KTP217 KUMANDA DEVRELER DERS NOTU

R. GR. ZER ENYURT

(2011)

NDEKLER iindekiler ..............................................................................................................................1 1. KUMANDA DEVRE ELEMANLARI VE KORUMA RLELER ...................................3 1.1. Kumanda Elemanlar Yaps ve eitleri......................................................................3 1.1.1.Paket alterler........................................................................................................3 1.1.2. Kumanda Butonlar ...............................................................................................4 1.1.3. Sinyal Lambalar ...................................................................................................4 1.1.4. Snr Anahtarlar....................................................................................................5 1.1.5. Zaman Rleleri .....................................................................................................5 1.1.6. Kontaktrler..........................................................................................................6 1.1.7. Rleler ..................................................................................................................8 1.1.8. Sayclar..............................................................................................................10 1.2. Koruma Rlelerinin Yap ve eitleri ........................................................................10 1.2.1. Asenkron Motorlarn almas Srasnda Grlen Balca Arzalar ....................10 1.2.2. Sigortalar ............................................................................................................11 1.2.3. Ar Akm Rleleri.............................................................................................14 1.2.4. Gerilim Koruma Rlesi .......................................................................................16 1.2.5. Faz Sras Rlesi .................................................................................................16 1.2.6. Faz Koruma Rlesi..............................................................................................16 1.2.7. Frekans Koruma Rleleri ....................................................................................17 1.2.8. Termistrler ........................................................................................................17 1.3. letken eit ve zellikleri.........................................................................................18 1.3.1. Kesit Hesab........................................................................................................18 1.3.2. allacak Ortama Gre letken Seimi ..............................................................18 2. ASENKRON MOTORLAR .............................................................................................19 2.1. Asenkron Motorun Yaps ve Paralar.......................................................................19 2.1.1. Stator ..................................................................................................................20 2.1.2. Rotor...................................................................................................................20 2.1.3. Gvde ve Kapaklar..............................................................................................20 2.1.4. Yatak ve Rulmanlar.............................................................................................21 2.1.5. Soutma Pervanesi ..............................................................................................21 2.1.6. Klemens Tablosu ................................................................................................21 2.1.7. Motor Etiketi.......................................................................................................21 2.2. Asenkron Motor eitleri...........................................................................................21 2.2.1. Faz Saysna Gre ...............................................................................................21 2.2.2. Yaplarna Gre...................................................................................................21 2.2.3. Yapl Tiplerine Gre.........................................................................................22 2.2.4. alma artlarna Gre ......................................................................................22 2.2.5. Rotor Yaplna Gre .........................................................................................22 2.3. Asenkron Motorun alma Prensibi..........................................................................22 2.3.1. ndksiyon Prensiplerinin Hatrlatlmas..............................................................23 2.3.2. Manyetik Dner Alann Olumas .......................................................................23 2.3.3. Dner Alan erisindeki Rotorun Dn............................................................24 2.4. Bir Fazl Asenkron Motorun Yaps ve almas.......................................................24 2.5. Motor Etiketini nceleme ...........................................................................................25 2.6. Motor Teknik zellikleri ...........................................................................................26 2.6.1. alma artlar...................................................................................................26 2.6.2. Motorun Faz Says .............................................................................................27 2.6.3. Motorun Normal alma Akm .........................................................................27

2.6.4. Motorun G Kat says ......................................................................................27 2.6.5. Motorun Balant ekli .......................................................................................28 2.6.6. Motorlarn Yap ekilleri ....................................................................................28 2.6.7. Anma Gc.........................................................................................................29 2.6.8. Ar Yklenme...................................................................................................29 2.6.9. Grlt Dzeyi ...................................................................................................29 2.6.10. Kutup ve Devir Saylar.....................................................................................29 2.6.11. Montaj Boyutlar ...............................................................................................29 2.6.12. letme Gerilimi ve Frekans .............................................................................30 2.6.13. Koruma Snf ( IEC 345 ) ...............................................................................30 2.6.14. zolasyon ( yaltm ) Snf ( IEC 34 1 )...........................................................30 2.6.15. Siparite Dikkat Edilecek Hususlar....................................................................31 2.7. Asenkron Motor Balant ekli ve zellikleri............................................................31 2.7.1. Motorun Yldz Balants ve zellii .................................................................31 2.7.2. Motorun gen Balants ve zellii.................................................................32 2.8. Asenkron Motorun Kataloglarn Okuma ve Kullanma...............................................32

