KELME SERTLEMES Bir metalin kristal yapsnn plastik ekil deiimine kar direncini artrabilmek iin nemli genel

l yntem vardr. Bunlar souk ekil verme, kat zelti sertlemesi ve kelme sertlemesidir. Bugn ok yksek dayanml alamlarn elde edilmesi bu yntemlerin bir veya bir kann kullanlmasna baldr. Alam elementleri, esas metale zelliklerini deitirmek ve arzu edilen karekteristikleri kazandrmak iin eklenir. Alam elementlerinin kat zelti iine girmesiyle, elektriksel iletkenlik ve sneklikte azalma, sertlik ve mekanik dayanmda artma vardr ve bu kat zelti sertlemesi veya alam sertlemesi adn alr. kelme Serlemesi Isl lemi kelme sertlemesi, baz alamlar iin sertlik ve dayanm arttrmak iin gelitirilmi temel sertletirme mekanizmasdr ve znmenin temel karekteristiine dayanr. Bu metodun prensibi genelletirilmi olarak !ekil deki ematik diyagramla i"ade edilmitir. #v $ alam denge altna soutulursa, %& scaklnda katlamann baladn %' scaklnda bittiini biliyoruz. %( eriinceye kadar "azda )er)angi bir deiiklik yoktur. #outmaya devam edildiinde ikinci bir "az tane snrlar boyunca ve kayma dzlemlerinde kelir. *katlamann snr alrken+ Bu kelen "az, aslnda, esas metal, eriyik metal veya bir ara "az olabilir.

!ekil , kelme sertlemesi "az diyagram

Baka bir deyile, soutma )z, ok )zl ise tamamlanmam kelme elde ederiz. -erekte %' ve %( scaklklar arasnda, )zl souma, ou alamda, zeltideki btn ikinci "az ieriini mu)a"aza etmeye musaade etmek iin yeterlidir. .rnein alam ar doymutur. zeltideki B atomlar "azla olduundan kelmenin meydana gelmesine eilim vardr. /ygulama sresinde kelmenin meydana gelip gelmemesi di"zyon )zna baldr. 0i"zyon yeterince )zl ise, kelme oda scaklnda meydana gelir. Bu durumda alam doal yalanr. ou alamda, oda scaklnda di"zyon ok yavatr. % ( den da)a dk scaklklara stma, di"zyonu artrr ve kelmeye msaade eder. Bu durumda alam yapay olarak da)a )zl yalanr. kelme sertlemesi temel aamay izleyen ilem gerektirir. 1. zndrme sl ilemi 2. 1zl soutma 3. keltme *yalandrma+ ilemi

