Medrando Sans

de bocado en bocado de xogo en xogo
medrando sans
medrando sans
Propostas didcticas
De bocado en bocado de xogo en xogo
Coordinacin da edicin:
Manuel Amigo Quintana
Grupo de traballo tcnico:

ngeles Abelleira Bardanca Eva Garca Sexto Isabel Abelleira Bardanca Mara del Carmen Casal Montero Teresa Neira Gonzlez
Colaboradores:
Fina Casalderrey Orlando Blanco Iglesias Ana Martnez Lorente
Ilustracins:
nxeles Ferrer
Revisin lingstica:
Mercedes Penoucos
Edita:
Xunta de Galicia.
Consellera de Sanidade Consellera de Educacin e Ordenacin Educativa
Deseo, maquetacin e impresin:

Trculo Artes Grcas, S.A.
DL: C 1727-2008 ISBN: 978-84-453-4601-3
presentacin
En verdade unha autntica ledicia a que produce ter a oportunidade de presentar esta publicacin didctica dirixida a mestres e mestras de educacin infantil. Para esta idade en que a lectura de contos lles resulta tan prxima e atractiva a nenas e nenos, quixemos seleccionar, entre os que se publican en lingua galega, aqueles relatos que nos dan p a traballar hbitos saudables: a alimentacin e a actividade fsica. Ademais, decidimos acompaalos desta gua na que se recolle unha exemplicacin didctica para cada unha das narracins, as como outros materiais (recursos, experiencias de centros educativos, bibliografa e ligazns web) que nos han axudar a traballar un tema tan serio e transcendente como o do estilo de vida que levamos, do que forman parte hbitos cotins tales como o xeito de combinar os alimentos ou o movemento do corpo cada da. A transcendencia vnlle ao tema de cando o vemos desde unha perspectiva de sade, e temos que admitir que a obesidade infantil crecente est estreitamente relacionada cun alto e cada vez maior grao de sedentarismo e unha inadecuada utilizacin de alimentos cada da, o que trae consigo una alta inxesta calrica que non se gasta, e se acumula en forma de graxa. A obesidade infantil tamn est relacionada con notables faltas e abusos de certos alimentos altamente beneciosos ou escasamente recomendables. O malo que a obesidade se sita no centro dunha perigosa encrucillada de camios que tiran cara a diversas doenzas crnicas, moitos anos silenciosas, onde se combina frecuentemente con outros importantes factores de risco, como fumar, beber alcohol, ou controlar adecuadamente unha tensin arterial elevada. Estas son as races das mis frecuentes enfermidades dos nosos tempos: as cardiovasculares, a diabetes, os cancros, as enfermidades respiratorias mis frecuentes
Estes hbitos do estilo de vida que se leva son cruciais para a sade das persoas, e agora que sabemos con evidencia cientca que practicar actividade fsica decoto, alimentarse saudablemente e non fumar son un seguro de vida, e sendo positivos, consideramos indispensable que se fale deste tema nas escolas, xa que todo isto mellor aprendelo de pequenos, canto antes, en infantil, cando construmos as bases de moitos dos nosos hbitos cotins. O proxecto de seleccionar, adquirir, desear esta gua e distribur todo este material s escolas de infantil de Galicia quixo ser o xeito de solicitar, das persoas responsables das primeiras etapas da educacin da nosa cidadana, un esforzo pedagxico especial para a creativa utilizacin destes contos infants que teen como denominador comn o de razoaren e mostraren por que moverse e alimentarse son cousas tan vitais e tan divertidas, coma doadas de facer adecuada e saudablemente. Antes de rematar, en nome da comunidade educativa, queremos agradecer os esforzos para que esta publicacin vise a luz, tanto a Fina Casalderrey pola sa agarimosa participacin que pon un broche de ouro literario a esta obra e encarna a valiosa achega de todas as autoras, autores e ilustradores da literatura infantil dos nosos das, coma aos centros educativos que nos quixeron mostrar experiencias que desenvolven no da a da, as como s persoas autoras e coordinadoras. Que para que todo isto? Para ensinar e aprender a coidar a sade, necesidade bsica para poder facer de todo na vida.
Mara Jos Rubio Vidal

Conselleira de Sanidade
Laura Snchez Pin

Conselleira de Educacin e Ordenacin Universitaria
ndice
09 <1> Introducin 15 <2> Os hbitos saudables de alimentacin e a actividade fsica no currculo da educacin infantil 21 <3> Propostas didcticas dos contos entregados:
22 27 33 36 40 44 49 54 57 63 66 72 A coleccin de galletas. Davide Cal Laura e compaa comen san. Carmina del Ro e M Jos Gil Os pequenos barbanzns: o ladrn de mel. Pepe Carreiro Estou gordecho, e que?. Seve Calleja A avoa non quere comer. Fina Casalderey Gstame o chocolate!. Davide Cal Tanta miga e a sa barriga. Eduardo Prez Bamonde Lolo anda en bicicleta. Carlos Casares Eu non sei nadar e que?. Daniel Nesquens Catarina, oso e Pedro. Christiane Pieper Mira que paso!. A.C. Lvque Laura e compaa. unha tarde no parque. Carmina del Ro e Laura Lpez
ndice
76

Outros ttulos de contos relacionados coa alimentacin e a actividade fsica para educacin infantil
Secuencia de tipoloxa textual con texto prescriptivo: receitas de cocia Propostas didcticas con obras pictricas cuxo motivo est relacionado coa alimentacin e a actividade fsica A alimentacin nas festas da aula: celebracin dos aniversarios cumpreanos Como organizar sadas educativas Calendario de celebracins a ter en conta
81 <4> Recursos:
81 84 89 94 96
101 <5> Experiencias de centros educativos relacionadas cos hbitos saudables de alimentacin e actividade fsica:
101 112 119 122 124 127 CEIP Xos Mara Brea Segade (Taragoa. Rianxo). O noso patio en xogo CEIP Solaina (Narn). Almorzos saudables CPI de Atios (Valdovio). Prcticas saudables no 2 ciclo de E.I. Escola Infantil Caeiro (Vigo). Ensinar a comer CRA de Teo (Teo). Sadas para o lecer CRA Raia Aragonta (Salceda de Caselas). mmmm... que rico!. ponlle sabor ao teu almorzo.
135 <6> Bibliografa
Enlaces de interese de alimentacin e nutricin 145 <7> Recordos da nosa infancia relacionados coa alimentacin:
140 ritos de pan e poesa. Fina Casalderrey
1
introducin
introducin
Actualmente, os hbitos alimentarios e a prctica regular e continuada de actividade fsica estn considerados como factores determinantes e condicionantes do estado de sade das persoas de todas as idades. A Organizacin Mundial da Sade considera os estilos de vida saudables como compoentes imprescindibles de intervencin para promover a sade: a sade crase e vvese no marco da vida coti, nos centros escolares, nos postos de traballo e nos espazos de lecer.
Escola e sade
A promocin dos hbitos saudables na escola constite unha estratexia fundamental para capacitar progresivamente os nenos e as nenas para acadar un estado de sade e de benestar ptimos, a travs de actuacins que melloren os determinantes da sade, como son os estilos de vida e os contornos saudables. Informando, formando e implicando a poboacin escolar sobre os distintos aspectos relacionados coa sade e co benestar, contribuiremos a que esta conserve ou mellore a sade e prevea a enfermidade. Para lograr este obxectivo, unha escola promotora de sade debe implicar a toda a comunidade educativa: profesorado, escolares, nais e pais e aos lderes da comunidade,
servindo de excelente plataforma na tarefa de promover a sade. A escola un espazo fundamental para fomentar e consolidar habilidades en todos os mbitos do desenvolvemento e para que os nenos e as nenas adquiran unha excelente calidade de vida. A infancia constite a etapa onde se adquiren e establecen os hbitos que permanecen ata a vida adulta e, polo tanto, un momento clave na promocin da sade.
medrando sans
Escola e alimentacin
Ademais da proxeccin de futuro que ten a escola na educacin para a sade, a infancia representa per se unha etapa de risco, dado o incremento de necesidades nutricionais durante o crecemento e desenvolvemento dos escolares. Nos ltimos anos obsrvase que o consumo alimentario nos escolares estase a afastar dun modelo de alimentacin saudable. En Galicia, preocupante a porcentaxe de escolares que acode escola sen almorzo, a peor calidade da dieta, o abandono de determinados alimentos de consumo tradicional como os legumes e as hortalizas e o aumento doutros procesados ou das bebidas azucradas e enerxticas. Todos estes cambios xunto coa introducin de novos patrns pouco saudables como a reducin de comidas ao longo do da ou o consumo de alimentos fra do fogar levan a unha situacin cada vez mis alarmante polas consecuencias dos ditos cambios na sade dos escolares. A porcentaxe cada vez maior de alumnado con sobrepeso, obesidade ou diabete tipo 2, son exemplos das consecuencias que unha mala alimentacin ten sobre a sade. Por todo o anterior faise necesario a adquisicin duns hbitos alimentarios saudables, a travs de sucesivas experiencias cualitativas e condicionadas polo contorno social das nenas e dos nenos, desenvolvendo e modelando as ditas experiencias e establecendo as o patrn diettico denitivo. A etapa infantil constite o momento mis adecuado para promover a adquisicin de habilidades hixinicas e actitudes saudables para alimentarse adecuadamente. Unha das caractersticas mis salientables nesta etapa, e comn en todos os omnvoros, o rexeitamento de novos alimentos, que forma parte dun mecanismo de seguridade na aprendizaxe. Est demostrado que a experiencia temper e as exposicins sucesivas a novos alimentos son os principais determinantes dos patrns da sa aceptacin na dieta infantil. por isto polo que se xustican as catas de alimentos como instrumento de aprendizaxe nestas idades, instaurando dende a infancia precoz a base duns hbitos alimentarios saudables.
medrando sans
10
Escola e actividade fsica

A crecente evidencia dos benecios que achega a actividade fsica e o coecemento dos riscos do sedentarismo para a sade e o benestar da poboacin escolar, exixe que a promocin da prctica regular e continuada de actividades fsicas se considere una importante e necesaria lia de actuacin nas intervencins escolares e nas polticas de sade pblica. Hoxe en da, moitas nenas e nenos dispoen de pouco tempo e oportunidades para seren activos sicamente e, polo contrario, teen moita presin, medios e incitadores para realizar actividades sedentarias. A causa do progresivo sedentarismo na idade infantil non se debe atribur directamente aos nenos e nenas, quen son activos por natureza; para que poidan manter hbitos activos e saudables, deben dispoer de oportunidades e estmulos tanto na casa coma fra do fogar, e sobre todo, na escola, onde pasan moito do seu tempo diario e en posturas estticas. A prctica regular de actividades fsicas durante a infancia, debe formar parte do modo de vida dos nenos e das nenas, porque ademais de ser un elemento imprescindible para o coecemento do corpo e do contorno e para adquirir as capacidades e habilidades necesarias que lle permitan desenvolverse integralmente, representa unha conduta crucial no mantemento e mellora da sade e na prevencin das enfermidades. Sabendo que durante a infancia os nenos e nenas adquiren coecementos e perciben comportamentos no seu contorno que van congurando as sas crenzas, actitudes e expectativas de conduta futura, parece evidente que esta etapa crucial para evitar a adopcin de hbitos nocivos e promover aqueles que favorecen unha vida saudable e de benestar. Por iso, non debemos desaproveitar a excepcional ocasin que nos brinda o mbito variadas e ldicas, co obxecto de favorecer a adquisicin e o establecemento de hbitos activos e saudables, para previr as complicacins relacionadas cos baixos niveis de actividade fsica, e ao mesmo tempo, forxar unha cultura da actividade fsica que favoreza os estilos de vida saudables, que sexa interiorizada na sa autonoma e se converta, na base slida dunha calidade de vida ptima, contribundo ao autocoidado e automantemento da sade.
escolar para promover, dende a infancia, a participacin regular en actividades fsicas
medrando sans
11
2
os hbitos saudables de alimentacin e actividade fsica no currculo da educacin infantil
2
obxectivo curricular:
os hbitos saudables de alimentacin e actividade fsica no currculo da educacin infantil
Partindo da premisa de que a educacin infantil debe ter como obxectivo fundamental a educacin integral do alumnado queda xusticada a necesidade de que a adquisicin duns hbitos de alimentacin saudable e de actividade fsica sexa un dos aspectos que se debe traballar nas aulas. No currculo da educacin infantil na comunidade autnoma de Galicia sinlase como
Progresar na adquisicin de hbitos e actitudes relacionados coa seguridade, a hixiene, a alimentacin e o fortalecemento da sade, apreciando e gozando das situacins cotis de equilibrio e benestar emocional.
Trtase, sen dbida, dun obxectivo que se potenciar dende todos os mbitos do currculo de educacin infantil anda que aparece con maior peso dentro da rea de autocoecemento e autonoma; rea en que se trata de desenvolver o proceso de construcin persoal, aspecto para o que resultarn relevantes as interaccins de nenas e nenos co medio, o seu crecente control motor, o desenvolvemento da conciencia emocional, a constatacin das sas posibilidades e limitacins, o proceso de diferenciacin As, durante diferentes rutinas, como pode ser o momento da comida, terase como referente o obxectivo de desenvolver o proceso de construcin persoal considerando que neste acto as nenas e os nenos non s se alimentan, senn que desenvolven pola sa vez outras habilidades e posibilitan un sentimento de conanza en si mesmos e nas sas capacidades, sempre e cando as persoas adultas estean demostrando que se confa neles ao permitirlles facer por si mesmos certas cousas. preciso ter conciencia de que cando
das demais persoas e a independencia cada vez maior con respecto s persoas adultas.
medrando sans
15
a persoa adulta intervn, cando o neno ou a nena podera actuar autonomamente, se lle est negando unha oportunidade de desenvolvemento persoal. No marco da escola infantil, as experiencias alimentarias non s satisfarn necesidades estritamente biolxicas, senn tamn brindarn espazos de apropiacin cognitiva, afectiva, social e cultural. Os contidos educativos que atinxen a esta rea agrpanse en catro bloques, e ser no bloque catro denominado o coidado persoal e a sade onde se inclen os que favorecern que as nenas e os nenos vaian adquirindo, na medida das sas posibilidades, a autonoma necesaria en actividades cotis para atender a sa sade: a hixiene, o vestido, a alimentacin, o exercicio fsico... No contexto da interaccin de grupo o alumnado interiorizar as actitudes de aprecio polo benestar propio e o das compaeiras e dos compaeiros, de respecto s necesidades e sade das demais persoas, recoecendo a importancia de manter uns hbitos saudables de alimentacin e de exercicio fsico. Establcense como contidos para traballar na educacin infantil: z Recoecemento das necesidades bsicas do corpo: hixiene, alimentacin, descanso... z Iniciacin na prctica de accins e recoecemento de situacins que favorezan a interaccin e adquisicin de hbitos saudables como a hixiene corporal e ambiental, a adecuada alimentacin, o consumo responsable e o descanso. A importancia que se lle d a estes aspectos no currculo queda reectida na formulacin dun criterio concreto de avaliacin. Recllese como criterio que hai que avaliar: z Manifestar hbitos de sade, alimentacin saudable, hixiene corporal e benestar utilizando adecuadamente espazos e materiais. Con este criterio trtase de avaliar o gusto por participar en actividades que favorecen un aspecto persoal coidado, as como por colaborar na creacin dun ambiente xerador de benestar, de xeito que asuman un enfoque proactivo cara sa seguridade e benestar. Esta asuncin demstrase en rutinas de aula, sadas educativas, zonas de xogo... Co tratamento na aula destes contidos estamos contribundo mellora nunha das oito competencias bsicas que se deben acadar ao remate do ensino obrigatorio: a competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico. O alumnado avanzar nesta competencia cando adopte unha disposicin a unha vida fsica e mental saudable, dende a dobre dimensin -individual e colectiva- da sade e mostre actitudes de ini-
medrando sans
16
ciativa persoal, autonoma, responsabilidade e respecto cara s demais persoas e cara a un mesmo. Dende as diferentes reas do currculo de educacin infantil contribuirase adquisicin desta competencia, impulsando a prctica de accins e o recoecemento de situacins que favorezan a interaccin e a adquisicin de hbitos saudables: hixiene corporal e ambiental, a adecuada alimentacin, o consumo responsable, o descanso.... Valorarase do alumnado o gusto por participar en actividades que favorecen un aspecto persoal coidado, un contorno limpo e esteticamente agradable, e por colaborar na creacin dun ambiente xerador de benestar. Fomentarase una valoracin crtica ante factores e prcticas sociais cotis que favorecen a sade como poden ser: o paseo, o xogo ao aire libre, a actividade fsica controlada,... e por aqueles que non a favorecen como poden ser: o sedentarismo, o tabaquismo, o uso inadecuado do telfono mbil, o uso ilimitado de televisin, videoconsolas ou xogos de ordenador ... O tratamento destes temas na aula debe darse partindo dunha metodoloxa onde o carcter ldico, globalizado, exible e individualizado oriente a prctica educativa. Tendo en conta que a educacin infantil deber propiciar nas nenas e nos nenos experiencias referidas adquisicin de hbitos saudables de alimentacin e exercicio fsico que estimulen o seu desenvolvemento persoal, non nos podemos esquecer do papel tan importante que nestes aspectos xoga a familia, polo que se fai precisa una complementariedade entre o contorno familiar e o educativo. Vese necesario que na proposta pedagxica se considere o papel que deben ter as familias, sendo estas as que completen coas sas rutinas e hbitos a accin educativa, convertndose o vnculo coa familia no piar fundamental para a adquisicin de hbitos e sendo preciso una estreita e sistemtica colaboracin.
medrando sans
17
3
propostas didcticas dos contos entregados outros ttulos de contos relacionados coa alimentacin e a actividade fsica para educacin infantil
propostas didcticas dos contos entregados
As propostas didcticas que aparecen a continuacin presentan a seguinte estrutura:
ANTES DA LECTURA
Recolle suxestins de interrogantes que se lle formularn ao grupo clase, previas lectura do texto.
LECTURA
Presntanse orientacins e recomendacins de como realizar a lectura de cada conto.
DESPOIS DA LECTURA
Trtase dunha proposta ampla e variada de actividades que se poden realizar. A orde coa que se presentan non ten porque ser respectada nin se teen porque levar practica todas.
VALORES TRABALLADOS
Puntualizacin dos valores que se poden traballar a travs de cada conto.
Sabas QUE?
Recolle curiosidades referidas alimentacin e ao exercicio fsico que poden ser comentadas e traballadas na aula.
medrando sans
21
Exemplificacin didctica
A COLECCIN DE GALLETAS
Autor: Davide Cal Ilustradora: Evelyn Daviddi Coleccin: Linteo Infantil
e Xuvenil
Na mia coleccin hai unha galleta para erguerse da cama pola ma e outra para soar con aventuras marias. Hai unha galleta feita de beixos e outra feita de lembranzas. Hai unha galleta que mellor non comer e hai outra secreta que ningun debe ver. En fin, hai unha ltima galleta que se chama as porque...
ISBN 84-96067-26-2
ANTes dA lecTurA
Conversa en gran grupo. Recollida de ideas previas sobre o ttulo, se ser anticipador do contido, se trata de chamar a atencin.. n Buscar resposta a estes interrogantes: z Que unha coleccin? medrando sans z Que son as galletas? n Localizar na portada o ttulo, o nome do autor e do ilustrador. n Revisar tamn a contraportada e o lombo.
22
lecTurA
n En gran grupo. Na primeira lectura non se ensinan as ilustracins e non se interrompe a lectura. n Faise unha segunda lectura vendo as ilustracins. Suxrese, incluso, dixitalizar o libro e proxectalo en gran formato (presentacin de diapositivas, encerado dixital interactivo, etc.) para que o alumnado se decate de que a forma en que aparece o texto acompaa o movemento que suxire a ilustracin.
despois dA lecTurA
n Poerlle nome ao protagonista do conto. n Reexionar sobre o parentesco dos protagonistas (son irmns). n Conversa sobre se comen o mesmo todos na casa ou non e por que. n En gran grupo dicir cada nena e neno cales son as sas galletas favoritas e cando as consomen (no almorzo, na merenda). n Facer unha listaxe de galletas atendendo os sabores e formas. n Inventar e modelar galletas especiais e poerlle nome. n En que galleta converteras a letra do teu nome? (Teresa en Terrorca, Csar en Cereixa, Xabier en Xarda) n Levar galletas aula con diferente composicin (sen azucre, sen glute, integrais...) e comparar os ingredientes. Reexionar sobre por que hai ingredientes que algunhas persoas non poden tomar e sobre por que interesante xarse neles nos produtos que consumimos. Implicar tamn as familias nesta actividade pedndolles informacin e recomendando deterse na etiquetaxe. n Traballar coa etiquetaxe das galletas. importante xarse na importancia de que guren todos os ingredientes (unha galleta light pode levar tanto graxa como azucre). n Buscar/pedir informacin sobre as consecuencias do consumo excesivo de azucre e graxa. n Facer galletas na escola. Engdese unha receita moi sinxela para preparar galletas de manteiga. Se na escola non hai forno nin microondas pdense levar para a casa sen cocer ou aproveitar para facer unha sada a algn forno cerca e cocelas al.
medrando sans
23
ReceITA de GAlleTAs de MANTEIGA

As galletas de manteiga xurdiron antigamente para acompaar o caf e o t. Por outro lado, este tipo de galletas son un dos doces preferidos dos mis pequenos xa que ademais de ricas son moi sinxelas e divertidas de elaborar.
Ingredientes para catro persoas:

