiska zasienja vodenom parom Zagrevanje: a) do 100 oC b) 100 - 400 oC c) > 400 oC Molekularne sile i energija hidratacije Molekularne sile i energija hidratacije Molekularne sile i gradijent vlanosti

Molekularno-atomski

Molekularan Molekularan Opneni

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

U stenama zasienim vodom sreu se svi prethodno razmatrani vidovi vode, poev od hemijski vezane koja uestvuje u grai mineralne materije, pa do slobodne (tene) vode koja ispunjava sve porozne prostore. Kretanje podzemnih voda potinjava se dejstvu gravitacije i kompresionih sila. Stoga, kretanje podzemnih voda moe biti usmereno u razliitim pravcima. U povrinskim delovima litosfere, vodeu ulogu u kretanju podzemnih voda ima sila tee i prvenstveno I silazno kretanje voda (slika IV-1). Sa dubinom raste dejstvo kompresionih sila, pri emu vodeu ulogu ima uzlazno kretanje podzemnih voda.

Slika IV-1. ematski prikaz procesa filtracije u poroznoj sredini 1 - graniti; 2 - peskovi; 3 gline; 4 - slobodni nivo podzemnih voda; 5 - izvor; 6 - nivo podzemnih voda pod pritiskom; 7 - pravci kretanja podzemnih voda

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Jedan od najvanijih faktora koji odreuje uslove kretanja podzemnih voda kroz stensku masu jeste poroznost i to aktivna poroznost, koja je odreena povrinom poprenog preseka pora kroz koje moe da se kree slobodna (gravitaciona) voda. Kretanje vode u poroznoj sredini kree se kroz sisteme otkrivenih i meusobno spojenih pora, pukotina i kaverni, pazliitih razmera, oblika i poloaja.

Brzina filtracije

Brzina filtracije (v), karakterie kretanje u vodonosnoj sredini bez uea skeleta stene, to znai da se u obzir ne uzima realna, odnosno stvarna brzina kretanja podzemnih voda, ve fiktivna brzina: gde su: Q filtracioni proticaj podzemnih voda koji karakterie koliinu slobodne vode koja se kree kroz poroznu sredinu (m3/s) i F povrina poprenog preseka toka upravnog na smer kretanja podzemnih voda (m2).
Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Q v = (m / s) F

Realna povrina preseka pora kroz koju se odvija filtracija karakterie se vrednou aktivne poroznosti. Aktivna poroznost moe biti razliita za razliite preseke porozne sredine, ali je za srednju vrednost nekog obima stene ona postojana i pribliava se vrednosti efektivne poroznosti (ne):

Fe ne = F

gde su: Fe - efektivna povrina preseka kroz koji se odvija kretanje podzemnih voda i F ukupna povrina preseka porozne sredine kroz koju se odvija kretanje podzemnih voda.

Tako dobijamo da se stvarna (realna) brzina kretanja podzemnih voda moe izraziti formulom:

Q Q v ve = = = Fe n e F n e

Iz formule (V-3) se vidi da je u poroznoj sredini stvarna brzina filtracije uvek vea od fiktivne, s obzirom da je veliina efektivne poroznosti uvek manja od jedinice (ne < 1).

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Darsijev zakon filtracije

Pri kretanju slobodnih podzemnih voda razlikujemo dva reima teenja: laminarni i turbulentni. Laminarno kretanje podzemnih voda javlja se pri malim brzinama teenja. Za njega je karakteristino kretanje toka odeljenim (paralelnim) strujnicama bez presecanja toka. Laminarno kretanje podzemnih voda u poroznoj sredini, potinjava se linearnom zakonu Darsija. Ovaj zakon je ustanovljen nakon mnogobrojnih eksperimentalnih filtracija kroz peane filtre.

h Q = Kf F L

gde su: Kf - koeficijent proporcionalnosti, koji zavisi od fizikih svojstava stene i filtrirajue tenosti, a koji se naziva koeficijent filtracije (m/dan, m/s, cm/s)

h =IL

razlika nivoa podzemnih voda na putu filtracije koji se naziva hidrauliki gradijent (bezdimenzionalna veliina).

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Transformacijom jednaine dobijamo njen sledei oblik:

Q = Kf I F

odnosno:

v = Kf I

Jednaina pokazuje linearnu zavisnost brzine filtracije od hidraulikog gradijenta, te se stoga naziva i linearni zakon filtracije.

Slika IV-2. ematski prikaz Darsijevog zakona kroz poroznu sredinu (Holting, 1984)
Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Laminarni reim kretanja podzemnih voda u prirodnim uslovima odgovara kretanju u integranularnim i slabije ispucalim sredinama. Mnogobrojni opiti su pokazali da se linearni zakon filtracije moe primeniti i u gruboklastinim i pukotinskim stenama.

