Tema: Ugroavanje bezbjednosti tehniko-tehnolokog porijekla

www.BesplatniSeminarskiRadovi.com
.

Sadraj
1.Uvod...........................................................................................................................3 2.Pojam bezbjednosti..................................................................................................4 2.1.Pojam ugroavanja bezbjednosti............................................................................4 3.Savremeni rizici i prijetnje bezbjednosti................................................................5 3.1.Vojni rizici i prijetnje bezbjednosti...........................................................................6 3.1.1. ruava agresija..................................................................................................! 3.1.2. ruava intervencija.............................................................................................! 3.1.3.Vojni pritisci..........................................................................................................! 3.1.4. ruana pobuna...................................................................................................! 3.1.5."ra#ans$i rat........................................................................................................% 4.Nevojni rizici i prijetnje bezbjednosti.....................................................................% 4.1.&ezbjednosni rizici ' prijetnje prirodnog porije$(a....................................................% 4.2.&ezbjednosni rizici i prijetnje (juds$og porije$(a......................................................) 4.2.1.Po(iti*$i pritisci......................................................................................................) 4.2.2.+jere e$onoms$e prinude....................................................................................) 4.2.3. rganizovani $rimina(...........................................................................................) 4.2.3.1.,enomeno(ogija savremenog organizovanog $rimina(a.................................14.2.3.2..groavaju/i e0e$ti organizovanog $rimina(a..................................................14.2.4.1$onoms$i $rimina(............................................................................................14.2.5..groavanje energets$e bezbjednosti...............................................................11 4.2.6.Po(iti*$i $rimina(..................................................................................................11 4.2.6.1.Terorizam........................................................................................................11 4.2.6.2.2iverzija...........................................................................................................12 4.2.6.3.3abotaa.........................................................................................................12 4.2.6.4.4asi(ni prevrat..................................................................................................12 4.2.6.5.3ubverzivna dejstva........................................................................................12 4.2.6.6.2estru$tivna psi5o(o6$o7propagangdna dje(atnost.........................................13 4.2.!.1$o(o6$i rizici i prijetnje bezbjednosti.................................................................13 5.Bezbjednosni rizici i prijetnje tehniko-tehnolokog porijekla .........................14 5.1.'ndustrijs$i udesi $ao rizi$ u ivotnoj sredini..........................................................15 5.1.1.Pojam i $ara$teristi$a udesa..............................................................................15 5.1.2.+jesta nastan$a udesa......................................................................................16 5.1.3.8na(iza i procjena rizi$a......................................................................................1! 5.1.4.9ontaminacija 5rane organs$im 6tetnim stvarima.............................................1) 5.1.5.Poari.................................................................................................................25.1.6.3aobra/ajne nesre/e.........................................................................................25.1.!.:onizuju/a i nejonizuju/a zra*enja.....................................................................26.Zaklj ak.................................................................................................................22 !.!iterat ra................................................................................................................23 2

"#Uvod ;ivotna sredina je prirodni o$vir u $ome sva iva bi/a ive i dje(uju< mnogostru$o povezana uzajamnim uticajima< a ozna*ava prostor u $ojem organizmi provode svoj ivot u sta(nim me#usobnim odnosima i intera$cijama. Vrijednost *ovje$ove ivotne sredine us(ov(jena je nizom e(emenata $oji su nasta(i prirodnim razvojem i dje(ovanjem *ovje$a< us(ovima za ivot< stanovanje< rad i odmor u prirodnoj i izgra#enoj sredini. ;ivotna sredina podrazumijeva u$upnost prirodni5 0a$tora i dru6tveni5 *ini(aca $oji obrazuju *ovje$ov o$vir ivota $ao prirodno7$u(turno7sociopsi5o(o6$og bi/a. . tom smis(u< od pomo/i su nam brojne prirodne i 5umanisti*$e nau*ne discip(ine< $a$o bi se pove/a(a $va(iteta *ovje$ovog o$vira ivota. =ovje$ je osnovni 0a$tor ivotne sredine< ta$o da je *ovje$ova ivotna sredina manje zavisna od svi5 unutra6nji5 i spo(ja6nji5 0a$tora< u$(ju*uju/i tu i sav ivi svijet< jer je *ovje$ razvojem svoje te5no(ogije uspio da mnoge odnose i procese u sredini pri(agodi< stvori i(i usmjeri u $orist zadovo(jenja sopstveni5 potreba i e(ja. 3avremeni privredni razvoj odvija se u us(ovima prostorne disperzije zaga#uju/i5 materija(a $roz bi(o $oji e(ement ivotne sredine< a a$o se on odvija izvan $ontro(e< onda *ovje$ vi6e nije u stanju da uti*e na za$onitosti razvoja prirode. 1$o(ogija po$u6ava da prona#e odgovor i rje6enje brojnim prob(emima ivotne sredine $oji nas sve vi6e o$ruuju. 4aa(ost< mnogi prob(emi dana6njice su (juds$og porije$(a. Prevoz< termoe(e$trane i sagorijevanje 0osi(nog goriva za razne svr5e su odgovorni za vi6e od 5->1 zaga#enja zra$a. Vode i t(a sadre sve ve/e $o(i*ine razni5 te6$i5 meta(a i pesticida. 4u$(earne e(e$trane proizvode ve(i$e $o(i*ine radioa$tivnog otpada *ija manipu(acija i od(aganje za5tijeva vr(o precizne mjere i standarde. va$vi prob(emi su samo par primjera ugroavanja *ovje$ove ivotne sredine. 3ocija(na e$o(ogija $ao naj6ira dru6tvena nau$a u *ijem je nau*nom 0o$usu *ovje$ova ivotna sredina< prou*avaju/i $omponente *ovje$ove sredine< ima zadata$ da ot$riva *ovje$u nepodno6(jivu sredinu< ot$riva one $oji ugroavaju i naru6avaju zdrav(je (judi< a time i nji5ov ivotni integritet.

hgeiohgoerhgoehogherogekgeh

2.Pojam bezbjednosti
=ovje*anstvo je o$upirano bezbjedno6/u. 4i$ada nije bi(o vi6e< raznovrsniji5 i e0i$asniji5 (juds$i5 materija(ni5 $apaciteta za za6titu bezbjednosti< i ni$ada se dru6tvo nije osje/a(o bespomo/nijim i ranjivijim na ugroavaju/e pojave< $oje su sve destru$tivnije. =esto se postav(ja pitanje 6ta je bezbjednost i 6ta zna*i biti bezbjedan? Bezbjednost je jedna od osnovni5 (juds$i5 potreba: garancija opstan$a< napret$a i b(agostanja< e$onoms$e sigurnosti i mogu/nosti< 5umanosti i poret$a< s(obodnog ivota bez stra5a i(i te6$o/a< dobro na $oje svi imaju pravo. Bezbjednost je $ada postoji i nesmetano se ispo(java ono 6to je vrijedno i zna*ajno< i $ada je ta$vo stanje o*ig(edno izvjesno< predvidivo i $ontro(isano< 6to podrazumijeva sposobnost da ga za6titimo od nee(jeni5 uticaja. Bezbjednost se moe smatrati procesom< a prije svega proizvodom tog procesa @ stanjem. &iti bezbjedan zna*i biti za6ti/en od uticaja nepoe(jni5 pojava< i osje/ati se za6ti/enim u predvidivom i za6ti/enom ambijentu. Bezbjednost je rezu(tanta odnosa7ba(ansa izme#u stvarne i potencija(ne ugroenosti re0erentni5 vrijednosti i interesa i postoje/i5 $apaciteta $oji i5 6tite. 8pso(utna bezbjednost je idea(na $ategorija. Bezbjednost je dje(atnost i 0un$cija< zatim stanje< pa organizacija i najzad< odsustvo ugroavaju/i5 pojava i stra5a Abezopasnost< sigurnostB< a u njenom sredi6tu su izvjesne vrijednosti i interesi.

2.1.Pojam ugroavanja bezbjednosti

.groavanje bezbjednosti je suprotnost bezbjednosti. Cije* je o svim pojavama i procesima $oje su destru$tivne po re0erentne vrijednosti i interese jer onemogu/avaju i(i oteavaju nji5ovo dostizanje< postojanje< uivanje i razvoj. .groavanje bezbjednosti se u raznim nau$ama i s0erama prirodne i dru6tvene stvarnosti raz(i*ito tuma*i i odre#uje. Ugroavanje bezbjednosti postoji uvije$ $ada se dovodi u pitanje postojanje< ispo(javanje i uivanje onog 6to je vrijedno i zna*ajno< odnosno $ada se na re0erentnim vrijednostima jav(jaju i(i se mogu javiti nee(jene promjene i(i se ne mogu nesmetano uivati. .groavanje bezbjednosti< (judi< materija(ni5 dobara i ivotne sredine svrstava se u: 7 prirodne (elementarne ) opasnosti i nesree < $oje se dije(e na (itos0ers$e7 seizmo(o6$e Azem(jotresiB< amos0ers$e Avjetar<gradB< 5idros0ers$e Apop(ave<(avineB i bios0ers$e Asu6eBD 7 tehniko-tehnoloke opasnosti $oje se mani0estuju $ao pojave pra/ene jonizuju/im zra*enjem< 5emijs$e $ontaminacije i udesi u 5emijs$oj industriji< poari< saobra/ajne nezgode i nesre/e na raduD ratne opasnosti i nesree $oje se mani0estuju $ao oruana dejstva sa $opna< vazdu5a i mora< odnosno prirodne i te5ni*$o7te5no(o6$e nesre/e izazvane ratnim dejstvima. 4