- Manteiga: 125 gramos. - Azucre: 50 gramos - Faria: 170 gramos.
Preparacin: Tempo estimado: 30 minutos. Nun cunca grande ponse a faria, o azucre e a manteiga. Coas mans ben limpas mestrase todo moi ben ata obter unha masa homoxnea e consistente. Ao principio non parece que tea que callar debido gran cantidade de faria, pero tras traballar a masa durante un momento vai adquirindo forma e consistencia. Unha vez que a masa est lista divdese en partes iguais e dselles a forma desexada procurando que cada galleta tea un grosor aproximado de medio centmetro. A continuacin colcase cada galleta coidadosamente nunha bandexa previamente enfariada. Ponse a bandexa no forno e ccense durante 15 minutos a unha temperatura de 180. No momento en que as galletas empezan a quedar torradas retranse do forno e dixanse arrefriar. Unha vez arrefriadas pdense sacar da bandexa e xa estn listas para probalas. Estas galletas pdense modificar engadindo unha cullerada de cacao, froitos secos ou canela na mestura da masa dndolle un sabor nico e caracterstico.
medrando sans
24
n Escribir a receita das galletas de manteiga. n Experimentar sobre a inuencia da humidade nas galletas. Comparando ao longo do tempo o estado dunhas galletas conservadas nunha lata e de galletas en contacto co aire. n Desear en papel modelos de latas de galletas, usando a inventiva. n Facer latas persoais reciclando envases diferentes: botes de cacao, caf, caixas de bombns, etc. n Experimentar a contraposicin de sabores doce-salgado, probando galletas doces e salgadas. n Indagar sobre as diferentes cores e tonalidades das galletas segundo os sabores e os ingredientes. n Reexionar sobre por que comemos galletas pola ma, co leite Buscar informacin. n Coa colaboracin das familias elaborar un receitario de galletas. Este receitario pode ir a todas as casas para que as nenas e os nenos valoren a importancia e o interese de compartir a informacin.
VAlores TrAbAllAdos
n Alimentacin san e equilibrada. Educacin para a sade. Importancia de facer un bo almorzo para enfrontarse con xito s tarefas escolares consumindo alimentos enerxticos pero sen abusar do consumo de azucres e graxas.
sAbAs Que?
n En Omachi (Xapn), que unha rexin en que non houbo moita comida nutritiva e que os ovos sempre foron caros, cambiaron aos insectos, como as avespas e os grilos que se poden conseguir facilmente, como fonte de nutrientes. Hisamichi Miyashita comezou un experimento que se converteu en moda: as galletas de avespa. A receita sinxela: atrpanse as avespas, frvense en auga, pense a secar e slanse nas galletas cunha prancha de aceiro. Os seus creadores enfornan diariamente mis de 2000 galletas, que ao chegar aos estantes, paradoxalmente voan!
n Un novo tipo de galleta espacial producida a base de faria de crislida do coco da seda converterase no novo prato dos astronautas. Todos os ingredientes estarn dispoibles no espazo, posto que a soia e o arroz foron cultivados con xito en cpsulas espaciais simuladas e os cientcos estn estudando xeitos de cultivar vermes nunha nave espacial. Yang Yunan, investigador da Universidade Aeroespacial de Pekn, prognosticou que os cocos da seda podern ser un prato regular dos astronautas chineses polas ricas protenas do seu corpo e pola facilidade para cultivalos.
medrando sans
25
n As galletas son alimentos de gran valor enerxtico debido ao seu alto contido en hidratos de carbono e graxas. Achegan unha media de 450 caloras por cada 100 g, polo que son un complemento axeitado de almorzos, xantares e merendas, tendo en conta a cantidade de consumo. A sa inxesta resulta axeitada como achega enerxtica extra en situacins de desgaste fsico que as o requiran. Cando se escolle entre as versins lixeiras importante xarse na orixe das caloras. Pdese comprobar que hai galletas lixeiras que reducen as caloras a expensas da graxa e non obstante manteen a cantidade de azucres, e outras en que tanto a achega de azucres como a de graxas menor. Estes datos son importantes especialmente para os que teen que coidar a achega de graxa ou azucres na sa dieta, como na caso de diabetes, hipercolesterolemia, obesidade, etc. De calquera xeito, hai que ter un conta que para notar unha diferenza signicativa de inxesta de caloras habera que tomar unhas 12 galletas, dicir, 100 gramos deste alimento, unha cantidade nada aconsellable.
medrando sans
26
LaURa e coMPaa coMen san
Autora: Carmina del Ro
e M Jos Gil
Ilustradora: Carmina del Ro Editorial: Baa
Laura e os seus amigos ensinan aos nenos e nenas que alimentos deben comer para converterse en nenos e nenas fortes e sans.
ISBN 978-84-96128-36-1
ANTes dA lecTurA
Conversa en gran grupo de recollida de ideas previas sobre:
n Onde estar escrito o ttulo?. n Que vos chama a atencin da ilustracin da portada?. n Localizar o nome da autora e da ilustradora. n Vemos a contraportada e analizmola, falamos do que unha coleccin. n Vemos o lombo e buscamos a explicacin do nmero 3 que aparece representado.
medrando sans
27
n Vemos a pxina onde aparecen os personaxes do libro e identicamos cales son os que se denominan como compaa. n Intentaremos dar resposta a interrogantes do tipo: z Se se titula Laura e compaa comen san, de que credes que falar?. z Que pensamos que comer san? z Que alimentos temos que comer para comer san?
lecTurA
Ao tratarse de rimas con recomendacins sobre alimentacin considrase que ser mis acertado dedicar cada da lectura dunha rima e posterior reexin sobre o al recollido. As, nas rimas presentadas dse a posibilidade de falar de aspectos como: necesidade de comer froita, verduras, peixe , carne... de ter polo tanto unha alimentacin variada e non comer s o que gusta, de facer almorzos variados e completos, do consumo moderado de larpeiradas, da necesidade de beber auga e zumes e non refrescos, de hbitos hixinicos relacionados coa alimentacin como: lavar as mans, os dentes, limpar a boca co pano de mesa e mesmo recoecer a necesidade de apagar a televisin no momento da comida para convertelo nun momento de estar coa familia.
DESPOIS DA lecTurA
A roda dos alimentos
A roda dos alimentos sinala a importancia relativa na nosa dieta dos alimentos pertencentes aos diferentes grupos. Unha alimentacin variada ten que inclur alimentos de todos os grupos da roda, na proporcin axeitada. A roda dos alimentos responde ao seguinte agrupamento:
medrando sans
28
Grupo I
Leite e derivados. Son alimentos plsticos. Neles predominan as protenas, vitaminas e graxas
Grupo II
Carnes, peixes e ovos. Son alimentos plsticos. Neles predominan as protenas e as vitaminas
Grupo III
Legumes, froitos secos e patacas. Alimentos enerxticos, plsticos e reguladores. Neles predominan os glcidos pero tamn teen cantidades importantes de protenas, vitaminas e minerais.
Grupo IV
Verduras e hortalizas. Alimentos reguladores. Neles predominan as vitaminas e os glcidos.
Grupo V
Froitas. Alimentos reguladores. Neles predominan as vitaminas e os glcidos.
Grupo VI
Cereais. Alimentos enerxticos. Neles predominan os glcidos.
Grupo VII
Manteigas e aceites. Alimentos enerxticos. Neles predominan os lpidos.
A necesidade de consumo de cada un destes grupos de alimentos responde sa funcin:

Reguladores: para estar guapos Plsticos: para medrar
Enerxticos: para estar fortes
medrando sans
29
Proposta de actividades para traballar a roda dos alimentos:

n Buscamos informacin na internet, en enciclopedias, nas familias .... sobre a roda dos alimentos. n Clasicamos nun mural os alimentos considerados enerxticos, plsticos e reguladores; podendo empregar os produtos recollidos dos catlogos publicitarios dos supermercados, revistas de cocia... n Nunha tboa individual recollemos ao longo da semana que tipo de alimentos comemos.
LEITE E DERIVADOS
CARNES PEIXES E OVOS
LEGUMES, FROITOS SECOS E PATACAS
HORTALIZAS
FROITAS
CEREAIS
MANTEIGAS E ACEITES
LUNS MARTES MRCORES XOVES VENRES
n Elaboramos para a aula o que chamaremos Dicionario da alimentacin, onde iremos recollendo a informacin que teamos sobre termos referidos alimentacin e non coecidos por ns, como por exemplo: vitaminas, protenas, enerxa, legumes... Despois de atopar a informacin sobre estes termos elaboraremos unha denicin que pasar a formar parte do noso dicionario. medrando sans n Facemos un libro de aula titulado O que mis nos gusta comer. Neste libro recollerase o comentario individual de cada neno ou nena sobre a sa comida favorita acompaada da xusticacin da sa eleccin e das sensacins que lle produce, a que lle recorda, con quen lle gusta tomala, a quen lle gustara agasallar con esa comida...
30
n Enquisa sobre hbitos alimentarios. Pasar unha enquisa s familias onde se recollan preguntas sobre hbitos alimentarios do tipo de : z Que almorza? z Que comida a que mis lle gusta? z Que alimento ten problemas para tomalo? z Cantas pezas de froita toma a semana? z Lava os dentes despois das comidas?... n Bos hbitos alimentarios. Para a realizacin desta actividade fundamental a participacin das familias. Cada neno ou nena leva a casa unha cartilla tipo lbum de cromos con hbitos que hai que traballar e adquirir. Un exemplo destes hbitos seran:
TEO QUE VER SE......

Como tres pezas de froita o da Tomo un almorzo completo Como poucas larpeiradas Lavo as mans antes de cada comida Lavo os dentes despois de comer Como peixe varias veces por semana ...
CONSEGUIDO!
Cada vez que un neno ou nena acada un dos hbitos traballados coloca un gomet no recadro correspondente, ata completar toda a tboa.
n Inventar anuncios publicitarios para animar ao consumo de verduras, peixe, recollelo en diferentes formatos: cartel, gravacin de vdeo..., posteriormente darase a coecer comunidade educativa, (web, taboleiro...). n Xogamos coa rima. Inventamos rimas a modo de pareado onde sexamos ns os protagonistas e falemos do alimento que mis nos gusta. Escribimos a rima individual e ilustrmola para pasar a formar parte do libro das rimas da aula, titulado: o que mis nos gusta comer!. Exemplo:
froita... Primeiro traballarase o que sera o texto ou slogan, para despois
medrando sans
31
Para Mara sanda fra
A Xos gstalle o pur
Isabel come mel...
Suxerimos facer unha presentacin dixital. n Almorzos do mundo, baixo esta epgrafe dbese recoller a informacin atopada sobre o que se almorza en diferentes lugares do mundo, como sera o almorzo francs, o almorzo britnico, o almorzo alemn, o almorzo estadounidense ou o latinoamericano. Para rematar recolleramos o que almorzamos ns.
VAlores TrAbAllAdos
n Benecios dos distintos alimentos ao noso organismo n Hbitos saudables de alimentacin n Hbitos hixinicos relacionados coa alimentacin
SABAS QUE?
n O xeado: este produto, posiblemente de orixe chinesa, comezou a consumirse como unha mestura de neve, mel e froitas. n A moitos nenos e nenas en idade escolar no lles gusta o leite e consomen menos de 1 cunca por da. O queixo, iogur ou outros lcteos son moi importantes para eses nenos e nenas. Os nutricionistas consideran que o almorzo debe supoer, polo menos, o 25% das necesidades de nutrientes dos nenos e das nenas en idade escolar. O recomendable tomar un lcteo (leite, iogur, queixo), un cereal (galletas, pan, ocos, etc.), unha graxa (aceite de oliva, manteiga ou margarina), unha froita ou un zume, marmelada, o mel, e incluso algn friame.
medrando sans
32
os PeQUenos BaRBanZns: o ladRn de Mel
Autor: Pepe Carreiro Coleccin: Os pequenos Editorial: Toxosoutos.
Barbanzns.
ISBN 84-96259-09-9
Sern os mis novos e cativos do castro de Baroa, Bal, Son, Minu ou o oso Banza, cos seus amigos doutros castros como Duna de Porto Baixo e Manicho Cativo de Neixn, os que tern que solucionar a intrigante desaparicin que se desenvolve arredor das colmeas dos tos de Manicho Cativo; unha enxeosa trampa e a forte chuvia axudarn a resolver o misterio que se cerne sobre as colmeas do Castro de Neixn.
ANTes dA lecTurA
n Conversaremos sobre o ttulo da coleccin, facndolles ver que ao levar un nmero indica que se trata dunha coleccin. Analizaremos a tipografa empregada, facendo unha chamada de atencin sobre as espirais, crculos concntricos e outros elementos. n Presentaremos unha fotografa de elementos semellantes espirais, cazoletas... - que se atopan en distintas estacins rupestres de Galicia, dando informacin sobre a poca de elaboracin destas manifestacins artsticas. n Ver a cara interior da portada, na cal gura unha relacin dos personaxes presentes nos contos desta coleccin. Ver na cara interior da contraportada a representacin grca dos poboados forticados propios da cultura castrexa, as como a sa distribucin no territorio galego.
medrando sans
33
lecTurA
O libro ten a estrutura de banda deseada, ao estilo dun guin cinematogrco, polo que se suxire facer a lectura do texto necesariamente acompaada das ilustracins. Sera recomendable escanear ou fotografar as imaxes e elaborar unha presentacin dixital en que con voz en off se faga a narracin.
DESPOIS DA lecTurA
n Conversar sobre as formas de alimentacin dos pobos primitivos, para iso recolleremos informacin de diversas fontes internet, persoas expertas, enciclopedias, revistas especializadas..... facendo unha comparacin coa alimentacin actual. n Que pasara se eles fosen barbanzns: que comeran, como se vestiran, como se chamaran, como seran as sas casas....preguntas todas elas que poderan dar p ao inicio dun proxecto de traballo sobre os castros e a cultura castrexa: z a estrutura construtiva dos castros e das distintas edicacins, sistemas defensivos, localizacins. z a forma de obter alimentos: leite callado, mel, peixe, carne, froitos silvestres, a faria, moendo o gran cos muos de man, a sa conservacin. z o estilo de vida, vivendas sen separacin interior co lume no centro. z o proceso de obtencin do mel: as abellas, as construcins para impedir a entrada dos osos, a presenza dos osos en Galicia, no pasado e na actualidade. z as vestimentas, ornamentos e outros adubos dos castrexos. z o empacho, a indixestin pola inxestin excesiva de alimentos, mtodos curativos, os mencieiros.. z etc. Podera completarse coa visita virtual a distintos espazos web dos museos, accedendo a travs do enderezo www.muga.xunta.es/museocastroviladonga.com n A publicacin vai acompaada de autocolantes de cada un dos personaxes, o que abre a proposta a outro tipo de actividades: z a elaboracin dunha rbore xenealxica medrando sans z a elaboracin dun libro que recolla os membros das das familias do conto, anotando as caractersticas mis salientables de cada personaxe. z dado que son nomes propios moi curtos permite facer un interesante traballo sobre o sistema de escritura: por que letra empezan, por que letra terminan, se son nomes curtos ou longos....
34
n Dado que o mel o fo condutor desta historia, buscaremos mis informacin sobre este alimento enerxtico: z Forma de obtencin z Usos habituais: culinario, edulcorante, propiedades curativas... z Valor nutricional z Etc Isto podera ser o punto de partida para o comezo doutro proxecto de traballo sobre o mel.
VAlores TrAbAllAdos
n A cooperacin, o traballo comn, a vida en comunidade. n A conservacin do patrimonio cultural galego. n Moderacin na inxestin de alimentos evitando empachos.
SABAS QUE?
n O mel un produto que conta con importantes atributos naturais, que non necesita de tratamentos para ser mellorado e que , sen dbida, un dos alimentos mis completos do cal a sociedade actual conta para enriquecer a dieta diaria. n As abellas e o mel acompaaron o home ao longo da historia. Estableceuse que a sa aparicin na terra data do perodo terciario, fai aproximadamente sesenta millns de anos. Numerosos exemplos poden atoparse nas distintas culturas: z Nunha tumba exipcia construda hai 3.000 anos atopouse unha vasilla con mel en perfectas condicins. Ese mel levaba 30 sculos e anda estaba fresco e comestible. En baixo relevos exipcios represntase un apicultor colleitando mel das colmeas. z Outro exemplo chase no Corn onde se aconsella: come mel llo meu porque non soamente agradable e san alimento senn que tamn un remedio contra non poucas enfermidades. z Alejandro Magno, logo da sa morte, foi trasladado de Babilonia a Macedonia nun recipiente cheo de mel e o cadver conservouse intacto. z Na antiga Grecia o brillante mdico Hipcrates consideraba o mel como unha maxistral medicacin forticante e dador de longa vida. Aristteles recomendaba o mel para controlar distintas afeccins. z Na Amrica precolombina considerbase o mel como o alimento do lume, outorgndolle a capacidade de fornecer calor e enerxa para o home.
medrando sans
35
ESTOU GORDECHO, E QUE?
Autor: Seve Calleja Coleccin: E que?. Editorial: Galaxia
Non todo o mundo che est feito da mesma pasta E que? Haiche persoas moi distintas e peculiares, algns estn mis gordechos ca outros. A diversidade estupenda.
ISBN: 978-84-8288-372-4
ANTes dA lecTurA
medrando sans Presentamos o conto ESTOU GORDECHO, E QUE?. Co libro na man imos detndonos na portada e na sa ilustracin, as como no ttulo. Imaxinamos cal a historia que se agacha detrs. Abrimos o libro e observamos detidamente as ilustracins e conversamos sobre elas, sobre o que nos transmite.
36
LECTURA
Suxrese facer a lectura do conto sen amosarlles o texto e apoindonos nas ilustracins. Proponse, incluso, dixitalizar o libro e proxectalo en gran formato (presentacin de diapositivas, encerado dixital interactivo, etc.).
despois dA lecTurA
Despois de ler o conto, conversamos sobre o protagonista, a historia da sa vida, por que gordecho, que lle pasa por ser gordecho, etc Trtase de pescudar o que os nenos e as nenas saben sobre a obesidade. Solicitamos informacin sobre os alimentos que debemos tomar para crecer e estar sans, alimentos que existen, forma de conservalos, orixe (vexetal/animal), tendas e profesionais, hixiene nas comidas, larpeiradas, hbitos do almorzo, variedade de alimentos, momento en que almorzamos, alimentos que tomamos, que ocorre se non almorzamos?...Toda esta informacin vaise recollendo nun mapa conceptual na columna QUE SABEMOS?, que mis tarde ser motivo de comprobacin nos libros. Esta informacin iranos dando p a outras dbidas e preguntas que iremos investigando e resolvendo anotndoas na columna QUE QUEREMOS SABER?. Queremos saber cousas sobre os alimentos e a alimentacin, onde poderiamos buscala?. Suxeriranse varias ideas: preguntar familia, buscar nos libros da aula, da biblioteca do colexio, buscar en libros e revistas de casa, na internet.... Tamn podern traer aula produtos naturais de cada sector da roda dos alimentos. Elaboramos tamn un grco onde anotamos os alimentos que almorza o noso alumnado. Para iso solicitaremos informacin s familias sobre o que almorzan, que alimentos non consomen. Anotaremos o que almorzan durante sete das, ao nal do proxecto retommolo novamente e comprobamos se se produciu algn cambio nos seus hbitos alimenticios. Trtase de motivalos cara ao tema da alimentacin e espertar o seu interese e curiosidade sobre o que achega cada nutriente ao noso organismo para estar sans.
ACTIVIDADES TIPO
n Conversar e razoar sobre a necesidade de alimentarnos. n Intentar buscar resposta a interrogantes como: z Por que haber que facer cinco comidas diarias? Que pasa se unha, ou mis, non se fai? Como se pode complementar isto?, Comer ben, ten ou non ten nada que ver con comer moito?.
medrando sans
37
n Conversar sobre como se sente o protagonista do conto cando os seus compaeiros e compaeiras o insultan. Tratar de poerse no seu lugar. Para axudarnos, faremos unha montaxe con fotografas de cada un de ns e debuxarmonos baixo das consignas, cun corpo moi gordo e cun corpo moi delgado. z Unha vez realizados os debuxos, empregar a imaxinacin e a fantasa para describir: Que pasara se fose.. unha persoa gorda/unha persoa delgada Que podera facer se fose.. unha persoa gorda/unha persoa delgada Como me sentira se fose .. unha persoa gorda/unha persoa delgada Que non podera facer se fose. unha persoa gorda/unha persoa delgada z Inventar alcumes e facer pareados simpticos relativos s imaxes acadadas por cada un deles. n Observar e comentar representacins artsticas nas cales se emprega a tcnica de desproporcin do real, como por exemplo as de Fernando Botero. n Entregar aos nenos diferentes tipos de alimentos (verduras, froitas, lcteos, alimentos elaborados). Exploralos. Clasicar segundo criterios propostos polos nenos. Posteriormente amosarlles unha representacin da clasicacin estndar dos tipos de alimentos (pirmide, roda, tren, etc.) e elaborar unha clasicacin con recortes de revistas, debuxos ou folletos dos alimentos segundo a sa tipoloxa e funcins. n Elaborar pautas para unha boa alimentacin, abarcando todas as categoras distribudas correctamente. Realizar carteis coa informacin necesaria para mellorar a alimentacin, con mensaxes ou slogans que apunten a unha boa alimentacin e ao exercicio fsico. Compartir esta informacin coas familias. n Elaborar un prototipo de men saudable que se poer disposicin dos responsables do servizo de comedor escolar e das familias, para que deste xeito poidan complementarse os mens tomados na escola cos mens tomados na familia. medrando sans n Nos centros educativos que dispoan do servizo de comedor escolar, sera interesante darlle publicidade aos mens semanais a travs da pxina web do centro, co n de que as familias poidan complementar unha dieta saudable cada da para as sas llas e os seus llos.
38
VAlores TrAbAllAdos
n Accins que favorecen a sade. Fomento dunha alimentacin equilibrada entre as nenas e os nenos, amosndolles como comer de forma saudable ten un impacto positivo na sade, evitando a obesidade. n Respecto s diferenzas individuais relacionadas co aspecto fsico.
SABAS QUE?
n Os hbitos alimentarios e a actividade fsica dos mis pequenos non estn anda consolidados e poden modicarse. Ter ao alcance informacin axeitada a clave para fomentar a sensibilizacin, como para permitir que nenos e nenas comecen a preocuparse pola sa sade e adquiran bos hbitos alimentarios para toda a vida. n As nenas e os nenos espaois pasan unha media de 2 horas e 30 minutos ao da vendo televisin e media hora adicional xogando con videoxogos ou conectados internet. n En Europa hai 14 millns de nenas e nenos con sobrepeso, cifra que aumenta cada ano con 400.000 novos enfermos. n As nenas e os nenos mis gordos viven en Oriente Medio, Chile, Grecia e o sur de Italia. Os nenos e nenas espaois sguenos de cerca, o 25% dos nenos de entre 7 e 11 anos son obesos, e o 14% teen sobrepeso. En contraposicin a milleiros de nenas e de nenos que morren de fame a diario nas zonas mais desfavorecidas do planeta.
medrando sans
39
A AVOA NON QUERE COMER
Autora: Fina Casalderrey Ilustrador: Xan Lpez
Domnguez
Coleccin: Cabalio Alado. Serie: Trote. Editorial: Combel Editorial.
Barcelona, 2002
medrando sans
ISBN: 84-7864-666-3
Nunha casa pequenia viva unha nena moi pcara cos pais e unha avoa, que era xa bisavoa, que un da non se quixo erguer da cama. O pai levoulle o almorzo, pero non o quixo; a nai a comida, e tampouco. Levronlle os dous a cea, que tamn se negou a comer. Ao da seguinte tampouco quera almorzar nin erguerse da cama. O pai intentou que se levantase collndoa pola cintura, pero non a deu erguido. Tampouco a nai cunha cinta gorda debaixo dos brazos. E entre os dous tampouco puideron. Entn a nena pcara fxolle cxegas nas orellas, estoupoulle un bico na cara e dxolle: Qurote, parva!. A avoa, contenta, ergueuse e almorzou, xantou e ceou.
40
ANTes dA lecTurA
Analzase detidamente a portada do libro, tratando de facer anticipacins sobre: n quen ser nena n quen ser a avoa. n que far o paxaro. n etc... Observaremos o tipo de letra que se emprega na portada e no ttulo. Prestaremos especial atencin palabra avoa: conversamos sobre o seu signicado, vemos que empeza e naliza coa mesma letra, que cambiaras se fose masculina. Localizaremos no ttulo a palabra que indica que a avoa se nega a comer, isto dar p a reexionar sobre que sucede cando as palabras que se reren a unha accin van precedidas de non. Tamn se poder facer algunha observacin vista da contraportada onde aparecen recollidos outros ttulos da coleccin que ao parecer teen por protagonistas aos avs. Poderase volver sobre os nomes da escritora e do ilustrador, nomes curtos e divertidos con moitos signicados, que aparecen noutras publicacins. Fixarmonos na primeira pxina onde volve aparecer o ttulo pero con outra ilustracin e cunha gran variedade de cubertos: coitelos, culleres, garfos grandes e pequenos.
lecTurA
Fotocopiar o conto, pegar na parede as ilustracins debidamente secuenciadas e facer anticipacins sobre a historia. A continuacin ir narrando o texto que corresponde con cada ilustracin, logo pegar debaixo de cada secuencia o texto.
DESPOIS DA lecTurA
O acto de alimentarse non s consiste en comer, este libro brndanos a oportunidade de traballar a importancia do cario para que as persoas medren sans e saudables; este cario poder manifestarse nos distintos momentos en que se realizan comidas en familia e prestando colaboracin nas diferentes tarefas que se desenvolven (poer a mesa, cociar, recoller, fregar....). Consideramos que a alimentacin transcende da pura necesidade de nutrirse xa que est cargada de signicados e de emocins e atpase vinculada a circunstancias e acontecementos que pouco teen que ver coa estrita necesidade biolxica.
medrando sans
41
ACTIVIDADES TIPO
n Conversamos sobre o tipo de alimentos que lle ofrecan avoa. Seguindo a mesma estrutura proposta no texto de presentacin dun alimento - resposta de rexeitamento, inventaremos novas situacins de presentacin de alimentos por diferentes personaxes e novas respostas de rexeitamento. Esta actividade daranos p a conversar sobre o feito de que non comer ou non nutrirse ben leva a enfermar. n Dramatizacin do conto. n Traballaremos co nome que reciben as distintas comidas que se realizan ao longo do da: ma - almorzo; medioda - xantar; tarde - merenda; noite cea. Para iso recolleremos que tipo de alimentos se lle ofreceron avoa nos distintos momentos do da. n Recolleremos nunha relacin os alimentos que tomamos os das anteriores en cada un deses momentos, analizando a idoneidade duns alimentos sobre outros para as distintas inxestas, vendo que o que tan bo pola maa, non as para a noite. Razoar sobre a importancia de almorzar alimentos enerxticos, comidas variadas e ceas lixeiras que faciliten a dixestin. n Buscar informacin sobre os distintos alimentos que se toman cando estamos enfermos: dietas brandas, dietas lquidas, etc.; preguntar se nalgunha ocasin tiveron que seguir estas dietas, e os motivos. n Prestar atencin ao paxaro que aparece en todas as ilustracins que, dalgn xeito, reicte o estado de nimo da avoa. n Falar da importancia da presentacin dos alimentos, de como lle preparaban a bandexa avoa. Faremos un concurso de presentacin de bandexas atendendo aos detalles como disposicin dos cubertos, modo de envolver o pano de mesa, decoracin do mantel, organizacin dos alimentos no prato, etc. Pode facerse con elementos reais ou empregando a tcnica do colaxe; tomaremos como referencia fotografas de mens. n Entre todas e todos achegaremos a maior variedade posible de cubertos, as como informacin sobre a sa colocacin nas mesas. Observaremos por exemplo: onde se pon o garfo de sobremesa, cantas pas ten, como a pa para o peixe, as diferenzas entre unha culler para a sopa e unha para o caf... medrando sans n Conversar sobre quen se encarga de determinadas tarefas previas e posteriores comida na sa casa, como participan cada un dos membros, en que espazo se fan, canto tempo lle dedican, se aproveitan para charlar, se ven a televisin ao mesmo tempo...
42
n Consensuaremos unhas normas e recomendacins para os tempos de comida ou para os momentos especiais de comidas en familia e outras celebracins. n Se o centro conta con comedor escolar, elaboraremos unhas suxestins para as persoas encargadas do comedor, lembrndolle sempre a importancia do cario e a afectividade nos momentos de comida que poden alimentar tanto como os propios alimentos. n Faremos unha posta en comn de ocasins en que eles se negan a comer: cando lles doe algo, cando non lles gusta a comida, cando estn entretidos noutra actividade..., e falar tamn de que o que lles fai cambiar de opinin, tal e como lle sucedeu avoa. n Hai unha ilustracin que aparece en todas as pxinas pares, un croissant. Buscar a orixe desta palabra e, para rematar, empregando tringulos enrolados masa follada, preparar unha bandexa de croissants.
VAlores TrAbAllAdos
n O acto de comer, como proceso potencialmente comunicativo e afectivo, que require por parte das persoas adultas o desenvolvemento dun clima cordial e afectivo que garanta a consolidacin de bos hbitos alimentarios. n O coidado das persoas maiores e/ou das persoas enfermas.
SABAS QUE?
n Durante todas as nosas vidas, comemos o equivalente en comida ao peso de seis elefantes. n A poboacin anci est considerada como grupo de risco de sufrir malnutricin calrico-protica. Unha adecuada alimentacin na vellez contribuir a previr a aparicin de enfermidades ou paliar, na medida do posible, as sas consecuencias. n O sentido do gusto das persoas ancis pode estar alterado, a mido pola diminucin das papilas gustativas, ou por ter a dentadura en malas condicins. Ademais, algunhas persoas ancis que viven soas non queren cociar ou comer soas. Como resultado as persoas ancis poden adoptar hbitos nutritivos pobres e estar en risco de malnutricin.
medrando sans
43
GstaMe o chocolate!
Autor: Davide Cal Ilustradora: Evelyn Daviddi Coleccin: Linteo Infantil e
Gstame o chocolate: moito, moitsimo! Gstame cheiralo, miralo, tocalo: Pero maiormente comelo! O chocolate presta sempre, sempre bo, Sempre diferente: nunca hai abondo! Si, de acordo; pero que di a mam?
Xuvenil
ISBN: 84-960667-11-4
ANTes dA lecTurA
n Amosamos a portada s nenas e aos nenos. Comentamos o que vemos. n Lemos o ttulo Gstame o chocolate. n Lendo o ttulo, de que cres que tratar este conto?. n Gstavos o chocolate?, en que momento do da podemos comelo?. medrando sans n Observando a ilustracin onde leva o neno o chocolate? , axeitado ese sitio?. n Miramos e lemos a contraportada. n Que cousas podemos facer co chocolate: tortas, ovos, receitas...?.
44
lecTurA
A lectura deste libro interesante facela vndose as ilustracins, suxrese, incluso, dixitalizar o libro e proxectalo en gran formato (presentacin de diapositivas, encerado dixital interactivo, etc.), para que o alumnado se decate que a forma en que aparece o texto acompaa o movemento que suxire a ilustracin. moi interesante facer primeiro s unha lectura de imaxes, recollendo os comentarios do alumnado formulando hipteses deste xeito ao contido do conto. Durante a lectura podemos comentar as ilustracins e buscar as que fan referencia ao lido, por exemplo barria de chocolate, as formas dos bombns, as distintas tonalidades da cor marrn...
despois dA lecTurA
n O chocolate, un alimento que se consome de diferentes formas (bebido, en barra, en tortas, para untar, en adornos de repostara...). Faremos un cheiro de alimentos que conteen chocolate, apoindonos en diferentes recursos: imaxes de catlogos de supermercado, receitarios de cocia ou envases de produtos ou alimentos en que na sa composicin gure o chocolate. n Na composicin do chocolate o principal elemento o cacao. Investigaremos como se obtn o cacao, e o proceso que se segue na transformacin do cacao a chocolate. n Propoemos s familias que nun cadro fagan un seguimento semanal das veces que comemos chocolate. Anotarn tamn as cantidades e o modo de consumilo (bebido, en barra, untado, torta...).
LUNS
MARTES
MRCORES
XOVES
VENRES
SBADO
DOMINGO
XANTAR MERENDA CEA
medrando sans
ALMORZO
45
Recollidos os datos deste seguimento, no encerado anotamos as maneiras en que consumiron o chocolate e as veces que o xeron semanalmente. Despois desta actividade presentaremos unha tboa de distribucin semanal da variedade e cantidades de alimentos que debemos comer. Observaremos que os alimentos includos no vrtice da pirmide, entre eles o chocolate, se consumirn en cantidades moderadas. Elaboraremos un informe sobre o resultado da enquisa cos datos de todo o alumnado. As, en pequenos grupos contaremos cantos alumnos, por exemplo, comeron bombns: z Mis de catro veces semana z Menos de tres veces semana Comeron chocolate en barra: z Mis de catro veces semana z Menos de tres veces semana Beberon chocolate: z Mis de catro veces semana z Menos de tres veces semana... medrando sans
Estes resultados representarmolos nunha sinxela grca de barras que faremos chegar s familias, xunto coa informacin sobre a cantidade de chocolate e doces aconsellables.
46
s veces non doado que os nenos e as nenas coman as sucientes pezas de froita, podemos empregar chocolate como recurso para introducir alimentos saudables propondolles elaborar unha sinxela receita -na aula ou na casa-:
ESPETADA DE FROITAS CON CHOCOLATE