Odstupanje od Darsijevog zakona filtracije

Darsijev zakon ima vrlo iroku oblast primene i s pravom se smatra osnovnim zakonom filtracije. Meutim, brojnim eksperimentima dokazana je ogranienost vaenja linearnog Darsijevog zakona. Odstupanja od Darsijevog zakona javljaju se kod velikih brzina kretanja podzemnih voda, to je sluaj sa intenzivno karstifikovanih stena (gornja granica primenjivosti Darsijevog zakona), kao i pri izuzetno malim brzinama u glinovitim stenama (donja granica primenjivosti Darsijevog zakona). .

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Turbulentni reim. Karakterie ga pojava unutranje pulzacije, koja uslovljava aktivno presecanje (meanje) strujnica, pri emu dolazi do vrtloenja. Za ovakav vid filtracije koristi se dvolana zavisnost (kriva 2, slika IV-3):

Slika IV-3. Grafik zakona filtracije (estakov & Orlov, 1984) 1 - linearni zakon Darsija; 2 dvolana zavisnost; 3 - filtracija pri viskoznoplastinom teenju

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Zavisnost hidraulikog gradijenta od brzine filtracije izraava se na sledei nain:

I = a v + b v

gde su: a i b - koeficijenti koji se odreuju eksperimentalno

Pri velikim brzinama filtracije, lan a v moe se zanemariti pa zavisnost dobija sledei oblik:

I = b v

odnosno:

v = Kk I

za

1 b= 2 Kk

gde je: Kk - koeficijent turbulentne filtracije. Pomenuta zavisnost predstavlja zakon ezi-Krasnopoljskog koji glasi: pri turbulentnom kretanju vode u poroznoj sredini, brzina filtracije toka proporcionalna je koeficijentu turbulentne filtracije i kvadratnom korenu hidraulikog gradijenta.

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Filtraciono teenje u slabopropusnim stenama. Pri veoma malim brzinama filtracije, karakteristinim za slabopropusne stene, mogu se javiti anomalije filtracionog teenja koje se vezuju za uticaj sila uzajamnog molekularnog dejstva u sistemu voda - stena, uslovljavajui viskozno-plastini karakter teenja. Pri tom se javlja poetni gradijent teenja (Io), u ijim granicama (pri I < Io), viskozno teenje potpuno nestaje. Kad gradijent pritiska prevazie poetni gradijent, u glinovitim stenama poinje filtracija, koja se pokorava zakonu Darsija i koju je mogue predstaviti u sledeem vidu:

v = k (I I o )

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Prelazna oblast reima kretanja podzemnih voda

Pored laminarnog i turbulentnog reima kretanja podzemnih voda, postoji oblast gde se pojavljuju neke osobine laminarnog i turbulentnog reima kretanja. Karakteristike reima strujanja podzemnih voda u poroznoj sredini, odreuju se preko veliine Rejnoldsovog broja (Re): gde su: v d ef v brzina filtracije (m/s), Re = efektivni prenik zrna (mm) i def kinematski koeficijent viskoznosti vode (m2/s). Eksperimentalno je dokazano da linearna zavisnost (laminarno strujanje), vai do veliine Re = 10, dok se turbulentni reim strujanja javlja pri vrednosti Re > 200. Za prelazni reim strujanja podzemnih voda u poroznoj sredini usvojen je interval Re = 3 - 200 (slika IV-4).

Slika IV-4. Reim strujanja podzemnih voda u zavisnosti od veliine Rejnoldsovog broja Re (Pui, 1994)

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Q = K f F

FILTRACIONI PARAMETRI
Osnovni parametri procesa filtracije kroz poroznu sredinu jesu koeficijent filtracije (Kf) i koeficijent vodoprovodnosti (T).

H L

Koeficijent filtracije
Kao to je ve reeno, zakon Darsija ukazuje na linearnu zavisnost filtracionog proticaja od hidraulikog gradijenta:

H Q = K f F L

H = I L

Parametar ove linearne zavisnosti predstavlja koeficijent filtracije. Pri hidraulikom gradijentu jednakom jedinici, koeficijent filtracije jednak je brzini filtracije:

Q = Kf F I

odnosno:

Q = v = Kf I F

odnosno:

v = K f (za I = 1)

Fiziki, koeficijent filtracije odraava rad sila trenja pri kretanju tenosti u poroznoj sredini, tj. silu unutranjeg trenja tenosti koja se kree i silu trenja tenosti o zidove mineralnog skeleta.
Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Q = K f F

H L

Veliina koeficijenta filtracije zavisi od strukture i veliine poroznosti, zbijenosti i minerolokog satava porozne sredine i svojstva vode. Ukoliko su pore manjih razmera, onda je u steni vie fiziki vezane vode, a samim tim je i vrednost koeficijenta filtracije manja. Prisustvo pasivnih pora takoe umanjuje veliinu koeficijenta filtracije.