$#Savremeni rizici i prijetnje bezbjednosti

Ea raz(i$u od tradiciona(nog pristupa bezbjednosti po $ome su vojne prijetnje i subverzije najve/e opasnosti po dru6tva i drave< danas su bezbjedosni izazovi< rizici i prijetnje Fprije unutra6nji< nego spo(jni i prije nevojni< nego vojniD prije do(aze od nedravni5 a$tera< nego od suvereni5 dravaG. 2anas dominiraju po(iti*$e prijetnje< e$onoms$e prijetnje< *ovje$om izazvane e$o(o6$e prijetnje i dru6tvene prijetnje. 3avremene pojave ugroavanja bezbjednosti od(i$uju brojne $ara$teristi$e. 4e$e od nji5 svojstvene su ve/em broju ugroavaju/i5 pojava: protivpravnost< nemora(nost< mu(ti$auza(nost< mu(timani0estnost< indi$ativnost< individua(nost< dinami*nost< e(asti*nost< intera$tivnost< AneBmjer(jivost< AneBpredvidivost< vi6estru$ost standarda $va(i0i$ovanja i tretiranja< destru$tivnost< s(oenost i nedovo(jna istraenost. Protivpravnost je protivnost pravnim normama pozitivnog me#unarodnog i unutra6njeg prava< a protivza$onitost je protivnost normama za$ons$i5 propisa. Pojave ugroavanja bezbjednosti su naj*e6/e mu(ti$azua(ne< odnosno mu(ti0a$tors$e prirode< 6to je jedan od raz(oga nji5ove FimunostiG na rea$ciju dru6tva i sistema bezbjednosti. +u(timani0estnost podrazumijeva mno6tvo pojava ugroavanja prisutni5 u bezbjedosnoj pra$si< $ao i mu(tivarijantnost nji5ovog ispo(javanja. 'ndi$ativnost je mogu/nost identi0i$acije i $va(i0i$acije pojave< te njene di0erencijacije od drugi5< pa i istorodni5 ugroavaju/i5 pojava. 'ndividua(nost je nemogu/nost ponav(janja pojave u apso(utnoj istovjetnosti< *a$ i pri istim us(ovima i o$o(nostimaD sva$a se pojava raz(i$uje od bi(o $oje druge< pa i istovrsne pojave. 2inami*nost ugroavanja je pos(jedica dinami*nosti dru6tva i dru6tveni5 pojava< a(i i povratniog dejstva pos(jedice na izvor i nosioce ugroavanja. 1(asti*nost je druga strana dinami*nosti ugroavanja. Podrazumijeva mogu/nost nji5ovog pri(ago#avanja stanju a$tue(ni5 dru6tveni5 pojava i promjena< 6to doprinosi nji5ovom opstan$u i razvoju< upr$os nastojanjima sistema bezbjednosti da i5 neutra(i6e. Pojave ugroavanja bezbjednosti su u izvjesnom odnosu intera$cije i $ombinacije sa drugim s(i*nim i(i istovrsnim pojavama. 3toga je *esto te6$o raz(u*iti pos(jedicu jedne pojave po za6ti/ene vrijednosti od pos(jedica $oje nastaju dje(ovanjem drugi5 pojava. vaj odnos je mu(tivarijantan< i moe da bude tzv. nu(a odnos< para(e(an i neposredan. 9od nu(a odnosa ne postoji veza izme#u pojava ugroavanja bezbjednostiD one se odvijaju nezavisno i ne uti*u jedna na drugu. Para(e(an odnos postoji $ada se vi6e pojava odvija uporedo< u isto vrijeme i od strane istog nosioca<a(i rea(izacija jedni5 ne zavisi od rea(izacije drugi5 pojava. 4eposredan odnos ugroavaju/i5 pojava postoji u situacijama $ada je jedna pojava u dire$tnoj 0un$ciji nastan$a i razvoja druge pojave. Taj odnos moe da bude F(abavG i F*vrstG< nezavisan i zavisan. A4eBmjer(jivost pojava ugroavanja podrazumijeva AneBmogu/nost obje$tivnog sag(edavanja nji5ovog obima< sadraja i e0e$ata. Potpuna mjer(jivost podrazumijeva

postojanje metodo(ogije pomo/u $oje se< na osnovu precizno utvr#eni5 i uo*(jivi5 indi$atora< mogu sag(edati obim< sadraj i e0e$ti ugroavaju/i5 pojava. A4eBpredvidivost je AneBmogu/nost sag(edavanja razvoja obima i sadraja $on$retni5 vidova i ob(i$a ugroavanja bezbjednosti u budu/oj vremens$oj i prostornoj dimenziji. :edno od bitni5 obi(jeja mnogi5 bezbjedosni5 pojava je i nji5ova nedovo(jna istraenost. . bezbjedosnoj pra$si se mogu uo*iti i s(jede/e od(i$e ve/ine savremeni5 bezbjedosni5 prob(ema: 7 organizovanost< $ao sve organizovanije dje(ovanje vi6e nosi(aca ugroavanja bezbjednostiD 7 masovnost. .o*(jiv je trend po $ome je masovnost ugroavaju/i5 pojava obrnuto srazmjerna stepenu nji5ove destru$tivnostiD 7 konstantno poveanje obima i sadraja pojava ugroavanja bezbjednosti $ao i broja nji5ovi5 nosi(aca. 7rasprostranjenost. 4ema drave ni dru6tva $oji nisu suo*eni sa ne$im ugroavanjima prirodnog< dru6tvenog i(i te5ni*$o7te5no(o6$og $ara$teraD 7internaciona(nost. 3ve vi6e ugroavaju/i5 pojava se priprema u jednoj< a rea(izuje u drugoj draviD nosioci ugroavanja su (ica iz vi6e zema(ja< i(i su iz jedne a dje(uju na podrucju vise dravaD 7 mobilnost< $oja se og(eda u (a$oj i brzoj prostornoj po$ret(jivosti nosi(aca ugroavanja $ojima su dostupna savremena saobra/ajna te(e$omuni$aciona sredstvaD 7 velika pro!itabilnost< protivpravnim ostvarivanjem enormni5 pri5oda. Ta$o je organizovani $rimina( postao ne0orma(ni centar transnaciona(ne 0inansijs$e mo/iD 7 porast destruktivnosti< odnosno sve ve/e 6tetne pos(jedice po me#unarodnu bezbjednost< bezbjednost drave< dru6tva i pojedinacaD 7 nasilnost< tijesno povezana sa destru$tivno6/u< odnosi se prvenstveno na sve bruta(niju rea(izaciju ugroavanja. Podrazumijeva porast nasi(ni*$og $rimina(aD 7 latentnost< odnosno tajnost dje(ovanja nosi(aca ugroavanja bezbjednosti< $oja dovodi do nji5ove Fnevid(jivostiG i stvaranja privida da ne postojeD 7 velika tamna brojka koja< $ao pos(edica (atentnosti< podrazumijeva da ve(i$i broj ugroavaju/i5 pojava ostaje nepoznat subje$tima bezbjednosti. 7 nedovoljna e!ikasnost na"ionalne i me#unarodne ne!ormalne i !ormalne so"ijalne reak"ije< $oja se jav(ja $ao pos(jedica navedeni5 $ara$teristi$a< i drugeH

$#"#%ojni rizici i prijetnje bezbjednosti

Vojne rizi$e i prijetnje bezbjednosti $ara$teri6e prijetnja da /e se upotrijebiti i(i masovna upotreba $envenciona(nog naoruanja< pa i oruja za masovno uni6tavanje< *ime se ugroava bezbjednost *ovje$a< drava< me#unarodne zajednice i p(anete. vu grupu rizi$a i prijetnji bezbjednosti *ine oruana agresija< oruana intervencija i oruani pritisci< $oji po pravi(u do(aze spo(ja Aizvan zem(jeB i oruana pobuna i gra#ans$i rat $oji se odvijaju unutar zem(je.

$#"#"#&r ana agresija

ruana agresija je jedno od najdestru$tivniji5 ugroavanja bezbjednosti drava i njenog stanovni6tva< a(i i me#unarodne< pa i g(oba(ne bezbjednosti. 8gresija A(at. aggression @ napasti< pristupitiB zna*i napad s ci(jem osvajanja< upotreba si(e u me#unarodnim odnosima.

$#"#'#&r ana intervencija

ruana intervencija je nedozvo(jeno mije6anje u unutra6nje stvari jedne drave primjenom oruane si(e< $ojim se negiraju njena suverenost i samosta(nost. 2ominantni ob(i$ oruane intervencije je oruana pomo/ strane drave jednoj strani u unutra6njem su$obu. Poseban vid oruane intervencije predstav(ja tzv. 5umanitarna intervencija. Preduzima se s ci(jem stvarnog i(i navodnog izbav(jenja iz ivotne opasnosti grupe (judi $oje strana v(ada ugroava i(i nije u stanju da 6titi< bez obzira na to jesu (i njeni drav(jani< *ime se naru6ava princip nemije6anja u unutra6nja pitanja drave.

