ELKLERN GENEL OLARAKSINIFLANDIRILMASI eliklerin incelenmesini kolaylatrmak ve daha yakndan tanmak iin baz ortak zellikler gz nne alnarak

eitli snflandrmalar yaplr. 1 ) eliklerin retim yntemleri elik retiminde k llanlan balca nemli yntemlerle ! b yntemler son c nda retilen elikler" a ) Bassemer ve !"mas #elik yntemleri$ b ) S%mens & Martin #elik retim yntemleri$ c ) Elektrik ark ve elektrik en'ksiy"n #elik retim yntemleri$ d ) ("ta i#erisin'e #elik retim yntemleri$ e ) Oksi)enli k"nverter #elik retim yntemleri$ f ) *ak+m #elik retim yntemleri$ , - K+llan%lma alanlar%na .re #elikler$ #m meteorolo$i sanayiinde b gn iin retilen elikler m tlaka belli bir amata k llanlmak iin retilmezler ancak yinede belli ilerde k llanrlar. % rada yalnzca saylmaya de&er nitelikte k llanlmak olanlarndan sz edilecektir. a / 0a1% #elikleri 2 / ak%m ya1%m i3leri 4/ S"5+k ve s%4ak i3ler'e/ S"5+k i3 '/ 6%7l% kesme i3lerin'e k+llan%la4ak #elikler e/ 0ay ya1%m%n'a k+llan%la4ak #elikler 8/ 0ksek s%4akl%klar%n 2+l+n'+.+ "rtamlar'a k+llan%la4ak #elikler ./ D%3 etkilere mar+7 yerler'e ve 'eni7 "rtam%n'a k+llan%la4ak elikler 9 - Ala3%m '+r+mlar%na .re #elikler eliklerde alamsz demek on n sadece demir elementinden ibaret old g anlamna gelmez . #m eliklerde demirle birlikte karbon elementi b l n r .% n n dnda bir element yapya girecek ol rsa alaml eliklerden sz edilir. 'lam d r m na gre elikler (e ayrlr a - Sa'e kar2"nl+ #elikler 2 - D3k ve "rta ala3%ml% #elikler 4 - 0ksek ala3%ml% #elikler : - Ana katk% ma''esine .re #elikler % rada eli&e ana ktle ierisinde miktar en ok element adn verir. a - Kar2"nl+ #elikler 2 - Man.anl% #elikler 4 - Kr"ml+ #elikler ' - Nikel #elikler e - Kr"m Nikel #elikler 8 - *"l8raml% #elikler . - *ana'y+ml+ #elikler

; - D"k+sal '+r+m ve metal".ra8ik ya1%lar%na .re #elikler / B+ra'a ana ktleyi "l+3t+ran ya1% #eli5e a'%n% verir a - Ferritik #elikler 2 - Ferritik ve (erlitik #elikler 4 - (erlittik #elikler ' - <stenit #elikler e - M"rten7itik #elikler 8 - Le'e2+ritik #elikler . - Beynitik #elikler = - Kalite '+r+mlar%na .re #elikler a - Ktle #elikler 2 - Kalite #elikler 4 - S"y>asal- #elikler olmak zere eittir ? - Fi7iksel ve kimyasal 7elliklerine .re #elikler a - Is%ya 'ayan%kl% #elikler 2 - Manyetik #elikler 4 - K"r"7y"na 'ayan%kl% #elikler ' - (aslanma7 #elikler @ - Sertle3tirme "rtamlar%na .re #elikler a - S+ #eli5i 2 - 0a5 #eli5i 4 - 6ava #eli5i ELKLERLE LGL BAAI <NEML BLGLER BC SADE KARBONLD ELKLER % nlar yaplarnda az miktarda mangan silisy m oksi$en azot ve kkrt gibi elik retim yntemlerinde)n gelen elementler b l nd ran demir karbon alamlardr. *ade karbonl elikler c z ve kolay ekillendirilebilirler. +ekanik zellikleri yaplarnda b l nan karbon oranna ba&l olarak de&iir. % gn iin demir elik endstrisinde retilen eliklerin 1, da - na yakn sade karbonl eliklerdir sertleme yetenekleri azdr! sertletirme ilemlerinden sonra parada atlama ve arplmalar meydana gelir. .aln kesitli paralar ise istenilen dzeyde sertletirilemezler. .orozyonik ortamlara dayankszdrlar ancak alevle ve indksiyonla yzey serletirilme yaplabilir. /aplarndaki karbon oranlarna gre sade karbonl elikler ) ksma ayrlrlar. B - D3k kar2"nl+ #elikler / EFGF; C FG9 kar2"n i#erir$ , - Orta kar2"nl+ #elikler / EFG9 & FG@ kar2"n i#erir $ 9 - 0ksek kar2"nl+ #elikler / E FG@ C BG? kar2"n i#erir. /ine ayn elikler 0tektoit alt elikler 1,!,2 3 ,!4 tektoit st elikler 1 ,!4 3 1!5 olarak ta adlandrlmaktadrlar.

