Prehrambeno-biotehnoloki fakultet Laboratorij za tehnologiju i primjenu stanica i biotransformacije

STEROIDNI HORMONI
Tehnologija vitamina i hormona
Predavanje 2

Steroidni hormoni
Ope karakteristike sintetiziraju se iz kolesterola lipofilni spojevi i stoga mogu proi kroz plazminu membranu ciljne stanice nakon sinteze izravno se otputaju iz stanice mogu reagirati s receptorima smjetenim u citoplazmi ili jezgri aktiviraju DNA i sintezu proteina sporije djelovanje i imaju due polu-vrijeme opticaja u usporedbi s peptidnim hormonima

Nain djelovanja steroidnih hormona

1. Hormoni difundiraju kroz fosfolipidni dvosloj i ulaze u stanicu 2. Vezanje na receptor izaziva djelovanje specifinih gena 3. Sintetizira se nova mRNA koja utjee na sintezu novih proteina 4. Novosintetizirani proteini djeluju na aktivnost stanice
Slika 1. Nain djelovanja steroidnog hormona u stanici

Steroidni hormoni i receptori

vezanje steroida na receptor je vrlo vrsto, a konstanta disocijacije je u rasponu nmol gotovo svi receptori u stanicama osjetljivim na steroide su smjeteni u jezgri zbog hidrofobnog karaktera steroidne molekule i zbog male mogunosti prolaska kroz citoplazmu bez pomoi receptora, smatra se da je mala koncentracija receptora u citoplazmi na raspolaganju za njihov prijenos od membrane do jezgre

Slika 2. Vezanje steroidnih hormona na receptore

Receptori za steroidne hormone

Struktura receptora za steroidne hormone je vrlo slina meu vrstama to ukazuje da su svi lanovi superporodice gena, nastali od davnih zajednikih predaka
svaki receptor sadri hidrofobnu domenu u blizini C-kraja za koju se pretpostavlja da se vee na steroidni hormon te centralnu hidrofilnu DNA veznu domenu DNA domena je konzervirana slijed 9 Cys ostataka u svim steroidnim receptorima

nastali H-R kompleks se: 1. izravno vee na DNA i regulira transkripciju 2. vee se s transkripcijskim faktorima (Jun i Fos) te regulira ekspresiju gena bez izravnog meudjelovanja s DNA

Osnovne strukture steroida

Gonan C17

Estran C18

Androstan C19

Pregnan C21

Kolan C24

Kolestan C27

Slika 3. Osnovne strukture steroida

Kolesterol
prisutan samo u hrani ivotinjskog porijekla nastaje iskljuivo u jetri slui kao prekursor vanih spojeva u organizmu: une soli, spolni hormoni, steroidi, vitamin D sastojak je stanine membrane dnevna preporuka <300 mg/dan izvori: jetra, umanjak, mozak, koljke

Slika 4. Struktura kolesterola

Biosinteza steroidnih hormona

uvijek zapoinje iz kolesterola (27 C atoma) niz enzima mijenja molekulu steroida ali pri tom uvijek zadrava osnovnu prstenastu strukturu sinteza kolesterola se odvija u glatkoj endoplazmatskoj mreici dok se enzimska pretvorba odvija u mitohondrijima porodica steroidnih hormona karakterizirana je brojem C atoma u molekuli te svojom funkcijom

GONADE

NADBUBRENA LIJEZDA-kora Slika 5. Biosinteza steroidnih hormona iz kolesterola

Glukokortikoidi

Mineralokortikoidi

Estrogeni

Androgeni
Slika 6. Biosinteza steroidnih hormona iz kolesterola

Postupci proizvodnje steroidnih hormona

izolacija iz prirodnih izvora proizvodnja iz prirodne osnove totalna sinteza djelomina sinteza

totalna biotehnolo biotehnoloka sinteza

Prirodne sirovine za proizvodnju steroidnih hormona i njihovih derivata

deoksiholna kiselina (iz ivotinjske ui)