$#"#$#%ojni pritisci
Prinuda je $ombinacija neposrednog 0izi*$og pritis$a s te6$im prijetnjama< sra*unatim na to da subje$te potpuno onesposobe za otpor. Prinuda moe da bude vojna @ oruana< po(iti*$a i e$onoms$a. ruana prinuda mani0estuje se $ao zastra6ivanje< samopomo/ i iznuda. Zastraivanje je prijetnja upotrebom instrumenata za razaranje @ oruanom si(om. 9ao i $od sva$e prijetnje< o*e$uje se postizanje ci(ja bez izvr6enja. Primjena si(e ispo(java se $ao samopomo $ada prinudite(j sam< umjesto prinu#enog< postie e(jenu promjenu. 4ajb(ai primjer samopomo/i je svr6eni *in< $oji se ostvaruje $ada prinudite(j svojevo(jno i bez i*ijeg pristan$a mijenja postoje/e stanje< ne nai(aze/i pri tom ni na $a$av otpor. 3amopomo/ se zamjenjuje iznudom $ada se prinudno ne prisvaja $on$retan< opip(jiv predmet< pod(oan 0izi*$om za5vatanju i odvojiv od osta(i5 odnosa s prinu#enim< ve/ se pojav(juje potreba da se s$r6i vo(ja druge strane< da se ona primora na postup$e $oje jedino ona moe sama preduzeti.

$#"#(#&r ana pob na

Pobuna je masovna a$cija individua(no i po broju neodre#ene grupe (judi radi nasi(nog obaranja ne$og dru6tvenog i(i dravnog sistema i(i radi suprotstav(janja ne$om organu i(i ne$oj mjeri dravne v(asti. Ii(j je nasi(na promjena ustavnog ure#enja i(i poret$a v(asti< *ime se napada na vita(ne vrijednosti dru6tva i drave.

$#"#)#*ra+anski rat
"ra#ans$i rat je oruana borba izme#u $(asni5< naciona(ni5< po(iti*$i5 i(i drugi5 antagonisti*$i5 dru6tveni5 grupa unutar jedne drave< za ostvarenje izvjesni5 po(iti*$i5 i e$onoms$i5 ci(jeva. :av(ja se $ao pos(jedica nagomi(ani5 i nerije6eni5 socija(ni5< e$onoms$i5< po(iti*$i5 i drugi5 protivurje*nosti u dru6tvu. d oruanog ustan$a raz(i$uje se duim trajanjem i bo(jom organizacijom zara/eni5 strana< $oje raspo(au svojim snagama< $omandovanjem< teritorijom itd. +oe da se vodi za napredne i(i nazadne ci(jeve< za promjenu i obaranje i(i o*uvanje postoje/eg sistema< odnosno za njegov povrata$ a$o je oboren. "ra#ans$i rat je po obi(jejima s(i*an oruanoj pobuni< a po destru$cijama oruanoj agresiji. "ra#ans$i ratovi mogu da budu secesionisti*$i < revo(ucionarni i $ontrarevo(ucionarni< me#unaciona(ni i(i me#uetni*$i< me#uvjers$i< dinasti*$i i mje6oviti. (#N,%&-N. /.Z.0. . P/.-,1N-, B,ZB-,2N&S1. 4evojni rizici i prijetnje bezbjednosti su pojave ugroavanja bezbjednosti $oje ne $ara$teri6e masovna upotreba oruja niti prijetnja njegovom upotrebom. 'a$o se ne$i od nji5 sprovode orujem< ta$va upotreba nije masovna i nije usmjerena protiv cje(o$upnog i(i ve/eg dije(a stanovni6tva. . ovu grupu spadaju pojave ugroavanja bezbjednosti prirodnog< te5ni*$o7 te5no(o6$og i (juds$og porije$(a.

(#"#Bezbjednosni rizici i prijetnje prirodnog porijekla

2estru$cije $oje do(aze od prirode Adje(ovanjem prirodni5 pojavaB najstariji su vidovi ugroavanja bezbjednosti (judi< nji5ovi5 materija(ni5 i $u(turno7civi(izacijs$i5 tvorevina i ivotne sredine. Pojave ugroavanja bezbjednosti prirodnig porije$(a nazivaju se jos i elementarnim nepogodama. ve pojave su< na*e(no< po(imor0nog $ara$tera< prati i5 0enomen para(e(izma i speci0i*ni5< naj*e6/e masovni5 pos(jedica. 3ve prirodne @ e(ementarne opasnosti mogu da se dije(e na: 7seizmoloke opasnosti< $oje su pos(edice dire$tni5 promjena stru$ture zem(jine $ore i t(a. ne se mani0estuju $ao: 7zemljotresi< tj. podr5tavanje t(a $oje za pos(jedicu ima destru$ciju svega 6to se na(azi na povrsini zem(ji6ta i ispod njegaD 7klizita< odnosno pomjeranje ve(i$i5 $o(i*na zem(ji6ta i ogromni5 masa stijena na ve/oj povr6iniD 7atmos!erske @ meteoro(o6$e nepogode< odnosno prirodni e$stremi $oji us(jed osjet(jivosti urbani5 sredina i prirodni5 potencija(a ozbi(jno ugroavaju (juds$i ivot i uzro$uju ve(i$e 6teteD 7hidros!erske nepogode< tj. razne destru$cije $oje izaziva vodaD 7bios!erske nepogode< odnosno nano6enje ve(i$i5 6teta (judima i drugim ivim organizmima. +ani0estuju se $ao: aB epidemije< tj. porast obo(jenja uzro$ovani5 zaraznim bo(estima< neuobi*ajeni5 po broju s(u*ajeva< vremenu< mjestu i za5va/enom stanovni6tvu< zatim neuobi*ajeno pove/anje broja obo(jenja sa $omp(i$acijama i(i smrtnim is5odom< pojava novi5 8

bo(esti i(i bo(esti $oje se dugo nisu pojav(jiva(e< i(i pojava ve/eg broja obo(jenja *iji je uzro$ nepoznatD bB epizootije tj. neuobi*ajeno pove/anje obo(jenja ivotinja od zarazni5 bo(esti< uz mogu/nost uzro$ovanja ve(i$e materija(ne 6tete i vB sue tj. izostana$ dovo(jni5 $o(i*ina padavina u odre#enom vremens$om razdob(ju da se onemogu/ava norma(na razvoj po(joprivredni5 $u(tura< 6to uzro$uje manja$ prinosa i materija(nu 6tetu. .groavaju/i a0e$ti zavise od intenziteta pojave< od njenog vremens$og trajanja< odnosno od obima i (o$acije na $ojoj se odigrava.

(#'#Bezbjednosni rizici i prijetnje lj dskog porijekla

4.2.1.Politki pritisci Po(iti*$i pritisci su z(oupotreba me5anizama po(iti*$e mo/i< od(u*ivanja i uticaja prema ci(jnoj dravi radi postizanja ci(jeva onog $o pritis$e vr6i i(i i5 podsti*e. 3provode se neposredno i(i posredno. 4aj*e6/e se mani0estuju $ao javne izjave< prijetnje< upozorenja i us(ov(javanja< savjeti i uputstva viso$i5 zvani*ni$a drava< me#unarodni5 organizacija< me#unarodni5 misija< pregovara*$i5 i posmatra*$i5 tije(a na javnim 0orumima< debatama< sastancima< zasjedanjima s$up6tins$i5 tije(a me#unarodni5 organizacija< dip(omats$im sastancima $oji su< naj*e6/e< medijs$i pra/eni.

(#'#'#3jere ekonomske prin de

+jere e$onoms$e prinude podrazumijevaju da jedna i(i vi6e zema(ja< odnosno me#unarodne organizacije zastra6uju zem(ju i(i grupu zema(ja time 6to /e im zabraniti uvoz robe< prava i $apita(a< nji5ov izvoz i(i i jedno i drugo< odnosno onemogu/iti raspo(aganje nji5ovim sredstvima u inostranstvu i(i izri*u i sprovode mjere zabrane uvoza i(i izvoza i raspo(aganja imovinom u inostranstvu< $a$o bi se one $roz mogu/e i(i stvarne e$onoms$e 6tete i osiroma6enje prinudi(e na po(iti*$e ustup$e $oji se od nji5 za5tijevaju. 1$onoms$i pritisci se mani0estuju $ao prijetnja i po(iti*$a us(ov(javanja @ ucjenjivanje i iznu#ivanje. 1$onoms$e san$cije se naj*e6/e mani0estuju $ao: embargo< $ada se zem(ji onemogu/ava uvozD boj$ot< $ada se zem(ji onemogu/ava izvoz i e$onoms$a b(o$ada< u s(u*ajevima istovremene primjene mjera embarga i boj$ota.

(#'#$#&rganizovani kriminal
$ojam organizovanog kriminala .z terorizam< organizovani $rimina( je najozbi(jnija nevojna prijetnja *ovje*anstvu. To su ob(ici $rimina(nog dje(ovanja $oje od(i$uju postojanje $rimina(ni5 organizacija i organizovanog pristupa u vr6enju $rivi*ni5 dje(a< s ci(jem pribav(janja protivpravne imovins$e $oristi. . uem smis(u< to su ob(ici organizovanog $rimina(nog dje(ovanja $od $oji5 su uspostav(jene veze izme#u 6e0ova $rimina(ni5 organizacija i pojedinaca iz stru$ture dravne v(asti. !

4.2. .1.!enomenologija savremenog organizovanog kriminala

,orme organizovanog $rimina(nog dje(ovanja su brojne. 4a*e(no< mogu da se razvrstaju u dvije grupe: $rivi*no dje(o organizovanja $rimina(ne grupe @ udruenjaD s$up $rivi*ni5 dje(a $oja *ine pripadnici $rimina(nog udruenja. E(o*ini iz druge grupe mogu da se podije(e na: $rimina( tzv. prvog prstena< $oji je usmjeren $a sticanju protivpravne imovins$e $oristi< zbog *ega se naziva i $rimi biznisD $rimina( tzv. drugog prstena< usmjeren $a zastra6ivanju< uspostav(janju monopo(s$og po(oaja na odre#enoj teritoriji i(i i(ega(nom tri6tu i e(iminisanju opasnosti po $rimina(no udruenjeD $rimina( tzv. tre/eg prstena ima za ci(j u$(anjanje pos(edica i onemogu/avanje ot$rivanja F$rimi biznisaG i Finstrumenta(nog $rimina(aGD tzv. $o(atera(ne de(i$te $oje *(anovi organizovane $rimina(ne grupe *ine nezavisno od ci(ja postojanja i dje(ovanja grupe.