'z karbonl elikler sertletirilemezler b nlarn yg n yntemlerle yzeylerin sertletirilmesi mmkndr. 7rta karbonl elikler sl ilemlere old ka yatkndr dayanmlar az karbonl eliklere oranla daha iyidir yksek karbonl eliklerin sneklili&i azdr. .esilmeleri ve ilenmeleri gtr. #ala kaldrma ilemine y m atma tavlamas ile yatknlk kazandrlabilir. Ala3%ml% #elikler *ade karbonl eliklerin k llanlma alanlar snrldr. % ralarda derinli&ine sertleme ve korozyona dayanma zellikleri iyi de&ildir. % zelliklere laabilmek iin eliklere alam yaplmas gerekir. eli&e baz alam elementlerinin katlmas eli&in eitli zelliklerini gelitirir <rnek / elikte sertleme esnasnda atlama ve arplmalara mangan molipten katlarak azaltlr. % elementler sayesinde m kavemet zelli&i artar. .orozyona kar daha dayankl ol rlar. ,C S+ ya5 ve !ava #elikleri / % rada hava !s ve ya& kelimeleri ile o elik iin yg n olan sertletirme ortam kastedilmektedir. *ade karbonl eliklerle baz cins elikler! '8 ) 9-11 8( ) s ile so& t l rsa sertletirilirler. 'ksi taktirde sertlemezler. % nedenle b eliklere s elikleri ad verilir. <rnek/ 11 karbon ve 1,!62 mangan: l bir s eli&i ele alalm b elik a&a matkaplar! freze baklar el keskisi testere ve kk makaslarn yapmnda k llanlmaktadr. /aplarnda 11 den fazla manganez b l nd ran elikler baz zel elikler. 'r so& tma hzlarna dayanamaz ve atlarlar b n nlemek iin byle eliklere ya& ve s verilir. ;ava elikleri ad altnda genellikle yksek alaml 9katkl) elikler anlalmaktadr. % eliklerin sertletirilmeleri ok iyi ol p hava veya yg n gaz akm ile so& t larak kolayca s verilebilirler.< : - Seri #elikleri / 0ksek kesme hzlarnda alan kesici takmlarn yapmnda k llanlan eliktir. ;ava eli&inden farkl olarak kesme yetene&ine sahip bir eliktir. % eliklerle 2, m=dk hzda kesme ilemleri yaplabilir. .esici tavlama scakl&na kadar! stlrsa bile kesmeye devam eder. ;z eliklerinin bileimleri genellikle 1,!> 3,!4 karbon 1)?2 krom ve 11@?6, Aolframdan ibarettir. % nlarn dnda yapda vanady m! kobalt ve molipten elementleri b l nabilir. vanady m seri eliklerin kesme zelli&ini dzeltmek ve iyiletirmek havada sertleme zelli&ini arttrmak iin katlr. +olibden eli&i krlgan yapsa da elik karbon elementi bakmndan kor n r. % element fazla andrc malzemelerin kesilmesine iyi gelir. .obalt elementi stn seri eliklere katlr. *eri eliklerde sl ilem 112,?1)2, 8 gibi old ka yksek scaklklarda yaplr. Baralar zenle 42, 8 ye kadar stlrlar. %ylece oksitlenme engellenerek tavlama scakl&na latrlrlar. *onra so& tma ve serletirilme ilemi yaplr. *o& tma havada ve ya&da devam edebilir.

Cn ok k llanlan seri 9 hz elikleri ) trleri aa&daki tabloda vardr. 18 ,!> ,!> ,!5 ,!5 1!) ,!4 18r )?2 )?2 @!2 @!2 @ @!2 1D 1E 1+o 18o *ertletirme ortam ve scaklk 1@ ? ? ? * ?/a& 162, 8 14 1 ? ? /a&?;ava 164, 8 15 1!2 ? @ ;ava 16-4 8 6, 1 ? 1, ;ava 12,, 8 1@ > @ 1!2 > ,!2 ? ? ;ava 162, 8 ;ava 3/a& 162, 8 Fnceler 7ld ka c zd r ok k llanlr Bahaldr *ert malzeme alarak k llanlr *ert malzeme alarak k llanlr Dollframl hz elikleri yerine k llanlr

(aslanma7 #elikler/ % nlar evresel etkilere dayankl eliklerdir b zellikleri birleimlerinde b l nan kromdan meydana gelir. Baslanmann dnda baka zelliklerinde arz land& d r mlarda kromla birlikte alama baka elementlerde katlmaktadr. % elementler nikel molipten ve manganezdir. *ertleebilen paslanmaz elik bileiminde 11)?1@ krom b l nd r r. .rom alaml eliklerin korozyona dayankll& krom elementinin varl& ile elik yzeyinde ince bir oksit katnn ol mas ile izah edilir. % kat demiri d etkilerinden kor r. ELKLERN S ANDARDAASOND >NORMLAH IRILMASI) *tandardizasyon G %elirli biim! l! kalite! bileim ve ekillere ba&lama anlamna gelir /aplacak her retimin b alardan ayn zellik ve benzerlikte olmas teknikte en ok istenilen h s slardandr. % gn iin endstride retilip: de standardizasyona girmeyen bir rn yokt r. elikte bir endstri rn ol p standardizasyon teknikte byk nem tar. eliklerin normlatrlmas eli&in kimyasal bileimi zellikleri ve kalitesinden hareket edilir. EH L DLDSLARIN ELK S ANDARDAASONLARI Helitirilmi yada gelimekte olan her l s kendi bnyelerinde yg n belirli elik standartlar gelitirmilerdir dolaysyla dnya standartlar lkeden lkeye byk farkllklar gstermektedir. % n n dnda ayn lkede birka ayr standardnda k llanld& d r mlarda vardr. Helime yol nda byk atlmlar yapan kendi lkemizde de hala endstrimizin m htelif kollarnda k llanlmakta olan standarda rastlanlmaktadr. % nlar arasnda en yaygn olanlar 9 #.*.C. 3+...C) ve C#IJ7K+ 9eti banka ait standardizasyon ) ancak b nlarn ierisinde en nemlisi 9 #.*.C.) dr. 0nemli saylabilecek eitli l slardaki standartlar aa&da verilmitir. 1 6 ) @ 2 'lmanya 'merika 9L*') 'v stralya %elika ekoslovakya DIN$ Jormlar AISI Jormlar SAE Jormlar ONORK$Jormlar NBN .Jormlar HN .Jormlar
@

> 5 4 1, 11 16 1) 1@ 12 1>

Mransa ;ollanda Ingiltere Ispanya Isve Italya Naponya +acaristan Bolonya Komanya K sya

AFNOR$ Jormlar NEN$ Jormlar BS$ Jormlar I6A .Jormlar SIS .Jormlar DNI$ Jormlar IIS $Jormlar MSA$ Jormlar (N$ Jormlar S AS. Jormlar GOS $ Jormlar

rk #elik stan'ar'% > SE BBBB - / #rk elik standard ilk bakta fazla ayrntl gibi grnse de gelien endstri ayrntl bilgi ve kavramlar gerekti&inden gelecek asndan sevindiricidir. Olkemizde endstrinin byk bir kesimi srar derecesinde hala yabanc normlar k lland&ndan bizim kendi norm m z olan #.*.C. ters gelmektedir. 'a&daki #.*.C. elik norm na ait elik normlar verilmitir. 1 ?) #.*.C. elik retim yntemlerine gre aa&daki eliklere gre sralanm ve sembol: lendirilmitir. + " *iemens 3 +artin eli&i C " Clektrik 'rk eli&i I " Clektrik Indksiyon eli&i 7 " 7ksi$enli konvertr eli&i % nlarn dnda elikler %azik zellikli iseler 9 % ). 'sidik zellikli iseler 9') ekli ile belirtilirler. 6?) eliklerin ergitme ve dklm ekillerine gre sembolletirme #.*.C. Plarnda aa&daki biimde yaplr. S " *akin dklm elik Sy" /ar sakin dklm elik K " .aynar dklm elik 0 " /alanmayan dklm elik )?) Qsl ilemler ynnden elikler aa&daki ekilde sembolletirilirler SF / *ertletirilmi elik Me / +enevilenmi elik Nr / Jormalletirme tav grm elik 0t / / m atma tavlamas grm elik Gt / Herginlik giderme tav grm elik s / Qslah tav yaplm elik

