GIO N_K THUT O LNG

CHNG 1: CC KHI NIM C BN V NH NGHA

CHNG 1. CC KHI NIM C BN V NH NGHA

(2 LT)

1.1. Qu trnh o lng, nh ngha php o. Trong qu trnh nghin cu khoa hc ni chung v c th l t vic nghin cu, thit k, ch to, th nghim cho n khi vn hnh, sa cha cc thit b, cc qu trnh cng ngh u yu cu phi bit r cc thng s ca i tng c cc quyt nh ph hp. S nh gi cc thng s quan tm ca cc i tng nghin cu c thc hin bng cch o cc i lng vt l c trng cho cc thng s . - nh ngha php o: o lng l mt qu trnh nh gi nh lng i lng cn o c kt qu bng s so vi n v o. Kt qu o lng (Ax) l gi tr bng s, c nh ngha bng t s gia i lng cn o (X) v n v o (Xo): Ax = X/Xo. - Qu trnh o lng: qu trnh o l qu trnh xc nh t s:
AX = X XO

(1.1)

T (1.1) c phng trnh c bn ca php o: X = Ax .Xo , ch r s so snh X so vi Xo, nh vy mun o c th i lng cn o X phi c tnh cht l cc gi tr ca n c th so snh c, khi mun o mt i lng khng c tnh cht so snh c thng phi chuyn i chng thnh i lng c th so snh c. V d: o c dng in I=5A, c ngha l: i lng cn o l dng in I, n v o l A(ampe), kt qu bng s l 5. - o lng hc: ngnh khoa hc chuyn nghin cu v cc phng php o cc i lng khc nhau, nghin cu v mu v n v o. - K thut o lng: ngnh k thut chuyn nghin cu v p dng cc thnh qu o lng hc vo phc v sn xut v i sng. Nh vy trong qu trnh o lng cn phi quan tm n: i lng cn o X (cc tnh cht ca n), n v o XO v php tnh ton xc nh t s (1.1) c cc phng php xc nh kt qu o lng AX tha mn yu cu. 1.2. Cc c trng ca k thut o. Mc ch ca qu trnh o lng l tm c kt qu o lng AX, tuy nhin kt qu o lng AX tha mn cc yu cu t c th s dng c i hi phi nm vng cc c trng ca qu trnh o lng. Cc c trng ca k thut o lng gm: - i lng cn o - Kt qu o. - iu kin o - Thit b o - n v o - Ngi quan st hoc cc thit b - Phng php o thu nhn kt qu o

1 GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 1: CC KHI NIM C BN V NH NGHA

1.2.1. i lng o. - nh ngha: i lng o l mt thng s c trng cho i lng vt l cn o. Mi qu trnh vt l c th c nhiu thng s nhng trong mi trng hp c th ch quan tm n mt thng s l mt i lng vt l nht nh. V d: nu i lng vt l cn o l dng in th i lng cn o c th l gi tr bin , gi tr hiu dng, tn s - Phn loi i lng o: c th phn loi theo bn cht ca i lng o, theo tnh cht thay i ca i lng o, theo cch bin i i lng o. Phn loi theo bn cht ca i tng o: o i lng o in: i lng o c tnh cht in, tc l c c trng mang bn cht in, v d: in tch, in p, dng in, tr khng. o i lng o khng in: i lng o khng c tnh cht in, v d: nhit , di, khi lng o i lng o nng lng: l i lng o mang nng lng, v d: sc in ng, in p, dng in, t thng, cng t trng o i lng o thng s: l thng s ca mch in, v d: in tr, in cm, in dung o i lng o ph thuc thi gian: chu k, tn s Phn loi theo tnh cht thay i ca i lng o: o i lng o tin nh: i lng o bit trc qui lut thay i theo thi gian. V d: dng in dn dng i l i lng tin nh do bit trc qui lut thay i theo thi gian ca n l mt hm hnh sin theo thi gian, c tn s =2f=314 rad/s, bin I, gc pha ban u . o i lng o ngu nhin: i lng o c s thay i theo thi gian khng theo qui lut. Trong thc t a s cc i lng o l i lng ngu nhin, tuy nhin ty yu cu v kt qu o v ty tn s thay i ca i lng o c th xem gn ng i lng o ngu nhin l tin nh hoc phi s dng phng php o lng thng k. Phn loi theo cch bin i i lng o: o i lng o lin tc (i lng o tng t-analog): i lng o c bin i thnh mt i lng o khc tng t vi n. Tng ng s c dng c o tng t, v d: ampe mt c kim ch th, vnmt c kim ch th o i lng o s (digital): i lng o c bin i t i lng o tng t thnh i lng o s. Tng ng s c dng c o s, v d: ampe mt ch th s, vnmt ch th s Hu ht cc i lng o s c qua cc cng on x l (bng cc phng tin x l: sensor) chuyn thnh i lng o in tng ng. - Tn hiu o: Tn hiu o l loi tn hiu mang c tnh thng tin v i lng o. Trong trng hp c th th tn hiu o l tn hiu mang thng tin v gi tr ca i
2 GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 1: CC KHI NIM C BN V NH NGHA

lng o lng, trong nhiu trng hp c th xem tn hiu o l i lng o.

a. Lin tc;

Hnh 1.1. Cc dng tn hiu. b. Lng t; c. Ri rc; d. Ri rc lng t (s).