1. KUMANDA DEVRE ELEMANLARI VE KORUMA RLELER 1.1. Kumanda Elemanlar Yaps ve eitleri 1.1.1.Paket alterler
Yaps

Resim 2.1: Paket alterler

Bir eksen etrafnda dnebilen bir mil zerine ardarda dizilmi ve paketlenmi birok kontak yuvalarndan oluan ok konumlu alterlere paket alterler denir. Paket alterlerin her bir diliminde, iki, ya da drt kontak bulunur. stenilen kontak saysn elde etmek iin, uygun sayda art arda monte edilir. Kontaklarn alp kapanmas, dilimler zerindeki kntlar sayesinde olur. Paket alterlerin ambalajnn ierisinde, balant emalar ve alma diyagramlar vardr. Bu diyagramlar sayesinde kontaklarnn konumlar hakknda bilgi sahibi oluruz.
almas

0.KONUM 1.KONUM 2.KONUM ekil 2.1: Paket alterin disk ve kontaklarnn konum deiiklii

ekil 2.1de bir paket alterin kam ve kontak konumlar grlmektedir. Paket alter, 0 konumunda iken 3-4 nu.lu kontaklar ap kapatan pim diskin ukur yeri de olduundan kontak kapal konumdadr. 1-2 ve 5-6 nu.lu kontaklar ap kapatan pim diskin tmsek ksmnda olduundan kontaklar ak konumdadr. Paket alter kolu saa doru evrildiinde yan 1. konuma getirildiinde 3-4 no.lu konta ap kapatan pim diskin tmsek ksmna gelir ve kontak ak konuma gelir. 1-2 ve 5-6 no.lu kontaklar ap kapatan pim, diskin ukur yerine geldiinden kontaklar kapatr. Paket alter kolu, saa doru yani 2. konuma getirilirse kontaklar kumanda eden pimler diskin ukur yerinde olduundan kontaklarn hepsi kapal durumdadr.
eitleri

a) b) c) d) e)

Bir fazl yardmc sargl motor alteri Kutup deitirici 0 pozisyonlu paket alter ift devir paket alteri Ampermetre komtatr Voltmetre komtatr

1.1.2. Kumanda Butonlar Bir devrenin altrlmasn balatmak veya durdurmak amacyla kullanlan elemanlardr.

Resim 2.2: Kumanda butonlar ve sinyal lambalar

Tek Yollu Butonlar Butona basldnda kontaklar konum deitirir, zerinden bas kaldrldnda yay aracl ile eski konumuna dnerler. Tek yollu butonlar, altrma ( start ) ve durdurma (stop ) butonlar olmak zere ikiye ayrlr. a) altrma ( Start ) Butonu Konta normalde aktr. Butona basnca kapanr ve zerindeki basn kaldrlnca konta eski konumuna geri gelir. Bunlara ani temasl buton da denir. b) Durdurma ( Stop ) Butonu Konta normalde kapaldr. Butona baslnca alr ve zerindeki basn kaldrlnca konta eski konumuna gelir. ift Yollu Butonlar Normalde ak ve kapal iki konta bulunur. Kapal kontak, stop butonu olarak; ak kontak ise start butonu olarak kullanlr. Butona basldnda normalde kapal konta alr, normalde ak konta kapanr. zerindeki basn kaldrldnda kontaklar eski konumunu alr. Kalc Tip Butonlar Butona basldnda brakldklar konumda kalrlar. Bir yollu tipte kontak aksa kapanr, kapal ise alr. ki yollu tiplerinde butona basld zaman kontaklardan biri alr, dieri kapanr. Kontaklarn eski hline dnmesi iin ayn butona tekrar baslr veya yanndakine tekrar baslr. 1.1.3. Sinyal Lambalar Bir kumanda elemann veya devresinin alp almadn kla gsteren elemana sinyal lambas denir. Resim 2.3te gsterilmektedir. Bunlar vidal ve gemeli tip olarak yaplrlar. 6V ile 380 volt aras standart gerilimlere uygun neon lambalar vardr. Akkor flamanl lambalarda 36 voltluk dk gerilimli kumanda devrelerinde kullanlr. Ana pano veya kumanda merkezlerinde iletmelerde makine takibi iin sinyal lambalar kullanlr.