Ingredientes;
- Tres ou catro tipos de froitas variadas - Chocolate fundido - Faria: 170 gramos.
Modo de elaboracin: Cortar os tipos de froitas seleccionados
Introducir os anacos de froitas nos espetos.
Por ltimo engadir o chocolate derretido aos espetos , e bo proveito! .
medrando sans
47
n Escribmola (con escritura convencional ou non) e engadmola no receitario da aula. O que se busca con esta proposta que as nenas e os nenos se sintan participes na elaboracin dos alimentos e protagonistas da sa alimentacin. interesante que contriban preparacin de alimentos, pois o feito de asumir responsabilidades mellora a sa autonoma e autoestima.
VAlores TrAbAllAdos
n Hbitos saudables de alimentacin. n Compromiso e implicacin no desenvolvemento de actividades relacionadas cunha alimentacin saudable. n Importancia nas condicins hixinicas na manipulacin de alimentos.
SAbAs Que?
n Curiosidades do cacao z A lenda de Quetzalcoatl. Conta a lenda que Quetzalcoatl, o deus bondadoso, regalou aos homes a rbore do cacao, que dara vigor e poderes beneciosos a quen o consumise. Este deus azteca foi expulsado do Paraso e, na sa marcha, prometeu regresar por onde sae o sol. z Cacao como moeda. Os aztecas utilizaban os grans de cacao como moeda. Xurdiron falsicadores que enchan as cascas baleiras do cacao con barro. A estas moedas falsas chamballas cachuachichiua e o seu uso era severamente castigado cando llas atopaban. z Xoias para o consumo de chocolate. A cunca adecuada para tomar o chocolate recibe o nome de jcara ou pocillo. Estas cuncas eran moi usadas nos inicios do consumo do chocolate en Europa e realizbanse en porcelana, prata e ata ouro. Existe un prato que encaixa perfectamente con estas cuncas que se chama mancerina, en honor ao marqus de Mancera que o deseou para evitar que as damas manchasen os seus delicados vestidos ao tomar chocolate. A palabra mancerina foi evolucionando co seu uso popular e derivou en marcelina, que como se coece ao xogo de cunca e prato que se usa para tomar chocolate.
medrando sans
48
TANTA MIGA E A SA BARRIGA
Autor: Eduardo Prez
Baamonde
Ilustrador: Eduardo Prez
Baamonde
Coleccin: Xiz de Cor, 7. Editorial: Baa.
A Corua, 2005
ISBN: 84-96526-22-4
medrando sans
Tanta Miga vive nunha pequena e fermosa vila marieira; al vai escola, monta nas barcas e co bo tempo toma o sol e base no espign. Avelino un vello pescador que xa non vai ao mar e deixa que os nenos xoguen na sa caseta, onde gardan lambetadas, cantan, bailan e fan teatro. Cando celebraron o aniversario de tres amigos da panda, ela, que moi lambona, comeu tantos doces e tortas que quedou durmida. Ao espertar tanto lle creceu a barriga que non foi capaz de sar pola porta. Pero os seus amigos atoparon a solucin: cantaron e ela bailou, ata que lle entrou a barriga pola porta. Entn puido sar.
49
ANTes dA lecTurA
Conversa en gran grupo de recollida de ideas previas sobre: n Onde estar escrito o ttulo?. n Que vos chama a atencin da ilustracin da portada? Que pensades que est a facer a nena?. Localizar o nome do autor e ilustrador. Vemos a contraportada e analizmola, falamos do que unha coleccin. Vemos o lombo e recoecemos o ttulo e a editorial. Se se titula: Tanta Miga e a sa barriga, anticipamos de que tratar a historia.
lecTurA
n Farase unha primeira lectura s do texto sen a posibilidade de ver as ilustracins n Faise unha segunda lectura vendo e comentando as ilustracins. Suxrese, incluso, dixitalizar o libro e proxectalo en gran formato (presentacin de diapositivas, encerado dixital interactivo, etc.).
DESPOIS DA lecTurA
n Inventamos alcumes para os nenos e as nenas da aula a modo de pareado como faca Tanta Miga na historia. n Preparamos unha festa na aula para celebrar calquera acontecemento. Para a preparacin facemos listaxes de: z Cousas que debemos traer para a festa. z Xogos que practicaremos. z Seleccin de msica que amenizar o momento. n Facemos invitacins e decoramos a nosa aula para a celebracin. n Buscamos nun dicionario de sinnimos outros cualicativos que describiran a Tanta Miga: lambona, comellona... n Logo de buscar informacin elaboraremos mens saudables para unha dieta equilibrada xunto coa proposta diaria de exercicio fsico para estar en forma. n Desenvolver sesins na aula de aerbic infantil, no convencemento de que permite co seus contidos baseados no corpo, ritmo e movemento acadar obxectivos ptimos para a educacin integral, xa que potencia:
medrando sans
50
z Mellorar a resistencia cardiovascular e respiratoria. z Tonicar e fortalecer os msculos. z Dotar de mobilidade as articulacins. z Mellorar a sade integral. z Desenvolver as calidades fsicas propias da actividade (coordinacin, ritmo). z Adaptar o aerbic aos distintos estilos musicais basendonos no xogo, a expresin e o baile. z Empregar o xogo como camio para a motivacin e o divertimento. z Saber os pasos bsicos do aerbic e xogar con eles creativamente respectando a msica. z Coecer o aerbic como vehculo de expresin corporal. z Potenciar as relacins interpersoais dentro do grupo. z Desenvolver o ritmo dando ecacia e esttica ao movemento. z Evitar discriminacins. O aerbic e tness na idade escolar axuda a evitar discriminacins por razn de sexo, en contra dos estereotipos sociais anda vixentes hoxe que asocian o binomio ritmo e movemento a rapazas e os elementos de forza e competicin a rapaces. Planicada a actividade de xeito ldico este desequilibrio neno-nena atenuarase. Co aerbic intentase que o alumno estea motivado e se divirta ao mesmo tempo que mantn e/ou mellora a sa sade e condicin fsica. A estrutura de sesin mis xeneralizada : n Animacin ou quecemento. n Parte principal. n Volta calma.
Animacin ou quecemento
Non necesario que sexa moi longo o tempo dedicado, xa que os nenos e as nenas quecen de forma natural. Pdense realizar xogos rtmicos, xogos que impliquen desprazamentos, xogos de imitacin, etc
Parte principal
A presentacin de variedade de actividades nesta fase garantir a motivacin e o interese. Os elementos coreogrcos poden ser introducidos a travs de contos ou historias relacionadas con seu mundo interior e exterior (animais, personaxes), podendo facer uso de diferentes materiais como pelotas, aros, cordas...
medrando sans
51
A msica empregada ser funky ou hip-hop e nas coreografas que empreguemos pasos de aerbic teremos en conta a dicultade destes e mediante situacins de xogo, en distintas sesins, iremos progresando movementos e guras. Algunha destas guras poderan ser: n Bolboreta. Cos ps separados, acercar e afastar repetidamente os xeonllos, ao tempo que, cos cbados exionados, os brazos seguen o movemento dos xeonllos. Debera ser parecido s as dunha bolboreta abrndose e pechndose. n Home correndo. Trtase dun paso de carreira sobre o propio terreo e elevando moito os xeonllos fronte. Os brazos permanecern estendidos aos lados e elvanse un pouco cada paso. n Serpe. Cos cbados exionados, desprazar a cabeza a un lado e continuar o movemento co tronco (ombros, trax e cintura), regresando posicin vertical. Despois serpear cara o lado oposto. n Baile con bonecos. Cada neno ou nena coller unha boneca ou peluche e bailar con el seguindo o ritmo da msica . n Exercicio con step (pode ser substitudo por pezas de madeira). Empzase realizando un movemento bsico moi sinxelo: arriba, arriba, abaixo, abaixo (p esquerdo sobre o step, seguido do p dereito; p esquerdo ao chan e p dereito ao chan). Deben contarse sempre os catro tempos e/ou dar unha palmada para indicar cada movemento. Outros pasos mis complicados: z Marcha sobre o mesmo terreo. Colocarse sobre o step e camiar enriba, alternando os ps. z Step bsico. Subir e baixar do step (subir o p dereito, subir o p esquerdo, baixar o p dereito e baixar o p esquerdo). z Step en v. Trtase dun step bsico cos ps separados sobre o step e logo xuntalos ao tempo que se d un salto para baixar ata o chan. z Lonxitudinal. Colocarse lonxitudinalmente no step e saltar, abrindo e pechando as pernas en forma de tesoira. Dar a volta e repetilo en sentido oposto. z Animais. Propoerase animais aos cales debern imitar no seu xeito de moverse e camiar, seguindo o ritmo da msica. z O corredor do ritmo. faranse das las enfrontadas e tocarn as palmas ao comps de temas musicais a diferentes velocidades. Pasarn os ltimos por medio destas, ata colocarse os primeiros e as sucesivamente, pero sempre en parellas e ao comps da msica.
medrando sans
52
z Bailar segundo o estilo musical. Deixarselles aos nenos e s nenas que se movan libremente ao ritmo da msica, da forma que sintan o estilo musical que escoiten. z A caixa dos bailes. Pomonos en crculo e no medio situamos unha caixa. Soar unha msica con ritmos variados, de un en un iremos acercndonos a caixa onde simbolicamente faremos que collemos un xeito de movernos que ser imitado por todo o grupo ata que a mestra ou mestre indique cambio e ser outro neno ou nena a que propoa un novo movemento. z Facer circutos de exercicios acompaados por msica tamn un bo recurso. Terase en conta que as coreografas creadas non tern patrns de movemento pechados, permitindo aos nenos e nenas a participacin activa na sa construcin.
Volta calma
Propoeranse exercicios suaves, xogos de relaxacin e estiradas dentro desta parte nal da sesin. Como nas fases anteriores, conveniente realizalos do xeito mis ldico posible.
VAlores TrAbAllAdos
n A necesidade e o valor da actividade fsica. n A importancia de manter unha dieta equilibrada.
SABAS QUE?
n S o 7,5% dos nenos e nenas toma un almorzo equilibrado. n A primeira comida do da fundamental para previr enfermidades como a obesidade infantil, segundo coinciden en sinalar os especialistas. A pesar disto, o 6,2% da poboacin infantil e xuvenil sae habitualmente de casa sen almorzar e s o 7,5% dos nenos e nenas toma un almorzo axeitado. n Na actualidade o men rico en froitas, verduras e cereais foi substitudo por comidas en que abundan os produtos crnicos e lcteos, os bolos e as bebidas carbonatadas, mis fciles de preparar e consumir pero cun alto contido calrico. A isto smase o crecente nivel de sedentarismo da mocidade espaola que , segundo o ministerio, a que menos deporte practica no seu tempo de ocio, s superados por Portugal. n Unha cuarta parte da mocidade espaola menor de 24 anos padece obesidade ou sobrepeso, o que converte Espaa nun dos pases europeos con maiores taxas de obesidade infantil. A causa a inactividade fsica, a comida lixo ou as mensaxes publicitarias.
medrando sans
53
LOLO ANDA EN BICICLETA
Autor: Carlos Casares Ilustrador: Manuel Uha Coleccin: rbore. Editorial: Galaxia. 2004
Lolo ten o soo de andar en bicicleta, mesmo de ter unha bici de seu. Pero fixo un da unha trasnada das gordas e os Reis Magos, no canto de bici, deixronlle carbn. De todos modos, Lolo empeza a practicar coa bici do seu pai s agachadas...
ISBN: 84-8288-724-6
ANTes dA lecTurA
n Amosamos a portada s nenas e aos nenos. Comentamos o que vemos. n Lemos o ttulo Lolo anda en bicicleta. n Lendo o ttulo, de que crees que tratar este conto?. n Predicimos quen ser o protagonista gstanvos as bicicletas? hai bicicletas na vosa casa ? cantos sabedes andar en bicicleta?. medrando sans n Vendo a ilustracin de Manuel Uha, como est Lolo na sa bicicleta?, parcevos ben ou mal?. n Miramos e lemos a contraportada: que datos nos d de Lolo?, onde aprendera Lolo a andar en bicicleta?.
54
lecTurA
Farase en gran grupo. Suxerimos a lectura en das sesins, para que non se faga demasiado longa, diferenciando as das partes do libro: n 1 parte : como aprendeu Lolo a andar en bicicleta? n 2 parte : cando xa saba andar ben, que xo ? Antes de comezar a lectura da segunda parte recordamos o que pasou na primeira. A lectura de todo o conto farase sen amosar as ilustracins e s seguindo a narracin: sen interromper, nin preguntar e sen aclarar posibles dbidas ata o remate da lectura.
despois dA lecTurA
A relacin de actividades propostas non teen por que se desenvolveren nesta orde, e poden realizarse mis dunha vez, posto que afeccionarse practica de calquera deporte, neste caso o ciclismo, non se consegue nun da senn ao longo de moitos das e moitos anos. n Ademais de andar en bicicleta Lolo faca moitos equilibrios. Para experimentar a sensacin de equilibrio desprazarmonos por diferentes percorridos con diferentes graos de dicultade. Empezaremos por percorridos moi sinxelos ata outros mis complexos. En todo momento ser prioritaria a seguridade das nenas e dos nenos. z Podemos comezar trazando unha raia (rectas e curvas) no chan e que as nenas e os nenos camien sobre ela de distintos xeitos: mis rpido, mis lento, anicados, cos brazos abertos, coas mans cara a arriba... z Tamn podemos propoerlles que eles inventen formas de desprazarse pola raia. Paulatinamente aumentarase a dicultade: desprazndose por unha corda, aros, bancos suecos, zancos... z Podemos rematar a sesin buscando xeitos divertidos de camiar por riba das colchonetas. n Pedimos colaboracin s familias, de xeito que polo menos durante unha semana poidan traer aula diferentes vehculos con rodas: patns, triciclos, coches, bicicletas, patinetes... En pequenos grupos farn percorridos polo patio. Procuraremos que todos poidan usar algunha vez cada un dos vehculos dos que dispoamos, poendo sempre en lugar prioritario a seguridade do alumnado. n As que todos e todas saiban andar polo menos cun dous vehculos, podemos facer carreiras no patio, coidando que o circuto quede ben delimitado e non se produzan accidentes. n Visualizar vdeos sobre algunha carreira ou acrobacias con bicicletas. Despois falaremos do que acabamos de ver, e falaremos das medidas de seguridade que levan os ciclistas, da pertinencia ou non de realizar esas acrobacias.
medrando sans
55
n Elaborar unha listaxe de medidas de seguridade para circular en bicicleta: uso do casco, chaleco reectante, sinalizacin das manobras, respectar as normas de trco... Sera moi interesante contar coa presenza na aula dunha persoa experta en seguridade viaria, por exemplo un garda municipal. n Coas fotografas dos nenas e nenas podemos facer un cartel que recolla as medidas de seguridade que debemos cumprir para circular en bicicleta. Distribur xunto coa listaxe este cartel s familias. n Faremos un pequeno percorrido pola evolucin dos distintos modelos de bicicletas en distintas pocas. Procuraremos informacin e imaxes en libros, enciclopedias, revistas, na internet... n Elaboraremos un libro que recolla a informacin seleccionada, as imaxes obtidas, ancdotas, historias, curiosidades. Este libro contar tamn cunha seccin onde se inclan comentarios e ancdotas das familias: pais, nais, avs, irmns, ou outros familiares contando como aprenderon a andar en bicicleta. n Celebrar o Da da Bicicleta. Contando que en case todos os concellos se celebra ese da podemos pedir informacin sobre a celebracin e distribula entre as familias para animalas na participacin, as como unhas recomendacins que ten o uso da bicicleta para os desprazamentos: z non contamina. z non fai rudo. z fas exercicio e poste en forma. z a bicicleta ten poucos gastos de mantemento. z ir andando ou en bicicleta non crea estrs. z non tes problema para aparcar.
VAlores TrAbAllAdos
n A actividade fsica unha actividade saudable. n A necesidade dunha alimentacin completa e saudable para practicar deportes tan duros e exixentes como o ciclismo.
SAbAs Que?
n Hai pases onde o principal medio de desprazamento a bicicleta. n En Holanda hai aproximadamente uns 600 km de carril bici, mentres que en Galicia non chegamos nin aos 100 km. n As bicicletas e os equipos que levan os corredores profesionais son moi lixeiros e aerodinmicos. medrando sans
56
eU non sei nadaR e QUe?
Autor: Daniel Nesquens Ilustrador: Mikel Valverde Editorial: Editorial Galaxia.
Non todo o mundo che est feito da mesma pasta E que? Haiche persoas moi distintas e peculiares, algunhas teen certas habilidades e outras non. A diversidade estupenda.
Vigo, 2002
ISBN: 84-8288-510-3
ANTes dA lecTurA
Analzase detidamente a portada do libro, tratando de centrar a atencin no bocadillo tipo cmic que aparece.
Ler o ttulo e facer anticipacins sobre: n quen ser o que non sabe nadar n ser algn dos rapaces que aparecen na ilustracin da portada n ser o peixio n etc... Preguntaremos se saben nadar e respondern as seguintes interrogantes:
medrando sans
57
n Eu sei nadar e que? n Eu non sei nadar e que? Continuar con outras accins que non saibamos facer: n Eu non sei patinar e que? n Eu non sei esquiar e que?
lecTurA
Suxrese facer a lectura do conto sen amosarlles o texto e apoindonos nas ilustracins. Recomndase dixitalizar as imaxes e presentarllas ao noso alumnado proxectadas.
DESPOIS DA lecTurA
n Buscar informacin empregando diversas fontes e recursos e conversar sobre: z Xogos que poden desenvolverse na auga: na baeira, na piscina, no ro, na praia..... z Xogos e actividades que poden realizarse nas piscinas. z Xogos e actividades que poden facerse na praia e non na piscina. z Lugares axeitados para nadar. z Distintas formas de nadar: boca arriba, braza, bolboreta z Animais que saben nadar e que non son acuticos: cans, castores z Lugares onde non se permite a entrada de animais, como lle acontece ao protagonista. z Usos ldicos da auga: parques acuticos, pompas, pistolas de auga.... n Conversar sobre a importancia de saber nadar. n Presentar algns elementos propios da linguaxe do cmic, prestar especial atencin ao uso de bocadillos. n Fixarse que no conto coincidindo coas pxinas pares aparece un bocadillo que indica o nmero de pxina; e que nas pxinas impares sempre aparece a ilustracin do conto. n Falar dos cambios de estacins e de cal a poca mis propicia para realizar actividades acuticas. n Observar e xogar a facer comparacins e buscar parecidos coas formas das nubes. Buscar informacin na internet sobre as nubes.
medrando sans
58
O BOCADILLO
O bocadillo o espazo onde se colocan os textos que pensan ou din os personaxes. Constan de das partes: a superior que se denomina globo, e o rabio ou delta que sinala o personaxe que est pensando ou falando. A forma do globo vaille dar ao texto diferentes sentidos:
O contorno en forma de nubes significa palabras pensadas polo personaxe. O contorno delineado con contornas trementes, significa voz trmula e expresa debilidade, temor, fro, etc. O contorno en forma de dentes de serrn, expresa un berro, irritacin, estalido, etc. O contorno con lias descontinuas indica que os personaxes falan en voz baixa para expresar segredos, confidencias, etc. Cando o rabio do bocadillo sinala un lugar fra do cadro, indica que o personaxe que fala non aparece na vieta. O bocadillo includo noutro bocadillo indica as pausas que realiza o personaxe na sa conversa. Unha sucesin de globos que envolven os personaxes expresa pelexa, actos agresivos. O globo con varios rabios indica que o texto dito por varias persoas.
medrando sans
59
Nubes ALTAS...
Os cirros son nubes de xeo. Poden parecerse a delicadas plumas ou pinceladas brancas. Sempre estn a mis de 4,8 km (3 millas) de altura onde hai temperaturas baixo cero, ata no vern. As correntes de vento retorcen e estiran os cristais de xeo para formar delgadas febras. Os ronseis son creados por avins que
voan a grande altura. A pesar diso tamn son nubes, pois estn compostas por gotias de auga condensada do vapor de auga presente no escape dos motores a chorro.
Nubes MEDIAS...
Os cmulos son as nubes esponxosas, semellantes a blas de algodn ou coliflores con contornos ben definidos. Son nubes de bo tempo e divertido observar como crecen e cambian de forma e tamao. Estas nubes producen fermosas postas de sol. Os
cumulonimbos son un sinal de que se aproxima mal tempo se que non che gusta a choiva e a sarabia! Estas nubes frmanse en das calorosos cando o aire quente e hmido elvase moi alto no ceo. s veces os ventos ascendentes e descendentes dentro da nube elevan as gotias de auga cara s zonas mis fras da atmosfera, onde se conxelan. Cando estas gotias de xeo volven baixar, recbrense cunha nova capa de auga e elvanse outra vez para conxelarse. Finalmente, trnanse demasiado pesadas para permanecer na nube e caen Terra como sarabia.
medrando sans
60
Os
altocmulos teen manchas ou capas brancas ou grises, e parecen estar compostos por formas redondas. Estas nubes son mis baixas que os cirros, pero anda estn a bastante altura. Estn compostas por auga lquida, pero de cando en cando producen choiva.
Nubes baixas ...