1.2.2. iu kin o. i lng o chu nh hng quyt nh ca mi trng sinh ra n, ngoi ra kt qu o ph thuc cht ch vo mi trng khi thc hin php o, cc iu kin mi trng bn ngoi nh: nhit , m ca khng kh, t trng bn ngoinh hng rt ln n kt qu o. kt qu o t yu cu th phi thc hin php o trong mt iu kin xc nh, thng php o t kt qu theo yu cu nu c thc hin trong iu kin chun l iu kin c qui nh theo tiu chun quc gia hoc theo qui nh nh sn xut thit b o. Khi thc hin php o lun cn phi xc nh iu kin o c phng php o ph hp. 1.2.3. n v o. - nh ngha: n v o l gi tr n v tiu chun v mt i lng o no c quc t qui nh m mi quc gia u phi tun th. V d: nu i lng o l di th n v o c th l m (mt), inch, dm; i lng o l khi lng th c cc n v o l kg(kilgam), aox(ounce), pound Trn th gii ngi ta ch to ra nhng n v tiu chun c gi l cc chun. H thng n v chun quc t l h SI, thnh lp nm 1960, cc n v c xc nh: n v chiu di l mt(m); n v khi lng l kilgam(kg); n v thi gian l giy(s); n v cng dng in l ampe(A); n v nhit l kelvin(K); n v cng nh sng l nn candela(Cd); n v s lng vt cht l mn(mol). Cc i lng di Khi lng Thi gian Dng in Tn n v mt kilgam giy ampe K hiu m kg s A

3 GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 1: CC KHI NIM C BN V NH NGHA

Nhit S lng vt cht Cng nh sng

Kelvin mn Canla

K Mol Cd

1.2.4. Thit b o v phng php o. - Thit b o: nh ngha: thit b o l thit b k thut dng gia cng tn hiu mang thng tin o thnh dng tin li cho ngi quan st. Nhng tnh cht ca thit b o c nh hng n kt qu v sai s ca php o. Phn loi: gm thit b mu, cc chuyn i o lng, cc dng c o lng, cc t hp thit b o lng v h thng thng tin o lng..., mi loi thit b thc hin nhng chc nng ring trong qu trnh o lng. - Phng php o: nh ngha: phng php o l vic phi hp cc thao tc c bn trong qu trnh o, bao gm cc thao tc: xc nh mu v thnh lp mu, so snh, bin i, th hin kt qu hay ch th. Cc phng php o khc nhau ph thuc vo cc phng php nhn thng tin o v nhiu yu t khc nh i lng o ln hay nh, iu kin o, sai s, yu cu Phn loi: trong thc t thng phn thnh hai loi phng php o: o Phng php o bin i thng. o Phng php o so snh. 1.2.5. Ngi quan st. - nh ngha: ngi quan st l ngi thc hin php o v gia cng kt qu o. - Nhim v ca ngi quan st khi thc hin php o: Chun b trc khi o: phi nm c phng php o, am hiu v thit b o c s dng, kim tra iu kin o, phn on v khong o chn thit b ph hp, chn dng c o ph hp vi sai s yu cu v ph hp vi mi trng xung quanh. Trong khi o: phi bit iu khin qu trnh o c kt qu mong mun. Sau khi o: nm chc cc phng php gia cng kt qu o gia cng kt qu o. Xem xt kt qu o t yu cu hay cha, c cn phi o li hay phi o nhiu ln theo phng php o lng thng k. 1.2.6. Kt qu o. - nh ngha: kt qu o l nhng con s km theo n v o hay nhng ng cong ghi li qu trnh thay i ca i lng o theo thi gian. Kt qu o khng phi l gi tr thc ca i lng cn o m ch c th coi l gi tr c lng ca i lng cn o, ngha l n gi tr c xc nh bi thc nghim nh cc thit b o. Gi tr ny gn vi gi tr thc m mt iu kin no c th coi l gi tr thc. nh gi sai lch gia gi tr c lng v gi tr thc ngi ta s dng khi nim sai s ca php o, l hiu gia gi tr thc v gi tr c lng. T sai s o c th nh gi php o c t yu cu hay khng.
4 GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 1: CC KHI NIM C BN V NH NGHA

Kt qu o s c gia cng theo mt thut ton (angrit) nht nh bng tay hoc bng my tnh c c kt qu mong mun. 1.3. Phn loi phng php o. Ty thuc vo i tng o, iu kin o v chnh xc yu cu ca php o m ngi quan st phi bit chn cc phng php o khc nhau thc hin tt qu trnh o lng. C th c nhiu phng php o khc nhau nhng trong thc t thng phn thnh 2 loi phng php o chnh l phng php o bin i thng v phng php o kiu so snh. 1.3.1. Phng php o bin i thng. - nh ngha: l phng php o c s cu trc theo kiu bin i thng, ngha l khng c khu phn hi. - Qu trnh thc hin: i lng cn o X qua cc khu bin i bin i thnh con s NX , ng thi n v ca i lng o XO cng c bin i thnh con s NO . Tin hnh qu trnh so snh gia i lng o v n v (thc hin php chia NX/NO), Thu c kt qu o: AX = X/XO = NX/NO .