$S$E$ #elikleri .r+1 tr ve s%n%8 ynn'en a3a5%'aki 3ekil'e ayr%l%r Q. Hr p " .tle ve kalite elikleri QQ. Hr p " 'sal 9soy) elikler ki b da kendi arasnda alamsz asal elikler ve alaml asal elikler olmak zere 6 ye ayrlr. :C- I Ktle #eliklerin .sterilmesi / 9,) " Henel amalar iin k llanlan adi elikler. 91) " Henel yap elikleri. 96) " Henel yap elikleri dnda kalan elikler II Kalite #eliklerinin .sterilmesi 9,))?9,@)?9,2)?9,>) " *ade karbonl kalite elikleri . 9,5) "7tomat elikleri. 9,4) 3 9,-) " baz alam kalite elikleri III Asal >s"y- #eliklerinin .sterilmesi a- Ala3%ms%7 asal #elikler i#in 91,) " 0zel karakterli elikler 911)?916) "+akine yapm elikleri 912?1>?15?14?) " #akm elikleri 2- Ala3%ml% asal #elikler i#in 96,........6-(e kadar) #akm elikleri 9),........)-(a kadar) eitli asal elikler. 9@,........@-(a kadar) .imyasal etkilere dayankl elikleri 92,........42(e kadar) +akine yap elikleri 94>........--(a kadar) *ert madenler eliklerin $S$E$Jye .re sem2"l ve say%larla .sterilmesi #.*.C. de elikler 5 rakamla gsterilirler lk rakam " Ilk rakam 1 ol p elik ile dkme eli&in sembol n marasdr. Drt rakaml% ikin4i 2lm "6. Ee ). Kakamlar ol t ran ilk blm eli&in trn @. Ee 2. Kakamlar ol t ran ikinci blm ise tr n maralarn verir. i8t rakaml% s"n+4+ 2lm / son iki rakamdan birincisi eli&in retim yntemini ikincisi de sl ilem d r mlarn verir eli5in retimi ve i3lemleri >=G2asamak sem2"lleri9,) %elirtilmeyen 90nemsiz) 91.6) Ilerde gelitirilecek elikler iin 9)) .aynar dklm elik 9@) *akin dklm elik 92) *iemens martin eli&i 9kaynar dklm) 9>) *iemens martin eli&i 9sakin d rg n dklm ) 95) 7ksi$en konvertr eli&i 9kaynar dklm) 94) 7ksi$en konvertr eli&i 9sakin d rg n dklm) 9-) Clektrik ark oca& eli&i 9sakin d rg n dklm) eli5in %s%l i3lemleri ve i3lenme '+r+mlar% >?$ Basamak sem2"lleri9,) ilem grmemi veya biimlendirildikten sonra belirli bir sl ilem gerektirmeyen elikler. 91) Jormalletirme tav grm elik

>

96) 9)) 9@) 92) 9>) 95) 94) 9-)

/ m atma tav grm elik Iyi tala kaldrma zelli&i kazandrmak iin sl ilem yaplm elik /ksek scaklklarda menevilenmi elik Qslah 9dzeltme)tav grm elik +enevilenmi elik *o& k biimlendirilmi elik /ay sertli&inde so& k biimlendirilmi elik 0zel ko llara gre ilem grm elik

0dev 1,116>1" 1561@-@"

B FB B, = B Jormalletirilme tav grm elik *iemens?+artin eli&i 9sakin dklm) Henel yap eliklerinin 16(ncisidir. Henel yap elikleri elik B ?, B: K : /ksek scaklkta menevilenmi Clektrik ark oca& eli&i 9sakin dklm) 'laml asal eli&i.+akine yap eli&inin 1@(ncs. 'laml asal eli&in makine eli&i elik SE elik n"rm rnekleri Ktle #eli5i s%n%8%n%n k%sa .sterili3i/ % snf eliklerin gsterilmesinde nce Me 9demir) ibaresi yazlr. *onrada b n eli&in ekme dayanm takip eder. <rnek/ Me@6" ekme dayanm @6 kg=mm olan genel yap eli&i +% Me )5" ekme dayanm )5 kg=mm bazik *iemens 3 +artin yap eli&i +'*y Me @6 Jr " ekme dayanm @6 kg=mm asidik *iemens 3 +artin yar sakin dklm normalletirilme tav grm genel yap eli&i

Kalite eliklerinin K%sa Gsterili3i/ Sa'e kar2"nl+ >L- kalite #elikleri/ % eliklerde karbon R8< sembolnden sonra ortalama 8 orann veren say gelir. 812S1,!12 8(l sade karbonl kalite elikleri 2- Mekanik / 0zelliklerin nemli ve esas old & hallerdeG +ekanik ilemlerde belirtilir b n n iin tablodan yararlanlr. #'JQ#Q+ '.+' *'/Q*Q *'/Q*Q 1 6 ) @ 2 > 5 4 X X X X X X X X X X X X X .'#T'+' EC UIUIK+C FCJC/I ELK+' F'/'JQ+Q 'UQJ+'/' Q*Q/' F'/'JQ.TQVQ CTC.#KI. EC +'J/C#I. 0WCTTIVI