(#'#$#'#Ugrozavaj 4i e5ekti organizovanog kriminala

4egativni e0e$ti organizovanog $rimina(a mani0estuju se $roz najmanje 3 dimenzije dravnog i dru6tvenog ivota: (juds$u< e$onoms$u i bezbjednosnu: (juds$a dimenzija vezana je za $r6enje (juds$i5 prava mnogi5 dire$tni5 i indire$tni5 rtava organizovanog $rimina(aD e$onoms$a dimenzija odnosi se na e0e$te organizovanog $rimina(a $oji dodatno produb(juju nepovo(jne *inioce e$onoms$e tranzicije $oji su uzro$ ii us(ov njegovog nastan$aD bzbjednosna dimenzija odnosi se na ugroavanje naciona(ne bezbjednosti usporavanjem procesa demo$ratizacije tzv. Ftranzicijs$i5 dru6tavaG< podrivanjem demo$rats$i5 institucija i v(adavine prava< i stvaranjem brojni5 socioe$onoms$i5 prob(ema.

(#'#(#,konomski kriminal
1$onoms$i $rimina( obu5vata $rimina(no pona6anje i dje(atnost $oje nastaju u e$onoms$im odnosima i u vezi sa tim odnosima u privrednom i vanprivrednoj dje(atnosti< usmjereni su protiv e$onoms$og sistema bez obzira na zastup(jene ob(i$e svojine< a $ao ta$vi su in$riminisani $rivi*nim za$onodavstvom. 1$onoms$i $rimina( generi6e jos vi6e $rimina(a i $orupcije< pove/avaju/i stepen $ori6/enja mita na F$(ju*nim $apijama sistemaG< $ao 6to su radnici i uprava 0inansijs$i5 institucija< pravnici i ra*unovo#e< za$onodavstvo< agencije za imp(ementaciju za$ona< supervizijs$e institucije< po(icijs$e v(asti< tuioci i sudovi. 4egativno uti*e na 0inansijs$u bezbjednost zem(je i stabi(nost 0inansijs$i5 institucija< prvenstveno ban$ars$og se$tora< 0irmi za 5artije od vrijednosti< osiguravaju/i5 dru6tava i 0irmi za investicioni menadment.

1"

(#'#)#Ugroavanje energetske bezbjednosti

.groavanja i dis0un$cije energets$og sistema su raz(i*ite< $ao i nji5ove primarne i se$undarne 6tetne pos(edice. +ogu da se podije(e na ona $oja nastaju unutar sistema< na ona $oja do(aze spo(ja i na ugroavanja $ombinovanog porije$(a. Pos(jedice ugroavanja energets$i5 sistema su raz(i*ite po ob(i$u i intenzitetu< pa i5 je i besmis(eno nabrajati i opisivati. 'z aspe$ta naciona(ne bezbjednosti< prigodna je nji5ova podje(a prema zna*aju 6tetni5 a0e$ata na primarne< se$undarne i tercija(ne.

(#'#6#Politiki kriminal
4asi(je je negativan uticaj na osnovne (juds$e potrebe< $oji ograni*ava potencija(nu mogu/nost nji5ovog zadovo(jenja< a $oji se moze izbje/i. 9od dire$tnog nasi(ja prepoznajemo nasi(ni$a< a $od stru$turnog nasi(ja nema prepoznat(jivog nasi(ni$a. Po(iti*$o nasi(je je vid dru6tvenog nasi(ja< dire$tna i(i indire$tna primjene si(e u s0eri po(iti$e i po(iti*$og. Tj. dire$tna i(i indire$tna primjena si(e nad svije6/u< tije(om< ivotom< vo(jom i(i materija(nim dobrima stvarnog i(i potencija(nog< odnosno pretpostav(jenog po(iti*$og protivni$a. Po(iti*$i e$stremizam moe da se mani0estuje $ao: tota(itarizamD autoritatizamD naciona(6ovinizam i separatizamD $(ero6ovinizam i vjers$i 0anatizamD ideo(o6$o@strana*$i 6ovinizamD regiona(ni parti$u(arizamD ma0ija6$o@gangsters$i e$stremizam. Prema bezbjednosno@$rimino(o6$oj teoriji< po(iti*$i $rimina( *ine speci0i*ni ob(ici $rivi*ni5 dje(a $oja su izvr6ena iz po(iti*$i5 pobuda i ugroavaju spo(jnu i unutra6nju bezbjednost drave. vaj vid z(o*ina $ara$teri6u dvije grupe $rivi*ni5 dje(a: dje(a $ojima se ugroava unutra6nja i(i spo(jna bezbjednost zem(jeD dje(a $oja predstav(jaju z(o*ine z(oupotrebe mo/i.

(#'#6#"#1erorizam
Terorizam je metod smi6(jene i sistemats$e upotreba nasi((ja s ci(jem razvijanja stra5a $od (judi i predstavni$a v(asti< radi ostvarivanja (i*ni5 po(iti*$i5 i drugi5 ideo(o6$i5 ci(jeva. 3ubje$tivni 0a$tori su e$stremisti*$a ubje#enja da se postoje/i obje$tivni prob(emi mogu rije6iti is$(ju*ivo primjenom nasi(ja: da se dobije ono 6to je nepravedno us$ra/eno @ zem(ja< s(oboda< (juds$a prava< ravnopravnostD da ponovo uspostave identitet< status i(i (egitimni posjed tamo gdje su ugroeni i(i izgub(jeniD da se za6tite ivot< *ast< ug(ed i opstana$ tamo gdje su ugroeni i(i (o6e tretiraniD da se povrate prava< privi(egije i vrijednosti tamo gdje su oduzeti itd. Primarni ci(j terorista je ostvarivanje pro$(amovani5 interesa i vrijednosti raspo(oivim sredstvima: terorD stra5ov(adaD geri(a. 11

9ao dominantne $ara$teristi$e ove dinami*ne pojave mogu da se izdvoje: mu(ti$auza(na prirodaD upotreba nasi(jaD mu((timani0estnostD e0e$at iznena#enjaD ideo(o6$o@po(iti*$a motivisanostD preno6enje izvjesne poru$eD simbo(i*nostD o*e$ivani e0e$ti i rea$cije.

(#'#6#'#2iverzija
2iverzija je smi6(jena< pri$rivena i neo*e$ivana a$cija pojedinaca< grupa i(i organizacija< dravni5 organa i(i oruani5 snaga u miru i ratu< $oji upotreba(javaju e$spo(oziv radi uni6tavanja (judi< nano6enja materija(ne 6tete i(i postizanja po(iti*$i5 i psi5o(o6$i5 e0e$ata. Caz(i$uju se po(iti*$e diverzije< psi5o(o6$e diverzije< e$onoms$e diverzije i vojne diverzije.

(#'#6#$#Sabotaa
3abotaa je smi6(jeno i pri$riveno izazivanje materija(ne 6tete radnim organizacijama i privredi< napadom na privredna dobra od strane pojedinaca i(i grupa $oje rade na obje$tima na $ojima se *ini 6teta. 3aboteri svojim radom i neradom izazivaju 6to ve/u i 6iru 6tetu pri$azuju/i je $ao pos(jedicu s(u*ajnosti< nepanje< nemara i(i (o6eg materija(a. Posebni ob(ici sabotae su izazivanje epidemije zarazni5 bo(esti (judi< ivotinja i bi(ja$a. 3abotae su opasnije u$o(i$o se izvode na sistemima od vita(nog zna*aja za 0un$cionisanje drustva Anpr. energets$i sistemiB< *ija bi dis0un$cija mog(a da izazove ozbi(jne pos(edice Anpr. 5avarija nu$(earnog postrojenja< industrije za preradu 5emi$a(ija i(i na0teB< $oja bi mog(a da os(abi naciona(ni sistem bezbjednosti Anpr. sabotae u vojnoj industrijiB itd.

(#'#6#(#Nasilni prevrat
4asi(ni prevrat je nasi(na promjena dravne v(asti< ustavnog i dru6tvenog poret$a. +ani0estuje se $ao dravni udar< revo(ucija i(i pu*< a naj*e6/e se os(anja na gra#ans$i rat< oruanu pobunu< terorizam< masovne gra#ans$e nerede< ispo(javanje gra#ans$e nepos(u6nosti i(i subverzivna dejstva obavje6tajni5 s(ubi. Vr6e ga zavjerenici $oji su tajno organizovani.

(#'#6#)#S bverzivna dejstva

3ubverzija je s$up dje(atnosti $oji treba da podriju Adestabi(izujuB dravu i da dovedu do promjene njenog ustrojstva< odnosno dru6tveno@po(iti*$og i ustavnog poret$a< i(i bar v(ade.

12

Cije* je o sistemu osmi6(jeni5< p(ans$i5 i organizovani5 a$tivnosti drave< po$reta i(i grupe @ organizacije u miru i u ratu< $oja se sprovodi tajno< dire$tno i(i indire$tno< radi ru6enja i uni6tenja drave i(i po$reta.