Pri filtraciji vode razliite temperature i mineralizacije, kao i gasova kroz jednu te istu poroznu sredinu, veliina Kf se znatno menja. Iz zavisnosti:

w g g K f = KP = KP

gde su: Kf - koeficijent filtracije, Kp - koeficijent propusnosti, w - gustina vode, g - ubrzanje sile tee, m - dinamiki koeficijent viskoznosti i n - kinematski koeficijent viskoznosti,

moe se videti da se vrednost Kf porozne sredine menja u zavisnosti od veliine mineralizacije vode, njene temperature i hemijskog sastava, tako to navedeni faktori utiu na izmenu gustine i viskoznosti vode. Razmere koeficijenta filtracije su m/dan, m/as, m/s i cm/s.
Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Metode odreivanja koeficijenta filtracije

Za odreivanje koeficijenta filtracije koristi se vie metoda, koje su svrstane u dve grupe:

neposredne (terenske i laboratorijske) i posredne (metode koje se baziraju na primeni empirijskih formula uz korienje podataka o granulometrijskom sastavu i veliini poroznosti sredine).

Terenske metode. Terenske metode daju najpouzdanije podatke o veliini koeficijenta filtracije. Treba napomenuti da se ovim metodama dobijaju srednje vrednosti Kf odgovarajue porozne sredine. Primena terenskih metoda podrazumeva prethodno izvoenje istranih buotina, bunara i drugih objekata. Pored crpenja vode iz buotina i bunara, u eksperimentalne svrhe, koriste se i opiti nalivanja vode u buotine i raskope i opiti utiskivanja vode u buotine (Filipovi, 1990). Laboratorijske i raunske metode. Ove metode su znatno jednostavnije, i omoguavaju masovno odreivanje vrednosti koefi-cijenta filtracije. Na osnovu prorauna nastalim granulometrijskim ispitivanjima, dobijaju se orijentacioni podaci za pojedine segmente stenske mase. Najea primena raunskih metoda, u obliku razliitih empirijskih formula, je u fazi osnovnih hidrogeolokih istraivanja. Laboratorijske metode, uz primenu raznovrsnih pribora, koriste se u svim fazama hidrogeolokih istraivanja, a u praksi najee su u upotrebi pribori Kamenskog, TIM-a i Znamenskog (Filipovi, 1980).
Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Odreivanje koeficijenta filtracije primenom empirijskih formula

U praksi postoji velik broj empirijskih formula za odreivanje koeficijenta filtracije, koje su izvedene i razraene u razliitim periodima, za razliite uslove i karakteristike porozne sredine. Za pojedine empirijske formule postoji vie matematikih iskaza, te se oni ovde daju u obliku koji se najee sree u raspoloivoj literaturi (Vukovi & Soro, 1991). Najee se u praksi koriste formule Hazena, Slihtera i USBR-a. Formula Hazena. Hazen (1892) je postavio formulu za odreivanje koeficijenta filtracije koja se u literaturi sree u sledeem obliku:

K f = C d2 ef ( m / dan )
gde su: Kf - koeficijent filtracije i C - empirijski koeficijent koji zavisi od uea glinovitih frakcija u poroznoj sredini (za iste i jednorodne peskove kree se u granicama 800 - 1200, a za glinovite i nejednorodne peskove od 400 - 800.

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Koeficijent C odreuje se po obrascu Langea:

C = 400 + 40 (n 26)

gde je: n poroznost izraena u procentima t temperaturna popravka, koja se odreuje po obrascu: gde je: t - temperatura vode u oC i def - efektivni prenik zrna (mm) porozne sredine (def = d10).

= 0.70 + 0.03 t

Formula Hazena ima odgovarajua ogranienja, a to su: 0.1 mm < def- < 3 mm i

d60 u= 5 d10

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Formula Slihtera. Osnovni oblik empirijske formule Slihtera koji se najee sree u literaturi (Vukovi & Soro, 1991) je: gde su: Kf M def = d10 koeficijent filtracije (m/dan) koeficijent koji zavisi od poroznosti (tabela IV-3) efektivni prenik zrna (mm)