Os
estratos vense a mido como sabas brancas e delgadas que cobren todo o ceo. Como son tan delgados, de cando en cando producen moita choiva ou neve. s veces, nas montaas ou outeiros, estas nubes confndense con brtema.
Nubes especiais ...

son en realidade altocmulos, cirros, cumulonimbos ou outros tipos de nubes que teen unhas formas como bornais colgando da sa parte inferior.
Os
mamatos
As nubes orogrcas obteen a sa forma por mor de montaas ou outeiros que forzan o aire sobre ou arredor delas.
medrando sans
As nubes lenticulares teen forma de lentes ou amndoas ou...pratos voadores! Obteen a sa forma debido aos outeiros (sendo as outro tipo de nubes orogrficas) ou simplemente ao modo en que o aire se eleva sobre o terreo plano.
61
n Recoller nunha tboa accins que cada un de ns sabe ou non sabe facer. Unha vez recollidas representaremos esas accins a travs de ilustracins e, empregando bocadillos de cmic engadirmoslle eu non sei ou eu sei. Podemos empregar para isto un sinxelo programa informtico que nos permite crear os nosos propios cmics (tipo Comic Life).
VAlores TrAbAllAdos
n O respecto diversidade e diferenza. n A autoestima e a capacidade de superacin. n A importancia da prctica dalgunha actividade fsica ou deporte para unha vida saudable.
SABAS QUE?
n Por ser a natacin o deporte que exercita a maior cantidade de msculos, practicala benecia o desenvolvemento fsico das persoas. Con todo, este desenvolvemento fsico s un dos benecios que a natacin nos brinda. n Existen estudos que demostran que os nenos e as nenas que recibiron clases de natacin dende idade temper alcanzan mellores medias nos exames fsicos, mentais e intelectuais que se lles aplican en idade escolar, que aquelas criaturas que non practicaron este deporte. Os benecios tamn se notan a nivel psicolxico, xa que por ter que aprender a manexarse nun medio que non lles natural, adquiren unha maior conanza en si mesmos, o que aumenta a sa autoestima. n Anda que un beb pode aprender a otar con apenas un mes de vida, ata os catro anos non aprende a coordinar movementos e a nadar en xeral, os nenos non se atopan o sucientemente desenvolvidos para recibir clases de natacin antes de cumprir os catro anos de idade. A habilidade de nadar deber ser diferenciada das habilidades de supervivencia na auga (otacin, conservacin de enerxa e comportamento seguro nas piscinas).
medrando sans
62
CATARINa, OSO E PEDRO
Autor: Christiane Pieper Coleccin: Demademora. Editorial: Kalandraka Editora
Catarina e o Oso reciben a visita do seu curmn Pedro, sadanse e saen sen rumbo polo mundo... Viaxan facendo carreiras, s veces en carro, s veces moi lento e outras moi rpido. Trtase dun libro que contribe a romper barreiras, non s fsicas ou arquitectnicas, senn tamn mentais, e a amosar que o movemento se fai andando... ou rodando. Porque a integracin das persoas con discapacidade non s atinxe as polticas propias do mundo adulto, senn que mesmo dende a educacin nos primeiros anos da nenez comeza a construrse un mundo mis igualitario, rico en diversidade e solidario.
ISBN: 978-84-8464-633-4
ANTes dA lecTurA
n En gran grupo manter unha conversa sobre a portada que lles chama a atencin? n Buscar resposta a interrogantes do tipo: z A onde irn Catarina, un oso e Pedro?
medrando sans
63
z Que farn? z Podern facer todos o mesmo? n Localizar o ttulo, o autor e o ilustrador. n Revisin da contraportada e o lombo. n Facer anticipacins sobre a trama do conto.
lecTurA
n Lectura do conto en gran grupo e vendo as ilustracins. un conto para ver ao mesmo tempo que se le. Suxrese, incluso, dixitalizar o libro e proxectalo en gran formato (presentacin de diapositivas, encerado dixital interactivo, etc).
DESPOIS DA lecTurA
n Conversa en gran grupo sobre o que lle pasa a Pedro, que cousas non pode facer e por que. n De xeito individual debuxar a Pedro na sa cadeira de rodas. n Para vivenciar a sensacin de non poder mover as pernas, como lle acontece a un dos protagonistas, probar a atalas, moverse con elas xuntas,...e verbalizando o que senten. n Listar as accins que fan os protagonistas do conto (correr, arrastrarse...) e escribilas. n No patio da escola imitar todas esas accins. n Dado que Pedro ten unha discapacidade motora, podemos facer unha lista co nome doutras minusvalideces: manco, coxo, cego, xordo,... e facer propostas de como podemos axudar e colaborar con persoas con discapacidade. n Coa colaboracin das familias buscar no seu contorno, e tamn na escola, lugares e espazos que tean barreiras arquitectnicas e propoer solucins. n Entrar na internet e ler a historia dos xogos paralmpicos. Na wikipedia conta cousas interesantes sobre o esforzo, a capacidade de superacin e os logros destas persoas olmpicas. Inventar unha historia en que o protagonista sexa unha nena ou neno en cadeira de rodas. n Reexionar sobre a importancia de practicar exercicio fsico (buscar informacin, ler algn artigo interesante, mirar libros, entrar na internet, invitar aula a algunha persoa que saiba mis deste tema ca ns. n Valorar o benestar fsico en contraposicin coa enfermidade. Verbalizar como nos sentimos cando estamos enfermos, que tipo de actividades non che apetece facer,....
medrando sans
64
n Bailar sentados nunha cadeira para experimentar como poda sentirse Pedro ao bailar. n Inventar xeitos non convencionais de bailar (sentados como Pedro, deitados, s coas pernas, s coas mans...) e recoecer o baile como un xeito de facer exercicio. n Elaboracin e ilustracin de carteis ou de cadernos onde se recollan recomendacins para a realizacin de exercicio fsico, do tipo de: z aconsellable realizalo polas mas e polas tardes (en horas non calorosas). z Empregar vestimenta porosa e de cores claras. z Quitar canto antes a roupa mollada. z Non facer exercicio sen a camiseta pois a ganancia de calor pola radiacin aumenta. z Beber en pequenas doses sen darnos enchentes. z Tomar arredor de 125-250 ml cada 15-20 minutos.
VAlores TrAbAllAdos
O exercicio fsico e a actividade (ir camiando escola, bailar, subir polas escaleiras e non polo ascensor...) como un hbito saudable. Valorar o estado de benestar fsico e de sade.
SABAS QUE?
n O exercicio fsico estimula o poder do cerebro inducindo a fabricacin de novas clulas nunha rexin relacionada coa memoria e coa perda desta, tamn se comprobou empiricamente que a maior actividade aerbica, menor dexeneracin neuronal. n O exercicio fsico reverte o envellecemento dos msculos seos do ser humano, deste xeito non s fai xente sentirse mellor e realizar calquera tarefa fsica con menos problemas senn que ademais rexuvenece os msculos en ancins sans. n Sabas por que os deportistas deben cociar a pasta al dente? porque cociada deste xeito o ndice glicmico baixo e mantense mis estables os niveis de glicosa. Este ndice unha medida que relaciona a cantidade de azucre que aumenta no sangue, nas das ou tres horas posteriores a tomar alimentos ricos en carbohidratos. Coa pasta al dente, o propio organismo administra as sas reservas e vai liberando os hidratos de carbono da pasta de xeito progresivo. En cambio, se a pasta queda demasiado cocida, o ndice glicmico superior e a glicosa chega antes ao sangue. Neste caso se o exercicio de longa duracin, o deportista pode correr o risco de cansarse antes de tempo ou de sufrir un desvanecemento.
medrando sans
65
MIRA QUE PASO!
Autor: A. C. Lvque Ilustradora: Lynda Corazza Coleccin: Demademora. Editorial: Kalandraka Editora
Observando o xeito de andar da xente, poderiamos ir cada da dun xeito diferente. Unha advertencia sobre a necesidade de fuxir,de cando en vez, das convencins.
ISBN: 84-95123-35-5
ANTes dA lecTurA
Presentamos o conto MIRA QUE PASO! Co libro na man imos detndonos na portada e na sa ilustracin, as como no ttulo. Imaxinamos cal a historia que se agacha detrs. Abrimos o libro e observamos detidamente as ilustracins e conversamos sobre o que nos transmite.
medrando sans
lecTurA
Ao tratarse dun conto en verso sobre os xeitos de camiar e as diferentes situacins que esta accin natural pode propiciar cada un dos das da semana, recomndase a lectu-
66
ra acompaada da visualizacin das ilustracins, suxrese, incluso, dixitalizar o libro e proxectalo en gran formato (presentacin de diapositivas, encerado dixital interactivo, etc.), para que o alumnado se decate que a forma en que aparece o texto acompaa o movemento que suxire a ilustracin.
despois dA lecTurA
n Identicamos e conversamos sobre os distintos tipos de desprazamentos que nel aparecen, cando os realizamos, facendo comparacins cos desprazamentos que facemos habitualmente para vir ao colexio, para ir ao parque, incluso como nos desprazabamos cando eramos pequenos. Trtase de pescudar o que os nenos e as nenas saben. n Presentamos e conversamos sobre a pirmide da actividade fsica para nenos e nenas. Que actividades das que nela aparecen realizamos diariamente?.
n Realizar a nosa propia pirmide de actividade e comparala coa proposta polos especialistas. Tratar de dar resposta a interrogantes do tipo: Que ocorre?, Que tipo de actividades realizamos habitualmente, de movemento ou sedentarias?. n Ilustramos e distribumos o declogo das 10 boas razns para ir andando escola:
medrando sans
67
Declogo das 10 boas razns para ir andando escola

1. divertido
Os nenos poden gozar do aire fresco e das estacins que cambian. Tamn poden charlar cos seus amigos e explorar o mundo que os rodea.
2. saudable
un xeito sinxelo para que toda a familia faga exercicio. Anda que s sexan 10 ou 15 minutos de exercicio, servir para mellorar a ta sade, a concentracin mental, a circulacin, e o benestar.
3. Est libre de contaminacin

Unha persoa que camia non emite contaminantes como os coches e respiran un aire mis fresco que os que se pasan as horas metidos nos seus vehculos.
4. amigable
Andar permite que os nenos e os adultos se coezan e fagan novas amizades entre eles e coa xente da vecianza.
5. menos estresante
Levar os nenos en coche co trfico conxestionado estresante. Camiar ao teu propio paso ao aire libre relaxante.
6. Aprenden bos hbitos de seguridade

importante que todos os nenos aprendan boas prcticas de seguridade mentres camian rodeados de trfico.
7. considerado
Camiar reduce a cantidade de coches na entrada da escola cada ma. Ofrece un ambiente menos catico para os pais e mis seguro para os nenos.
8. educativo
Ao camiar, os nenos coecen os seus arredores. Familiarzanse coa sa vecianza e fanse mis autosuficientes.
9. econmico
Menos viaxes en coche tradcese en menos dieiro gastado en gasolina e en mantemento do coche.
10. mis seguro

A presenza dos pens fai que os condutores tomen mis precaucins e conduzan mis amodo. Os que camian tamn vixan as actividades das sas ras. As veci-
medrando sans
anzas convrtense en lugares onde todo o mundo pode vivir e camiar con segu-
ridade, non soamente durante as horas escolares, senn tamn durante toda a semana.
68
n Tomar fotografas dos nenos e das nenas realizando distintos desprazamentos, pasalas ao ordenador e coa axuda dun sinxelo programa de animacin, facer unha montaxe creando movementos divertidos e imposibles de realizar doutro xeito. n Teatro de sombras: tratar de recompoer as distintas posturas traballadas no conto, empregando o propio corpo e/ou recortes de siluetas. n Consensuar para cada espazo do centro unha consigna de desprazamento, de tal xeito que cada vez que pasemos por el, teamos que facelo dunha forma determinada; outra proposta podera ser asignar a cada da da semana unha forma determinada de desprazamento, tal e como se fai no conto. n Organizar SESINS PARA EXPERIMENTAR SOBRE OS DISTINTOS TIPOS DE desprazamentos: desprazarse, trasladarse, cambiar de lugar ou mobilizarse, unha tarefa que realizan todos os seres vivos dalgn xeito. Mentres que os peixes nadan, as aves voan, as gacelas corren con longos pasos, as tartarugas camian lentamente, a la percorre o seu camio en forma circular, etc. A continuacin propoemos unha sntese dos movementos fundamentais de locomocin. Cada un deles pdese traballar nunha clase de danza, de movemento ou de expresin corporal. z Movementos bsicos: 1. Sobre o piso: andar s gatias (con mans e xeonllos, con mans e ps, boca arriba ou boca abaixo), arrastrarse, rodar, desprazarse na posicin sentada (pernas estiradas, exionadas, estirando e exionando) 2. De p: camiar, correr, saltar (con 2 ps, de 1 p ao mesmo p, de 1 p ao outro, de 2 ps a 1 p, de 1 p a 2 ps). z Movementos compostos: - Saltaricar, galopar, sobre paso, paso polca, paso mazurca, paso vals. A estas formas de mobilizarse pdeselles agregar unha intencin, expresando unha emocin e iso daralle o carcter de danza. Aos nenos encntalles estar en contacto co chan, arrastrarse e rodar, tamn saltar e galopar como cabalios. z Recrear contos e historias propias vivenciadas, nas cales vaian aparecendo os distintos tipos de desprazamento. As consignas irn xurdindo a medida que os nenos e nenas se movan e proben alternativas (de fronte, de perl, de costas, sentados, sobre unha perna) sobre todo debe potenciarse a experimentacin persoal. z Actividade de imitacin. En la, todos imitan o desprazamento do primeiro neno e sgueno; e a un sinal (visual ou auditivo) este neno pasa ao ltimo lugar.
medrando sans
69
z Sllom. Colocados en las e separados por unha distancia prudencial, realizar movementos de sllom pasando o primeiro neno ou nena ao ltimo posto, desprazndose de diferentes maneiras. z Xogar ao contrario. A un sinal pasar da direccin dun desprazamento sa antnima: corremos cara a adiante corremos cara a atrs, saltamos cara dereita saltamos cara esquerda.... z Monicreques. Realizar unha actividade de teatro de monicreques, empregando persoas en vez de monicreques. Dividir o grupo clase en dous: unha metade far de monicreque e a outra metade sern os que os manexen e movan: - Distribudos polo espazo, os que fan de monicreques ditanse no chan e os que os moven debern poelos en p. - O monicreque non obedece ordes faladas, soamente sern vlidas as que se executen co tacto e coa axuda da xestualidade. - Potenciarase o movemento de cada segmento corporal. - Unha vez que consigan poer en p o monicreque, executarn distintas formas de desprazamento. n Organizar un Obradoiro de rutas saudables pola contorna: z Partimos da elaboracin por parte dos nenos e das nenas dunha lista de lugares da contorna que se poden visitar. Coa axuda das familias ou recollendo informacin nos concellos, identicamos lugares que podemos visitar, marcmolos sobre un mapa e apuntamos os posibles perigos e dicultades que podemos atopar: zonas de difcil acceso, exceso de trco, ausencia de beirarras, ausencia de sitios axeitados para cruzar, etc. z En asemblea, decidiremos entre todos: - que lugares nos interesa visitar, - que sinalizacin empregar para identicar os posibles elementos que atoparemos no percorrido: casas, rbores, pontes, ros, fontes, mananciais, etc. z Divididos en grupos pequenos deseamos e debuxamos o mapa coa ruta que se vai realizar. z Unha vez deseadas as rutas, estableceremos as normas para sadas pola contorna, que recolleremos nun dossier elaborado polo alumnado e que se poer, xunto coas rutas disposicin de toda a comunidade educativa, mesmo a travs da pxina web do centro. z Realizacin dalgunha das rutas deseadas, en compaa das familias.
medrando sans
70
z Empregando as fotografas tomadas nesas sadas, xeorreferencialas, e facilitalas comunidade educativa a travs da pxina web do centro.
VAlores TrAbAllAdos
n A actividade fsica como medio de exploracin e goce das sas posibilidades motrices. n Efectos positivos da actividade para a nosa sade. n Axudar os nenos a crear un estilo de vida saudable, inclundo hbitos para comer e actividade fsica, comeza na casa. Con todo, tamn importante que esta conduta se reforce na escola. Ademais de promover benecios saudables, a actividade fsica regular pode ser educativa, ensina destrezas sociais e aumenta o autoestima dos cativos.
SAbAs Que?
n A forma de camiar unha caracterstica que pode denir a algun tanto como un trazo da cara. n Unha pequena camiada diaria aumenta as enerxas, mellora o nimo, e contribe ao benestar do organismo en xeral. n A sensacin de benestar proporcionada por un paseo prolngase entre unhas tres e cinco horas logo de nalizada a actividade.
medrando sans
71
LAURA E COMPAA. UNHA TARDE NO PARQUE
Autoras: Carmina del Ro
e Laura Lpez
Ilustradora: Carmina del Ro Coleccin: Baa Infantil e
Xuvenil
ISBN: 978-84-96128-47-7
Os entraables personaxes deste relato traen para os mis pequenos unha morea de amigos e historias sinxelas con vivencias propias das sas idades. Laura e os seus amigos ensnanlles aos nenos e s nenas que deben ter en conta para pasar unha boa tarde no parque, fomentando unha serie de valores primordiais para a convivencia e a sociabilidade.
Suxerimos levar a cabo a secuencia didctica proposta para este libro no derradeiro lugar xa que para desenvolver algunha das actividades que se propoen preciso ter realizadas as secuencias doutros libros.
ANTes dA lecTurA
n Posta en comn sobre se van ao parque, a cal, a quen ven, se ven as compaeiras e compaeiros, con quen van, cantos das medrando sans n Facer un torrente de ideas sobre as cousas que poderan facer nunha tarde no parque. Escribir a lista. n Observar a portada xndose na tipografa do nome da coleccin, na do ttulo deste conto e no nmero.
72
n Facer anticipacins sobre quen ser Laura e quen sern os outros personaxes da portada. n Ver que na contraportada guran outros ttulos da coleccin e que van numerados. n Ler na primeira pxina o nome dos outros personaxes do conto.
lecTurA
n Nunha primeira lectura ler cada rima (de catro versos) e que sexan as nenas e os nenos os que van dicindo que o que est pasando ou que accin ou situacin se intenta reectir (nesta narracin non hai conexins temporais polo que cada escena parece independente). n Despois de que as nenas e os nenos anticipen, mirar a ilustracin de cada pxina. Pdese empregar o proxector de opacos, de diapositivas, o cann de vdeo, etc. n Suxrese dixitalizar o libro e proxectalo en gran formato (presentacin de diapositivas, encerado dixital interactivo, etc).
despois dA lecTurA
n Volver ler o conto e ir anotando as accins que fan os protagonistas: chamar por telfono, coller xoguetes, merendar n Comparar esa listaxe coa que elaboramos antes da lectura. n Empregando as das listaxes elaborar un declogo de normas para favorecer o bo uso, a conservacin e a convivencia nos parques. Suxrese conversar sobre o artigo 31 da convencin dos dereitos da infancia.
DEREITOS DA INFANCIA
Art.31
1. Os Estados partes recoecen o dereito da nena e do neno ao descanso e ao esparexemento, ao xogo, e s actividades recreativas propias da sa idade e a participar libremente na vida cultural e nas artes. 2. Os Estados partes respectarn e promovern o dereito da nena e do neno a participar plenamente na vida cultural e artstica e propiciarn oportunidades apropiadas, en condicins de igualdade, de participar na vida cultural e artstica, recreativa e de esparexemento.
medrando sans
73
n Dado que Laura propn levar moitos xoguetes ao parque, propor alternativas para xogar no parque sen xoguetes convencionais: paus, pedras, follas, xogos populares, etc. n Conversar sobre cal o xeito mis cmodo de levar os alimentos ao parque para merendar: bocadillos, sndwich contrastando coa preparacin dos alimentos que comes na casa noutros momentos. Preparar bocadillos na aula para comprobar a facilidade da sa elaboracin. n Comparar a merenda da tarde co petisco da media ma na escola tern a mesma funcin? parcese o que comemos nos dous momentos? a preparacin similar?...
n Facer unha proposta de merendas semanal consultando a tboa dos alimentos elaborada con anterioridade. n Desear e elaborar das composicins dun parque empregando a tcnica da colaxe, un limpo e co lixo nas papeleiras e outro sucio con desperdicios deixados polas persoas. Reexionar sobre a importancia da nosa colaboracin para manter as instalacin de calquera recinto pblico limpas e en bo estado (patio da escola, praza, ras...)
medrando sans
74
n Dramatizar das situacin que poden ocorrer no parque e que son totalmente opostas: nunha primeira representacin as nenas e os nenos pelexan, abusan dos mis cativos, non comparten, non respectan a la nos bambns na segunda representacin as nenas e os nenos xogan grandes e pequenos, comparten, respectan a quenda, etc. Intentar chegar a unha conclusin sobre a necesidade de modicar certas condutas. n Pensar e escribir nunha listaxe que outras persoas ademais de nenas e nenos ven no parque cando eles van: nais, pais, persoas lendo, persoas paseando, etc. Reexionar sobre se o que fan eles molesta aos demais e se pode provocar algunha situacin perigosa, por exemplo andar en patns. n Revisar a tboa da actividade fsica e ver cantas das propostas se poden facer no parque ao que van mis a mido e reexionar sobre se cumpren os mnimos indicados no referido prctica da actividade fsica. n Reexionar sobre o horario mis axeitado para ir ao parque e o tempo de permanencia al. Que pasa se ests no parque de noite, que pasa se est chovendo, que mellor ir un pouquio cada da ou moito un s da, cando te mandan marchar para a casa obedeces primeira, quedan nenas e nenos cando marchas para a casa, quedan solos ou con algunha persoa adulta, que das podes quedar mis tempo
VAlores TrAbAllAdos
n Concienciacin da necesidade de achegar ao organismo pequenas doses de alimentos enerxticos en momentos signicativos da xornada (petiscos, merendas). n Importancia da prctica de actividade fsica ao aire libre. n Recoecemento da importancia do coidado do contorno e dos espazos habituais en que nos desenvolvemos.
SAbAs Que?
n Os bambns, tobogns e balancns axudan os nenos nas sas habilidades sociais e na sa coordinacin motora. Ao mesmo tempo que xogan poden estar expostas ao sol, fonte de enerxa e de vitaminas.
n En moitos concellos estanse a instalar parques para persoas adultas. A nalidade destas instalacins exercitar de forma amena as distintas partes do corpo para conservar e mellorar as capacidades fsicas das persoas, vez que se potencian e favorecen relacins de amizade e de convivencia neste novo espazo de encontro.
medrando sans
75
Outros ttulos de contos relacionados coa alimentacin e coa actividade fsica para educacin infantil
ED. BAHIA - Laura e compaa: damos unha volta? ED. TAMBRE - Uxa vai facer a compra - Iago vai facer a compra ED. KALANDRAKA - A casa da mosca Chosca - Conto para contar mentres se come un ovo frito - Homio de mazapn - Gato lambn - Sopa de soo: e outras receitas de cocia - Unha eiruga moi larpeira - To lobo - Coellio Branco - Sopa de Rato - A que sabe la? - Sen rumbo polo mundo, Catarina e o oso - Pequeno azul e pequeno amarelo FAKTORIA K DE LIBROS - Bos das, Mifi - Mifi axuda na casa - Pasio - Viaxar en pixama ED. GALAXIA
Coleccin espazos:
A neve A praia O circo O campamento unver P Un rato na casa Coleccin E que?: Non me gusta o ftbol
Coleccin rbore:
Coleccin Bambn:
medrando sans
-M ila vai a escola - O home que inventou unha maneira de andar