(#'#6#6#2estr ktivna psiholoko7propagandna djelatnost

Propaganda A(at. propagare @ 6irenje ideja< uvjerenja i u*enja B je sva$i sistemats$i napor da se manje i(i ve/e grupe (judi pridobiju za stav $oji odgovara onome $oji taj napor preduzima. Time se bave drave< po(iti*$e stran$e< cr$ve< privredna preduze/a< a nerijet$o i posebno oprem(jene s(ube $oje zapo6(javaju naro*ito obu*eno osob(je. Propagandna dje(atnost je organizovana i smi6(jena a$tivnost i te5ni$a sprovo#enja 6irenja mi6(jenja< ideja i raspo(oenja da bi i5 (judi usvoji(i i ubudu/e postupa(i u s$(adu sa njima. 2estru$tivno psi5o(o6$o@propagandna dje(atnost mani0estuje se i $ao medijs$i rat. Cije* je o zbiru te5ni$a psi5o(o6$og pritis$a $oji upotreb(javaju po(iti*$i (obiji< organizacije i pojedinci s ci(jem da postignu sopstvene po(iti*$e ci(jeve< pri tom $oriste/i sredstva masovnog in0ormisanja protiv izabrane ci(jne gupe u v(astitoj zem(ji i(i u drugim zem(jama u 6iro$om vremens$om razdob(ju.

(#'#8#,koloki rizici i prijetnje bezbjednosti

1$o(os$i rizi$ je rizi$ za bio(o6$i opstana$ *ovje$a i njegove ivotne sredine< $oji nastaje iz procesa zaga#ivanja ivotne sredine. 1$o(o6$a prijetnja je pojava $ojom se u zna*ajnijem obimu ugroava ivotna sredina< pri *emu se nasta(e pos(jedice re0(e$tuju na bezbjednost *ovje$a< drave< me#unarodni5 regiona i(i p(anete. ivotna sredina moe da bude ugroena: pojavama prirodnog porije$(aD pojavama te5ni*$o@te5no(o6$og porije$(aD pojavama $oje poti*u od *ovje$a. Pos(jedice ugroavanja ivotne sredine su raz(i*ite< a mogu da budu materija(ne i nematerija(ne< odnosno poprav(jive i nepoprav(jive. 9od materija(ni5 pos(jedica nasta(o *injeni*no stanje moe se nedvosmis(eno $vanti0i$ovati u nov*anom iznosu. 4asta(a 6teta moe da bude: dire$tnaD izma$(a dobitD indire$tna. 4ematerija(ne 6tete se ne mogu automats$i $vanti0i$ovati i izraziti u nov*anim jedinicama< ia$o su nji5ovi e0e$ti u $rajnju ru$u ta$o#e 0inansijs$i. Cije* je o: zaga#enju pojedini5 i(i svi5 $onstituenasa ivotne sredineD ugroavanju zdrav(ja (judi< pri *emu e0e$ti degradirane ivotne sredine po zdrav(je (judi mogu da budu to$si*ni< mutageni< $ancerogeni i teratogeni. 3ve pos(jedice ugroavanja ivotne sredine mogu da budu: poprav(jive< i to u ne$om $ra/em periodu i(i duem periodu< dje(imi*no i(i u potpunostiD nepoprav(jive u dog(edno vrijeme< $ao u s(u*ajevima nu$(earni5 i(i 5emijs$i5 $atastro0a.

13

)#Bezbjednosni rizici i prijetnje tehniko-tehnolokog porijekla

Cazne su vrste rizi$a poznate: ,inansijs$iD Te5no(o6$iD EdravstveniD 1$oto$si$o(o6$i. %izik moe biti& nepredvidiv' predvidiv. Cizi$ je 0un$cija verovatno/e nastan$a i mogu/i5 pos(jedica opasnog doga#aja< pojave i(i procesa $oji se de6ava i(i se moe desiti i $oji izaziva opasnosti i 6tete po ivot< zdrav(je (judi< ivotnu sredinu i materija(na dobra. Smanjivanjem jednog ili oba elementa (verovatnoe nastankaV ili moguih posledica-P) smanjuje se i veliina rizika !" (V#P)$ ;ivot ve/eg dije(a modernog *ovje*anstva gotovo je nezamis(iv bez te5ni*$o7 te5no(o6$i5 dostignu/a $oja su u 0un$ciji e$onoms$og prosperiteta i $va(iteta ivota. +e#utim< i za nji5< naa(ost< $ao i za vatru i vodu< vai stara izre$a da su Jdobre s(uge< a z(i gospodariF. 3ve te5ni*$o7te5no(o6$e opasnosti mogu da se $(asi0i$uju $ao: 7 tehniko (tehnoloke opasnosti praene jonizirajuim zraenjem i izvorima zraenja prirodnog i vjetakog porijekla< $oje do(azi od probni5 nu$(earni5 e$sp(ozija i nezgoda s nu$(earnim orujem< nu$(earni5 energets$i5 rea$tora< nu$(earni5 istraiva*$i5 rea$tora< postrojenja za preradu i proizvodnju nu$(earnog goriva< odgaja(i6ta za radioa$tivni otpad i materija(e< neznanja i neopreznog ru$ovanja radioa$tivnom materijom< $ao i dis0un$cije navedeni5 te5no(o6$i5 sistemaD hemijska kontamina"ija vode vazduha i tla do *ega do(azi dje(ovanjem 6iro$og spe$tra pojava i materija $ojima se zaga#uje voda Aspiranjem s po(joprivredni5 i(i industrijs$i5 povr6ina $i6om i(i top(jenjem snijega...B< vazdu5 Aprirodnim i antropogenim materijama< u gasovitom< te*nom i *vrstom stanjuB i povr6ine zem(ji6ta Aindustrijs$im i meta(ur6$im postrojenjima...BD udesi u hemijskoj industriji odnosno u proizvodnim i drugim pogonima u $ojima se proizvode i(i upotreb(javaju opasne supstance< u industrijs$im i drugim s$(adi6tima opasni5 supstanci< na sredstvima i putevima za prevoz opasni5 materija i u stovari6tima< odnosno s$(adi6tima opasni5 materija(a. nestruno odlaganje vrstog otpada ta$o da mnoge deponije< naro*ito a$o su (ocirane b(izu nase(ja< ugroavaju bezbjednost (judi poarima< e$sp(ozijama gasova $oji nastaju raspadanjem materija otpada< zadim(javanjem o$o(ine< smradom deponije i $ontaminacijom ivotne sredineD 14

poari $oji mogu da nastanu us(jed dejstva prirodni5 pojava Asunce< munja...B te5ni*$i5 0enomena Agre6$e na da(e$ovodima i insta(acijama...B i (juds$og 0a$tora Anamjerno< nenamjernoB u stambenim nase(jima< na po(joprivrednim dobrima< u industrijs$im $omp(e$sima< 6umama i po(jima gdje mogu da uzro$uju ve(i$e (juds$e i materija(ne gubit$eD saobraajne nezgode u drums$om< e(jezni*$om< avions$om i saobra/aju na vodiD rudarske nesree $oje nastaju us(jed dejstva rudni*$i5 gasova< e$sp(ozija ug(jene pra6ine< prodora vode< i it$i5 materija(a u rudni$e< poara endogenog i egzogenog porije$(a< iznenadni5 izboja gasa i materija(a i agresivne minera(ne pra6ine.

7 7

)#"#.N2US1/.-S9. U2,S. 9:& /.Z.9 U ;.%&1N&- S/,2.N.

).*.*.$ojam i karakteristike udesa Postoji mnogo raz(i*iti5 de!ini"ija pojma udes i a$cident i u zavisnosti od pristupa< pravni5 sinonima i de0inicija $oje su usvoji(e odre#ene me#unarodne organizacije< moe se za$(ju*iti da se udes i(i a$cident de0ini6e $ao: nekontrolisani doga#aj nastao prilikom pro"esa proizvodnje transporta ili skladitenja u kojem je dolo do osloba#anja odre#enih koliina hemijskih opasnih materija u vazduh vodu ili zemljite i to na razliitom teritorijalnom nivou to za posljedi"u moe imati ugroavanje ivota i zdravlja ljudi materijalna dobra i posljedi"e po ivotnu sredinu. Prema usvojenoj 2ire$tivi 1vrops$e zajednice< a$cident predstav(ja pojavu ve(i$e emisije< poara i(i e$sp(ozije nasta(e $ao rezu(tat nep(ans$i5 doga#aja u o$viru ne$e industrijs$e a$tivnosti< $oja ugroava (jude i ivotnu sredinu< odma5 i(i na$on odre#enog vremena< u o$viru i(i van granica preduze/a< i to u$(ju*uju/i jednu i(i vi6eopasni5 5emi$a(ija.3va$i 5emijs$i udes ima odre#ene speci0i*nosti ta$o da se sva$i mora pojedina*no posmatrati u zavisnosti od vrste< ja*ine tj. prostornog obu5vata< obima pos(edica i vremens$og trajanja. +ogu se izdvojiti ne$e osnovne $ara$teristi$e 5emijs$i5 a$cidenata: 1. 3peci0i*ni su s obzirom na mogu/nost nastan$a< prevenciju< obim mogu/i5 pos(jedica i na*in sanacijeD 2. Ce(ativno su nepredvidivi u odnosu na vrijeme i vrstu udesa< $ao i (o$aciju $ada se radi o transportuD 3. Ea5tijeva se trenutno reagovanje prema ranije utvr#enim organizacionim mjeramaD 4. Po mjestu nastan$a mogu biti vezani za 0i$sne insta(acije i(i za transportD 5. =esto se ne raspo(ae potrebnim i(i dovo(jnim in0ormacijama i opremom za brzo reagovanje na procjeni vrste i stepena opasnosti 6to pove/ava prostornu ugroenost< obim pos(jedica po (jude i ivotnu sredinu $ao i dimenzije 6tetaD 6. .*e6/e na ot$(anjanju pos(jedica i sanaciji 6tete je veoma te6$o i za5tijeva dugotrajan procesD !. 3pre*avanje nastan$a a$cidenata za5tijeva $omp(e$sne mere prevencije<razra#en in0ormacioni sistem i ade$vatne mjere smanjenja negativni5 pos(jedica.