Hnh 1.2. Lu phng php o bin i thng.

Qu trnh ny c gi l qu trnh bin i thng, thit b o thc hin qu trnh ny gi l thit b o bin i thng. Tn hiu o X v tn hiu n v XO sau khi qua khu bin i (c th l mt hay nhiu khu ni tip) c th c qua b bin i tng t-s A/D c NX v NO , qua khu so snh c NX/NO. Dng c o bin i thng thng c sai s tng i ln v tn hiu qua cc khu bin i s c sai s bng tng sai s ca cc khu, v vy dng c o loi ny thng c s dng khi chnh xc yu cu ca php o khng cao lm. 1.3.2. Phng php o kiu so snh. - nh ngha: l phng php o c s cu trc theo kiu mch vng, ngha l c khu phn hi. - Qu trnh thc hin: i lng o X v i lng mu XO c bin i thnh mt i lng vt l no thun tin cho vic so snh. Qu trnh so snh X v tn hiu XK (t l vi XO) din ra trong sut qu trnh o, khi hai i lng bng nhau c kt qu XK s c c kt qu o. Qu trnh o nh vy gi l qu trnh o kiu so snh. Thit b o thc hin qu trnh ny gi l thit b o kiu so snh (hay cn gi l kiu b).

5 GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 1: CC KHI NIM C BN V NH NGHA

Hnh 1.3. Lu phng php o kiu so snh.

- Cc phng php so snh: b so snh SS thc hin vic so snh i lng o X v i lng t l vi mu XK, qua b so snh c: X = X - XK. Ty thuc vo cch so snh m s c cc phng php sau: So snh cn bng: o Qu trnh thc hin: i lng cn o X v i lng t l vi mu XK = NK.XO c so snh vi nhau sao cho X = 0, t suy ra X = XK = NK.XO suy ra kt qu o: AX = X/XO = NK. Trong qu trnh o, XK phi thay i khi X thay i c kt qu so snh l X = 0 t suy ra kt qu o. o chnh xc: ph thuc vo chnh xc ca XK v nhy ca thit b ch th cn bng ( chnh xc khi nhn bit X = 0). V d: cu o, in th k cn bng So snh khng cn bng: o Qu trnh thc hin: i lng t l vi mu XK l khng i v bit trc, qua b so snh c c X = X - XK, o X s c c i lng o X = X + XK t c kt qu o: AX = X/XO = (X + XK)/XO . o chnh xc: chnh xc ca php o ch yu do chnh xc ca XK quyt nh, ngoi ra cn ph thuc vo chnh xc ca php o X, gi tr ca X so vi X ( chnh xc ca php o cng cao khi X cng nh so vi X). Phng php ny thng c s dng o cc i lng khng in, nh o ng sut (dng mch cu khng cn bng), o nhit So snh khng ng thi: o Qu trnh thc hin: da trn vic so snh cc trng thi p ng ca thit b o khi chu tc ng tng ng ca i lng o X v i lng t l vi mu XK, khi hai trng thi p ng bng nhau suy ra X = XK . u tin di tc ng ca X gy ra mt trng thi no o trong thit b o, sau thay X bng i lng mu XK thch hp sao cho cng gy ra ng trng thi nh khi X tc ng, t suy ra X = XK. Nh vy r rng l XK phi thay i khi X thay i. o chnh xc: ph thuc vo chnh xc ca XK. Phng php ny chnh xc v khi thay XK bng X th mi trng thi ca thit b o vn gi
6 GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 1: CC KHI NIM C BN V NH NGHA