Coleccin A chalupa
-E stes das refresca polas tardes
76
ED. XERAIS - No parque ED. OBRADOIRO - Segrego do pan ED. A NOSA TERRA - Sabor dos sabores - Os Bolechas van hamburguesera - Os Bolechas van de merenda - A vella quenlla perde os dentes ED. OQO - Tres desexos - Bla de manteiga - As dentaduras de Paco Palma - Cocorico - Lobo Feroz ED. IR INDO - Macedonia de froitas MACMILLAN - Eddies exercise
EVEREST - Eso no me gusta. Coleccin Montaa Encantada - Por qu debo... comer saludable? - Por qu debo... hacer ejercicio? - Una nutricin mgica: Catalina y el hada de los espejos - La ciudad de la verdura - Y ahora... el desayuno! - Me hago un sndwich - Mira que macedonia! SOTELO BLANCO - A familia sabores
ALFAGUARA - Los bigotes de chocolate LA ESFERA DE LOS LIBROS - Cuentos para comer sin cuentos. Como ensear buenos hbitos alimenticios a los nios y acabar con la pesadilla de los padres.
medrando sans
77
4
recursos
recursos
Secuencia de tipoloxa textual con texto prescritivo: Receitas de cocia

A consecucin de bos hbitos alimentarios un elemento clave para previr as enfermidades e promover a sade. Un bo recurso para fomentar estes hbitos a elaboracin de receitas axeitadas e apetecibles para as nenas e os nenos. A presentacin dunha simple peza de froita s veces non moi apetecible para os nenos, pero si o a presentacin dunha macedonia, un espeto... O mesmo ocorre coas verduras, se estas se presentan dun xeito imaxinativo e divertido, como por exemplo formando unha cara no prato, xogando coas cores... O traballo con receitas na aula permtenos un achegamento cocia saudable, atractiva e creativa ao mesmo tempo que creamos un contexto axeitado e signicativo para afondar nas propiedades do texto prescritivo. Considerando que a escola debe poer en contacto o alumnado co maior nmero posible de textos de uso social. A elaboracin dun prato seguindo unha receita supn un proceso de interpretacin e execucin seguindo unha orde e unha secuenciacin marcada polo texto. As receitas son textos prescritivos. A sa funcin dar informacin ou instrucins precisas para levar a cabo unha accin, neste caso, a elaboracin dun prato de cocia. O desenvolvemento de propostas didcticas con este tipo de texto permtenos a consecucin de obxectivos tales como: z Identicar e comprender determinadas accins marcadas polos verbos.
medrando sans
81
z Recoecer a importancia de reler un texto para ser capaces de seguir unhas instrucins. z Observar e interpretar a informacin non textual que nos transmiten as imaxes. Nesta proposta didctica poderemos planicar diferentes actividades que as podemos agrupar en : z de lectura, convencional ou non. z de escritura, convencional ou non. z de expresin oral. z de lxica matemtica. z de expresin plstica. z de elaboracin e manipulacin de alimentos.
RELACIN DE ACTIVIDADES QUE SE PODEN REALIZAR

n Comezaremos pedindo s familias que dean receitas. n Levaranse aula distintos receitarios en diferentes soportes (revistas, libros, internet, CD...) co n de descubrir e identicar os diferentes criterios seguidos na clasicacin das receitas. n Elaboracin de criterios propios para a clasicacin das nosas receitas: z por produtos de temporada (receitas con froitos do outono). z por momento da inxestin: para o almorzo, o xantar, a merenda ou a cea. z por primeiros ou segundos pratos, por sobremesas.... z por tipos de alimentos ou ingredientes: verduras, froitas, peixes .... z por modo de elaboracin. n A lectura sucesiva de diferentes receitas reexionando sobre o seu formato: ttulo, lista de ingredientes, modo de elaboracin. n Elaboracin na aula dun cheiro de verbos e accins propias das receitas (aliar, aderezar, sazonar, adobar...). n Facer anticipacins de ttulos, observando as imaxes de diferentes receitas, buscando chegar relacin existente imaxe - ttulo. medrando sans n Localizar en diferentes receitas, xndose na tipografa para descubrir onde estar recollido o ttulo, os ingredientes e o modo de elaboracin.
82
n Usar palabras signicativas da receita, como poden ser os ingredientes, para traballar propiedades cuantitativas e cualitativas (a letra coa que empeza ou remata, cal a palabra longa ou curta...) e a direccionalidade do sistema de escritura. n Elaboracin dunha receita: z Do noso receitario seleccionar unha receita que sexa posible realizar na aula. O mis doado para elaborar son as sobremesas fras ou semifras: as tortas de queixo, con froitas, xelatinas...., pero sen esquecer os alimentos salgados como bocadillos, ensaladas, pinchos ... Anda que podemos traballar con instrumentos para coccin, pero non esquezamos que non o lugar mis axeitado, a non ser que poidamos contar coa infraestrutura do comedor escolar. z Primeira lectura do texto para recoecer os ingredientes e utensilios para a realizacin desta receita. z Calcularemos as cantidades que precisaremos de cada ingrediente segundo o nmero de comensais. z Antes de pasar a elaboracin tomaranse as medidas hixinicas oportunas. z Ler o modo de elaboracin e realizala seguindo os pasos indicados. z Cada alumno escribir a sa propia receita (ttulo, ingredientes e modo de elaboracin), para poder compartir e intercambiar esta receita. Esta receita ir acompaada das fotografas tomadas durante a elaboracin. z Personalizar o ttulo da nosa receita.
medrando sans
83
Propostas didcticas con obras pictricas cuxo motivo est relacionado coa alimentacin e coa actividade fsica.
Partindo de obras de artistas poderemos desenvolver interesantes proxectos ou complementar outro tipo de intervencins de aula. Deste xeito favorecerase a consecucin dun obxectivo da educacin infantil como que as nenas e os nenos Gocen con e das obras artsticas distinguindo e apreciando elementos bsicos das formas de expresin: cor, forma, lia, movemento, volume, texturas entre outros, que lle permitan desenvolver a sa sensibilidade esttica. Sen nimo de ser exhaustivas seleccionamos obras de pintores galegos en que aparecen representadas: escenas tpicas de mercado, venda de froitas, verduras e peixes; momentos de lecer como son as romaras, xogos na auga, danzas; bodegns cos mis variados froitos da terra; rapazas indo a buscar auga fonte, leiteiras, etc. Suxerimos tamn desenvolver a proposta didctica con lminas dos cadros de Arcimboldo e Vik Muniz, por ser estes dous artistas que empregaron para a sa producin artstica elementos propios da gastronoma (froitas, hortalizas, marmeladas, chocolates...)
PROPOSTA DE ACTIVIDADES QUE SE DESENVOLVERN SEN UNHA ORDE ESPECFICA:

n Facer unha observacin dos cadros con visores seleccionando imaxes e escenas cara as que nos interese dirixir a observacin do alumnado. Ir do mis pequeno ao mis grande e viceversa. n Presentar s a metade dun cadro (inferior, superior, lateral) e intentar adiviar que hai na outra parte. Facer o debuxo para completalo. n Propoer preguntas que lles gustara facer ao autor ou autora se tivesen oportunidade: por que pintar cadros con hortalizas, cando se lle ocorreu, se primeiro fai bocexos, cantos fai, en que se inspira n Recoecer e nomear as hortalizas e froitas que emprega Arcimboldo. n Facer unha composicin segundo un modelo de Arcimboldo. n Propoer hipteses sobre o que fan os personaxes dos cadros. medrando sans n Propoer ttulos e comparalos co orixinal. n Dar o ttulo dun cadro e a partir del, facer a sa interpretacin artstica e despois comparalo co cadro orixinal.
84
n Describir un cadro xndose en todos os detalles. n A partir dun detalle do cadro completalo e facer a sa interpretacin/ versin. n Explorar os cadros: z Ver cantas cores hai. z Como son as pinceladas. z Hai persoas ou animais. z Que fan. z Onde estn. z Calcalo en papel cebola. z Pintalo sobre unha fotocopia. z Cambiar as cores. z Cambiar os personaxes ou motivos. z Etc. n Cambiar o fondo dos cadros. Recortar as siluetas nunha copia e buscar outros fondos (outras cores, outras paisaxes, etc.) n Buscar cousas e obxectos que na realidade tean a mesma cor que os que aparecen no cadro. n Seleccionando detalles de varios cadros, recortalos en fotocopias e reconstrur un novo cadro a partir deses detalles. n A partir dun cadro inventar un conto. n Escoller dous cadros e inventar unha historia que os relacione. n De cada cadro dicir: z Que hai arriba z Que hai abaixo z Que hai no centro z Que hai diante z Que hai detrs z Que hai na dereita n A partir dun cadro facer un torrente de ideas sobre el: cousas que se ven, sentimentos que provoca, ideas que suxire, etc.
z Que hai na esquerda
medrando sans
85
ProposTA de obrAs picTricAs Que se podeN empregAr pArA TrAbAllAr o TemA dA AlimeNTAciN e A AcTividAde fsicA.
Cancela del Ro Juan Luis
- Nena con cereixas, 1875 - Carolina Neyra, 1875

Serafn Avendao
- Comida alde
Lpez Garabal
- Xogando mariola, 1893

Romn Navarro
- Apaando mazs, 1949

Concha Vzquez
- A leiteira, 1893
Federico Ribas
-X ardas, 1971 - Bodegn marieiro, 1971

Carme Rodrguez de Legsima
- Halando redes, 1925 - Mercado de pescadores de Bueu, 1925

Xulio Prieto Nespereira
P eixes e froita, 1980 P eixe, 1972 B odegn, 1929 V endedoras de peixe, 1957
-B odegn con pan e cereixas, 1943 - Bodegn - Bodegn con bandexa - Cereixas - Bodegn con amorodos
Julia Minguilln
Alfredo Souto
- A hora da sesta, 1945 - O bao ou as pombas, 1945

Luis Mosquera
-R egreso da fonte, 1905 -C amio da fonte, 1893 - A leiteira, 1889

Roberto Gonzlez del Blanco
B odegn, 1954 X urelos, 1954 C abaza e coliflor, 1952 P ementos e repolo, 1952 F roiteiro, 1952 V endedora de froita, 1933 O caldo, 1937 P rimeiras letras, 1937
odegn, 1970 B Bodegn de figos, 1965 Bodegn de ostras, 1971 Bodegn de figos, 1951
Mara do Carmo Corredoira
- Bodegn, 1911
Cheln
- Pratos pintados, 2001

Carlos Maside
Manuel Abelenda
-C ermica e vidro, 1914

Carlos Sobrino
ardas, 1945 X Cereixas, 1945 Bodegn con sardias, 1945 Mercado, 1950 A Cocia, 1935
medrando sans
- A lareira, 1909
Sotomayor
Manuel Colmeiro
-C omida de vodas en Bergantios, 1916
-P anadeiras, 1960 - Pescadores, 1973 - Feira, 1979
86
Jos Frau
Xabier Pousa
-M ulleres bandose, 1950

Castelao
-R olda de nenos, 1943 O neno das pias,

Sevillano
-R apazas -F amilia, 1980 -M ercado, 1971

Sucasas
aso con cereixas,1979 V Cesto con cereixas,1991 Castaas, 1979 Bodegn, 1973 Marmelos, 1990 Feira de San Cosme,1983 Romera de San Campio, 1973 - Froulada, 1965
Ramn Irago Silva
-X ogadores do Feal, 1998 -B aista, 1999

Barreiro
-E scenas do circo, 1997

Alfonso Abelenda
-X ogadores de rugby, 1998

Mercedes Ruibal
-B oneca, 1962 -M ulleres diante da mesa

Rivas Briones
-O bao, 1970
Rogelio Puente
Augas termais, 1995 Tenda de bonecos de Venecia P eixera, 1978 C arnicera, 1978 M elocotns, 1978 B odegn, 1996 M esa, 1996 X amn, 1988 M elocotns, 1996 F roiteiro, 1990 B odegn con uvas, 1975 C esto con hortalizas, 1978 B odegn, 1968
Queixo O peixe Mazs Cereixas A pucharca Pouco peixe Romara en Trasalba A menia da maz Froiteiro azul Primeiro baile Haba unha vez Amasando Polo ro abaixo Homenaxe a Czanne Ballet para Cristina Merenda Na feira Sen trampas esto con limns C Mesa con froita,1984 Camiante,1968 Baista Cesto con froitas,1972
Manuel Prego de Oliver
Antn Quesada
Mario Fernndez Granell

Gabino
- Xogando na praia, 1973

Lus Torras
Antn Abreu
-D anza, 1964
an de centeo con pasas,1997 P Bodegn con baistas, 1997 Bodegn, 1998 Bodegn, 1987 Touro, 1987 Boi esfolado, 1985
medrando sans
87
-C entolo, 1997 -P raia, 1997

Lus Seoane
- Carrusel, 1947
Celso Varela
-M uller con cesto,1952

Segura Torella
B uguinas,1994 Allos e cebolas, 1997 A matanza, 2000 P anchio, 1997 O cestio, 1990 C esta de cogomelos,1991 B odegn das castaas,1975 A mesa, 1974 As rosquilleiras, 1998 F eira de Bouzas, 1993 V endima, 1990 V endima na ma, 1997 B acallaos, 1964
M Victoria de la Fuente
roitas e peixes, 2002 F Polo e sanda, 2002 Coello colgando, 2002 Polo da casa, 2002 Peixes e meln, 2002 Polbo, 2002 Peixes e froitas, 2002 Mara coa sopa, 1989 Mara na mesa, 1988 O almorzo, 1988
Santiago Montes
- Bodegn, 1975
Ana Legido
Virxilio
- Nena do caracol, 1979 - Nai, pai e filla das mazs, 1996 - A sesta, 1980
Quintana Martelo
Conde Corbal
-F amilia na praia
Alexandra Gonzlez Pascual
-P ola de limns e marmelos, 1998 - Bodegn, 1996

Leopoldo Varela
-S opeira,1978 - Diversas escenas de meses: Sen ttulo, 1983.

M Antonia Dans
- Flores e mazs, 2003

Lus Gmez Pacios
- Fornada arrefrindose, 1975

Manuel Pails
-L abregos de Curtis collendo verzas, 1974 -F roitas sobre a mesa,1982 -C esto de froitas, 1980 -V endedoras de verduras, -M uller con mazs, 1974 -V endedora de queixos, 1975 - A merenda, 1980
Antonio Tenreiro
- Baistas, 1985
Emilio Fernndez Rodal
- Bodegn, 1940
Benito Prieto Coussent
-B odegn da tixola, 1955 - Sanda aberta, 1945

Antonio Medal
medrando sans
M erenda, 1995 O bao, 1925 B ao, 1999 B otellas, 1999 Os voadores de Pontedeume, 1946
- Neno co ganapn ao ombreiro, 1967 - Froiteiras, 1938
88
A alimentacin nas festas da aula: celebracin dos aniversarios

O principal obxectivo desta proposta reducir o excesivo consumo de lambetadas na celebracin dos aniversarios do alumnado nas escolas. Esta proposta non pretende nin ser a mellor nin a nica, pero si unha alternativa. Os aniversarios celebraranse unha vez cada trimestre nunha festa en que os protagonistas sern as nenas e os nenos que cumpriron anos ao longo dese trimestre, tamn dos que cumpren en perodo de vacacins. O da propio dos aniversarios, na aula, cada nena e neno protagonista recibir das sas compaeiras e compaeiros un agasallo que consistir nun libro de debuxos feitos na aula con ese motivo e cantaranlle igualmente as cancins de felicitacin.
Ana, Irene e Aroa facendo o debuxo para agasallar a Andrs
medrando sans
89
Andrs desfrutando do seu agasallo
medrando sans
90
Como queremos darlle a ese da un ton anda mis especial temos varias opcins, que se poden facer todas, escoller unha, ir cambiando z Botar colonia. z Pintar os beizos. z Sentar o protagonista nunha cadeira especial e que cada nena e neno diga algo positivo e bonito dela ou del. z Facerlle unha coroa nena ou ao neno que cumpre anos ese da. z Soprar as velas nunha torta articial (plastilina, barro). z Etc.
Paula e Claudia, perfumndose con auga de colonia
medrando sans
91
O da da festa elabrase unha torta na aula seguindo algunha sinxela receita que permita facelo sen forno. Pdese aproveitar esta situacin para traballar o texto prescritivo, pedir a colaboracin das familias ou desenvolver algunhas das propostas que se fan nesta publicacin.
Ana, Csar, Aday, Ramn, Irene e Aroa elaborando a torta para o seu aniversario.
medrando sans
92
Na celebracin as nenas e os nenos protagonistas do trimestre soprarn as velas e recibirn a felicitacin e os cnticos propios desta data do resto do alumnado (estas imaxes corresponden a unha celebracin colectiva de todo o alumnado de educacin infantil do CEIP A. Rodrguez Cadarso de Noia.
Claudia e Ana e plena celebracin
medrando sans
93
Como organizar sadas educativas

Sendo as sadas e visitas educativas un aspecto realmente importante para complementar o currculo e para a formacin do alumnado, teen que ser tratadas de xeito especial. Por tanto, programaranse, prepararanse e darase informacin clara e precisa de todas e cada unha delas. Terase moi en conta que son unha boa ocasin para fomentar hbitos de convivencia, respecto polas demais persoas e polo contorno, e de interese para a aprendizaxe. As sadas programaranse por nivel ou ciclo. O alumnado ser acompaado polas persoas titoras ou mestras que programen a sada. Ningunha sada se programar cunha soa persoa acompaante, polo tanto, procurarase que calquera grupo vaia acompaado por das ou mis persoas. Ser requisito imprescindible para que o alumnado participe en calquera sada, que o pai, a nai ou a persoa titora asine a preceptiva autorizacin. Esta autorizacin ser nica e comn para todas as sadas e visitas que se inclan na programacin anual. Cando unha sada non estea includa na programacin anual, ser preceptiva unha autorizacin especca para ela. Cando algunha alumna ou algn alumno opte por non participar na sada, ter dereito a acudir ao colexio. Permanecer no centro, sendo atendido polo mestre ou mestra con hora non lectiva, ou incorporarase aula mis prxima ao seu nivel. A persoa titora comunicar esta circunstancia xefatura de estudos coa debida antelacin para organizar a atencin a este alumnado. Todas as sadas e visitas reectiranse na programacin xeral anual do centro.
medrando sans
94
Modelo de fichA iNformATivA Que se cubrir pArA cAdA sAdA

TEMTICA NOME DO SITIO Que se vAi VISITAR SITUACIN/ LOCALIZACIN CARTOGRAFA
INTERESE
CANDO IR TIPO DE VISITA / PERCORRIDO OBXECTIVOS
DESTINATARIOS
DURACIN
MATERIAIS
DESCRICIN
Unha vez cuberta esta cha informativa, pdeselle enviar s familias ou poela disposicin de toda a comunidade educativa a travs da pxina web do centro.
medrando sans
95
Calendario de celebracins que hai que ter en conta DA do CoNsumidor (15 DE )

As decisins mis sinxelas, as que tomamos todos os das, denen como se aproveita ou se perturba a natureza. Son decisins simples, relacionadas co que comemos, a forma como nos transportamos, como compramos, como producimos e tiramos o lixo, como utilizamos a auga, a enerxa elctrica, en que investimos o noso esforzo, dieiro e conanza. Esas mnimas decisins, sumadas s de millns de persoas, son fundamentais. O consumidor responsable un soo que sempre est en construcin. certo que no mundo actual extremadamente difcil ser un consumidor responsable. Pero non imposible. Millns de persoas no mundo estano intentando, estn reexionando sobre o seu consumo e tomando accins. Dende os seus fogares, os seus centros educativos, estas persoas estn contribundo a que este planeta sexa un mellor lugar.
MAis, Como uN coNsumidor respoNsAble?