15

. odnosu na trajanje i to$ udesa mogu se de0inisati odre#ene 0aze 6to moe biti od zna*aja pri(i$om odgovora na udes i a$tivnosti $oje treba preduzimati u ci(ju prevazi(aenja negativni5 pos(jedica udesa. To su: 7prva 0aza< vrijeme prije nastanka udesa i u njoj je potrebno preduzeti sve preventivne mjere da bi se spre*io udesD 7druga 0aza< vrijeme trajanja udesa odnosno $ada je potrebno obezbijediti spa6avanje ivota i preduzeti mjere za6tite najugroeniji5D 7tre/a 0aza se odnosi na vrijeme neposredno nakon udesa $ada se prua prva pomo/ i medicins$a u o$viru zdravstvene s(ube i obezbje#uje opstana$ u nepovo(jnim us(ovimaD 7*etvrta 0aza predstav(ja vrijeme poslije udesa $ada se preduzimaju mjere sanacije i ot$(anjanja pos(jedica udesa. 4a osnovu ana(ize i procjene rizi$a< mogu/e je za sva$i $on$retan s(u*aj odrediti zone ugroenosti na$on nastan$a udesa. "(avne zone su s(jede/e: 7prva zona je zona u kojoj je nastao udes i u $ojoj se pruanje prve pomo/i ugroenom stanovni6tvu svodi na e0i$asnu primjenu za6titni5 sredstavaD 7druga zona se moe de0inisati vremens$om $ategorijom u interva(u od 1- do 3minuta od momenta nastan$a udesa i za $oje vrijeme do(azi do intenzivnog rasprostiranja to$si*ni5 materija. Prostorni obu5vat ove zone zavisi od obima udesa< vrste opasni5 materija i us(ova $oji v(adaju na tom prostoru Ameteoro(o6$i< topogra0s$i i dr.B. . ovoj zoni je mogu/e sprovo#enje odre#eni5 mjera u ci(ju smanjivanja prodora to$si*ni5 materija u prostorije< uz istovremenu eva$uaciju ugroenog stanovni6tvaD 7tre/a zona je odre#ena teritorijom na $ojoj /e se 5emijs$e materije pojaviti na$on 3minuta pa sve do$ se bude osje/ao nji5ov uticaj. va zona predstav(ja de0initivnu zonu ugroenosti teritorije ne$im 5emijs$im udesom. . njoj se ta$o#e preduzimaju mjere za6tite stanovni6tva< eva$uacija i druge mjere i postupci odre#eni p(anovima za6tite. )#"#'#3jesta nastanka desa Cizi$ od nastan$a 5emijs$og udesa postoji to$om cije(og procesa proizvodnje< transporta i s$(adi6tenja 5emijs$i to$si*ni5 materija. 'z ovoga proizi(azi da se $ao mejsta nastan$a udesa mogu identi0i$ovati: 1. proizvodna i te5no(o6$a postrojenja u $ojima opasne materije u*estvuju u procesu proizvodnjeD 2. s$(adi6ta< magacini i obje$ti u $ojima se deponuju i(i *uvaju opasne materijeD 3. sredstva i $omuni$acije $ojima se prevoze opasne materije. Prema podacima +e#unarodne organizacije za rad A'K B u svijetu se< procentua(no< o$o 4->2 od u$upnog broja udesa dogodi u proizvodnim pogonima< o$o 35> 3 udesa se de6ava pri transportu< a o$o 25>4 se odnosi na udese pri(i$om s$(adi6tenja. Prate/e pojave se mogu podije(iti na s(jede/e $ategorije: 7isputanje opasnih polutanata u vazduh vodu ili zemljite @ to$si*ni gasovi< zapa(jive i(i e$sp(ozivne supstanceD 7eksplozije materija @ $ojima se izbacuju u atmos0eru ve(i$e $o(i*ine to$si*ni5< zapa(jivi5 i e$sp(ozivni5 materijaD

2 3

i#$i#%$ rhrhr 4 &r&r

16

7poari @ $oji imaju za pos(jedicu stvaranje ob(a$a opasni5 i bezopasni5 gasova< *estica i drugi5 proizvoda sagorijevanja. .desi vezani za 0i$sne insta(acije obu5vataju e$sp(ozije materija u procesu proizvodnje i s$(adi6tenja< poare opasni5 materija i ispu6tanje to$si*ni5 materija u ivotnu sredinu. .desi u transportu su vezani za drums$i< e(jezni*$i i vodeni saobra/aj< s tim 6to su procentua(no najzastup(jeniji udesi u drums$om saobra/aju. Prema podacima $ojima se raspo(ae u :ugos(aviji je prije uvo#enja san$cija 1))2. godine< godi6nje registrovano od 2-7255 5emijs$i5 udesa manjeg obima< $oji u najve/em broju s(u*ajeva nisu pre(azi(i o$vire industrijs$og $omp(e$sa. Proizvodnja i potro6nja opasni5 materija je u sta(nom porastu. 9od nas postoji ve(i$i broj postrojenja $od $oji5 se u o$viru redovne dje(atnosti proizvode i primjenjuju opasne materije< vr6i transport< nji5ovo s$(adi6tenje i *uvanje< pa ta$o postoji sta(na potencija(na opasnost od nji5ovog ne$ontro(isanog dospijevanja u ivotnusredinu. Ko$acijs$i< opasne materije su ug(avnom vezane za ve/e gradove< industrijs$e centre i uz zna*ajnije saobra/ajnice. Poseban prob(em predstav(ja *injenica da se ne moe predvidjeti $ada /e nastati i (o$acija gdje /e do udesa do/i. Ebog toga su industrijs$i najrazvijenije zem(je< uz pomo/ me#unarodni5 organizacija< donije(e brojne programe< prijed(oge< preporu$e i $onvencije $oji se odnose na prevenciju< pripravnost< odgovor na udes< mjere za6tite i sanacije. )#"#$#:naliza i procjena rizika +etod ana(ize i procjene rizi$a ima za ci(j da identi0i$uje i $vanti0i$uje podru*ja gdje potencija(no moe do/i do nastan$a 5emijs$og udesa. To je istraiva*$i proces $oji mora biti stru*no i nau*no zasnovan sa mu(tidiscip(inarnim pristupom. 2obro ura#ena procjena rizi$a je predus(ov za ade$vatno p(aniranje prevencije< pripreme< reagovanja na udes i sanacije pos(jedica. .jedno< ova procjena prua dovo(jno re(evantni5 podata$a za proces uprav(janja rizi$om jednim industrijs$im postrojenjem i njegovim o$ruenjem. +ogu/nost nastan$a 5emijs$i5 udesa 6iri5 razmjera< ugroavanje ivota (judi i opasnost od trajnog naoruavanja ivotne sredine i materija(ni5 dobara utica(i su na po$retanje i usavr6avanje odre#eni5 postupa$a i a$tivnosti $a$o bi se preventivnim dje(ovanjem rizi$ od udesa smanjio na najmanju mjeru< a a$o do udesa do#e bude priprem(jen ade$vatan odgovor na udes i e0i$asno sanirana ugroena teritorija. Proces procjene rizi$a se moe podije(iti prema raz(i*itim $riterijumima i u zavisnosti od obima $omp(e$snosti sag(edavanja prob(ema. 3va$i od dije(ova< svojim $va(itativnim $ara$teristi$ama< zasebno *ini $omp(e$s postupa$a i a$tivnosti $oje se preduzimaju u ci(ju procjene rizi$a i s(ui $ao osnova za da(je usavr6avanje saznanja iz ove ob(asti. To su : 1. .denti5ikacija opasnosti od desa# Predstav(ja osnovu za proces uprav(janja rizi$om jer je u ovoj 0azi potrebno obezbijediti sve in0ormacije o postrojenju u $ojem potencija(no moe do/i do a$cidenta. 4eop5odno je pri$upiti podat$e o te5no(o6$om procesu i prisustvu tj. bi(ansima opasni5 materija. "(avni ci(j identi0i$acije je da u$ae na sve s(abe ta*$e u procesu proizvodnje< s$(adi6tenja i transporta opasni5 materija< gdje moe do/i do nastan$a udesa. . ovoj 0azi pri$up(jaju se svi potrebni podaci o opasnim a$tivnostima i opasnim materijama neop5odnim za ana(izu pos(jedica i procjenu rizi$aD 2. 3odelovanje razvoja desa i posljedica . va 0aza ima za ci(j da predvidi obim mogu/i5 pos(jedica udesa i ve(i*inu 6tete. 4a osnovu pri$up(jeni5 podata$a o
5