hekogenin iz biljaka

diosgenin

solasidin

Ergosterol iz kvasca

Stigmasterol iz soje

Sitosterol iz soje

Kolesterol iz masti ovije vune

Najei fitosterol

Skupine steroidnih hormona

1. Androgeni 2. Estrogeni 3. Progestini 4. Kortikosteroidi - glukokortikoidi - mineralokortikoidi 5. Prostaglandini

1. Androgeni hormoni
MJESTO SINTEZE testisi nadbubrena lijezda

ANDROGENA AKTIVNOST rast i razvoj mukih spolnih organa uloga u spermatogenezi

ANABOLIKA AKTIVNOST razvoj miine mase reverzni katabolizam

Slika 7. Biosinteza androgenih hormona iz kolesterola

 biosinteza androgenih hormona u organizmu se odvija iz kolesterola u nadbubrenoj lijezdi biosinteza se provodi preko pregnenolona, 17-hidroksipregnenolona i dehidroepiandosterona u gonadama se sinteza vri iz progesterona, 17hidroksipregnenolona i androstendiona androstendion se pregrauje u testosteron i djelomino u 5-dihidrotestosteron, oblik koji se vee na receptore i izaziva androgeno djelovanje androgene hormone proizvode intersticijske stanice u testisima (vrlo mali dio se sintetizira u kori nadbubrene lijezde)

Slika 8. Dobivanje 4-Androsten-3,17-diona iz progesterona

Testosteron

17-hidroksi-4androsten-4-13-on

1935. g. L. Ruika prvi je sintetizirao testosteron do tada se dobivao izolacijom iz biolokog materijala (iz 100 kg testisa bika dobilo se 10 mg kristalininog T) polazna sirovina u sintezi je dehidroepiandrosteron kao polazna sirovina mogu se koristiti diosgenin (iz slatkog krumpira batata) ili androstendion

Dihidrotestosteron

nastaje iz testosterona djelovanjem enzima 5-reduktaze koju sadre tkiva ovisna o androgenoj aktivnosti DHT antiandrogeno djelovanje je mogue postii djelovanjem na enzim 5-reduktazu

Dehidroepiandrosteron

3-hidroksi-5 androsten-17-on

pretea u sintezi u biosintezi androgenih hormona dehidroepiandrosteron acetat se koristi kao polazna sirovina u sintezi testosterona

Androsteron

3-hidroksi-5-androstan-17-on

sintetizirao ga L. Ruika 1934. g. iz kolesterola injektiranjem moe nadoknaditi nedostatak testosterona nakon postupka kastracije nema vee tehnoloko ni komercijalno znaenje

10

Anaboliki steroidi
skupina sintetskih steroida dobivena iz testosterona esto koriteni kao doping kod sportaa POZITIVNI UINCI
poveanje miine mase poveanje volumena krvi poveanje gustoe kostiju smanjenje koliine masti poboljanje rasploenja

NEGATIVNI UINCI
hipertenzija hipogonadizam akne ginekomastija hiperplazija prostate

Tablica 1. Najee koriteni anaboliki steroidi

11

Izgled tijela 2 godine nakon vjebanja bez primjene anabolika

Izgled tijela godinu dana nakon primjene anabolika

2. Estrogeni hormoni
MJESTO SINTEZE ovariji, placenta nadbubrena lijezda

ESTROGENA AKTIVNOST rast i razvoj enskih spolnih organa uloga u tijekom ovulacije /trudnoe utjecaj na gustou kostiju

12

 estrogeni hormoni karakteriziraju enska spolna obiljeja sintetiziraju se u jajnicima, a mala koliina moe nastati u nadbubrenoj lijezdi i testisima glavna razlika u strukturi u odnosu na androgene hormone je postojanje aromatskog prstena A u organizmu se sintetiziraju iz androgenih hormona djelovanjem enzima aromataze kao prekursor u sintezi slui androstendion, a u manjoj mjeri i testosteron komercijalno se proizvode kemijskom sintezom

Testosteron
17-ketoreduktaza aromataza 17-ketoreduktaza

Androstendion
aromataza

Estradiol

Estron

Slika 9. Sinteza estrogenih hormona

13

Estron

3-hidroksi-estr-1,3,5-trien-17-on

proizvodi se djelominom sintezom iz androstendiona zagrijavanjem uz Ni-katalizator u mineralnom ulju androstendion se najee dobiva mikrobiolokom oksidacijom kolesterola ili fitosterola

Estradiol

estr-1,3,5-trien-3,17 -diol

estradiol i njegovi derivati se koriste kao nadomjestak za nedovoljnu sintezu estrogenih hormona 1938. g. kondenzacijom estrona s etinil acetatom dobiven je etinilestradiol koji ima snano estrogeno djelovanje i sastojak je mnogih oralnih kontracepcijskih sredstava sinteza estradiola provodi se aromatizacijom 19-nortestosterona