K f = 4960 M def

Granice primenljivosti Slihterove formule definisane su efektivnim prenikom zrna: 0.01 mm < def < 5 mm Za razliku od formule Hazena, ova formula nema ogranienja kod koeficijenta neravnomernosti zrna. n 0.26 0.27 0.28 0.29 0.30 0.31 0.32 0.33 (n)=M 0.01187 0.01350 0.01517 0.01694 0.01905 0.02122 0.02356 0.02601 n 0.34 0.35 0.36 0.37 0.38 0.39 0.40 0.41 (n)=M 0.02878 0.03163 0.03473 0.03808 0.04154 0.04524 0.04922 0.05339 n 0.42 0.43 0.44 0.45 0.46 0.47 (n)=M 0.05789 0.06267 0.06776 0.07295 0.07838 0.08455

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Formula USBR-a. Formulu USBR-a predloili su ameriki autori iz Amerikog biroa za tlo: Dastin, Hindel i Kriger, a odnosi se na srednjezrne peskove kod kojih je u < 5. Ova formula, koja je u irokoj upotrebi, ima oblik:

K f = 0.36 d2.3 20

gde su: Kf - koeficijent filtracije (cm/s) i d20 - prenik zrna (mm), sa zastupljenou 20 % na granulometrijskoj krivoj.

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Koeficijent vodoprovodnosti
Vodoprovodnost ili transmisibilnost predstavlja integral vodopropusnosti po debljini vodonosnog horizonta i stoga, bolje nego koeficijent filtracije odraava veliinu vodopropusnosti slojeva s obzirom na postojanje nehomogenosti u njima. Tako se moe koristiti kao orijentaciona vrednost i u sluaju pukotinskog, odnosno karstnog, tipa izdani. Vodoprovodnost filtracione sredine izraava se koeficijentom vodoprovodnosti (T), koji se za homogenu vodonosnu sredinu definie kao proizvod koeficijenta filtracije i debljine vodonosnog horizonta, odnosno izdanske zone:

T = K f H (m2/dan)

ili

T = K f m (m2/dan)

gde su: Kf - koeficijent filtracije (m/dan), H - debljina izdanske zone (u sluaju izdani sa slobodnim nivoom) (m) i m - debljina vodonosnog horizonta (u sluaju izdani pod pritiskom) (m). Koeficijent vodoprovodnosti odreuje se primenom metoda opitnog crpenja vode iz buotina i bunara. Moe se odrediti i na osnovu poznatih vrednosti koeficijenta filtracije i debljine izdanske zone ili debljine vodonosnog horizonta.
Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

PROCES INFILTRACIJE
Pod infiltracijom, u irem smislu, podrazumeva se proces prodiranja vode u poroznu stensku masu i njeno kretanje u pravcu slobodne povrine podzemnih voda, odnosno u pravcu zone potpunog zasienja slobodnim podzemnim vodama. Proces infiltracije predstavlja kretanje vode u zoni aeracije, za razliku od filtracije koja se odvija u uslovima potpunog zasienja porozne sredine slobodnim podzemnim vodama. Infiltracija se manifestuje kao mehaniko kretanje u uslovima nepotpunog zasienja poroznog prostora slobodnim i fiziki vezanim vodama, pod dejstvom hidrostatikih pritisaka i molekularno-kapilarnih sila, pri tom ne uzimajui u obzir uzajamno fizikohemijsko dejstvo u sistemu voda - stena. Razlikujemo nekoliko vidova infiltracije: proceivanje, poniranje i normalna infiltracija. Pri slobodnom proceivanju, kretanje voda odvija se pod dejstvom sile tee i kapilarnih sila u vidu izolovanih strujnica (slika V-I5a). Pojam poniranje oznaava kretanje vode kroz krupnije pukotine, to je esto u karstifikovanim stenama.

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Slika IV-5. ematski prikaz infiltracionih procesa (a - slobodno proceivanje; b - normalna infiltracija) 1 - zona zasienja (izdanska zona); 2 - zona aeracije (zona nepotpunog zasienja); 3 izolovane strujnice (podzemna kia); 4 - zona infiltrirajueg toka, gde je vlanost jednaka potpunoj; 5 - zona dejstva kapilarnog pritiska hk; 6 - kontakt suvih stena zone aeracije i infiltrirajueg toka
Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)

Od svih vidova infiltracije, najbolje je izuena normalna infiltracija, koja se odvija u uslovima kada ima dovoljno infiltrirane vode, da u novoobrazovanom toku zapuni sve porozne prostore. U ovom sluaju, tok obrazuje jednu neprekidnu, hidraulinu sredinu, unutar koje se kretanje vode odvija po mehanizmu filtracije, a na spoljnim konturama tog toka, gde se on granii sa suvom (vodom nezasienom) stenom, javljaju se kapilarne sile (slika IV-5).

Osnovi hidrogeologije (Prof. Dr Veselin Dragii)