Un consumidor responsable: z regula o seu consumo a partir de valores humanos, z realiza as sas compras de xeito consciente (pregntase de onde vn e onde terminar o que compra), z equilibrado: comprcese pero ao mesmo tempo sabe autolimitarse, z busca, ao satisfacer as sas propias necesidades, ser solidario cos produtores; z intenta que o seu consumo axude a preservar os recursos naturais para o goce das seguintes xeracins,
medrando sans
96
DA dA SAde (7 DE ABRIL)
Ante as alarmantes dimensins que empezaban a adquirir a obesidade e o sobrepeso entre a poboacin espaola, o Ministerio de Sanidade e Consumo puxo en marcha no 2005 a denominada Estratexia NAOS para a nutricin, actividade fsica e prevencin da obesidade. Na sa elaboracin participaron activamente numerosos sectores da sociedade, como administracins pblicas, expertos independentes, empresas relacionadas coa alimentacin e a actividade fsica. A Estratexia NAOS, que foi proposta pola Organizacin Mundial da Sade como un referente para outros pases, ten como nalidade fomentar unha alimentacin saudable e promover a actividade fsica para evitar a obesidade e o sobrepeso. E todo iso cunha especial atencin poboacin mis nova. Para conseguir estes obxectivos estanse levando a cabo unha serie de actuacins dende numerosos mbitos relacionados coa alimentacin, o deporte, a restauracin, os medios de comunicacin e a educacin, todos eles coordinados pola Axencia Espaola de Seguridade Alimentaria e Nutricin. As mesmo, alcanzronse acordos de colaboracin con numerosas institucins pblicas e privadas, as como con empresas e organizacins vinculadas a estes sectores. Algunhas das iniciativas que se estn desenvolvendo no marco da Estratexia NAOS, consisten en: z Fomento de polticas e plans de accin destinados a mellorar os hbitos alimentarios e a aumentar a actividade fsica na poboacin. z Informar dos efectos positivos que teen para a sade unha alimentacin equilibrada e a prctica regular de actividade fsica. z Promover a educacin nutricional na escola e na familia. z Fomentar a prctica de actividade fsica diaria, especialmente entre a poboacin escolar. z Crear un marco de colaboracin coas empresas de alimentacin para a producin e distribucin de produtos que contriban a unha alimentacin mis sa e equilibrada.
A Estratexia NAOS apiase nunha idea positiva: non hai alimentos bos ou malos, senn unha dieta ben ou mal equilibrada.
medrando sans
97
5
experiencias de centros educativos relacionadas cos hbitos saudables de alimentacin e actividade fsica
experiencias de centros educativos relacionadas cos hbitos saudables de alimentacin e actividade fsica
CEIP XOS MARA BREA SEGADE (Taragoa. Rianxo)

Experiencia: o noso patio en xogo
O RECREO: UNHA PARTE MIS DO PROCESO FORMATIVO-EDUCATIVO DOS NOSOS NENOS/AS.
Da nova sociedade xurdir un home novo que ter que adaptarse a diversos traballos e formas variadas de investir o seu tempo libre.
Eugenia Trigo Aza 1995
XUSTIFICACIN
Este traballo nace coa idea de axudar os nenos e nenas a procurar alternativas para o seu tempo de ocio, as como de mostrarlles un xeito de se divertir mentres se enriquecen no abeiro dunha democracia cultural. Para iso empregaremos os medios fsicos e humanos da escola, coa intencin de que esta non camie a remolque do cambio social, senn que mesmo sexa motor de arrinque.
medrando sans
101
RECREO O ftbol actividade por excelencia. Os espazos son na maiora utilizados para o ftbol. Alumnado pouco participante en actividades variadas. Conflitos constantes por xogar no campo de ftbol. Falta de participacin sobre todo no xnero feminino. Alumnado discriminado ou apartado.
O NOSO PATIO EN XOGO O ftbol un mis entre outros. Cada actividade ou xogo ten un espazo. Actividades variadas e acordes coa idade do alumnado. Os espazos utilzanse en funcin do horario de recreo. Todos se senten partcipes. Coecemento de formas variadas de organizacin de actividades. Implicacin de todos.
Sen pretender impoer nada de antemn, pero organizando para o alumnado diferentes espazos e actividades de xogo as como tempos para a sa prctica, consideramos que podera ser favorable facer unha proposta, onde en todo o seu conxunto fose visto como un GRAN XOGO que denominaremos O NOSO PATIO EN XOGO. Esta proposta desenvolveuse no CEP Xos M Brea Segade de Taragoa-Rianxo. O feito de ser eu mesmo o profesor de educacin fsica do centro, axudoume para que moitos das actividades propostas fosen debidamente practicadas, xa que as primeiras iniciativas sobre os xogos se desenvolveron nas sesins de E.F.
102
medrando sans
METODOLOXA E ORGANIZACIN
O realmente salientable desta proposta o seu carcter integrador e interdisciplinar xa que, ao longo do curso, ser unha referencia clave para o alumnado tanto como aprendizaxe de novos contidos de reas, como de vivenciar experiencias con novos compaeiros/as. Utilizando o xogo como recurso metodolxico, esta experiencia ten unha gran riqueza. Anda que na proposta xenrica de O Noso Patio en Xogo se utiliza un enfoque globalizador, debemos ter en conta que moitos dos xogos precisarn dun enfoque mis analtico, en que o profesor non tomar un protagonismo especial, senn que ser o propio alumnado o que, mediante estilos mis directivos, consiga a asimilacin e a aprendizaxe dos seus iguais. O NOSO PATIO EN XOGO unha proposta onde nenos e nenas dunha forma organizada participan en diferentes actividades como: xogos, administracin de material, xestin de competicins, elaboracin de novos xogos con material de refugallo, lecto-escritura, msica, Os espazos determinarn a distribucin e a organizacin dos alumnos ao longo das actividades.
Zonas de XOGO
O NOSO PATIO EN XOGO Recuncho do XOGO Taboleiro do XOGO

medrando sans
103
ZONAS DE XOGO
Que son?: lugar onde se leva a cabo cada un dos xogos propostos, exposto nun mapa do patio. Onde estn?: en todo o patio do recreo. Para que serven?: o alumnado utilizaraas para levar prctica os xogos ofertados. Divisin das zonas de xogo:
CARACTERSTICAS
Area: propicio para xogos como as chapas, as blas, buxainas, ...
Patio cuberto: lugar onde se colocaban xogos pintados no chan (mariolas, pai-nai-fillo) ou xogos de corda.
Ximnasio: Utilizouse para os deportes adaptados (trimaratn, tetramaratn,...) e de raqueta (pas de praia, pimpn).
104
medrando sans
Campo de terra: adaptouse con catro portaras pequenas para xogar nos das libres a ftbol-4, minibalonmn, ...
Pavilln: utilizouse para grandes xogos como o bolsabol ou competicins de bdminton.
Pista de bolos: colocada nunha esquina da pista laranxa.
CARACTERSTICAS
Campo de rodas:. zona de terra-herba que se utilizou sobre todo para xogos de lanzamento (petanca)
Pista laranxa: antigo campo de ftbol-sala e de baloncesto que se reconverteu nun espazo multideportivo (bril, matado, cestapunta, xogo dos pases, pas con rede, xogos de pilla,)
Patio asfaltado: propicio para a utilizacin de material de xogos populares (aros , zancos, aro con guiador, xogo do pano, ...)
Dselle utilidade a todas as zonas do patio.
FUNCINS
Adptanse s actividades e s caractersticas dos espazos. Gran nmero de participantes en espazos organizados. Outrgaselle protagonismo a gran cantidade de xogos descoecidos para o alumnado. Variedade de xogos.
medrando sans
105
RECUNCHO DO XOGO
Que ?: lugar dende o que se administra o material de xogo (balns, bolsas, aros cordas...). Onde est?: situado nunha zona do patio transitable na hora do recreo. Para que serve?: alberga o material para a prctica de todos os xogos propostos nese trimestre, nel atpase tamn o equipo de audicin que nos serve para escoitar msica, as como a folla de informacin semanal que nos permite comunicar novas do centro Persoal do recuncho: o mestre como supervisor e o alumnado.
Partes do Recuncho
CARACTERSTICAS
Estantes: onde se coloca o material de prstamo, (balns, bolos, ...).
cuncho da msica: espazo formado polo altofalante e mis o cartel informador do grupo musical que est soando.
Mesa de son: lugar habilitado para o casete e mis o micro.
106
medrando sans
TABOLEIRO DO XOGO
Que ?: lugar onde se recollen os horarios de recreo de cada nivel, os calendarios dos diferentes grupos, as normas xerais das actividades as como as normas dos xogos propostos no trimestre. Onde est?: situado nunha zona de paso obrigatorio do alumnado tanto cando entran no colexio a primeira hora como na entrada e sada do patio, o que lle facilita visualizalo e estar sempre atentos s sas modificacins. Para que serve?: dar informacin o alumnado sobre os horarios, calendarios de competicin, regulamentos dos xogos, etc. PARTES DO TABOLEIRO (funcins)
Calendarios de competicins FUNCINS E CARACTERSTICAS
Horario de recreo
Regulamento dos xogos
Reflicte os xogos de que dispn cada nivel ou ciclo ao longo da semana e dentro do trimestre
2 tr.
5 nivel
LUNS Triatln MARTES MRC. XOVES VENRES Petanca LIBRE Pano Chapas e mariolas
Calendarios das competicins intracentros, clasificacins, etc. No que o alumnado participante ao remate de cada competicin rexistrarn os resultados.
Descricin dos xogos, e as normas para o da LIBRE.
medrando sans
107
EXPERIENCIA
O NOSO PATIO EN XOGO pretende axudar a conseguir logros na nosa andaina dentro do proceso educativo. Este xogo non busca mis que darlle a todo o alumnado do centro a oportunidade de dispoer de espazos e propostas para enriquecer o seu tempo libre e de ocio, tanto no tempo de recreo como no seu tempo libre fra do centro. A cantidade de xogos que se efectuarn ao longo desta proposta gardarn unha relacin moi directa coa distribucin do alumnado (pasarase de grupos de aula a grupos interaula e a grupos interciclos), co material dispoible (partindo da utilizacin de xogos sen material a xogos con material), co espazo (utilizacin grupal do espazo a mis individualizado) e co tempo (xogos sen limitacin temporal concreta, marcada polo propio recreo a xogos limitados no tempo). A diferenza de idade non ser en ningn momento un obstculo para proceder ao desenvolvemento da nosa proposta, senn que pensamos que esta interrelacin nos axudou na consecucin de moitos obxectivos. A imitacin dos nosos semellantes ou maiores dentro de O Noso Patio en Xogo tivo unha relevancia especial. Actividades en O Noso Patio en Xogo: z Elaboracin da tboa identificativa: identificacin personalizada que tia cada alumno/a e que lle serva para poder trocar no tempo de recreo por material do recuncho. z Recuncho do xogo: onde se pediu a voluntariedade daquel alumnado que quixese formar parte do grupo de Voluntarios responsables do recuncho. Ao principio figuraba eu como responsable, e pasados uns das eles fixronse co dominio da actividade. z A msica: pasadas unhas semanas da inauguracin do recuncho do xogo engadmoslle a msica.
108
medrando sans
Empezamos poendo cada da un CD diferente, anuncindoo por medio dun cartel. Para enriquecer un pouco mis esta actividade, entreguselle a cada curso un horario musical que reectira unha clasicacin creada en colaboracin co profesor de msica e en que cada semana se dedicara a un tipo de msica. Isto provocou que comezasen a diferenciar a msica que a soando e ao mesmo tempo os alumnos tian a oportunidade de traer os seus propios CD sempre que fosen acordes coa msica estipulada para cada semana. z O taboleiro do xogo: este espazo exixiu en todo momento para o alumnado unha actividade de lectura, xa que o propio funcionamento de O noso patio en xogo facache depender del, tanto para coecer datas de partidos, como regulamento de xogos, normas do da libre e anulacin dalgunha competicin, etc..., e en moitos dos casos tamn de escrita, tanto para cubrir os resultados nas clasificacins, como nas competicins intracentros, etc. z Os xogos: neste punto qurese mostrar que nesta proposta non existe unha serie de xogos predefinidos, senn que aqu onde o docente dispn dun abano moi grande de posibilidades: recollidas de diferentes libros editados, de creacin propia , etc. O que si moi importante hora da eleccin destas actividades ter en conta unha serie de premisas: dimensins dos espazos e material dispoible . Nos enfoques dos xogos utilizamos tamn a competicin con deportes: duatln, trimaratn,... como un proceso e non como un produto nal, para darlle un carcter de individualidade-competitividade-cooperacin (Eugenia Trigo1). Outra das formas foi o sistema clasicacins (petanca, bdminton ) os nenos/as competan subindo ou baixando de categora, pero sempre participando o mesmo nmero de veces. Esta a relacin dos xogos practicados ao longo da proposta. Hai que salientar que todos os xogos propostos estn modicados con variantes para promover a mxima participacin do alumnado. Sirva como exemplo o xogo do pano, en que tradicionalmente hai dous equipos e unha persoa que panda co pano no medio do espazo, para dicir o nmero que lle toca sar. No noso caso en vez de dous equipos seran tres, xa que no medio se situaba un equipo con tantos panos como persoas o integraban.
1 Trigo Aza, E. (1986) JUEGOS MOTORES Y CREATIVIDAD.
Edit. Paidotribo. Barcelona
medrando sans
109
Xogos populares
Deportes con adaptacin

Ftbol + baloncesto = duatln Duatln + balonmn = trimaratn Hockei + trimarat. = tetramaratn Bdminton Volei Por ciclos Equipos ou individual Especfico Pavilln ou ximnasio Marcado na actividade Petanca
Xogos e deportes de Creacin Propia

Cesta punta Bolsa bol (*) Xogos de raqueta
O Pano Zancos Tipos Goma Pilla Matado Distribucin Organizacin Material Espazo Tempo
Escondite ingls
Chapas Mariolas Bolos Pai-naifillo
A Corda Pita cega Petanca Por cursos
Por cursos ou ciclos Equipos ou parellas Especfico Pavilln ou patio Recreo
Pimpinando ou libre Variado Sinalado no patio Recreo
Finalmente quixera mostrarvos o que sera para un grupo de tres alumnos/as de 5 curso de primaria un martes de recreo do segundo trimestre onde tian como actividade xogar petanca.
110
medrando sans
UN RECREO CON B TEMPO
UN RECREO CON MAL TEMPO
1- Infrmome no taboleiro do xogo.
2- Visito o Recuncho do xogo.
1- Infrmome no taboleiro do xogo.
2- Visito o recuncho do xogo.
3- Pido o material Petanca.
4- Entrego a tboa identificativa.
3- Pido o material Petanca.
4- Non me recollen a tboa identificativa.
LUDOTECA 5- Xogamos. 6- Devolvo o material, recollo a tboa e apunto os resultados.
BIBLIOTECA
5- Teo outras opcins, porque est o campo mollado ou ese da chove.
CONCLUSIN
O noso patio en xogo pretende dar ideas para promover un patio de recreo. Debemos reexionar que dende hai moitas dcadas case todos os colexios estn dotados no seu patio dun campo de ftbol sala e dun de baloncesto (na maiora dos casos con canastras altura dos adultos) precisamente das das actividades que mis practican. Pero se a isto lle sumamos pintadas doutros xogos (mariolas, bril, areeiros...), a prctica e a organizacin do patio xa pode ser bastante mis variada e motivante para todo o noso alumnado e ao mesmo tempo mis formativa.
Juan Manuel Campos Mguez 2 Premio Innovacin Educativa 2006
medrando sans
111
CEIP A SOLAINA (Narn)

Experiencia: Educacin para a sade e calidade de vida
Os comezos
Situmonos al polo ano 2000, atopmonos cun centro en crecemento, mestres/as con inquedanzas cara a un desenvolvemento integral dos seus alumnos/as (caracterstica, por certo, moi estendida no noso colectivo), pais que confan no labor dos profesionais e ata aqu, quizais, nada salientable, pero xorde unha proposta singular por parte dunha mestra do centro: Introducir uns alimentos no recreo, que, en principio, os menores por diversas causas non toman de forma xeneralizada. Non fomos quen de reparar na transcendencia que tera o que se estaba a propoer: comer un sinxelo anaco de pan e beber un vasio de leite fresco. O certo que sempre criticabamos informalmente en pequenas reunins o mal que coman os nenos, das larpeiradas que algns traian para o recreo, ou do que moitos vian sen almorzar e, tamn, de que tomaban moitos produtos con graxas saturadas, industrializados, etc Aquela proposta foi ben aceptada por parte do profesorado. Algns coecan esta experiencia traballada nas escolas rurais. As animronnos ao resto, coecedores dos bos resultados. Tiamos que probar como resultara levala a cabo nun colexio de tanto alumnado e de tan diversas idades. Comezamos a andaina da campaa de alimentacin: un almorzo saudable
As primeirAs proposTAs
medrando sans Empezouse na educacin infantil e no 1 ciclo de primaria, pois as mestras que impartan as clases nestes niveis eran mis sensibles da importancia dunha alimentacin axeitada para o alumnado, tamn de que a xornada continuada de cinco sesins propiciaba a necesidade de tomar alimentos a media ma e non se poda esquecer que canto mis pequenos mis fundamental a adquisicin de hbitos de todo tipo adecuados hora de comer, adquisicin de responsabilidades, autonoma
112
A organizacin e a introducin de novos alimentos foi evolucionando a partires das distintas visins que o persoal docente de nova incorporacin ao centro propua, as como dos diversos ensaios de organizacins e, sobre todo, da propia demanda por parte das titoras, e dos mesmos nenos que valoraban os bos resultados da campaa, sempre apoiada por toda a comunidade educativa. Nos seus inicios o alumnado tomaba pan e leite con certo reparo ao non estaren acostumados a consumir este tipo de alimento sen engadidos xa que, por unha banda, non se lle botaba azucre ao leite, e por outra, o pan tombase sen complementos, pode que todo isto resultase para o padal pouco apetecible. Coa perseveranza no proxecto fronse concienciando das vantaxes destes alimentos que moitas veces na casa non eran capaces de consumir. Progresivamente, incorporronse as demais etapas ou niveis educativas, resultando mis complexo no 3 pois xa o propio alumnado era quen de decidir se participaba ou non. Posta en funcionamento a accin titorial, estes inconvenientes fronse emendando na meirande parte dos casos, pero as houbo algn caso que non foi capaz de participar con todas as consecuencias nesta campaa.
AfiANzAmeNTo e rAzNs dA cAmpAA