<rnek/ Fe =FC,Mekme '+yan%m% =F k.Nmm katlama ve 3i3irme 'eneyi .rm3 #elik OSL 9;C9/FG9; kar2"n "ranl% EFG9; "lan sakin 'klm3 v+rma 'ayan%m% .rm3 "ksi)enli k"nverter #eli5i Ot"mat eliklerinin K%sa Gster.esi /aplarn da .krt 9*)elementi b l nan tala kaldrmaya elverili eliklere otomat elikleri denir. % eliklerde kkrt dnda k r n 9Bb) ve mangan elementleri de b l n r. 7tomat eliklerinin ksa gsterilmesi iin 8 orann veren ilk saydan sonra kkrt sembol R*< daha sonra varsa di&er katk elementlerinin sembolleri ve nihayet kkrt miktarn belirten baka bir say k llanlr. <rnek/ 8 @2 * 6," 1 @2 8(l 1 6, *(li otomat eli&i 812 * J % 6)" 112 8(l 1 6) *(li az miktarda +n ve Bb(li otomat eli&i Ala3%ml% kalite #eliklerinin .sterilmesi 'laml kalite eliklerinin gsterilmesinde y kardaki rneklerde grld& gibi 8 miktarn gsteren rakam sonra alam elementlerinin nem srasna gre simgeleri ve en sonrada alam elementlerinin miktarlarn veren saylar b l n r. % saylar aa&daki tablodan yararlanlarak elde edilir. 8r!8o!+n!Ji!*i! D drde blnr. 'l!%e!8 !+o!Jb!#a!#i!Wr!E ona blnr. B!*!J!8e!8 1,,(e blnr. % 1,,,(e blnr. 86, +n2 alaml kalite eli&i" 16, 8(l 11!62 +n(li Ala3%ms%7 asal #eliklerin .sterili3i a- *ade karbonl elikler" 8 harfi nne 1,,: ile arplm 8 de&eri kon larak ksa forml elde edilir. 81,," 81 1

2- 'lamsz asal eliklerin bileiminde fosfor9B) ve kkrt 9*) oranlar ,!,)2(in altnda kalyorsa 8 iaretinin yanna . harfi kon larak b elik ksa ekilde sembolletirilir. 8k )2"81)2 olan ,!,)2 B ve * b l nan asal eliktir. 4- /zeyi sertletirilebilir eliklerde " 8 elementinin yanna M harfi kon r <rnek/ 8f >," 8 oran 1 ,!>, olan yzeyi sertletirilebilen alamsz asal elik '- so& k biimlendirmeye elverili" eliklerde 8 simgesinin yanna Y simgesi kon r rnek/ 8Y )2 alaml asal elik" 8 oran 1 ,!)2 olan so& k biimlendirilmeye elverili alaml asal elik. e- #akm eliklerinin trleri iin" 8 elementini gsteren simgeden sonra #1!#6!#) simgeleri gelir. rnek" 84) #6 S1 ,!4) 8(l #6 trnde alamsz asal elik. A7 ala3%ml% asal #eliklerin .sterilmesi 'z alaml asal eliklerin kimyasal bileimlerine gre adlandrlrlar. .sa gstermelerde m tlaka tm zelliklerinin belirtilmesi gerekmez. 'ncak yanll&a yol amamak iin bir sra takip edilmelidir. 0nce retim eklini veren semboller! ikinci srada 8 tantma says! nc srada alam elementlerini tantma says! drdnc srada ilem d r mlarn gsteren semboller gelir. Clementler alfabetik sraya gre sralanr. <rnek/ 862 8r +o 2 > Is Ht >2 alaml kalite eli&i 8 oran 162 olan 1!62 8r(l ,!> +o(li slah edilmi gerilim giderme tavlamas grm alaml kalite eli&i. 0ksek ala3%ml% asal #eliklerin .sterilmesi Hsteri itibar ile az alaml asal elikler gibi olmakla beraber! b rada saylar 1, veya 1,, ile blmleri halinde ola&an st kk de&erlere lalaca&ndan sembollerin bana 9Z) kon larak elementlerin alam ierisindeki yzde miktarlar do&r dan dor ya verilir yalnz karbon iin alnacak de&erler yze blndkten sonra elde edilir. <rnek/ O4@4r B@ Ni @ " ,!,4 carbon 14 cr! 4 Ji O4BF4r B@ Ni K ti , " ,!1 c 14 cr -Ji 6 ti O4 =F4r ,B Mn. Ni :P /,!> c 61 cr - +ng @ Ji az miktarda D DEMR KARBON D<KQM MALAEMELERN GENEL OLARAK SINIFLANDIRILMASI Fkm malzemelerin adlandrlmasnda 1) hane k llanlr. % haneler sras ile nlardr" 1. 6. ). @. 2. -. ;ane"Fkm eklini gsterir ;ane"Crgitme ilemini gsterir. ;ane" Crgitme ilemi eklini gsterir. ;ane" /ksek alaml elikleri tantmak iin. ;ane?4. ;ane aras" Henel zellikler iin. ;ane" Haranti edilen zellikler ve alamsz takm eliklerini tantma. 1,. ;ane" Qsl ilem d r m m belirtmek iin.

11. ;ane" Qsl ilem ile sa&lanan ekme dayanmn belirmek iin. 16. ;ane" /zey ilemini belirtmek iin. 1). ;ane" *rekli manyetik malzemeleri belirtmek iin 6ane Sem2"lleri/
F" Fkme elik FF#" #emper Fkme Femir FF#*" *iyah #emper Fkme Femir FF#%" %eyaz #emper Fkme Femir FF" Fkme Femir FF%" %eyaz Fkme Femir FFH" Hrafitli Fkme Femir FFT" Tamel Hrafitli Fkme Femir FF." .resel Hrafitli Fkme Femir FF0" 0zel Fkme Femir FF7" 7stenit Hrafitli Fkme Femir

6ane Sem2"lleri
+" *iemens?+artin eli&i Q" Clektrik indksiyon eli&i C" Clektrik 'rk eli&i 7" 7ksi$enli .onverter eli&i

6ane Sem2"lleri
'" 'sidik %" %azik

6ane Sem2"lleri/
*" *akin Fklm elik *y" /ar *akin Fklm elik ." .aynar Fklm elik /" /alanmayan Fklm elik

6aneC@$ 6ane Aras% Sem2"lleri

Henel zellikleri belirtmek iin k llanlan hanelerdir.