ogogg$

17

opasnim materijama< rizi*nim a$tivnostima i mogu/im ta*$ama nastan$a udesa u procesu proizvodnje i postrojenjima< potrebno je simu(irati mogu/i razvoj doga#aja $oji obu5vata sag(edavanje mogu/eg obima udesa i pos(jedica po ivot i zdrav(je (judi i ivotnu sredinu< $ao i ve(i*inu 6teteD 3. :naliza povredivosti. 8na(iza povredivosti predstav(ja veoma zna*ajnu 0azu $oja treba da identi0i$uje sve Gosjet(jiveG obje$te u o$o(ini industrijs$og postrojenja< odnosno sve ono 6to moe biti pod nepovo(jnim uticajem ne$ontro(isano os(obo#eni5 5emijs$i5 materija. Pored povredivi5 obje$ata< u ovoj 0azi< potrebno je odrediti mogu/i obim tj. nivo udesa i procijeniti 6irinu ugroene ob(asti. Ii(j je da se dobiju podaci o mogu/im pos(jedicama 5emijs$og udesaD 4. &cjena rizika. cjena rizi$a predstav(ja *etvrtu 0azu u $ojoj s(edi $vanti0i$ovanje svi5 rezu(tata iz prve tri 0aze. cjena rizi$a predstav(ja proces $ojim se odre#uje rizi$ na osnovu vjerovatno/e nastan$a udesa i obima mogu/i5 pos(jedica po ivot< zdrav(je (judi i ivotnu sredinu. Cadi (a$6eg odre#ivanja vjerovatno/e nastan$a udesa $oristi se identi0i$acija opasnosti do$ se obim mogu/i5 pos(edica utvr#uje na osnovu mode(ovanja razvoja udesa i podata$a dobijeni5 ana(izom povredivosti. 5. Plan zatite i prevencije od desa. . ovoj 0azi pred(au se a$tivnosti za ot$(anjanje mogu/nosti nastan$a udesa $a$o bi rizi$ bio pri5vat(jiv. Pod ovim se podrazumijeva preduzimanje preventivni5 mjera $ao i de0inisanje sadraja p(anova za6tite od udesa. 2ono6enjem p(anova za6tite obezbje#uje se organizovanje i priprema svi5 subje$ata< opreme i te5ni$e radi najade$vatnijeg odgovora u s(u*aju udesa uz najmanje mogu/e pos(jedice. 2a bi p(anovi za6tite odgovori(i postav(jenom zadat$u donose se na osnovu rezu(tata iz pret5odne *etiri 0aze. 6. Post pak reagovanja <odgovora= na des. vaj postupa$ obu5vata s$up mjera i a$tivnosti $oji se preduzimaju na osnovu rezu(tata 0aza ana(ize povredivosti i ocjene rizi$a a u s$(adu sa p(anom za6tite. va 0aza ima imperativ da de0ini6e sve a$tivnosti sa ci(jem da se udes zaustavi i izo(uje< ograni*e njegovi e0e$ti i minimiziraju pos(jedice $ao i da se stvore us(ove za pra/enje postudesne situacije. Postupa$ odgovora na udes zapo*inje onog trenut$a $ada se dobiju prve in0ormacije o udesu< $oje sadre podat$e o mjestu i vremenu udesa< vrsti opasni5 materija $oje su prisutne< procjeni to$a udesa< procjeni rizi$a po o$o(inu< procjeni obima udesa i obima pos(jedica i druge zna*ajne podat$e za odgovor na udes. Postupa$ odgovora na udes mora se odvijati u s$(adu sa p(anom za6tite na mjestu udesa i u s$(adu sa situacijom na terenu. !. 3onitoring post desne sit acije. Pra/enje i sistem $ontro(e odre#eni5 6tetni5 materija na podru*ju na $ome je do6(o do udesa predstav(ja sistem monitoringa $oji se sprovodi sa ci(jem da se dobije precizna s(i$a zaga#enja na ugroenoj teritoriji. Pra/enje $va(iteta sredine na podru*ju na $ojem se dogodio udes je jedan od prvi5 $ora$a $oji pret5odi sanaciji podru*ja i ima za ci(j $ontro(u sadraja 6tetni5 materija< odnosno odre#ivanje nji5ovog nivoa. 3jere otklanjanja posljedica desa. +jere za ot$(anjanje pos(jedica udesa AsanacijaB su dio procesa uprav(janja rizi$om $oje imaju za ci(j pra/enje postudesne situacije< obnav(janje i sanaciju ivotne sredine< vra/anje u prvobitno stanje< $ao i u$(anjanje opasnosti od mogu/nosti ponovnog nastan$a udesa. 2a bi se sanacija uspje6no sprove(a mora da obu5vati izradu p(ana sanacije i izradu izvje6taja o udesu. 4avedeni metodo(o6$i pristup $va(itativno otvara mogu/nost de0inisanja pod $ojim us(ovom /e rizi$ od rada opasni5 postrojenja na odre#enom prostoru biti pri5vat(jiv i na $oji na*in se moe obezbijediti dobro uprav(janje rizi$om od udesa. Potreba za procjenom rizi$a u ivotnoj sredini nasta(a je $ao rezu(tat pove/ane svesti o nunosti za6tite ivotne sredine. Posta(o je o*ig(edno da mnogi industrijs$i i 18

razvojni proje$ti izazivaju nee(jene pos(jedice u ivotnoj sredini< $oje bi se mog(e sprije*iti postojanjem razra#enog me5anizma uprav(janja rizi$om od 5emijs$og udesa.

)#"#(#9ontaminacija hrane organskim tetnim stvarima

Ve/ina 5rane $oju $onzumiramo sadri odre#ene potencija(no 6tetne tvari< bi(o da se radi o stvarima $oje su prirodni sastojci 5rane i(i se radi o tvarima $oje su namjerno dodane u 5ranu odnosno stvarima $oje se na(aze u 5rani $ao pos(jedica $ontaminacije 5rane ne$im vanjs$im *iniocm i(i na ne$i drugi na*in. +e#utim< prisutnost 6tetni5 stvari u 5rani ne zna*i nuno da je 5rana $oju $onzumiramo 6tetna za na6e zdrav(je. 9ada govorimo o sigurnosti 5rane moramo raz(i$ovati dva osnovna termina 7 zdravstveno ispravnu i zdravstveno neispravnu 5ranu. Lrana se smatra zdravstveno ispravnom u$o(i$o ne moe prouzro*iti 6tetne utjecaje na zdrav(je (judi a$o je proizvedena< priprem(jena i $onzumirana u s$(adu sa njezinom namjenom do$ se 5rana smatra zdravstveno neispravnom u$o(i$o je 6tetna za zdrav(je (judi i nepri$(adna za (juds$u $onzumaciju. 9a$o je vanost 5rane u na6em sva$odnevnom ivotu neupitna ta$o su zdravstvena ispravnost i ne6$od(jivost 5rane pos(jednji5 godina posta(e bezus(ovan za5tjev< $a$o od $upaca ta$o i doma/eg i me#unarodnog za$onodavstva. Programi sigurnosti 5rane se sve vi6e 0o$usiraju na $ontro(u 5rane tzv. pristupom Mod 0arme do sto(aN. va$vim pristupom se nastoji $ontro(irati sva$i $ora$ vezan uz proizvodnju< s$(adi6enje< distribuciju i pripravu 5rane. &ez obzira na postup$e $ontro(e 5rane od proizvodnje do priprave 5rane prisutnost 6tetni5 stvari u 5rani je neizbjena. .pravo zbog *injenice da ne postoji 5rana $oja ne sadri bar jednu 6tetnu stvar nuno je za potencija(no 6tetnu stvar napraviti ispitivanje procjene rizi$a i odre#ivanje ma$sima(no dopu6tene $oncentracije $oja se smije na/i u 5rani odnosno vrsti 5rane. evropska unija& $oveana uestalost kontamina"ije hrane upuuje na potrebu za poboljanjem sigurnosnih mjera u industriji proizvodnje i prerade hrane. 1vrops$i potro6a*i sve su vi6e zabrinuti za sigurnost 5rane. 9ao rezu(tat ta$vog stanja< 1. i nadzorne dravne institucije drava *(anica pove/avaju broj propisa $oji se odnose na industriju 5rane< 6to rezu(tuje ve/im tro6$ovima< $ao i pozitivnijem posmatranju proizvo#a*a od strane javnosti. Prema nedavno objav(jenom izvje6taju u 2--4. godini u 25 drava 1. prijav(jeno je 6.%6- 6 s(u*ajeva izbijanja zoonoza s u$upno 42.4!!! obo(je(i5 osoba. 4aju*esta(ije prijav(jivane zoonoze su sa(mone(oza i $ampi(oba$terioza< a najsmrtonosnija (isterioza. . 2--4. godini bi(o je 1)2.!-3% prijav(jeni5 s(u*ajeva sa(mone(oze te 1%3.)61) s(u*ajeva $ampi(oba$terioze. &roj obo(je(i5 u epidemijama ve/i je nego 2--3. godine< a uzro$ tome pripisuje se pro6irenju 1. s 1- novi5 drava *(anica. . 2--4. godini zamije/en je 22>7tni1- porast u*esta(osti sa(mone(oze u usporedbi s 2--3. godinom< te iznosi 42<211 s(u*aja obo(je(i5 na 1--.---12 (judi. . najve/em broju s(u*ajeva sa(mone(a je utvr#ena u peradi i svinja< te u svjeem mesu ovi5 ivotinja. . izvorni5 15 *(anica 1.< uo*en je trend smanjenja pojavnosti sa(mone(oze. 9omisija napominje da je ovo smanjenje najvjerovatnije uzro$ovano imp(ementacijom $ontro(ni5 programa za
6 7

w#w#w#w ghehe5he 8 5h%eheh& ! &r&r&r&r 1" eehge 11 ehdh 12 hehe

1!

sa(mone(u u timzem(jama. Pojava $ampi(oba$terioze ta$o#e je registrirana u 2--4. godini s 4!<613 s(u*ajeva na 1--.--- (judi< 6to je porast od 32> 14 u odnosu na 2--3. godinu. Trend porasta u*esta(osti $ampi(oba$terioze zamjetan je u 13 15 od 1516 izvorni5 drava *(anica 1.. 'znim$a su bi(e Opanija i Oveds$a< gdje se u*esta(ost $ampi(oba$terioze smanji(a. 4ove< $ao i izvorne *(anice 1. prijavi(e su pojavu $ampi(oba$terioze unutar istog raspona< s izuzet$on Cepub(i$e =e6$e< $oja je prijavi(a najve/u u*esta(ost pojave 5umane $ampi(oba$terioze u 1.. +eso peradi bi(o je g(avni izvor in0e$cije 5ranom. 4a razini ma(oprodaje +amp,loba"ter spp. je prijav(jen u mesu peradi u rasponu od %<1> 1! do !!>1%. . 2--4. godini prijav(jeno je 1.26!1) s(u*ajeva (isterioze< odnosno -<32- s(u*aja na 1--.--- (judi< 6to je s(i*no rezu(tatima iz 2--3. godine. +e#utim< u zem(jama $oje su ima(e podat$e za ne$o(i$o pos(jednji5 godina< evidentirano je pove/anje broja s(u*ajeva (isterioze u pos(jednji5 pet godina. -isteria mono",togenes izo(ovana je iz raz(i*iti5 namirnica< u$(ju*uju/i mesne proizvode< sireve i ne$e JreadPto7eatF mesne proizvode.