Un proxecto de alimentacin saudable no colexio para o alumnado, resulta dunha proxeccin pedagxica importante, isto podmolo vericar nos obxectivos da Campaa, as, fomos incorporando alimentos sans e necesarios para o alumnado. A alimentacin neste curso consiste en tomar a diario un bolio ou unha pequena racin de pan, un vasio de leite fresca (luns e venres), froita: pltano, maz ou mandarina (martes e xoves) e iogur (mrcores). Deste xeito procuramos que tean unha alimentacin sa e equilibrada. Moitas nais e pais nolo teen indicado: non son capaz na casa de que o coma. Como se esta a intur na descricin do funcionamento deste proxecto, este non consiste s en comer, ademais adqurense uns hbitos moi signicativos nestas etapas como concienciacin de consumir o preciso e axeitado sen gastar innecesariamente, hbitos de hixiene, responsabilidade, autonoma, seleccin de lixo... Os motivos que moveron e moven esta campaa no centro son fundamentalmente dous: z consecucin de hbitos de alimentacin correctos, consumindo os alimentos necesarios na sa etapa de crecemento, autonoma hora de comer, evitar o consumo de alimentos ricos en graxas saturadas e que todos os nenos poidan tomar algn alimento a media ma para poder continuar coa
medrando sans
113
xornada escolar de cinco sesins. Traballar actividades de comportamentos educativos ante o xantar. Esperar quenda, comer todos xuntos, non falar coa boca chea, ter respecto polos alimentos, non estragalos, ser responsables de comer un alimento completo ou unha porcin. Aprender a facer uso adecuado dos utensilios (culler, vasos, panos de mesa...) Hbitos de limpeza e recollida de alimentos, tanto nas aulas coma no patio interior e o patio cuberto (non hai desperdicios, nin lixo, nin envoltorios...) z Compensar as desigualdades sociais. Non sempre as, pero o desenvolvemento da campaa garante que o alumnado mis desfavorecido tea un almorzo todos os das.
Deseo curriculAr
Ao falar falar de educacin cmpre tomar como referente de calquera actividade a consecucin duns obxectivos e contidos. Temos presentes :
OBXECTIVOS
Favorecer estilos de vida saudables. Ofertar un marco de traballo que promova a sade.
CONTIDOS
Dieta equilibrada.
ACTIVIDADES TIPO
Coecer distintos tipos de alimentos e engadir ao consumo diario novos alimentos. Colaboracin dos mestres, coidadores do centro e participacin dos nenos/as. Organizacin espacial dentro das zonas comns das cestas, cubos de reciclaxe... Responsabilizarse de ir a buscar os alimentos, repartilos, distribulos e recolocar as cestas no seu lugar correspondente. Traer os instrumentos necesarios para cada da (vaso, pano de mesa...). Comer saudablemente facilita o rendemento acadmico, tanto intelectual coma fsico. Tamn un momento para propiciar as interaccins sociais.
Concienciacin por parte da comunidade escolar ( alumnos/as, pais/ nais,mestres/as ) dunha filosofa de centro que aposte por unha alimentacin saudable. Responsabilidade.
Desenvolver o sentido da responsabilidade.
114
medrando sans
Posibilitar o pleno desenvolvemento fsico, psquico e social.
Sade integral.
Optimizar as relacins entre iguais e adultos.
Socializacin, convivencia, tolerancia. Colaboracin dos repartidores de froita, pan, leite e iogures. Escola aberta ao exterior.
Todos e todas participamos nesta tarefa de almorzos saudables. Uns dependemos dos outros, preciso unha cadea humana para que todo funcione.
Hbitos de convivencia. Concienciar os nenos/ as da importancia dunha dieta sa e equilibrada. Adquirir hbitos de autonoma.
Normas de cortesa e bos modais. Pirmide dos alimentos: todos son necesarios.
Comemos todos/as xuntos, empregamos a culler, vaso... Degustacin e gusto por probar novos alimentos, non consumindo en exceso produtos prefabricados. Servir os alimentos, traballar a motricidade fina, seleccionar os que corresponden a cada grupo, facer un bo uso da comida , non desperdiciala, concienciarse da fame no mundo. Lavar as mans antes e despois de comer. Recoller a aula e depositar no contedor correspondente os desperdicios. Non estragar os alimentos e responsabilizarse da cantidade que se pide para inxerir. Todos e todas somos iguais E na campaa alimentacin as tarefas reprtense por igual tanto en nenos coma en nenas. Comer sentados, non falar coa boca chea, utilizar axeitadamente os tiles de comer...
Autonoma fsica, intelectual e moral.
Adquirir hbitos hixinicos hora de alimentarse. Acadar un consumo moderado e responsable. Participar nas tarefas sen ter en conta a distincin do xnero.
Hixiene das mans e do contorno escolar.
Comida e bebida necesaria e precisa. Nenos e nenas colaboran e fan as mesmas funcins.
Coecer hbitos de cortesa e bos modais diante da mesa. Recollida de desperdicios e clasificacin selectiva de lixo. Interiorizacin dos tempos da xornada escolar.
Bos modais e normas de cortesa.
Reciclaxe selectiva.
Cada desperdicio vai para un bidn: de plstico, de residuos orgnicos,... O alumnado vai tomando conciencia temporal da xornada lectiva (actividades de almorzo, recreo, lectivas...)
Rutinas de traballo e de tempo de lecer.
medrando sans
115
CONTIDOS CURRICULARES QUE APROVEITAMOS PARA TRABALLAR:

z Matemticas. Problemas da vida diaria, conteo, produto cartesiano, conceptos bsicos: enteiro - metade... z Coecemento do medio: educacin para a sade, lixo selectivo, emprego do lixo para o invernadoiro... z Lingua galega e lingua castel: vocabulario. z Informtica como material de apoio curricular s outras materias e na que se est a traballar elaboracin de mens escolares equilibrados.
RELACIN DA ACTIVIDADE COS TEMAS TRANSVERSAIS

z Educacin para o consumidor. z Educacin para a sade e a calidade de vida. z Educacin para a igualdade dos sexos. z Educacin ambiental.
XusTificAciN
unha actividade moi global interdisciplinaria e multitransversal xa que abarca moitos dos temas transversais que se reicten no currculo de educacin infantil e de primaria, pero consideramos que a educacin para a sade en toda a sa extensin debera ser un material obrigatorio dentro da lexislacin vixente. O aspecto en que mis queremos incidir, pois o eixe da campaa, o alumnado. A sa participacin non consiste s en consumir alimento san, senn que imos seguir o seu traballo a partir da visin no desenvolvemento da campaa. A participacin do alumnado comeza dende a casa. Cada neno trae a diario aqueles tiles que precisa: vaso, panos, culleria. Isto depende do alimento que corresponda nese da pois na actualidade os alimentos adminstranse as, pan e leite, froita e iogur. Quxose introducir iogur ecolxico pero feitas as xestin oportunas non resultaron viables polo que est pendente de que a sa degustacin sexa de xeito espordico unha vez que o orzamento de gastos nolo permita. medrando sans Cada clase ten asignada unha cesta para o pan, outra cesta para a froita, uns cubos para as bolsas de leite, unha caixa para os iogures situada nunha zona comn do colexio. A xerra, o cepillo, o recolledor, reposto de panos, vasos e cullerias permanecen nas clases por se algn alumno/a non se lembra de traelos ao colexio. Hai carteis informativos de
116
cantos alimentos corresponden a cada clase. En moitas ocasins son os propios nenos os que cada da botan os alimentos correspondentes na cesta para transportalos, entendendo os cadros de dobre entrada, facendo os clculos correspondentes,... Outro aspecto que hai que destacar e a reparticin nas aula por parte dos encargados baixo a supervisin dos adultos aos seus compaeiros. Isto axuda a esperar a quenda, a ser respectuoso co encargado...Tamn son signicativos os hbitos de hixiene como lavar as mans para comer, estar ben sentados, mastigar coa boca pechada... Unha vez rematado o consumo toca recoller. Cada neno garda o seu vaso, a culler... para lavalo na casa ou s veces no mesmo colexio. As deben responsabilizarse dos hbitos de limpeza. Tamn competencia do alumnado devolver a cesta de alimentos ao seu lugar, baixar os sobrantes para a sa seleccin de lixo en restos orgnicos e plsticos, pois deben botalos en cada bidn colocado na entrada para a seleccin do lixo. Vemos pois que o traballo por parte do alumnado moi signicativo e sobre todo positivo na sa formacin. A participacin dos titores/as fundamental polo esforzo que supn concienciar os nenos/as da sa importancia, organizar o tempo escolar para que poidan almorzar antes do recreo, atendelos para que os hbitos sexan os correctos.... Hai que destacar que o nmero de alumnos na maiora das clases de 25, polo que non podemos menos que felicitarnos todos e agradecer a aqueles mestres e mestras que pasaron polo centro e colaboraron neste labor, xa que sen a sa participacin non poderamos continuar con esta actividade. Todo este proceso comeza dende a primeira hora da ma en que os repartidores e provedores deixan os seus produtos no centro. Benefcianse as panadaras do barrio adquirindo o pan entre as tres que existen, a froita proporcinaa un almacn do concello e o leite unha empresa da bisbarra. As cantidades do que se consomen estn previamente estudadas, evitando as perdas de alimentos para axustar o mis posible o gasto que se fai a diario. A coordinacin deste traballo foi pasando por diversas mestras ao longo dos cursos. Antes do consumo hai un proceso de xestins para axustar as cantidades que se deben consumir (estamos a falar dun centro de 400 alumnos), que os prezos cadren cos ingresos e coa achega dos pais, xestins cos panadeiros, froiteiros, leiteiro... que os alimentos perecedoiros non excedan dos necesarios para evitar que se perdan... recollida dos alimentos sobrantes e posterior conservacin ata que volva corresponder o seu
medrando sans
117
consumo, axustar os pedidos a diario, chamadas a provedores, contabilidade econmica, pagamento a repartidores. As familias son as que subvencionan os alimentos. Noutros cursos achegaban mensualmente unha conta case simblica que recollan as titoras e titores. Neste curso 06-07 propuxemos o pagamento trimestral ben en efectivo ou mediante ingreso bancario. Esta modalidade non interrompe tanto o labor educativo - administrativo das responsables da campaa e sempre se facilita o pago a aquelas familias que por diversos motivos non dispoen da conta no momento que se demande dende o centro educativo.
CoNclusiN
Podemos dicir que todos os procesos que se desenvolven nesta campaa son laboriosos e requiren un esforzo diario pero valrase positivamente polo que necesario seguir na mesma direccin. Tamn hai que organizar un tempo dentro do currculo ocial para desenvolver esta proposta. Despois de anos poendo en prctica esta tarefa podemos dicir que contamos coa participacin case total do alumnado e a aprobacin das familias que as o certican nunha autorizacin que asinan ao comezo do curso para que os seus llos/as formen parte destes almorzos saudables. Como comunidade escolar estamos moi contentos dos resultados, xa que esta opcin metodolxica un aspecto importantsimo da formacin integral dos nosos nenos/as e moitas veces perder tempo a curto prazo gaalo ao longo dunha vida en que se van adquirindo e consolidando hbitos saudables, de convivencia, de hixiene, de autonoma... Como claustro de mestres/as queremos difundir esta experiencia e dar a coecer as vantaxes e desvantaxes para que sirva de referencia, dese xeito pretendemos animar a outros centros e colectivos de docentes interesados nesta temtica a poela en prctica.
medrando sans
Mara Rodrgues Fachal Premio Valora Sade 07
118
CPI DE ATIOS (Valdovio)
Experiencia: Prcticas saudables no 2 ciclo de EI

A losofa que serve de gua a todas as actividades que se levan a cabo en EI o cometido do noso centro: O cometido do CPI de ATIOS conformar unha comunidade educativa integradora, de persoas crticas, solidarias, participativas, creativas, autnomas e felices, a travs da reexin, a interaccin e o coecemento, capaces de intervir no seu medio para melloralo, sendo unha referencia sociocultural de calidade. De todo o expresado hai unha palabra que a que mis polmica creou, crea e crear: FELICES. Consideramos que un dos alicerces fundamentais para acadar esa parte do cometido sentirse a gusto co propio corpo e adquirir os hbitos necesarios para lograr unha constitucin fsica saudable. Para acadalo facemos un revolto do que son ingredientes bsicos: a alimentacin, a hixiene e o exercicio fsico. Como en todo revolto que se prece estn mesturados e relacionados entre si.
ALIMENTACIN SAUDABLE:
queremos que a vexan como algo necesario e divertido. Hai unha parte que as nenas e os nenos poden considerar mis rutineiro como as merendas establecidas para cada da da semana e outras mis ldicas como os aniversarios, as festas e o comedor.
MERENDAS:
establcense xas para cada da da semana, poden traelas das sas casas ou adquirilas na cafetera do CPI onde estn disposicin do alumnado os produtos que corresponden a cada da; o alumnado de 3 anos empeza a utilizar a cafetara a partir do 2 trimestre. Xunto coas merendas teen a posibilidade de tomar de forma gratuta leite do da.
medrando sans
119
LUNS
Froita
MARTES
Bocadillo
MRCORES
Froita
XOVES
Bocadillo
VENRES
Bocadillo ou froita
ANIVERSARIOS:
Cando toca celebrar o aniversario dalgunha nena ou neno est establecido que as familias proporcionen os ingredientes bsicos para que o pastel sexa elaborado no centro polo alumnado dese grupo, biscoito, iogures, crema, adornos.... Aqu aproveitamos para dar unha pincelada mis de coeducacin. Todos participan na elaboracin, na degustacin e na limpeza posterior dos utensilios empregados.
FESTAS:
En cada conmemoracin: Magosto, Nadal, Entroido, Maios...hai unha parte relacionada coa alimentacin. No Magosto as castaas e os froitos de outono. No Entroido concurso de larpeiradas propias destas datas, degustacin delas e elaboracin na cocia do centro de sobremesas tpicas. Nos Maios os produtos que se poden utilizar para adornar os maios.
COMEDOR:
O alumnado que usuario deste servizo complementario aprende a coecer novos sabores, novos gustos e novos praceres. Nos dous ltimos cursos comprobamos a boa aceptacin por parte dos mis pequenos da variedade dos mens, da introducin e asentamento de novos alimentos, da novidade dos venres gastronmicos e da posibilidade de compartir un da de comedor con algun da sa familia. As familias poden solicitar acudir un da ao comedor para acompaar na comida ao alumnado. Os de educacin infantil son os que mis uso fan desta posibilidade.
HIXIENE:
medrando sans Todos os das antes das merendas e da comida perceptivo o lavado de mans e despois das merendas a hixiene bucal. Este curso retiramos as xerras que tian para beber ao instalar fontes interiores nos corredores de cada planta do edicio.
120
ACTIVIDADE FSICA:
A distribucin das aulas e a forma de organizacin en infantil fai que durante toda a xornada lectiva os nenos e as nenas realicen actividade fsica. Os espazos que utilizan van cambiando ao longo da ma: aula de arte, aula de ciencias e aula de lingua; as aulas de msica, a biblioteca e audiovisuais estn situadas na segunda planta o que os obriga a subir e baixar escaleiras varias veces ao longo da semana. Nos perodos de lecer dispoen dun patio exterior con xogos, areeiro e xoguetes que lles permiten converterse en aprendices de construtores...Cando vai mal tempo utilizan un dos patios interiores onde xogan con bicicletas, cordas,.... En todas as festas hai unha parte de actividade fsica e unha vez semana teen actividades fsicas impartidas pola especialista correspondente. Por outra banda nas actividades extraescolares ofertadas pola ANPA hai patinaxe, baile, piscina, multideporte....
Delfina Baobre Durn Premio Valora Sade 07
CPI DE ATIOS (Valdovio)
ESCOLA INFANTIL CAEIRO (Vigo)
medrando sans
121
ESCOLA INFANTIL CAEIRO (Vigo)

Experiencia: Ensinar a comer
Dende os seus inicios a escola infantil de Caeiro, un centro de educacin infantil 0-3 anos, andou metida en proxectos de innovacin para inclur no seu curriculum moitas experiencias que transcendan a vida coti escolar. Un dos primeiros que puxemos en marcha chambase COIDO DE MIN, un proxecto de investigacin-accin en educacin para a sade que contou coa axuda da Consellera de Sanidade, que al polo ano 1992 (xa choveu!) convocara unha serie de axudas para a introducin nas escolas do entn novo tema transversal educacin para a sade. O proxecto recolla sete unidades didcticas que introducan no currculo a maior parte dos grandes temas en educacin para a sade: nutricin, autoproteccin e prevencin de riscos, sade emocional, hixiene e actividade fsica. Visto coa distancia que outorga o tempo, preguntmonos que queda na escola daquela experiencia que vertebrou durante varios anos a dinmica do centro? Se facemos de detectives percorrendo os territorios da escola, observamos anda moitas pegadas daqueles anos: z Cdigos de advertencia ao carn dos elementos de risco (enchufes, cuarto de limpeza, etc.) z A celebracin das olimpadas escolares cunha cadencia regular. z Os grcos nos aseos coa secuenciacin das rutinas da hixiene e do control de esfnteres z Unha actitude que tamn implica as educadoras na autoproteccin laboral: o coidado da voz, das patoloxas do aparello locomotor tan usuais nun centro 0-3, etc. Pero sobre todo, vemos a sa inuencia no maneira en que concibimos a alimentacin e medrando sans nutricin na escola. Neste eido, o proxecto estableca os seguintes obxectivos: z Comprender que a alimentacin abrangue non s aspectos nutricios senn tamn sociais, afectivos e relacionais. z Desenvolverse dun xeito autnomo nas rutinas da alimentacin.
122
z Procurar unha actitude positiva cara experimentacin sensorial de todo tipo de alimentos e preparacins culinarias. z Implicar as familias na corresponsabilidade dunha alimentacin axeitada e equilibrada nas primeiras idades como alicerce da sade e o crecemento. Moitas foron as actividades que xurdiron entn. Algunhas delas publicronse no nmero 2 da boletn A panda cidase que a escola editou mentres durou o proxecto, e de tema monogrco cada vez. Estas foron as mis interesantes: z Obradoiros de cocia conxuntos entre persoal da cocia da escola e familias para a elaboracin conxunta de tortas, sobremesas divertidas, merendas para celebracins, etc. z Enquisa aplicada s familias para coecer os hbitos alimentarios dos nenos e nenas que vian escola respecto do almorzo. Os resultados, non por esperados resultaron menos reveladores: pouco tempo nas casas para realizar un almorzo coidado; escasa variedade de alimentos, permanencia do uso do bibern mais al das primeiras idades... z Edicin dun folleto con recomendacins para as familias cos puntos: Que facer diante dun neno inapetente?, Meu neno un comelln, que fago? z Creacin de contos, cancins, teatros coa temtica da alimentacin (Ex. A voda da culler e do garfo) z Pero sobre todo a actividade-estrela foi o almorzo-buffet que permanece integrado na programacin da escola dende entn, sen fallar un s ano. O noso obxectivo, dados os resultados da enquisa aplicada as familias que amosaban un almorzo deciente era, e , salientar a importancia que un almorzo suciente e variado ten sobre o desenvolvemento escolar de alumnas e alumnos. A actividade organzase como o almorzo dun hotel 5 estrelas, de maneira que unha gran diversidade de alimentos son dispostos sobre mesas, s cales os cativos poden acceder libremente para servirse todo aquilo que desexen (leite, zumes, froitas, friames, ovos, embutidos e salchichas, bolos diversos, manteigas e marmeladas, etc.). No da anterior solicitamos das familias que non lle dean o almorzo na casa. O da da festa (porque nunha festa se converte este almorzo singular!) adoitamos estar case que hora e media no comedor da escola desfrutando sen prsas dun fabuloso almorzo. A actividade lmada en vdeo, que despois vemos coas familias, para comentar con elas como foi a cousa. Resulta divertido ollar as caras de sorpresa cando ven os seus cativos, que apenas rematan o bibern ou o cacao diario, engulir salchichas, ou como son quen (se teen a oportunidade e o tempo necesario) de untar coidadosamente a sa torrada con manteiga salgada!) Si, realmente hai proxectos que quedan no currculo e sobre todo na alma da escola!
Felicidad Caballero Rodrguez Escola Infantil Caeiro. Vigo
medrando sans
123
CRA DE TEO (Teo)

Experiencia: Sadas para o lecer
A eleccin das sadas como recurso vlido na prctica educativa responde a unha fundamentacin terica meditada e cientca. Partindo da concepcin piagetiana de que o suxeito aprende cando un coecemento novo se integra nos esquemas de coecemento que xa pose, modicndoo, podemos dicir que as sadas permiten e favorecen a integracin de coecementos e a modicacin de esquemas. Por lxica, a sada vai favorecer o desenvolvemento do pensamento xa que supn: z recibir informacin z contacto directo coa realidade z investigacin (manipulacin e actuacin sobre o medio) Totalmente conectado a esta idea est o principio de signicatividade. evidente que para que ocorra unha verdadeira integracin e modicacin de esquemas necesario que os nenos e nenas poidan establecer relacins signicativas entre os coecementos novos e os que xa pose. A nosa experiencia amsanos que a travs das sadas podemos conseguir que distintas relacins se establezan, xa que estas experiencias os motivan, permiten o xogo e a expansin, achegarse ao seu contorno, descubrir e satisfacer os seus intereses e necesidades. Por esta razn de suma importancia, considerar as propostas dos nenos e nenas. Outra das razns polas que consideramos vlidas as sadas na nosa comunidade educativa que son un vehculo de socializacin. En primeiro lugar porque son unha experiencia en grupo, xa sexa amplo ou reducido. E supn coecer e moverse por outros espazos que non son os da propia aula. medrando sans Pero si imos mis al anda, unha sada pode proporcionar moito mis neste proceso: z Dende favorecer actitudes de cooperacin (axudar outros nenos mis pequenos, repartir material...).
124
z Aceptacin de normas de convivencia (agardar a sa quenda, non berrar pola ra...). z Actitudes de respecto e defensa da natureza (non cortar ores , non pisar xardns...). z Favorecer o proceso de descentracin e superacin do egocentrismo (percibir que hai outras ideas, outros intereses, escoitar os outros, observar os demais, compartir a atencin do ensinante ou dos adultos que os acompaen). Calquera sada asemade favorece a globalizacin porque: z Ofrece realidades amplas, globais. z Favorece a motivacin dos nenos e nenas. z Atende os seus intereses e necesidades. z Proporciona a aprendizaxe signicativa. z Con elas podemos traballar todos os mbitos do coecemento e experiencias dunha forma ldica e exible. Por todos estes motivos decidimos levar adiante a presente experiencia: Sadas para o lecer. Este proxecto xorde a partir do desenvolvemento e realizacin das sadas escolares que cada ano propn e planica o equipo de actividades complementarias do noso centro. A situacin do noso centro educativo e nos arredores de Santiago, pero nel a educacin infantil desenvlvese especialmente en zonas desfavorecidas, sobre todo, no mbito social e cultural, cunha escasa ou nula oferta de actividades axeitadas s sas necesidades. O colexio puxo un proxecto en marcha: Sadas para o lecer. O obxectivo fundamental da nosa experiencia foi o de dotar as nosas sadas escolares dun contido especial, de darlles vida. Como claustro queriamos ofertar alternativas ao tempo de lecer eminentemente consumista que se lles presenta aos cativos dende diferentes medios, rachar co illamento que supn a dispersin rural favorecendo a convivencia e o encontro cos seus compaeiros, favorecer e desenvolver as capacidades dos nenos a travs da utilizacin do tempo de implicar as familias na educacin do lecer dos seus llos e llas. Deste xeito todas e cada unha das sadas ao longo do curso se planicaron coidadosamente nas reunins de coordinacin do profesorado para sacar delas o mximo proveito. Como exemplo podemos poer das destas sadas:
lecer de forma creativa, proporcionar un mellor coecemento e valoracin do medio,
medrando sans
125
Os contos constiten un recurso habitual e importante na etapa de educacin Infantil, que se traballa cos alumnos dende distintas reas: lingua, desenvolvemento psicomotriz, msica, didctica , etc. A sa importancia e transversalidade levounos a asistir a un obradoiro impartido por un recoecido grupo de contacontos especialistas na materia dentro dun programa que se estaba a desenvolver no eido da Fundacin Granell baixo o lema A hora do conto onde se mesturaba poesa e conto ou conto e msica. Esta sada tivo o seu froito na realizacin do Conto viaxeiro que cada ano se realiza entre todas as escolas do CRA e que pasa a engrosar a tanto a biblioteca de centro como a biblioteca de aula (fotocopiado). Outra das sadas levadas a cabo tivo como marco o Museo do Pobo Galego onde se estaba a acoller unha mostra de xoguetes con motivo do Da das Letras Galegas. Unha mostra de 150 xoguetes feitos cos materiais de uso coti no campo, madeira, canas, follato do millo ou follas de carballo...que xeron a ledicia dos nosos cativos e que derivou en posteriores obradoiros nas aulas nos cales se implicaron pais e avs protagonistas dunha historia en que eles xogaron con xogos destes nun tempo anda prximo. Os obxectivos propostos para esta experiencia non s foron acadados, senn mellorados, tendo que ir aumentando ao longo do curso actividades novas e diferentes as xa marcadas. Valoramos moi positivamente a iniciativa e o esforzo tanto dos pais como dos nenos e nenas e tamn, non cabe dbida, a ilusin e o entusiasmo dos propios docentes o ver como se an desenvolvendo as cousas!.
M dos ngeles Pousa Daz Premio Valora 07
126
medrando sans
CRA RAIA ARAGONTA (Salceda de Caselas)