zndrme sl ilemi2 Alam !ekil de belirtilen %( scaklnn zerine *"akat % nn altna+ stlmas ve )omo3en yap elde etmek iin bir sre tutmay ierir. %( , msaade edilen tam znme iin en dk scaklktr ve %' yar kararl olabilen tektiin erimesinden kanmak iin kullanlan ma4 scaklktr. 5ratikte mmkn olan en yksek scaklk en )zl di"zyonu elde etmek iin kullanlr. .rnein, Al67u da '8'9 *:9.; cu arlka ierir+ ;88 7 tektik scaklna sa)iptir ve zndrme sl ilemi normal olarak 9<<6;88 7 arasnda gerekleir. 1zl soutma2 =umune, dk scakla *genelde oda scaklna+ )zl olarak soutulur *suda soutma yeterlidir+. #outma ortam oda scaklnda genelde sudur. #uda )zl soutmadan sonra alam rneinin yaps ar doymu kat zelti ierir. Bizim $ alammzn yaps, dk scakla )zl soutmadan sonra !ekilde a noktasnda, "aznn ar doymu kat zeltisini ierir. >alandrma *keltme+ ilemi2 >alandrma ilemi, sertlik ve dayanmda arzu edilen artma meydana gelinceye kadar, malzemeyi uygun scaklkta tutmay gerektirir. Alamda ince dank keltinin teekkl, kelme sertlemesi ileminin amacdr. Ar doymu kelti kararsz olduundan, ikinci "azn kelmesi iin kesin eilim vardr. ?lem scaklnda zeltisinin kabul etmek istemedii "azla B atomlar belli kristalogra"ik dzlemlere doru di"zyon eilimindedir. 1. Isl ilemlerle mukavemet arttrma @etallerde dengeli souma sresinde oluan yaplar kararl olup belirli zelliklere sa)iptirler. 0enge diyagramlar bileim ve scakla bal olarak oluan kararl "azlar ve "az dnm scaklklarn gsterir. Bu durumda souma sresinde "az dnmleri zorlayc etki bulunmakszn kendiliinden tamamlanr. Ancak kontroll stma ve soutma ilemleri ile salanan ar koullar altnda *su iinde soutma gibi+ denge )ali "az dnmleri ksmen veya tamamen nlenebilir. Bu koullarda elde edilecek baz denge d yar kararl "azlar stn zelliklere sa)ip olabilirler. Bu ilkelere dayanarak endstride eitli sl ilemler gelitirilmitir. eliklere uygulanan su verme sertletirmesi ile baz alminyum alamlarna uygulanan kelme veya yalanma sertlemesi bunlara birer rnek olarak gsterilebilir. Bir ana "az iinde ok kk paracklar )alinde kelmi ikinci bir "az ekil deitirmeyi ok kstlar, dolaysyla sertlik ve mukavemet artar. Bu ikinci "az genellikle ar doymu bir "azdan kontroll keltme yntemi ile elde edilir. Bu yntem birbirlerini scakla bal olarak snrl oranda eriten sistemlere uygulanr. Bunun en tipik rnei Al67u alamlardr. 2. l!mi"#um alamlar >apsal rnler iin kullanlan alminyumun ou alminyum alamlar eklindedir. >ksek mukavemet ve dk younluk zelliklerinden dolay alminyum retiminin byk bir ksm nakil ara gereleri ve )areketli makina paralarnda kullanlr. &A8 nin zerinde metalin akma dayanmn iddetle dmesi sebebiyle blgesel s uygulamalarnn yada yangn te)likesinin olduu byk yaplarda eliin yerini almas uygun deildir. Alminyum alamlarnn ou kolaylkla ekstrzyon yntemiyle ekillendirilebilir ve ayrca alminyum, derin ekme ilemlerinde de olduka yaygn olarak kullanlmaktadr. Alminyuma katlan en nemli alam elemanlar bakr, magnezyum, silisyum ve berilyumdur. Bu elemanlar kat eriyik olutururlar. Bndstride alminyum alamlar dvme alamlar *)adde rn+ ve dkme alamlar olarak iki guruba ayrlrlar. Alminyum alamlarnda kat eriyik sertlemesinden baka souk ekil verme ve kelme sertlemesi ilemleri ile de mukavemet art salanr. .zellikle bakr ieren dvme alamlara uygulanan kelme sertlemesi veya yalanma sertlemesi uygulamada nemli yer tutar. Bakrn alminyumda erime oran scakla baldr. >ksek scaklkta kat eriyik )alinde olan bir

alam dengeli souma srasnda doyma scaklna gelince ikinci "az tane snr boyunca kelir. Ber souma ok )zl olursa ikinci "az ayramaz, sonuta bakrca ar doymu tek "az elde edilir. Bu durumdaki alam kontroll stlp mikroskopalt dzeyde kelme salanrsa sert ve mukavemeti yksek bir metal elde edilir. Bu ileme kelme yada yalanma sertlemesi denir. Bakrn yannda magnezyum ve mangan ieren alminyum alamlar dralmin ad ile uak endstrisinde ok "azla kullanlr. *!ekil &, Al67u ikili denge diyagramnn alminyumca zengin ve pratikte kullanlan ksmn gstermektedir. @etal 1andsbook <. 7ilt C @etalogra"i, >aplar ve Daz 0iyagramlarndan alnmtr.+