nguyn. Thng th gi tr mu c a vo khc trc, sau qua cc vch khc mu xc nh gi tr ca i lng o X. Thit b o theo phng php ny l cc thit b nh gi trc tip nh vnmt, ampemt ch th kim. So snh ng thi: o Qu trnh thc hin: so snh cng lc nhiu gi tr ca i lng o X v i lng mu XK, cn c vo cc gi tr bng nhau suy ra gi tr ca i lng o. V d: xc nh 1 inch bng bao nhiu mm: ly thc c chia mm (mu), thc kia theo inch (i lng cn o), t im 0 trng nhau, c c cc im trng nhau l: 127mm v 5 inch, 254mm v 10 inch, t c c: 1 inch = 127/5 = 254/10 = 25,4 mm Trong thc t thng s dng phng php ny th nghim cc c tnh ca cc cm bin hay ca thit b o nh gi sai s ca chng. T cc phng php o trn c th c cc cch thc hin php o l: - o trc tip : kt qu c ch sau mt ln o - o gin tip: kt qu c bng php suy ra t mt s php o trc tip - o hp b: nh gin tip nhng phi gi mt phng trnh hay mt h phng trnh mi c kt qu - o thng k: o nhiu ln v ly gi tr trung bnh mi c kt qu 1.4. Phn loi thit b o. Thit b o l phng tin k thut thc hin qu trnh o. Thit b o l s th hin phng php o bng cc khu chc nng c th. Thit b o c chia thnh nhiu loi ty theo chc nng, thng gm c: mu, dng c o, chuyn i o lng, h thng thng tin o lng. 1.4.1. Mu. - nh ngha: thit b o khi phc mt i lng vt l nht nh. Thit b mu phi c chnh xc rt cao t 0,001% n 0,1% ty theo tng cp, tng loi. 1.4.2. Dng c o. - nh ngha: thit b gia cng cc thng tin o lng v th hin kt qu o di dng con s, th hoc bng s. 1.4.3. Chuyn i o lng. - nh ngha: thit b bin i tn hiu o u vo thnh tn hiu ra thun tin cho vic truyn, bin i, gia cng tip theo hoc lu gi m khng cho kt qu ra trc tip. - Phn loi: c hai loi chyn i: Chuyn i cc i lng in thnh cc i lng in khc: cc b phn p, phn dng; bin p, bin dng; cc b A/D, D/A Chuyn i cc i lng khng in thnh cc i lng in: l cc chuyn i s cp- b phn chnh ca u o (cm bin - sensor): cc chuyn i nhit in tr, cp nhit, chuyn i quang in 1.4.4. H thng thng tin o lng.
7 GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 1: CC KHI NIM C BN V NH NGHA

- nh ngha: l t hp cc thit b o v nhng thit bi ph t ng thu thp s liu t nhiu ngun khc nhau, truyn cc thng tin o lng qua khong cch theo knh lin lc v chuyn n v mt dng tin cho vic o v iu khin. - Phn loi: c th phn h thng thng tin o lng thnh nhiu nhm: H thng o lng: l h thng o v ghi li cc i lng o. H thng kim tra t ng: l h thng thc hin nhim v kim tra cc i lng o, cho ra kt qu ln hn, nh hn hay bng chun. H thng chn on k thut: l h thng kim tra s lm vic ca i tng ch ra ch hng hc cn sa cha.. H thng nhn dng: l h thng kt hp vic o lng, kim tra phn loi i tng tng ng vi mu cho. T hp o lng tnh ton: c chc nng c th bao qut ton b cc thit b trn, l s ghp ni h thng thng tin o lng vi my tnh; c th tin hnh o, kim ra nhn dng, chn on v c iu khin i tng. H thng thng tin o lng c th phc v cho i tng gn (khong cch di 2km) nhng cng c th phc v cho i tng xa, khi cn phi ghp ni vo cc knh lin lc. Mt h thng nh vy gi l h thng thng tin o lng t xa. Bi tp: Phn c thm v ti liu tham kho cho sinh vin: Phn chun b cho bi hc tip: 1. Xem li l thuyt Xc sut thng k: lut phn b xc sut chun, lut phn b xc sut Student.

8 GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 2: SAI S CA PHP O V X L KT QU O

CHNG 2. SAI S CA PHP O V X L KT QU O

(2 LT)

Ngoi sai s ca dng c o, vic thc hin qu trnh o cng gy ra nhiu sai s. Nguyn nhn ca nhng sai s ny gm: - Phng php o c chn. - Mc cn thn khi o. Do vy kt qu o lng khng ng vi gi tr chnh xc ca i lng o m c sai s, gi l sai s ca php o. Nh vy mun c kt qu chnh xc ca php o th trc khi o phi xem xt cc iu kin o chn phng php o ph hp, sau khi o cn phi gia cng cc kt qu thu c nhm tm c kt qu chnh xc. 2.1. Sai s tuyt i, sai s tng i, sai s h thng. - Sai s ca php o: l sai s gia kt qu o lng so vi gi tr chnh xc ca i lng o. - Gi tr thc Xth ca i lng o: l gi tr ca i lng o xc nh c vi mt chnh xc no (thng nh cc dng c mu c cp chnh xc cao hn dng c o c s dng trong php o ang xt). Gi tr chnh xc (gi tr ng) ca i lng o thng khng bit trc, v vy khi nh gi sai s ca php o thng s dng gi tr thc Xth ca i lng o. Nh vy ta ch c s nh gi gn ng v kt qu ca php o. Vic xc nh sai s ca php o - tc l xc nh tin tng ca kt qu o l mt trong nhng nhim v c bn ca o lng hc. Sai s ca php o c th phn loi theo cch th hin bng s, theo ngun gy ra sai s hoc theo qui lut xut hin ca sai s.
Tiu ch phn loi Theo cch th hin bng s - Sai s tuyt i. - Sai s tng i. Loi sai s Theo ngun gy ra sai s Theo qui lut xut hin ca sai s

- Sai s phng - Sai s h thng. php. - Sai s ngu nhin. - Sai s thit b. - Sai s ch quan. - Sai s bn ngoi.