Experiencia: Mmmmmm que rico!. Ponlle sabor ao teu almorzo
No noso centro consideramos a alimentacin saudable como un dos eixes para conseguir unha boa calidade de vida, tendo en conta que entendemos a nosa escola como un dos espazos mis favorables para que os nenos e as nenas adquiran e incorporen condutas saudables dende pequenos. Dun tempo a esta parte, no CRA Raa Aragonta, formulmonos cuestins como: Son saudables os almorzos dos nosos alumnos e alumnas?, Podemos dende a escola fomentar nos cativos unha dieta equilibrada? Somos conscientes da sorte que temos ao poder escoller/ dispoer de diferentes e variados alimentos? Xorde as a necesidade como centro de establecer un horario de almorzos saudables en que a cada da lle corresponde un tipo de alimento diferente: bocadillo, froita, lcteos, froitos secos.
Luns
Martes
Froita
Mrcores
Xoves
Cereais ou froitos secos
Venres
Bocadillo de friame
Lcteos
Libre
medrando sans
127
O venres, ser o propio neno ou nena quen decida o alimento que desexa traer escola, fomentando as a variedade na alimentacin e o desenvolvemento dunha capacidade crtica. Vanse acadando hbitos de respecto, limpeza, hixiene, orde... ao tempo que lavan as mans antes e despois do almorzo, poen e recollen a mesa empregando manteis ou pratos, etc. Tamn se traballan outros aspectos como a prensin, degluticin e mastigacin.
Ademais brindmoslles aos cativos a oportunidade de que sexan eles os que fagan o deseo dos seus manteis de uso persoal.
128
medrando sans
Outro aspecto que cobra importancia na hora do almorzo nas nosas aulas que este se faga baixo un clima de tranquilidade, convertndose nun momento de encontro en que hai espazo para a conversa e o intercambio.
Se tivsemos que facer unha valoracin destacariamos a boa acollida que tivo esta medida; en xeral, o alimento mis valorado a froita pois son moitas as familias que consideran que grazas a esta proposta houbo un aumento no seu consumo. Sera interesante que a variedade de froitas fose mis ampla inclundo variedades procedentes doutros pases, con diferentes formas, sabores, texturas, aromas, etc. Algunhas familias tamn observaron avances xa que os seus llos e llas agora comen alimentos que antes non coman inuenciados polos seus compaeiros de clase. Como docentes, destacar a satisfaccin que sentimos ao contribur a unha adquisicin de hbitos saudables, e a unha transmisin de valores como son compartir e valorar a nosa riqueza alimentaria. E xa para conclur, dicir que no noso centro pretendemos que os almorzos saudables sexan o primeiro paso para ser un centro promotor de hbitos saudables porque:
Teresa del Carmen Mario Gil Director do CRA. Raia Aragonta
medrando sans
129
Todos temos algo que aprender, pero tamn temos algo que achegar dende a nosa realidade particular para mellorar a cultura alimentaria dos nosos alumnos e alumnas
130
medrando sans
medrando sans
131
6
bibliografa enlaces de interese de alimentacin e nutricin
bibliografa
MATAIX, J. y CARAZO, E., Nutricin para educadores, Ed. Daz de Santos, Madrid, 1995. O libro pretende poer disposicin dos ensinantes unha documentacin bsica e actualizada difundindo interesantes informacins referentes nutricin humana. VV.AA., Manual de alimentacin y nutricin para educadores, Ed. Fundacin Caja de Madrid, Madrid, 1992. Este manual est destinado a ser unha ferramenta do traballo docente de extraordinaria utilidade. Se aos nenos/s se lles ensina, xa dende a escola, como deben alimentarse e a desterrar hbitos inadecuados e nocivos para a sade se estarn a poer bases slidas para que a sociedade sexa mis sa, tea mis desenvolvemento e, en definitiva, sexa mis libre e mis prspera. A obra consegue un difcil e infrecuente equilibrio, pois une sinxeleza de texto, rigor cientfico e un gran sentido didctico, o que fai de grande utilidade este manual. METCALFE, O., La educacin para la Salud en el mbito educativo. Manual de formacin para el profesorado y otros agentes educativos, Red Europea de Escuelas Promotoras de Salud. Ministerio de Educacin e Ciencia e de Sanidade e Consumo, 1995. REMN, J.M., GONZLEZ, D. Y GONZLEZ, M., Gua de alimentacin para centros escolares, Mrida: Consellera de Sanidade e Consumo, 2003. MINISTERIO DE SANIDAD Y CONSUMO. Estrategia NAOS, Estrategia para la nutricin, actividad fsica y prevencin de la obesidad, Madrid: Axencia Espaola de Seguridade Alimentaria, 2005.
medrando sans
135
LVAREZ MARTN, N., Educacin del consumidor, Ed. MEC, Madrid, 1992. Texto que facilita e pon disposicin do profesorado o desenvolvemento dos temas transversais. Comeza cunha presentacin da educacin do consumidor. Pasa despois a identificar, nos contidos curriculares e nos criterios de avaliacin de cada rea e etapa, aqueles nos que se fai presente a educacin do consumidor. Na terceira parte proporciona orientacins didcticas e para a avaliacin en relacin cos correspondentes contidos curriculares. Finalmente dispn dunha gua documental e de recursos tiles para o profesorado. CEACCU, 100 consejos para una alimentacin sana, Factum comunicacin y Patrocinio, S.L.,1996. C.E.C.U., Gua de Seguridad Alimentaria,Instituto Nacional do Consumo, 2003. Interesante gua que recolle aspectos bsicos sobre a calidade e a seguridade alimentaria e nutricional. CORDN, F., Cocinar hizo al hombre, Ed. Tusquets. Barcelona, 1980. O libro alude ao protagonismo que o alimento, a sa variedade e elaboracin tivo na evolucin biolxica humana. un libro entretido e interesante que da un enfoque peculiar ao cambio de hbitos alimenticios dos nosos antepasados, iniciados co coecemento do lume e a posibilidade de empezar a cociar. DOATE, P. e outros, Tcnicas alimentarias, Ed. Alhambra, Biblioteca de Recursos Didcticos, Madrid, 1987. Os autores cren que na escola onde se promover o interese individual e colectivo pola sade de todos os seus aspectos: sanitario, nutricional, preventivo... as coma a adquisicin de bos hbitos alimentarios de evidente repercusin social. A intencin potenciar a difusin de coecementos bsicos sobre alimentacin e nutricin, os cales poden ser aproveitados a nivel docente e de divulgacin cultural. Exponse a anlise de alimentos baixo un aspecto preferentemente cualitativo e unhas propostas de traballo que non exixen material excesivo nin demasiado tecnicista. GRANDE COVIN, F., Alimentacin y Nutricin. Salvat Editores, S.A. Barcelona, 1984. Neste libro analzanse conceptos fundamentais de alimentacin e nutricin, analzanse necesidades nutritivas do organismo, a composicin e distribucin de nutrientes en alimentos, alteracins na nutricin medrando sans GRANDE COVIN, F., Nutricin y Salud. Ed. Temas de hoy, Madrid, 1989. Neste libro, que durante meses foi nmero un en vendas en todas as libreras espaolas, analzanse con obxectividade
136
dietas coecidas, indicndose en que erros incorren e cales son as condicins que deben cumprir para ser aceptables. Inclese, ademais, toda a informacin necesaria para desear unha dieta sa, que se pode lograr por medio de moi distintas combinacins de alimentos habituais, sempre que se tean en conta as regras derivadas do coecemento cientfico da natureza dos procesos nutritivos . LPEZ NOMDEDEU, C. E outros, Nutricin saludable y prevencin de los trastornos alimentarios, Ed. Ministerio de Sanidad y Consumo, Ministerio de Educacin, Cultura y Deporte y Ministerio del Interior, 2000. A gua foi elaborada tendo en conta os problemas nutricionais que presenta a nosa sociedade e as condicins particulares dos nenos e nenas. A sa realizacin foi resultado da reflexin e coordinacin dun grupo de traballo constitudo por expertos en nutricin, diettica, psicoloxa e sade pblica, as como de docentes de primaria e secundaria. O seu obxectivo foi o de responder necesidade de ofrecer unha ferramenta na escola para a educacin nutricional, a promocin da sade, a prevencin das enfermidades relacionadas coa alimentacin e a educacin do consumidor para conseguir que o alumnado sexan futuros e futuras consumidores responsables. O seu fin ofertar ao profesorado un documento que facilite o traballo na aula. LPEZ ALEGRET, P., El libro de la nutricin, Alianza Editorial, S.A. (El libro de bolsillo), Madrid, 1990. Est redactado de tal xeito que facilmente comprensible facilitando uns coecementos bsicos e imprescindibles sobre a nutricin. Descrbense as necesidades nutritivas das distintas etapas da vida e algns problemas e necesidades da alimentacin actual. NIEDA, J., Educacin para la salud. Educacin sexual, Ed. MEC, Madrid, 1992. Texto que facilita e pon disposicin do profesorado o desenvolvemento dos temas transversais. REQUEJO, A e ORTEGA, R., La batalla de la sopa, Ed. Aguilar, 2001.
Este libro unha recompilacin dos mellores consellos para conseguir establecer unhas pautas alimentarias encamiadas a mellorar a sade da poboacin infantil. VV.AA. Alimentacin y Consumo, Ed. Anaya, Hacer Reforma, Madrid, 1995. No libro as autoras ofrcennos un manual bsico para poder traballar na escola o tema da alimentacin como tema transversal; dentro das programacins da educacin primaria e especialmente da secundaria obrigatoria.
medrando sans
137
VV.AA., La alimentacin, Ed. Instituto Nacional del Consumo, coleccin Material Didctico, Madrid, 1992. VV.AA., Educacin para la salud: la alimentacin, Ed. Gra, Claves para la innovacin educativa, Barcelona, 2004. Presenta experiencias de centros promotores de sade, de docentes que teen planificado e desenvolvido estratexias para formar consumidores responsables. Pautas para traballar os hbitos alimentarios dende a escola infantil ata a secundaria, na clase e no comedor, articuladas en proxectos ou a travs dunha rea en concreto. VV.AA., Los alimentos(Educacin Infantil), Ed. Direccin Provincial MEC e CPR de Ciudad Real, 1997. Os autores cren conveniente abordar dunha forma crtica o tema dos alimentos intentando concienciar a comunidade e o contorno prximo ao neno sobre os costumes, hbitos e actitudes alimenticias convencidos de que os malos hbitos relacionados coa alimentacin gardan relacin coa influencia exercida polos medios de comunicacin. VV.AA., Cartilla escolar de alimentacin, Instituto Nacional del Consumo, 1985. Realiza un percorrido pola roda dos alimentos facendo suxestins de actividades que se poden realizar sobre o tema da alimentacin. BONASTRE, M. e FUST, S., Psicomotricidad y vida cotidiana (0-3 aos), Gra. Barcelona, 2007. As autoras presentan un proxecto de educacin psicomotriz plenamente integrado na vida do centro. Flasenos do importante papel que desempea o corpo, na sa tarefa non s de subsistencia, senn de busca da felicidade. Intenta facernos reflexionar sobre como os nenos e as nenas se expresan, se comunican e adquiren coecementos a travs del.
138
medrando sans
VV.AA., La educacin psicomotriz (3-8 aos). cuerpo, movimiento, percepcin, afectividad: una propuesta terico-prctica, Gra. Barcelona, 2007. Este un libro que recolle todos e cada un dos aspectos implicados no desenvolvemento psicomotor infantil. Partindodos seus fundamentos terico-prcticos, incle un conxunto de propostas e de situacins prcticas, secuenciadas dos tres aos oito anos. As autoras, a partir dun traballo conxunto, experimentaron, reflexionaron e confrontaron, non s entre elas senn coa experiencia prctica dos nenos e nenas de diferentes escolas, dando forma a un libro que permite afondar na importancia da afectividade, do movemento e do traballo corporal e perceptivo como aspectos fundamentais que favorecen o desenvolvemento harmnico dos nenos e das nenas. SWEET, J.E., Juegos para fomentar la actividad fsica en los nios. Deportes, tness, danza, ejercicios..., Ediciones Oniro, Barcelona, 2003. A autora escribe este libro para achegarnos diferentes actividades fsicas e exercicios divertidos a realizar para manter en forma a toda a familia. Nai, experta en fitness e campiona do mundo de aerbic, Julia Sweet dedcase a axudar as familias a gozar dun estilo de vida mais san.
medrando sans
139
enlaces de interese sobre alimentacin e nutricin

Universidad Nacional de Educacin a Distancia (UNED) Gua de Alimentacin y Salud http://www.uned.es/pea-nutricion-y-dietetica-I/guia/ La Nutricin en la red http://www.ucm.es/info/nutri1/carbajal/index.htm Sociedad Espaola de Nutricin (SEN) http://www.sennutricion.org Sociedad Espaola de Nutricin Bsica (SENBA) http://www.senba.es/index.htm Sociedad Espaola de Nutricin Comunitaria (SENC) http://www.nutricioncomunitaria.com Sociedad Espaola de Diettica y Ciencias de la Alimentacin (SEDCA) Alimentador http://www.nutricion.org/ medrando sans Sociedad Espaola para el Estudio de la Obesidad (SEEDO) http://www.seedo.es/index.htm
140
Sociedad Espaola de Endocrinologa y Nutricin (SEEN) http://www.seenweb.org Asociacin Espaola de Dietistas-Nutricionistas http://www.aedn.es/ Dieta mediterrnea http://www.dietamediterranea.com Nutriweb http://www.aula21.net/index.htm Educ@lia. Buen provecho! Aprende a comer sano http://www.educalia.org Sanitas. Saber comer
http://www.sabercomer.com 5 al da. Frutas y verduras http://www.5aldia.com/ Consejo Europeo de Informacin sobre la Alimentacin (EUFIC) http://www.eufic.org/sp/home/home.htm
medrando sans
141
7
recordos da nosa infancia relacionados coa alimentacin: ritos de pan e poesa
7
as verzas cras...
recordos da nosa infancia relacionados coa alimentacin: ritos de pan e poesa por Fina Casalderrey
O animal come, o home alimntase, e s o home de talento saborea e a muller tamn.

(Jean A. Brillat Savarin)
Hai sabores fantsticos que levo tatuados na epiderme da alma dende a infancia e se quedaron a vivir en min do mesmo xeito que me habitan os contos que me contaba meu pai: o sabor do pan quente, o toucio de febra, o bacallao salgado, as morcillas da matanza, o sangue cocido, os bacallaos frescos rebozados, as mazs asadas do Nadal,
Gozar dun prato e saborear un libro teen moitas semellanzas: a presenza do produto, a textura, a cor, o autor, o lugar en que se degusta, a compaa, o momento... E, as como ao reler certas lecturas da infancia non son quen de sentir coa mesma intensidade o que daquela senta, non percibo con idntico agrado determinados sabores; fltame, talvez, a inocencia de esprito que os converta en festa, ou... fltame a festa. A bola de pan quente, ademais de faria, auga e lvedo, levaba as mans poderosas da mia avoa Xosena amasando na artesa e o anaquio de masa que, como inxenua pina masa e... a agardar a que medrase, co meu improvisado mandil manchado de felicidade.
che de cocia, traballaba par dela; logo, o papel de saco e o vello gabn arroupando
Deus te aumente e o demo que rebente!

(popular)
medrando sans
145
Tamn levaba o olor da lea que carrexara meu av e que estralaba no forno coma un aturuxo. E, xa co forno arroxado, a sacar as ascuas e a meter o pan. Deseguido aquel selado con bosta de vaca arredor da porta: Para que a calor non fuxa, explicbame. E eu imaxinaba a calor convertida nunha bruxa run apreixada onda o pan. Todo era mxico: fro fra, calor dentro... Logo estaba ese don da palabra que se lle atribua bola que se metera de ltima e se sacaba de primeira. Dbaselle antes que a ningun ao mis cativo da casa para que adiantase na fala; que cerimonia mis gozosa! O anaco de toucio febrado que, en complot coa mia nai, sacabamos da pota mentres o caldo segua a ferver e comiamos entre o pan, sabame coma un poema nunca escrito. Xa non me sabe igual, xa non estou al, pendente de lle botar rachns de carballo ao lume da cocia econmica; aquel recendo, aquela liturxia nos sentidos apuntando plenitude... Ao bacallao salgado, as tal cal via da tenda de ultramarinos, haballe de furtar un retallo, como unha sombra voraz imitando aos gatos. Hoxe, que o podera facer sen ser na clandestinidade, non mo pide o corpo pero axdame a xusticar esa obsesin da mia lla cando, con oito meses, levou boca a auga do mar con tal ansia que pareca que o a beber todo. As morcillas de sangue podera atopalas en calquera supermercado, mais nin a vista me pousa nelas! Fltalles a ncara do prodixio, quizais porque non participei no rito da matanza, non axudei a enchelas, non vixiei a coccin picando na tripa de cando en vez para que non rebentasen na pota... En canto ao de me volver vampira, chuchadora de sangue, debeuse a que, por Lrez, haba costume de aproveitar o sangue do polo. As que callaba e colla a forma da cunca, botbase a cocer coas viandas do cocido; Logo non a mesa, era a cocieira quen o coma mentres trasfegaba. Eu vallo facer a mia nai con tal devezo que me contaxiou. Probeino e xa nunca mis foi para ela. No tempo de botar as patacas, apareciamos pola leira na hora xusta da merenda e era al, non na casa, onde os bacallaus, lavados de rutina, nos saban a gloria bendita. O sitio... E iso debeu ser o que lle pasou ao meu llo maior na da avoa Teresa cando, nun pestanexo, comeu todas as galletas que haba enriba da mesa da cocia.. Levrallas eu para as galias, estaban humedecidas e resesas porque na casa non as comera. medrando sans Podera seguir enumerando... As patacas amarelas que no da do patrn me saban a repeniques de festa, a casa enchase de curmns, a roupa era de estrea... Non falo das talladas de carne que as
146
acompaaban porque nin lles tocaba sequera. Adoitaban ser dun carneirio novo que criabamos dende meses atrs, como a comelo? Iso antollbaseme canibalismo! Se cadra, as mazs asadas do inverno, saban mellor porque meu av Francisco as gardara na palleira do fondo da eira, dende o outono, arroupadas entre palla e panos de la, vixindoas acoto e mimndoas para salvalas da inverna. Fun quen de comer verzas cras, logo de as meter a ferver nunha lata, cando xogabamos na eira a ser gastrnomos. Moitas lembranzas sabedeiras se me xuntan con aquel sabor amargo!. Into que por razns semellantes, aos meus llos, que nunca foron comedores de caramelos, os que lles botaban os Magos na Cabalgata, sabanlles deliciosos anda que os sacase eu do peto s agachadas, previndo a imposibilidade de repaar os autnticos entre a multitude. Isto xa non che me sabe como antes adoitamos armar con nostalxia. Quizais este tempo que nos atrapa e nos fai bulir coma muxicas, impdenos botar man dos ritos, das palabras do peito, da poesa que debera haber no acto de alimentarnos e fai que s nosas nenas e aos nosos nenos lles custe comer verduras, froitas, peixe... E eu pregunto: se noutrora fomos quen de gozar con semellantes sabores, non teremos imaxinacin dabondo para que os cativos de hoxe se alimenten adecuadamente asemade que lles satisfaga?. Quizais sexa cuestin de lles engadir un bico, un conto e un sobre do noso tempo que lles dea cor aos alimentos. Como di o raposo ao seu amigo o principio: os ritos son necesarios porque fan que un da sexa diferente doutro da.
Fina Casalderrey
medrando sans
147

Medrando Sans

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Medrando Sans

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

de bocado en bocado de xogo en xogo

De bocado en bocado de xogo en xogo

Grupo de traballo tcnico:

Deseo, maquetacin e impresin:

Mara Jos Rubio Vidal

Laura Snchez Pin

135 <6> Bibliografa

Escola e actividade fsica

escolar para promover, dende a infancia, a participacin regular en actividades fsicas

os hbitos saudables de alimentacin e actividade fsica no currculo da educacin infantil

De bocado en bocado de xogo en xogo

De bocado en bocado de xogo en xogo

propostas didcticas dos contos entregados

As propostas didcticas que aparecen a continuacin presentan a seguinte estrutura:

De bocado en bocado de xogo en xogo

Autor: Davide Cal Ilustradora: Evelyn Daviddi Coleccin:  Linteo Infantil

De bocado en bocado de xogo en xogo

ReceITA de GAlleTAs de MANTEIGA

Ingredientes para catro persoas:

LaURa e coMPaa coMen san

Autora:  Carmina del Ro

Ilustradora: Carmina del Ro Editorial: Baa

A necesidade de consumo de cada un destes grupos de alimentos responde sa funcin:

Enerxticos: para estar fortes

Proposta de actividades para traballar a roda dos alimentos:

CARNES PEIXES E OVOS

LEGUMES, FROITOS SECOS E PATACAS

LUNS MARTES MRCORES XOVES VENRES

De bocado en bocado de xogo en xogo

TEO QUE VER SE......

froita... Primeiro traballarase o que sera o texto ou slogan, para despois

Para Mara sanda fra

A Xos gstalle o pur

Isabel come mel...

os PeQUenos BaRBanZns: o ladRn de Mel

Autor: Pepe Carreiro Coleccin:  Os pequenos Editorial: Toxosoutos.

De bocado en bocado de xogo en xogo

De bocado en bocado de xogo en xogo

ESTOU GORDECHO, E QUE?

Autor: Seve Calleja Coleccin: E que?. Editorial: Galaxia

De bocado en bocado de xogo en xogo

De bocado en bocado de xogo en xogo

De bocado en bocado de xogo en xogo

A AVOA NON QUERE COMER

Autora: Fina Casalderrey Ilustrador:  Xan Lpez

Coleccin: Cabalio Alado. Serie: Trote. Editorial:  Combel Editorial.

De bocado en bocado de xogo en xogo

De bocado en bocado de xogo en xogo

De bocado en bocado de xogo en xogo

Autor: Davide Cal Ilustradora: Evelyn Daviddi Coleccin:  Linteo Infantil e

De bocado en bocado de xogo en xogo

XANTAR MERENDA CEA

De bocado en bocado de xogo en xogo

De bocado en bocado de xogo en xogo

ESPETADA DE FROITAS CON CHOCOLATE

Modo de elaboracin: Cortar os tipos de froitas seleccionados

Introducir os anacos de froitas nos espetos.

Por ltimo engadir o chocolate derretido aos espetos , e bo proveito! .

De bocado en bocado de xogo en xogo

TANTA MIGA E A SA BARRIGA

Autor:  Eduardo Prez

Ilustrador:  Eduardo Prez

Coleccin: Xiz de Cor, 7. Editorial:  Baa.

Autor: Davide Cal Ilustradora: Evelyn Daviddi Coleccin: Linteo Infantil

Autora: Carmina del Ro

Autor: Pepe Carreiro Coleccin: Os pequenos Editorial: Toxosoutos.

Autora: Fina Casalderrey Ilustrador: Xan Lpez

Coleccin: Cabalio Alado. Serie: Trote. Editorial: Combel Editorial.

Autor: Davide Cal Ilustradora: Evelyn Daviddi Coleccin: Linteo Infantil e

Autor: Eduardo Prez

Ilustrador: Eduardo Prez

Coleccin: Xiz de Cor, 7. Editorial: Baa.

Autor: Daniel Nesquens Ilustrador: Mikel Valverde Editorial: Editorial Galaxia.

Autoras: Carmina del Ro

Ilustradora: Carmina del Ro Coleccin: Baa Infantil e

-M ila vai a escola - O home que inventou unha maneira de andar

-E stes das refresca polas tardes

- Apaando mazs, 1949

-X ardas, 1971 - Bodegn marieiro, 1971

- Halando redes, 1925 - Mercado de pescadores de Bueu, 1925

- A hora da sesta, 1945 - O bao ou as pombas, 1945

-R egreso da fonte, 1905 -C amio da fonte, 1893 - A leiteira, 1889

- Pratos pintados, 2001

-C ermica e vidro, 1914

-C omida de vodas en Bergantios, 1916

-P anadeiras, 1960 - Pescadores, 1973 - Feira, 1979

-M ulleres bandose, 1950

-R olda de nenos, 1943 O neno das pias,

-R apazas -F amilia, 1980 -M ercado, 1971

-X ogadores do Feal, 1998 -B aista, 1999

-E scenas do circo, 1997

-X ogadores de rugby, 1998

-B oneca, 1962 -M ulleres diante da mesa

- Xogando na praia, 1973

-C entolo, 1997 -P raia, 1997