6ane Sem2"lleri/
Haranti edilen zellikleri tayan sembollerdir. #1" #1 #r 'lamsz #akm eli&i #6" #6 #r 'lamsz #akm eli&i #)"#) #r 'lamsz #akm eli&i #" 0zel #r 'lamsz #akm eli&i

6ane Sem2"lleri
*r" *ertletirilme #av Hrm

+e" +enevilenme #av Hrm /t" / m atma #av Hrm Jr" Jormalizasyon #av Hrm Ht" Herilim Hiderme #av Hrm Is" Qslah edilme #av Hrm 6ane Sem2"lleri
eliklere yg lanan ilemler son c nda de&ien zellikler. 0rne&in ekme dayanm ilem sembolnden sonra belirtilir.

B,CB9$ 6ane Sem2"lleri

#.*.C *tandartlarnda b semboller belirtilmemitir. <rnek/ FF7?Q% *y 8 6@ Ji > +n @? > H#" 1 6@ kroml 1 > nikel 1 @ mangan! 'kma snr! E rma dayanm deneyi grm! Clektrik indksiyon oca&nda yar sakin dklm! bazik karakterli Herilim giderme tavlamas grm! ostenit dkme demir.

1,

N"t/ /ksek alaml dkm malzemelerini az alaml dkm malzemelerinden ayrt etmek iin dkm malzemesini belirten simgeden sonra X harfi kon r.

ELK ALAHIMLARI Ierisine R8< dnda istenilerek baka elementlerin zellikle metallerin katld& eliklere alaml elikler denir. .atlan elemann miktarna gre katkl elikler dk!orta ve yksek oranda katk eleman ieren elikler olmak zere ) gr ba ayrlrlar. % nlardan dk oranda katk elemanl eliklerde 12( e kadar 7rta oranda katk elemanl eliklerde 1 2?1, aras ve /ksek oranda katk elemanl eliklerde 11,(dan fazla katk eleman b l n r. Fk oranda katk elemanl eliklerin zellikleri genellikle katksz eliklere benzer yada onlardan fazla farkl de&ildirler. *adece elemann katk oranna gre! b eliklerde baz zellikler iyiletirilir! baz zelliklerde ksmen veya tamamen giderilir. 'laml veya katkl eliklerin en byk avanta$ y m ak bir s verme ilemi ile kolayca sertletirilebilmeleridir. 0ksek "ran'a kat%k elemanl% #elikler #"5+ ke7 ken'ilerine 7. 7elliklere sa!i1tirler$2elli kimyasal ma''elere kar3% k"r"7y"na 'ayan%m% Gyksek s%4akl%klara kar3% 'ayan%kl%l%5% s"n 'ere4e iyi Metallerin ve Ala3%mlar%n Qretimleri Metallerin ve Ala3%mlar%n Qretimleri Qretim k"n+s+na .iri3 / ;er metal do&ada b l nd & ekliyle k llanlmaz zaten birka metalin dnda serbest halde rastlanlmaz. Cnder olarak sadece altn ve bakra serbest olarak rastlanlr. %aka bir deyile tm metaller do&ada bileikler halinde b l n rlar. +etallerin do&al bileiklerden eitli kimyasal yntemlerle retimleri mmkn old & gibi bazlarn eski h rda ve artklarn de&erlendirilmesi yol ile de retmek mmkndr .; rdalardan veya artklardan metallerin retimi yeryzndeki do&al kaynaklarn azalmas yada maden aklarn zamanla artan iletilme glkleri nedenleri ile gn getike daha byk de&er kazanmakta ve metal retim sanayi elde olmayarak b yol n seimine itilmektedir. +alzeme bilimi ile retim kon s ve dolays ile retim metal r$isi arasnda byk bir iliki b l nmaktadr. nk malzemelerin bir ok teknolo$ik zellikleri ve farkl karakterleri tamamen yapya retimden gelen bir ok yabanc element yada bileikler tarafndan etkilenir. % gn iin teknikte bilinen 52 metalin yalnz 62 kadar normal miktarlarda yine b nlardan pek az byk miktarlarda retilebilmektedir. Oretimi gerekletirilebilen metallerin o& nda baka bir metalin retimi esnasnda yan retim olarak kazandrlabilmektedir. *af halde byk apta retimi yaplan metaller " %akr! magnezy m! k r n !inko!kalay! nikel!kobalt! al! kobalt! arsenik! bizm t! gm! altn! platin! nikel!/ine retimi amalanan temel metaller ile birlikte kazanlan Hm !'l !platin ni! kobalt! sr! antimon bizm t! kalay! kadminy m metallerinin retimleri en ok yaplan metallerden saymak mmkndr. % sralamadan da anlaabilece&i gibi ayn metal hem do&r dan do&r ya retilmekte ve hem de yan rn olarak kazanabilmektedir. Femir elik retim tesislerine bir gz atacak ol rsak G hemen her tesiste standart olm asna en az bir yksek frn veya birka konverter bir semens martin oca& bir haddehane ve bir dkm nitesi b l nd & grlr. . llanlan ara gere hemen hemen ayndr. *on olarak demir ve demirli alamlarn retimi hemen hemen ayndr. *on olarak demir veya demirli alamlarn retimi demir d metallerin retimleri yannda ayr ve zel teknolo$iye lamtr. Oretimde metal ri$ik alma do&al bileiklerin kle yada saf metal retebilmek iin ham maddelerin pek ok de&iik biimlerde ilemlerden gemesi gerekir retimde izlenecek yol ve seilecek yntemlerle b nlarn yg lama ekilleri . do&al hammaddelerin
11