Bng 2.1. Phn loi sai s ca php o.

- Sai s tuyt i X: l hiu gia i lng o X v gi tr thc Xth : X = X - Xth - Sai s tng i X : l t s gia sai s tuyt i v gi tr thc tnh bng phn trm: X = X .100 (%);
X th

GV_L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 2: SAI S CA PHP O V X L KT QU O

v X Xth nn c th c: X
X .100 (%) X

Sai s tng i c trng cho cht lng ca php o. chnh xc ca php o : i lng nghch o ca sai s tng i: =
X th 1 = X X

- Sai s h thng (systematic error): thnh phn sai s ca php o lun khng i hoc thay i c qui lut khi o nhiu ln mt i lng o. Qui lut thay i c th l mt pha (dng hay m), c chu k hoc theo mt qui lut phc tp no . V d: sai s h thng khng i c th l: sai s do khc thang o (vch khc b lch), sai s do hiu chnh dng c o khng chnh xc (chnh ng tm ngang sai trong dao ng k) Sai s h thng thay i c th l sai s do s dao ng ca ngun cung cp (pin yu, n p khng tt), do nh hng ca trng in t

Hnh 2.1. Sai s h thng do khc vch l 1 - khi c cn hiu chnh thm 1 .

2.2. Cp chnh xc. - nh ngha: cp chnh xc ca dng c o l gi tr sai s cc i m dng c o mc phi. Cp chnh xc ca dng c o c qui nh ng bng sai s tng i qui i ca dng c v c Nh nc qui nh c th: qX = X m .100 (%)
Xm

vi Xm- sai s tuyt i cc i, Xm- gi tr ln nht ca thang o. Sau khi xut xng ch to thit b o lng s c kim nghim cht lng, chun ha v xc nh cp chnh xc. T cp chnh xc ca thit b o lng s nh gi c sai s ca kt qu o. Thng cp chnh xc ca dng c o c ghi ngay trn dng c hoc ghi trong s tay k thut ca dng c o. 2.3. Phng php loi tr sai s h thng. Mt trong nhng nhim v c bn ca mi php o chnh xc l phi phn tch cc nguyn nhn c th xut hin v loi tr sai s h thng. Mc d vic pht hin sai s h thng l phc tp, nhng nu pht hin th vic loi tr sai s h thng s khng kh khn. Vic loi tr sai s h thng c th tin hnh bng cch:

GV_L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 2: SAI S CA PHP O V X L KT QU O

Chun b tt trc khi o: phn tch l thuyt; kim tra dng c o trc

khi s dng; chun b trc khi o; chnh "0" trc khi o Qu trnh o c phng php ph hp: tin hnh nhiu php o bng cc phng php khc nhau; s dng phng php th X l kt qu o sau khi o: s dng cch b sai s ngc du (cho mt lng hiu chnh vi du ngc li); trong trng hp sai s h thng khng i th c th loi c bng cch a vo mt lng hiu chnh hay mt h s hiu chnh: o Lng hiu chnh: l gi tr cng loi vi i lng o c a thm vo kt qu o nhm loi sai s h thng. o H s hiu chnh: l s c nhn vi kt qu o nhm loi tr sai s h thng. Trong thc t khng th loi tr hon ton sai s h thng. Vic gim nh hng sai s h thng c th thc hin bng cch chuyn thnh sai s ngu nhin. 2.4. X l kt qu o. Nh vy sai s ca php o gm 2 thnh phn: sai s h thng -khng i hoc thay i c qui lut v sai s ngu nhin -thay i mt cch ngu nhin khng c qui lut. Trong qu trnh o hai loi sai s ny xut hin ng thi v sai s php o X c biu din di dng tng ca hai thnh phn sai s : X = + . nhn c cc kt qu sai lch t nht so vi gi tr thc ca i lng o cn phi tin hnh o nhiu ln v thc hin gia cng (x l) kt qu o (cc s liu nhn c sau khi o). Sau n ln o s c n kt qu o x1, x2, .., xn l s liu ch yu tin hnh gia cng kt qu o. 2.4.1. Loi tr sai s h thng. Vic loi tr sai s h thng sau khi o c tin hnh bng cc phng php nh mc 2.3: - S dng cch b sai s ngc du, - a vo mt lng hiu chnh hay mt h s hiu chnh, 2.4.2. Tnh ton sai s ngu nhin. Da vo s ln cc gi tr o c c th xc nh qui lut thay i ca sai s ngu nhin nh s dng cc phng php ton hc thng k v l thuyt xc sut. Nhim v ca vic tnh ton sai s ngu nhin l ch r gii hn thay i ca sai s ca kt qu o khi thc hin php o nhiu ln, nh vy php o no c kt qu vi sai s ngu nhin vt qu gii hn s b loi b. - C s ton hc: vic tnh ton sai s ngu nhin da trn gi thit l sai s ngu nhin ca cc php o cc i lng vt l thng tun theo lut phn b chun (lut phn b Gaux-Gauss). Nu sai s ngu nhin vt qu mt gi tr no th xc sut xut hin s hu nh bng khng v v th kt qu o no c sai s ngu nhin nh vy s b loi b. - Cc bc tnh sai s ngu nhin: Xt n php o vi cc kt qu o thu c l x1, x2, ..., xn.