)#"#)#Poari
Oume su prirodna bogatstva $ojima je po$rivena prib(ino *etvrtina Eem(jine povr6ine. Ve(i$o is$ori6tavanje 6uma zapo*eto to$om prote$(i5 sto(je/a< $ao i $ise(e $i6e uzro$ovane industrijs$im otpadnim p(inovima< u ne$im dije(ovima svijeta su dove(i do znatnog smanjenja 6ums$i5 bogatstava. .z ve/ navedene uzro$e< vezane is$(ju*ivo uz (juds$i 0a$tor< najve/i dodatni doprinos smanjenju svjets$og 6ums$og 0onda *ine poari. .zroci poara mogu biti raznovrsni: od oni5 potpno prirodni57$ao 6to je npr. udar munje u viso$o stab(o< do oni5 vezani5 is$(ju*ivo za (juds$u nepanju7ba*eni neugaseni opu6a$< nepotpuno uga6ene iz(etni*$e vatre i s(.

)#"#6#Saobra4ajne nesre4e
3aobra/ajna nesre/a je pojam $oji ozna*ava nesre/u $oja se dogodi(a na jednoj odre#enoj saobra/ajnici izme#u jednog i(i vi6e u*esni$a u saobra/aju. . upotrebi je ta$o#e i naziv udes. Ve/ina udesa su rezu(tat nepo6tivanja saobra/ajni5 zna$ova i nepri(ago#avanje brzine vremens$im us(ovima.

)#"#8#-oniz j 4e i nejoniz j 4e zraenje

Prema mjeri(ima +e#unarodne agencije za atoms$u energiju A'818 @ .nternational :tomic ,nerg> :genc>=. &iL spada u zem(je tipa & $oje imaju 6iro$u upotrebu izvora zra*enja u medicini< industriji i istraivanjima. Ebrinjavanje ta$vog nis$oa$tivnog i srednjea$tivnog nu$(earnog otpada nije trajno rije6eno. :edan od prob(ema predstav(jaju i izgub(jeni izvori zra*enja $ao 6to su jav(ja*i poara< radioa$tivni gromobrani<
13 14

hh#hswh#sw#sg cdd&#&#& 15 &k'llh 16 lhlh 17 hhehe 18 &r&e&e 1! heheheh 2" ehehehe

2"

izvori $ori6teni u medicini i industriji $oji su ru6enjem obje$ata i ratnim dejstvima izgub(jeni i danas predstav(jaju potencija(nu opasnost. '818 je izdvoji(a zna*ajna sredstva za evidentiranje< s$up(janje i privremeno s$(adi6tenje rasuti5 radioa$tivni5 gromobrana i jav(ja*a poara. Ta$o#e se u saradnji sa ,edera(nom upravom civi(ne za6tite radi na u$(anjanju zrna sa osiroma6enim uranijumom sa podru*ja ,&iL. 2anas je prisutan i prob(em te5no(o6$i izmijenjene prirodne radioa$tivnosti o $ojoj imamo rezu(tate ne$i5 istraivanja u o$o(ini termoe(e$trana i rudni$a. . &osni i Lercegovini ne postoji sistematizovana evidencija izvora najnejonizuju/egzra*enja. 1videncije postoje u pojedinim 0irmama i vode se ug(avnom radi nap(ate us(uga $orisnicima $ao npr. te(evizijs$a pretp(ata< mobi(ni te(e0oni i s(. 'straivanja rizi$a po zdrav(je izazvanog nejoniziraju/im zra*enjem gotovo da i nema. Ea6tita od nejonizuju/eg zra*enja nije za$onodavno ure#ena< niti su razra#ene mjere i p(anovi za smanjivanje iz(oenosti nejonizuju/em zra*enju.

21

6#Zaklj ak
4a $raju se moe za$(ju*iti da se $ao imperativ name/e obezbje#ivanje sveobu5vatnog pristupa de0inisanju metodo(ogije za: postupa$ identi0i$acije rizi*ni5 ta*a$a< ocjenu njegovi5 $ara$teristi$a< procjenu nastan$a rizi$a i razvoj mode(a za uprav(janje rizi$om. vo podrazumeva dono6enje ade$vatni5 preventivni5 mjera< mjera odgovora na udes na$on njegovog nastan$a< $ao i mjera saniranja stanja< a sve u ci(ju e0i$asnog pristupa ovoj prob(ematici. To< naravno< podrazumijeva primenu niza mera i stvaranje in0ormacionog sistema o rizi*nim postrojenjima $ao i primjenu novi5 te5no(ogija u $oji moraju biti bazirani na odgovaraju/im so0tvers$im pa$etima a $oji su u stanju da daju optima(na i odgovaraju/a rje6enja. 4e$o(i$o ve/i5 5emijs$i5 a$cidenata u svijetu A&opa(< 3evezo< +e$si$o 3iti i dr.B bio je< naa(ost< najbo(ji do$az da te5no(o6$i procesi nisu u potpunosti sigurni i da se prob(emu 5emijs$i5 udesa mora posvetiti zna*ajna panja. +ogu/e pos(jedice 5emijs$i5 udesa po ivot i zdrav(je (judi< $va(itet ivotne sredine i materija(na i prirodna dobra su imperativ $oji stru*njaci iz razni5 ob(asti moraju uve$ imati pred sobom. .to(i$o prije 6to se prema podacima 1I27a A 1I2 7 &rganisation 5or ,conomic 0o-operation and 2evelopment B procjenjuje da se u svetu sva$i dan dogodi od 3-735 5emijs$i5 a$cidenata manjeg i(i ve/eg obima. 4a osnovu ovoga moe se< s(obodno< re/i da se 5emijs$i udesi po razmerama i 6tetnim pos(jedicama mogu svrstati me#u veoma opasne pojave $oje prijete savremenom svetu. Vanost prob(emati$e je nesporna i (ei u *injenici da su u na6oj zem(ji mnoga industrijs$a postrojenja i te5no(o6$i procesi zastarje(i< i(i se pa$ odravaju i remontuju na ade$vatan na*in< pa je samim tim pove/ana opasnost od nastan$a udesa. a$tue(nosti teme govori i podata$ da je V(ada Cepub(i$e 3rbije 1))!. godine 0ormira(a 9oordinacioni tim za 5emijs$e udese 6iri5 razmjera< $ao i da je pred(oeno saveznoj v(adi 0ormiranje s(i*nog tije(a na 0edera(nom nivou. Ta$o#e< prije dvije godine bi(i smo svjedoci da su ove prostore za5vati(a ratna razaranja od strane 48T 7a prije jedanaest godina. +e#u ci(jevima su< izme#u osta(og< bi(a industrijs$a< 5emijs$a i petro5emijs$a postrojenja pa se a$tue(nost ove prob(emati$e samo pove/a(a. To$om bombardovanja uni6teno i(i o6te/eno je ne$o(i$o stotina postrojenja a moe se re/i da je razaranje s$oro sva$og pogona predstav(ja(o< u manjem i(i ve/em obimu< industrijs$i udes. 4ajuo*(jivije pos(jedice na ivotnu sredinu ima(a su razaranja petro5emijs$i5 $omp(e$sa i ra0inerija.

22

!iterat ra
1.,i(ipovi/ 2. A2---B: "eoprostornomode(ovanje rizi$a u ivotnoj sredini< do$tors$a disertacija< "eogra0s$i 0a$u(tet< .niverzitet u &eogradu< &eograd 2..41PQ.4IL3 A1)))B: T5e 9osovo Ion0(ict @ IonseRuences 0or t5e 1nvironment and Luman 3ett(ements< &a($an Tas$ ,orce"eneve

3.http?@@AAA#sk pstina#me@cms@siteBdata@Z:9&NC'D&C'DZ:E1.1.C'D&2 CD-&N.ZU-U0,*C'DZ/:0,N-:C'D.C'D/:2.-:0.&N&C'DS.*U/N&S1.#pd5

4.http?@@prezentacije#m p#gov#rs@sektorzazastit ispasavanjel@vizija#html

5.http?@@AAA#centar#ba@ekologija@FjezikGbosHIG)"8H>G)''

6.http?@@hr#Aikipedia#org@Aiki@E mskiBpoar

!.http?@@AAA#hcjz#hr@clanak#phpFidG"$"D(

%.http?@@bs#Aikipedia#org@Aiki@Saobra4ajnaBnesre4a

).5ttp:QQsr.Si$ipedia.orgQsr7e(QTerorizam

1-. ,ood 3a0etP<Cesearc5 I5ris Larris< 1ditor A5ttp:QQSSS.meatneSs.comB

23