!ekil &

3. $ala"%rma Al67u dizgesinde bir kat zeltiye yksek scaklklarda tek "az blgesinde zndrme sl ilemi uygulanr ve sonra birden, znrln ok da)a az olduu oda scaklna soutulursa *su verme ilemi+ kat zelti ar doymu kat zelti olarak yar kararl duruma girer. ?te bu ar doymu zelti, oda scaklnda yada dk scaklklarda stlarak, yar kararl durumdan kararl duruma geebilir. Bu olay, metalur3ide da)a nce grdmz gibi, denge d durumlarda kelme diye anlr. Bu kelme sonucu su verilmi yapnn sertlii artar. Eda scaklnda yada biraz da)a yksek scaklklarda, sertliin sreye bal olarak artmasna, metalur3ide, yalanma yada kelme sertlemesiC bunu gerekletiren sl ilemede yalandrma denir. >alanma olaynn en belirgin olarak grld alamlar Al67u alamlardr. Al67u dizgesinde : ;.F 7u olan en yksek znrlk deeri altnda kalmak koulu ile, bileimleri : & 7u ile : 9.; 7u arasnda deien bir dizi alam, ;88 7 scaklkta zndrme sl ilemi uygulandktan sonra su verilip &;8 7 Gde bekletilirse buna suni yalandrma denir. Ber su verilmi numune doal olarak oda scaklnda bekletilirse buna tabii *doal+ yalandrma denir. 1er iki durumda da bekleyen numunenin artt gzlenmitir. Eda scaklndan yksek scaklklarda bekletilen numunenin yalanma ilemi )zlanr. Ayrca : 7u arttka yalandrma etkisi artar. Ber : 9 7u bileimli bir Al67u alam %& scaklndaki zndrme sl ileminden sonra yavaa soutulacak olursa !ekil 'H de A daki yap oluur.

!ekil '. a+ Al iinde 7u nun ma4 znrl b+ : 8.9 7u6Al alamnn yalandrma ilemi ve oluan yaplar tane snrlarnda kelmi kaba "az keltileri grlr. Bu "az 7uAl ' bileiidirC tane snrlarnda kelmesiyle yapy gerekletirir. >ava souma yerine ;887 scaklktan bu alama su verilirse, "az kelmesi iin gerekli yaynma gerekleemez ve 7 deki gibi ar doymu zeltisi oluur. Bu ar doymu zelti oda scaklnda kendiliinden, da)a yukar scakllarda ise )zlandrlm olarak ar doymuluk durumundan, 0Hde de grld gibi,kelim yoluyla kar. #u verilmi alam 6'87 de tutulacak olursa ar doymu kat zelti, kelmeye yol amadan, yar kararl durumunu korur. >ukarda anlatlanlar yalnzca Al67u alam iin geerli deildir. Al6@g alamlarnn davranlar da benzer biimdedir. Bu alamlarda Al(@g' bileiiC Al6@g6#i alamlarnda ise @g'#i bileii oluur. Ber alam Al6@g67u6#i alam ise bu kez @g '#i ve 7uAl' )er ikisi birlikte kelir. #ertlemeye yol aan bunlarn oluumudur. >apay yalandrma scakl oda scaklndan '887 a dek arttrldka, kelme ve bunun sonucu sertleme )zlanr. #ertliin en yksek deerine ulat noktada k mikroskobunda, yapda keltiler grlmez. Ancak ar yalandrlm ve yumuatlm yaplarda keltileri grmek olasdr. &. 'e"e#i" #a(l 0eneyde F8F; alam kullanlmtr. =umune ' saat sreyle zeltiye alma sl ilemine tabi tutulmutur. 0a)a sonra su verilir ve sertlii llr. 0a)a sonra bir )a"ta boyunca )er gn sertlik alnr. =umunenin )er geen gn sertletii grlr. ). $ala"%rma k*ullar kelme sertlemesinin meydana gelebilmesi iin uygulanacak alamlarda baz zellikler aranr. BunlarC 0enge diyagram azalan scaklkla, azalan kat zeltiyi gstermelidir. >ani denge diyagram bir solvs erisine sa)ip olmaldr.