GV_L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 2: SAI S CA PHP O V X L KT QU O

1. Tnh c lng k vng ton hc mX ca i lng o:

mX = X =
n x1 + x 2 + .. + x n x = i , n i =1 n

chnh l gi tr trung bnh i s ca n kt qu o. 2. Tnh lch ca kt qu mi ln o so vi gi tr trung bnh vi :

vi = xi X

vi (cn gi l sai s d). 3. Tnh khong gii hn ca sai s ngu nhin: c tnh trn c s ng phn b chun: = [ 1 , 2 ] ; thng chn: = [ 1 , 2 ] vi :
1 = 2 =

v
i =1

2 i

n.(n 1)

vi xc sut xut hin sai s ngu nhin ngoi khong ny l 34%. 4. X l kt qu o: nhng kt qu o no c sai s d vi nm ngoi khong

[ 1 , 2 ] s b loi.

2.4.1. Tm khong gi tr ca kt qu o vi xc sut tin cy P%. - C s ton hc: gia cng kt qu o ta s dng cng c ton hc xc sut thng k tm c kt qu o trong khong AX '1, 2 vi xc sut tin cy l P, vi gi thit nu s php o n20 th kt qu o tun theo lut phn b xc sut chun, cn nu 2< n <20 th kt qu o tun theo lut phn b xc sut Student. - Cc bc gia cng kt qu o: 1. Loi b cc kt qu o c sai s qu ln. 2. Loi tr sai s h thng. 3. Loi tr sai s ngu nhin. 4. Thc hin theo lu thut ton nh hnh 2.2. Kt qu s nhn c kt qu o AX nm trong khong [ X '1, 2 ; X + '1, 2 ] , vi xc sut tin cy P% (tc l chc chn P% rng kt qu o AX nm trong khong [ X '1, 2 ; X + '1, 2 ] ).

GV_L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 2: SAI S CA PHP O V X L KT QU O

Hnh 2.2. Lu thut ton qu trnh gia cng kt qu o.

2.4.2. Xy dng biu thc gii tch ca ng cong thc nghim. Trong k thut o lng thng phi thc hin nhng thc nghim xc nh ng cong qua h gia hai i lng X v Y, hay ni cch khc l phi tm biu thc gii tch v mi quan h gia chng. Qu trnh ny cn gi l qu trnh hi qui. - Tng quan v phng php: sau khi thc hin n php o hai i lng X v Y s c cc kt qu o c l xi v yi c xp thnh cc cp tng ng (xi, yi) di dng dy s, bng s hoc th. T cc gi tr ny c bit l khi biu din dng th, bc u c th a ra d on v mi quan h gia X v Y. r hn c th tnh h s tng quan gia
GV_L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 2: SAI S CA PHP O V X L KT QU O

X v Y. T h s tng quan gia X v Y c th nhn xt quan h gia X v Y l tuyn tnh hay phi tuyn; nu l tuyn tnh th tuyn tnh mnh hay yu, tng quan dng hay m; nu l phi tuyn th phi tuyn mnh hay yu, biu thc ng cong quan h l bc 2, bc 3, bc cao hoc l hm m, hm lgaritt chn biu thc thc nghim cho mi quan h gia X v Y. Da trn biu thc thc nghim c chn tm biu thc c th c th s dng cc phng php ph hp: phng php bnh phng cc tiu, phng php ko ch, phng php trung bnh, phng php tuyn tnh haty yu cu v chnh xc, kh nng tnh ton y = f(x) ?

Hnh 2.3. Xy dng biu thc gii tch ca ng cong thc nghim.

- Xc nh h s tng quan gia hai i lng: Vn t ra: xt hai i lng X v Y vi cc gi tr tng ng bit trc l xi v yi c xp thnh cc cp tng ng (xi, yi). Cn xc nh xem gia i lng X v Y c mi tng quan no khng? Phng php: xc nh xem gia i lng X v Y c mi tng quan no khng ta phi tm h s tng quan gia X v Y. T gi tr tnh c ca h s tng quan s rt ra cc kt lun v mi tng quan gia X v Y: c mi tng quan nh gi thit hay khng, tng quan tuyn tnh hay phi tuyn, tng quan tuyn tnh mnh hay yu, tng quan dng hay m (hng dn sinh vin c thm ti liu [1], mc 3-7-1, trang 62). - Xy dng phng trnh v biu thc thc nghim t kt qu o: c cc phng php thng dng gm: Phng php bnh phng cc tiu. Phng php ko ch. Phng php trung bnh. Phng php tuyn tnh ha. - Phng php bnh phng cc tiu: Vn t ra: xt hai i lng X v Y vi cc gi tr tng ng bit trc l xi v yi c xp thnh cc cp tng ng (xi, yi). Cn xc nh hm y = f(x) biu din mi quan h gia i lng X v Y. Phng php: xc nh hm y = f(x) biu din mi quan h gia i lng X v Y ta s dng phng php bnh phng cc tiu tm a thc P(x) tha mn l ng cong gn ng ca f(x) v phn nh c qu trnh vt