kimyasal ve fiziksel zelliklerinin yg n olmaldr. 0rne&in retimi arz lanan metalce zengin olan bir oksidik filiz do&r dan do&r ya bir reaktr ierisinde ham yada kle metale dntrlebilecegi haldeG ayn ko larda bir slfrl filiz m tlaka bir kav rma ilemine tabi t t l r ve ancak ondan sonra dntrlmek zere reaktre verilir. Wengin oksidik filizler para halinde ise dogr dan toz halinde sinterleme yntemi ile yksek scaklklarda birletirilir ve reaktre verilir. Makir oksidik filizlerin do&r dan do&r ya kle metal haline dntrlmesi old ka yor c ve pahal bir itir. % nedenle filizlerin nce belli kimyasal yntemlerle saf oksitlere yada kimyasal zeltilere 9lile) dntrlmesi gerekir. Sl8rl Fili7ler >Kkrt#e Aen.in Fili7*lfrl Milizlerin hemen hepsi cevher hazlama tesislerinde yabanc ve zararl bileiklerinden ayrlr .Faha sonra kav rma briketleme sinterleme peletleme gibi ilemlerden geirilerek reaktrlere gnderilir. +etallerin oksit ve slfr bileiklerinden ayrlarak serbest hale getirilmesi ilemine re'kleme veya re'iksiy"n denir. .le metal retimi tamamlandktan sonra lalan rnn saflk derecesine gre ya b rn dogr dan dogr ya ya da alam elemanlarndan arnarak k llanlr. Ayr%3t%rma Hekilleri / Metaller 8ili7lerin'e 'a!a n4e'e 2elirtil'i5i "ksit veya sl8r 2ile3i.i '+r+m+n'a 2+l+n+rlar$ B+ metaller 23r2irleriyle 2ir 2ile3ik "l+3t+r+ken !er metalin "ksi)en ve kkr'e kar3% .stermi3 "l'+5+ '3knlk ki kimya 'ilin'e 2+na "8inite a'% verilir 2ir2irin'en 8arkl%'%r$Mev4+t kimyasal 2a5% k"1ara2ilmek i#in '%3ar%'an ener)i verilmesi .erekir verile4ek ener)inin miktar%n%n 7ay%8 veya k+vvetli "l+3+na .re a7 veya #"k "la2ilir metal+ri)ik i3lemler'e 2a3l%4a 9 #e3it ener)i'en yararlan%l%rR 1 .imyasal ener$i 6 #ermik ener$i ) Clektirik ener$isi. ermik ayr%3t%rma 'tomlar aras ekim k vveti ve baglar artan scaklklarla artan monakl haraketleri ile gittike zayfladgndan metalleri dardan s vererek ayrtrmak mmkndr. #ermik ayrtrmaya rnek olarak civa slfr 9hgs) filizini ele alalm b bileik 6,, c zerinde c l k kazanr! b arada kendisini ol t ran civa ve kkrt ayrtrlr. .krt havadaki oksi$enle birleerek 9C*,6) dnr. 0er 'e5i3tirme y"l+yla ayr%3t%rma / C&er bir metalin di&er metale oranla oksi$ene!kkrde olan dknl& daha fazla iseG oksi$ene ba&l haldeki metali zorlar ve on n yerine gemek ister .'ncak yer de&itirmenin mmkn olmas iin scaklk! madde halleri ko llarnn tam olmas gerekir. #ermik rediksyon teknikte rediksyon denince akla herhangi bir metale ba&l oksi$en elementinin baka elemente kar ba&l elemente oranla daha byk bir dknlk gsteren baka bir element tarafndan bileiklere ayrlmasdr. % iten genellikle yksek scaklklarda cereyan edebildi&inden o& kez termik rediksyon yg lamasndan sz edilir. ELEK ROLA C&er bir metalin bnyesine ba&l oksi$enden baka bir element veya gazalar yardm ile ayrmak olanakszsa b metalin retimi iin son zm elektrik ener$isinden yararlanmaktr.

16

Elektr"li7le metallerin retimi +etallerin elektrolizle retiminde iki temel elektroliz yntemi k llanlr. *eyreltik t z zeltilerini elektrolizi ile yaplan elektroliz ilemi ergimi metal t z ve oksit bileiklerini yksek scaklklarda yaplan elektrolizi. *eyreltik t z zeltilerinde yaplan elektroliz ileminde retim ilemlerinde k llanl ve yg lan ekillerine gre iki alt gr pta toplanr. '" zlmez anotlarla yaplan elektroliz ilemleri % "znr anotlarla yaplan elektroliz ilemleri KA*DRMA ;er ne kadar slfrl bileikler do&r dan do&r ya metale dntrmek mmknse de b ilem ekonomik olmad&ndan yaplmaz. *lfrl bilei&in metale dntrlmesi iin di&er bir metali sarf etmek gerekmektedir dolays ile b metal kaybolmaktadr. Fo&al slfrl bileikler sadece metal retimleri iin degil ayn zamanda kimya sanayinin vaz geilmez elementleri arasndadr. % elementler kkrt dioksit9so6) ve 9h6so@) k r n !bakr! inko ve nikel retim tesislerinde slfrik asitten yararlanlr.hemen her kav rma ileminde ol an 9so6) gaznnn evreye verilmesi bitki rts tarm rnleri ve saglga zararl old g ndan kav rma ilemi yasalarca yasaklanmtr..av rma kimyasal amalarna gre balca ) eittir. B ) oksitleyici kav rma 9 - klorlayc kav rma , - *lfatlayc kav rma B - Oksitleyi4i Kav+rma Csas itibar ile rediksiyon ilemine hazr gzenekli bir oksidik yap elde etmek ve kat gaz fazlar arasnda gerekleecek olan reaksiyon kolaylatrmaktr. *lfatlayc ve klorlayc kav rmalarda ama oksitleyici kav rmada biraz daha farkldr. % rada malzeme kat sv reaksiyonlara hazrlanrken kimyasal adan s ile oksitlerle amony mhidrooksit(le kolayca zlebilen metal slfat veya metal klorr bileikleri elde edilmeye allr. , - Sl8atlay%4% kav+rma .av rma ilemleri srerken kav rma rn olarak aga kan 9so6) gazlar evrede mevc t taze hava ile birleerek 9Me6o))[9Me)o@) ve 9sio6) kimyasal reaksiyon ol t r rlar. .lorlayc kav rma baz hallerde do&al slfr bileiklerinde oksit veya slfat bileigi yerine klorr bileikleri elde etmek yararl olabilir zellikle kimyasal maddelerle g znebilir.rn veren veya diger kav rma trlerinden az etkilenen metal slfr bileikleri sody m klorr! kalsiy m klorr! potasy m klorr 9kcl) ve magnezy m klarr9mgcT6)gibi kolayca klor verebilen bileiklerin yardm ile klorrlere dntrlrler. .av rma ilemlerinde hammadde d r mlar ve amalarna gre dner tepsiler sipirlet frnlar 3 h mboldt ok katl frnlar troil sspansiyon kav r c lar frnlar k llanlmaktadr. Briketleme Oretim tekniginde genellikle ince taneli hammaddeler ve baca tozlarn rediksiyon ilemine hazrlamak iin bir baglayc k llanlarak veya baglaycsz preslemek s retiyle iri paralar haline getirilir. %aglayc olarak zift! asfalt!kire! slfrik asit gibi maddeler k llanlr. %iriketlemede k llanlan presler genellikle bask presleridir.%riketleri sert ancak gzenekli bir yapya sahip olmas istenir. Sinterleme ;ammadde n hazrlama tesisleri bnyesinde ok ince toz halindeki metal filizleri baca tozlar! kireli artklar ile iyice kartrlr. *interlemenin kalitesi asndan sinterlemenin yapld& bant veya zemin zerinde dzenli da&lmas gerekmektedir.