14

Estriol

estr-1,3,5-trien-3,16 17 -triol

posjeduje slabu estrogenu aktivnost i smatra se metabolikim proizvodom estrona i estradiola proizvodi se sintetski iz estronelon-acetata

3. Progestogeni hormoni i gestageni Progesteron

prirodni hormon vaan za prihvaanje oploenog jajaca i odravanje trudnoe

Preg-4-en-3,20 dion

proizvodi se iz sterola poput ergosterola, kolesterola i stigmasterola kojima se uklanja boni lanac i tako se dobivaju pregnan sterodi s 21 C atomom sintetski gestageni se koriste kao kontracepcijska sredstva

15

4. Kortikosteroidni hormoni
Kora nadbubrene lijezde dvije glavne skupine hormona mineralokortikoidi (Zona glomerulosa) glukokortikodi (Zona fasciculata)

strukturna slinost svih kortikosteroida je je identian A prsten (3-keto-D)

svi kortikosteroidi mogu nastati iz progesterona budui sadre hidroksilnu skupinu na C21 zbog iroke primjene, a relativno male koliine koja se moe izolirati iz biolokog materijala iznaene su metode njihove sinteze postupci dobivanja ukljuuju biokemijsku sintezu pomou mikroorganizama te ivotinjskih i biljnih stanica

Kortizol

Kortikosteron

Aldosteron

Androstendion

16

Aldosteron

mineralokortikoid vaan za odravanje ravnotee kalija i natrija u organizmu te zadravanje natrijevih iona u organizmu. koristi se u lijeenju Addisonove bolest postupak proizvodnje ukljuuje fermentaciju derivata progesterona u prisustvu Ophiobolus herpotrichus te dobivanje spoja iz kojeg je kasnije mogue proizvesti aldosteron

Kortikosteron

glukokortikoid izomer korteksolona

ima slab bioloki uinak pa nema praktino tehnoloko znaenje

17

Kortizon

vaan u terapiji reumatoidnog artritisa postupci sinteze ukljuuju sirovine kao une kiseline, stigmasterin, steroidni sapogenini-diosgenin i hekogenin, steroidni alkaloidisolasodin i tomatidin u svim proizvodnim postupcima kao meuproizvod nastaje progesteron ili pojedini pregnanski derivati

Postupak dobivanja kortizona

DEOKSIKOLNA KISELINA

Kemijska sinteza

Kortizon se koristi za ublaavanje boli kod oboljelih od reumatoidnog artritisa. Postupak dobivanja kortizona ukljuuje 37 razliitih koraka od kojih neki zahtijevaju ekstremne uvjete temperature i pritiska tako da je proizvedeni spoj u konanici vrlo skup. Najkompliciraniji korak je uvoenje atoma kisika na poloaj 11 steroidnog prstena progesterona. Taj korak je rijeen dodavanjem progesterona u reaktor koji sadri Rhizopus nigricans pri emu se progesteron hidroksilira i nastaje 11hidroksiprogesteron. Proizvod se potom ekstrahira s metilen kloridom ili drugim otapalima, proiava kromatografijom i kristalizira. Potom ponovno slijede reakcije kemijske sinteze. Primjenom koraka biotransformacije cijeli postupak je olakan i snizuje cijenu proizvoda za ak 400x.

Progesteron Biotransformacija pomou Rhizopus nigricans

11-hidroksiprogesteron

Kemijska sinteza

Kortizon

18

Sintetski derivati i analozi kortikosteroidnih hormona

spironolakton- antagonist aldosterona -metazon - derivat prednisolona deksametazon - derivat prednisolona kloroprednison acetat - derivat prednisolona fluorohidrokortizon, parametazon, prednisolon, prednison SPOJEVI SA SNANIM PROTUUPALNIM, ANTIALERGIJSKIM I ANTIREUMATSKIM DJELOVANJEM!

5. Prostaglandini
skupina spojeva slina hormonima derivati masnih kiselina prekursor araidna kiselina sudjeluju u regulaciji krvnog tlaka, stimuliraju kontrakciju uterusa i drugih glatkih miia, djeluju na trombocite, sudjeluju u imunolokim reakcijama...

Fosfolipaza A2

Araidna kiselina

Prostaglandin E1

Leukotrien

Tromboksan A2

19