GV_L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 2: SAI S CA PHP O V X L KT QU O

l c nghin cu.

f(x)

P(x)

Cc bc thc hin: 1. Chn a thc gn ng P(x) ca f(x) (da trn dng ng cong thc nghim quan h X v Y, da trn h s tng quan gia X v Y): P(x)= a0 + a1x + a2x2 + + amxm. 2. Xc nh cc h s a0, a1, a2, , am ca P(x) t iu kin tha mn P(x) gn ng vi f(x):
S = [ f ( x k ) P( x k )] 2 = [ f ( x k ) (a 0 + a1 x k + a 2 x k + ... + a m x k )] 2 = min
2 m k =1 k =1 n n

S a = 0 0 S = 0 a1 S a = 0 2 ... S = 0 a m

: l h phng trnh i s tuyn tnh vi (m+1) n (a0 n am) v (m+1) phng trnh, gii ra ta c gi tr ca a0, a1, am t suy ra P(x).

- Phng php ko ch; Phng php trung bnh: p dng bng cch d on trc dng ng cong quan h mt cch tng i chnh xc sau tnh cc h s ca ng cong. Cc phng php ny n gin, thun tin nhng chnh xc khng cao bng phng php bnh phng cc tiu. - Phng php tuyn tnh ha: p dng khi ng cong thc nghim c dng khc vi cc a thc, v d: dng hm m, dng hm lgarit, phng php ny a chng v dng tuyn tnh (ng thng) bng cch i bin, thay cc i s mi l mt hm ca i s c, t ng dng cc phng php bnh phng cc tiu, ko ch, trung bnh gii. Qu trnh tnh ton c th tin hnh bng tay hoc ng dng my tnh (PC) gii bng cc chng trnh t vit hoc bng cc phn mm chuyn dng: Matlab, Mathematica, Maple, Exel (Hng dn sinh vin c thm ti liu [1], mc 3-7-2, trang 67). Bi tp: 1. Tnh ton sai s tuyt i, sai s tng i, cp chnh xc. 2. Gia cng kt qu o (ch cng c Exel, Matlab).

GV_L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 3: MU V CHUN

CHNG 3. MU V CHUN

(2 LT)

3.1. n v o. - nh ngha: n v o l gi tr n v tiu chun ca mt i lng o no c quc t qui nh m mi quc gia u phi tun th. V d: n v o chiu di l mt(m), n v o dng in l ampe(A) - Cc h thng n v o: h thng n v o bao gm nhiu n v o khc nhau ca nhiu i lng o khc nhau c th tin hnh o cc i lng trong thc t. H thng n v o bao gm hai nhm dn v: n v c bn: c th hin bng cc n v chun vi chnh xc cao nht m khoa hc v k thut hin i c th thc hin c. n v dn xut: l n v c lin quan n cc n v c bn bi nhng qui lut th hin bng cc biu thc. Cc n v c bn c chn sao cho vi s lng t nht c th suy ra cc n v dn xut cho tt c cc i lng vt l. Hin nay c nhiu h thng n v o khc nhau c s dng ty mi quc gia, mi lnh vc p dng: H SI (System International). H CGS (Centimeter Gramme Second). H Anh (English). H MKS (Meter Kilogram Second). H MKSA (Meter Kilogram Second Ampere). H ng (thc, tc, yn, t, so, mu). H phi t chc (gang tay, so ng, bc chn). Ni chung trong k thut ta dng h SI thng nht cc qui nh v n v o khi nh gi kt qu cng nh chnh nh cc thng s trong dng c o.

V d: Cc n v c bn ca h thng n v o SI:
Cc i lng di Khi lng Thi gian Dng in Nhit S lng vt cht Cng nh sng Tn n v mt kilgam giy ampe Kelvin mn Canla K hiu m kg s A K Mol Cd

GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 3: MU V CHUN

3.2. Thit b chun. - Chun: Chun l cc n v o tiu chun: chun di, chun thi gian, khi lng, dng in, nhit , in p, in tr, cng nh sng, s lng vt cht (ho hc). Ty phm vi p dng, ni to ra chun, chnh xc c th c chun quc t, chun quc gia V d: - n v di theo h n v SI l mt (m), chun quc t ca n l di bng 1650763,73 di sng pht ra trong chn khng ca nguyn t Kripton 86, tng ng vi vic chuyn gia cc mc 2p10 v 5d5. n v thi gian theo h n v SI l giy(s), chun ca n l khong thi gian ca 9192631770 chu l pht x, tng ng vi thi gian chuyn gia hai mc gn nht trng thi c bn ca nguyn t Xsi (Cs) 133. - Thit b chun: l cc thit b o to ra chun. 3.3. Thit b mu. - nh ngha: thit b mu l thit b o khi phc mt i lng vt l nht nh. - c im: Thit b mu phi c chnh xc rt cao t 0,001% n 0,1% ty theo tng cp, tng loi. Mu chnh l dng c o dng kim tra v chun ho cc dng c o khc. Dng c mu ni chung t tin v yu cu bo qun, vn hnh rt nghim ngt nn ch s dng khi cn thit. Cc dng c mu c cp chnh xc thp hn dng c chun v thng dng kim nh cc dng c o sn xut. 3.4. Cch truyn chun. Cc thit b chun c chnh xc cao s khng c ngha nu khng truyn c cho cc dng c mu v dng c lm vic. V vy c quan o lng ca mi quc gia u phi quan tm n vic truyn chun mt i lng cho cc dng c mu hay dng c o lm vic. - nh ngha: mt h thng truyn chun thng c thit k di dng mt h thng kim tra thit b o. N bao gm thit b, phng php v chnh xc ca vic truyn t thit b chun cho n cc thit b mu hay thit b lm vic. - Qu trnh truyn chun: T chun cp 1 quc gia truyn n mu cp 1 ri n mu cp 2: s dng phng php o chnh xc l phng php so snh cn bng, kt qu c mu c chnh xc theo yu cu. T chun cp 1 quc gia n cc dng c o: s dng phng php o bin i thng t chun quc gia hoc t thit b mu cp 1 hoc cp 2, do yu cu v chnh xc khng cao. Qu trnh truyn chun thc hin nh lu hnh 3.1. - Kim tra thit b o: l qu trnh xc nh sai s ca thit b o v hiu chnh chng m bo chnh xc khi a vo s dng.

GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 3: MU V CHUN

kim tra thit b o c th p dng cc phng php: So snh vi gi tr ca chun hay mu: o chun hay mu bng thit b o c kim tra, tnh cp chnh xc ca dng c o n v so snh vi cp chnh xc ghi trn dng c o TB t suy ra thit b o cn s dng c hay phi hiu chnh. Qu trnh kim tra nh lu hnh 3.2. S dng dng c o vi chnh xc cao (thit b mu), so snh ch s ca dng c c kim tra vi thit b mu: s dng thit b o cn kim tra v thit b mu (phi chnh xc hn thit b o cn kim tra t nht 2 cp) o cng mt i lng, tnh cp chnh xc ca dng c o n v so snh vi cp chnh xc ghi trn dng c o TB t suy ra thit b o cn s dng c hay phi hiu chnh. Qu trnh kim tra nh lu hnh 3.3. S dng phng thc o gin tip hay hp b to ra cc s liu hiu chnh dng c o c kim tra. S dng cc h thng kim tra t ng.

Hnh 3.1. H thng truyn chun.

GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 3: MU V CHUN

Hnh 3.2. Kim tra thit b o s dng phng php so snh vi gi tr ca chun hay mu.

Hnh 3.3. Kim tra thit b o s dng phng php s dng dng c o vi chnh xc cao.

GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in

GIO N_K THUT O LNG

CHNG 4: S CU TRC CA THIT B O

CHNG 4. S CU TRC CA THIT B O (2 TIT)

4.1. Cc s chung. Dng c o lng c bit l dng c o lng in ngy nay rt a dng ty theo mc ch, phm vi s dng v yu cu c th ca cc ng dng khc nhau. C nhiu loi dng c o c phn loi theo nhiu cch khc nhau: dng c o kiu bin i thng, kiu bin i b; dng c o kiu nh gi trc tip, kiu so snh; dng c o tng t, ch th sCc loi dng c ny mc d a dng nhng c nhng c tnh c bn v cu trc chung thng nht. 4.1.1. S cu trc chung ca dng c o. Mi dng c o c bn c 3 b phn chnh l: - Chuyn i s cp (CSC). - Mch o (M). - C cu ch th (CCCT).

Hnh 4.1. Cu trc c bn ca dng c o.

Cu trc chung ca mt cm bin thng minh (Smart Sensor):

Chuyn i D/A 4 n 20 mA Hin th v iu khin Fieldbus Interface Fieldbus

i tng o

Cm bin s cp

Chuyn i chun ho

B vi x l P

Cu trc ca cm bin thng minh

4.1.2. S cu trc ca dng c o bin i thng. i vi dng c o bin i thng vic bin i thng tin ch din ra theo mt hng thng duy nht, ngha l khng c khu phn hi.

Hnh 4.2. S cu trc ca dng c o bin i thng.

i lng o X ni tip qua cc khu chuyn i: chuyn i s cp CSC,

GV: L Quc Huy_B mn T-L_Khoa in