1)

#eknikte en ok k llanlan sinterleme tr daha ok kav rma ile sinterlemenin bir arada yapld& sinterleme yntemidir. /apl bant zerindeki hammadde tabakas t t t r ld ktan sonra zerine basnl hava gnderilir! veya tabakann srekli olarak zerindeki hava emilir. % ekilde hammadde iinde istenmeyen kkrt tabakadan ayrlr. *interleme esnasnda scaklk 1),, c civarndadr. +alzeme b ilemlerden getikten sonra gzenekli ve sa&lam bir sinter rnne dnr. (eletleme Beletleme ilemi ince toz halindeki hammaddelerin y varlak krelere dntrlmesidir. % rada istenmeyen hammaddelerden baca toz katlarak giderilir. L+r+8lar +etal r$ik almalar son c nda minerallerden ve ayrca eitli amalarla karma katlan baz maddelerden ol an ergime scaklklar old ka yksek sv haldeki oksit karmlarna c r f ad verilir. +etal r$ik c r flar kalsiy m oksit! silisy m oksit 9so6) !feo)!feo6!fary m oksit inko oksit gibi oksit ve bileimlerinin karmlar eklindedir. Iyi bir c r fta aa&da belirtilen fiziksel zellikler aranr. 1?8 r f amalanan termik reaksiyon n yeterince hzl ve problemsiz bir ekilde ceyran edebilece&i bir scaklkta ol maktadr. 6? alma scaklklarnda c r f yeterince akkan olmaldr. 'ksi halde c r f serbest halde akamaz. Ee metaller yeterli derecede iyi ayrlma olmaz. )? 8 r flar ol t r ld ktan sonra bnyelerine hammaddelerle birlikte gelen metal fazna karabilir. Jitelikli bileikleri kab l edebilmelidir. @? 8 r f zgl a&rlka metal fazna oranla ok daha hafif olmaldr. %ylece c r fla metalin ayrtrlmas kolay ol r. 2? 8 r f c z olmal mmknse ileride baka amalarla k llanlmamaldr. ELK QRE M *E ELK QRE M 0<N EMLER BESSEMER *E 6OMAS ELK QRE M 0<N EMLER elik retim teknolo$isinde sv elik retimi daha yo& nd r. ;ava! oksi$enle zenginletirilmi hava veya saf oksi$en verilerek dardan herhangi bir stma yapmaksznGsi!ma!p!c!s elementlerinin yanma reaksiyon slarndan yaralanlarak b elementlerin zaklatrlmas esasna dayanlarak yaplan elik retim yntemidir. %essemer ve thomas tipi konvertrlerde eli&e konvertr tabannda basnl hava verilir. fleme esnasnda hammaddenin bileiminde b l nan si!c!p!mn ve s yanarak daha ncede akland& gibi c r fa geer. /anma esnasnda ol an s so& k hava katk maddelerinin ergimeleri iin ol an s kayplarn dengelerken bir yandan da ham demirin dkm scakl&nn )2,?@,, 8 zerine yani eli&in dkm scakl& olan 1>,,8 ya lamasn sa&lar. ;ava fleyerek veya oksi$en verilerek yaplan elik retimlerinde asidik ve bazik olmak zere iki ayr yol seilmitir. % nlardan asidik alma ilemi bessemer konvertrlerinde! bazik olan da bessemer konvertrlerini gelimi ekli olan bessemer thomas konvertrleri ile yg lanmaktadr. Siemens martin #elik retim yntemleri elik retim yntemleri arasnda de&erini yitirmeyen eski bir yntemdir b rada banyo kvetlerini andran bir ocaktan ol an alev frn k llanlr. *iemens martin frnlarnn bir avanta$ hem demirden baka h rdalar ergitmek s reti ile elik retimi yapmak mmkndr. Oretilen elik b rada da konvertrlerde old & gibi akc bir sv haldedir frn atlarnn silikat t &lalardan yaplr b ekilde frn 1>,, c? 15,,c scaklklara kadar kmak mmkndr siemens martin frnlar frn stma ilemlerinde ta kmr! linyit kmr! $eneratr gaz ve trl petrol rnleri k llanlr. .ok kmr veya f eloil k llanlmas