@atris yumuak ve snek, zelti ise sert ve gevrek olmaldr. >alanabilir pek ok alamda kelti sert intermetalik bir bileiktir. Alam su alabilmelidir. *ikinci "azn souma ile engellenebilmesi+ kelti ma4 mukavemet ve sertlii salayabilmek iin matris yaps ile uyumlu olmaldr. 0a)as, keltinin ekli, boyutu ve dalm kontrol edilebilmelidir.

>alanma veya kelme sertlemesi metodu en ok alminyum alamlar iin kullanlr. Bunun nedeni 7u,@g ieren alamlar yukarda bulunan 9 zellie kusursuz sa)ip olmalardr. Ayrca yapnn sertlemesine, oluan "azlarn badakl yol amaktadr. -5 blgecikleri ile keltileri "az ile tam bir sreklilik ve badaklk gsterirler. I "aznn kristal yaps tetragonaldir ve alminyum birim )cresine iki ynde tam uyar, nc ynde ise uyumsuzdur. ?te bu nedenle yap iinde skma doar. Bu skma badaklk gerinimlerine yol aar. >alanma olaynn yaratt sertleme ite buradan kaynaklanmaktadr. Bu olay en iyi alminyum ve alamlarnda gerekletii iin pratikte en ok bu alamlar kullanlr. kelme sertlemesi ilk olarak 0uraluminHe adn veren Alman @etal !irketi 0rener "irmas tara"ndan Birinci 0nya sava srasnda zeppelinlerde kullanld. >ine blgesinde tavlanan alminyum alam perinler, suda soutularak buz dolabna konur, gerektii zaman alnarak yumuak )alde )emen perinlenir. 5erin bir sre sonra sertleir ve mukavemeti artar. Ayrca paslanmaz eliklerde bu yntemle sertletirilmektedir. +. kelme ile sertlee,ile" (asla"ma- .elikler =ormalde (88 serisine ait paslanmaz elikler sl ilem grmez ve korozyon direnci 0ktr "akat 988 serisinin 7 ierii "azladr ve evreye da)a "azla diren gsterir. Al, @g, =i ve De esasl yksek korozyon direnli alamlar genelde kelme ile sertletirilebilen alamlardr. @ukavemete duyulan gereksinim, kelme ile sertletirilebilen dk 7 li martenzit matrisli alamlarn gelitirilmesini salamtr. Bu tr alamlar e ayrlrlar. kelme ile sertletirilebilen yar6stenitik paslanmaz elikler kelme ile sertletirilebilen martenzitik paslanmaz elikler kelme ile sertletirilebilen stenitik paslanmaz elikler

Ka#"aklar 1. 0emird @etaller ve Alamlarnn /ygulamal Eptik @etalogra"isi 0o. 0r. Brdoan %ekin , #B-B@ >aynlar, &A<9 2. @aterials #cience and Bngineering Jilliam 0. 7allister, Kr , /ta) Lniversitesi, &AA8 3. @alzeme Bilimi 5ro". 0r. Mai" Enaran , Bilim %eknik >aynevi, &AA; &. @etallerin Nsl ?lemi 0ers =otlar >rd. 0o. 0r #akin Oeytin , #akarya Lniversitesi ). Alamlarn >ap ve .zellikleri 5ro". 0r. Devzi >lmaz , .r. -r. /ur !en, #akarya Lniversitesi yaynevi, &AAP +. 5aslanmaz eliklerde kelme #ertlemesi @usta"a Matar, Bitirme .devi 6 #akarya Lniversitesi, '88&

Bmre BQER -AP8&.8<8