1@

d r m nda frnn n stmaya gere&i yokt r. % tr frnlarn genellikle stlmas 2 ila 62, ton aras de&iir. *iemens martin frnlarnn alma sreleri 2 ila 12 saat arasndadr ve 1, ayda bir bakm yaplr. ("ta #eli5i yntemi *v elik retimde bilinen en eski yntemdir. Bota eliklerden genellikle karbonca zengin takm elikleri imalat yaplr. Bota eli&inde potaya ),?2,kg yksek de&erlikli fosfor ve kkrte fakir h rdalar od n kmr ve alamlar ile birlikte alnr. .apakla kapatlan pota scak odalarda kpkrmz kesilinceye kadar stlr ve b ekilde z n sre bekletilir !daha sonra dardan stmal odalara alnr. Ee b rada scaklk belirli bir dereceye dene kadar bekletilir. Bota elik ynteminde c r f asidik karakterli ol p eli&e dnm tamamen bnyedeki karbon sayesinde gerekleir. Ilem sresi )?@ saat yg lanan scaklk ise 12,,? 125, c arasnda seilir. Oretilen elik old ka saftr ancak miktarca az ve maliyete yksektir. elikte ala3%m elemanlar%n%n 7el etkileri .imyasal adan saf demir elik retim tesislerinde hi retilmez aksine eli&in yapsnda istenmeyerek yada dardan istenilerek katlm belli oranda alam elemanlar b l n r b nlardan her birinin eli&in zellikleri zerine olan etkisi di&erlerinden farkldr. % etkilere eli&in ergitilmesinden balanlarak. Fkm biimlendirilmesi ve sl ilemleri k llanlmasna varncaya kadar her an dikkat edilmesi gerekir. eli&in yapsna girerek nemli zellik de&iimleri neden olan baz elementler aagya verilmitir. Kar2"n >4elik alamlarnn yapsna giren en nemli elementtir. eliklerin 8 ierikleri ok d yarl biimde ayarlanmal ve eli!&in trne gre 11!56yi amamaldr. .arbon ieri&inin her 1,!,1 karbon art ile eliklerde ekme m kavemeti - kg=mm6 artma gsterir b arada karbon elementinin artmas ile zama! entik darbe dayanm so& k biimlendirilme kaynak edilebilme ve tala kaldrma ilemlerinde azalma gsterir. Man.an >Mn+angan 1 ,!4(i aan oranlarda eli&e katldgnda eli&e manganl elik ad verilir. ekme dayanm ve akma snr 15 mangan degerine kncaya dek zamada fazla bir d olmadan artma gsterir. 'z oranda mangan ieren eliklerde entik darbe m kavemeti ol ml ynde etkilenir mangann elikte artmas ile eli&in atomik yap snda irileme meydana gelir. C&er eli&in yapsnda 11 karbonl ve 116 manganl ieren elikler anmaya kar dayankl ol r. 1,!-?1!@ manganl elikler bor ve kazan sac yapmnda k llanlr ve ayrca anmaya dayankl ray yapmnda b tr manganl eliklerden faydalanlr.+angan silisy mla birlikte eli&e verildiginde stn dayanml inaat eli&ikrom ve vanady mla birlikte veya ayr ayr yada krom ve molibdenle 9mo) yksek de&erli takm eli&i veya slah eli&i olarak k llanlr. +angan eli&inin dvlebilme ve kaynak edilebilme zelliklerine ol ml etkide b l n r. 'yrca paslanmaya ! anmaya! ve az oranda sya kar olan dayankll&n iyiletirir. M"li2'en .arbr ol m na kromdan daha yatkn bir elementtir anma dayankll&! derinli&ine serleme kaynak edilebilme! s ve tavlama ortamlarna dayankllk kesme yetene&ini dzeltme gibi zellikler arand& yerlerde molibden alaml eliklerden sz edilir. 'yn zamanda Aolframl vanady ml ve nikelli eliklerde katk eleman olarak molibden k llanlr. *cakta alan eliklerde ve seri eliklerde volframn dnda 1>?- molibden katlmaldr. .orozyana dayankl krom nikelli eliklerde slfrik asitlere kar dayankll& yine molibden arttrr pek ok elik zelliklerini molibden kat& iyiletirilebilirken biimlendirme yetene&i zerinde ol ms z bir etkide b l n r. eli&e yksek miktarlarda molibden katld&nda dvlme old ka gleir.

12

*ana'y+m elikte karbr bilei&i ol t rmas sebebi ile malzemenin sya dayankll&n arttrr. #akm eliklerinde kesici larn z n sre kesici kalmalarn sa&lar yine takm eliklerindeki vanady m oran 1@!2(e kadar vanady m katlabilir bylece 2@,?24, c derecelerine kadar sl ilem yapabiliriz vanady m bir baka zeli&i de anmaya kar stn dayanmlardr bylece malzeme z n sre k llanlsa da anmaya kar garanti edilebilir. P"l8ram >P#akm eliklerinin en nemli alam metalidir esas etki alam elemanlar ile birlikte k llanld&nda eli&in yapsnda karbr ol t rmasndan kaynaklanr. eli&in karbr ol t rmas demek z n sre yksek scaklkta almas ve kesici larn z n sre krelmemesi sa&lar. 'yrca anmaya kar dayanmlar da artar scak i eliklerinde 1)!2?hz 9seri eliklerde ) 114 e kadar A. .atlabilir. eliklerde 12 e kadar D. katlmas ile yapsnda de&iiklerden sz etmek mmkndr. D. eskiden mknats yapmnda k llanlmaktayd b gn ise b zelli&ini yitirmitir .D. takm elikleri dnda hava slah eliklerinde de baarl bir katk eleman olarak k llanlmaktadr.
.obalt 9co) 'lminy m 9al)

;z eliklerinde 1)!2?1, ve 12 oranlarnda katld&nda sertlemeyi ve scakta akkanl& artrd& iin nemli bir rol oynar zel scak i eliklerinde ayn nedenlerden dolay 1) dolaynda co. katlr. #emel k llanm yeri mknats sanayiidir kalc mknats yapmnda cr veya co veya al?co?ni karmlar ile mknats yapmnda b tr mknatslardaki kobalt ieri&i 1), dolaylarndadr. *v elik zerinde rahatlatc bir etki gsterir 1,!1 e kadar olan katkda malzemenin atomik yapsn inceltir. 'zot ile birleti&i zaman yalanmay ve serlemeyi nler. 'yn zamanda malzeme yzeyinde yrtlmay nler. *ilisy m ve kromla birlikte yanmaya dayankl elikler ni?co ile birlikte mknats yapmnda k llanlr. itany+m >ti- Niamy+m >n2- antal >ta.arbon oranna ba&l olarak yksek oranlarda krom nikelli eliklere katlr bylece korozyon engellenebilir. Bak%r >4+;emen her alamda 1,!12 orannda bakr mevc tt r C&er bakr oran iste&e ba&l olarak y karlara kartlrsa ak havada paslanmay azaltr. 11 ve zerindeki bakr eli&e katld&nda kazan eli&i olarak k llanlr. 'yrca eli&e bakr katld&nda asitlere kar zelikle slfrik aside kar dayanm artar. Nikel >niCnder d r mlarda tek bana katk metali olarakl k llanlr ekseriye kromla birlikte k llanlr. /ine kromla birlikte eli&e katldgnda sertlemeye sya dayankll& sa&lar korozyona dayankll& ve kimyasal etkilere kar dayankll& nikele krom katnca meydana gelir.

1>