Resim 2.3: Sinyal lambalar

Genellikle yeil sinyal lambas devrenin altn, sar lamba durduunu ve krmz lamba devrede bir arza olduunu veya koruma elemanlarnn devreyi atn gsterir. 1.1.4. Snr Anahtarlar Hareketli aygtlarda bir hareketi durdurup baka bir hareketi balatan ve aygtn hareket eden paras tarafndan kumanda edilen elemanlara snr anahtar denir. Snr anahtarnn normalde biri kapal, dieri ak iki konta mevcuttur.

ekil: 2.2: Snr anahtar

Snr anahtarlar bant sistemlerinde, takm tezgahlar gibi hareketli sistemlerde kullanlr. Mekanik Tip Snr Anahtarlar Bu tip snr anahtarlar aygtn sabit ksmna monte edilir. Aygtn hareketli ksmnda bulunan knt, hareket esnasnda makaraya veya pime arptnda kontaklar konum deitirir. Aygtn hareket eden paras durur veya hareket yn deiir. Bu tip snr anahtarlarna makaral ve pimli snr anahtar da denir. Manyetik Tip Snr Anahtarlar Dokunma ve arpma olmadan ama ve kapama yapabilen snr anahtarlardr. Sabit mknats ve kontak olmak zere iki ksmdan meydana gelir. 1.1.5. Zaman Rleleri

ekil 2.3: Zaman rlesi yandan grn

ekil 2.4: Zaman rlesi nden grn

Tanm ve Yaps Otomatik kumanda devrelerinde alclarn belli sre almalarn veya durmalarn salayan elemana zaman rlesi denir (ekil 2.34). Zaman rlesinin yapsnda gecikme ile konum deitiren kontaklar, ani konum deitiren kontak gruplarndan ve bobin bulunur. eitleri ve Fonksiyonlar a) ekmede Gecikmeli Tip (Dz) Zaman Rlesi Besleme ularna enerji uygulandnda ayarlanan sre sonunda normalde kapal konta alan, ak konta kapanan zaman rleleridir. Enerjisi kesildiinde ani ve gecikmeli alpkapanan kontaklar ani olarak normal konumlarna dner. b) Dmede Gecikmeli Tip (Ters) Zaman Rlesi

Besleme ularna gerilim uygulandnda ani olarak kontaklar konum deitirir. Enerjisi kesildiinde ani alp kapanan kontaklar hemen, gecikmeli alp kapanan kontaklar ayarlanan sre sonunda konum deitirir. c) Brakmada Gecikmeli Tip (Impuls) Zaman Rlesi Besleme ularna gerilim uygulandnda ani ve gecikmeki kontaklar konum deitiren, ayarlanan sre sonunda kontaklar normal konumuna dnen rlelerdir. d) ekmede ve Brakmada Gecikmeli Tip Zaman Rlesi Besleme ularna gerilim uygulandnda ayarlanan sre sonunda kontaklar konum deitiren ve enerjisi kesildikten belli bir sre sonra kontaklar konum deitiren zaman rlesidir. Flar Zaman Rlesi Besleme ularna enerji uygulandnda kontaklar konum deitiren, ayarlanan sre sonunda normal konumlarna dnen, rle enerjili kald srece kontaklar tekrar tekrar ayarlanan sre kadar konum deitiren rlelerdir. Yldz-gen Zaman Rlesi Byk gl motorlarda kalk akmn drmek iin yldz/gen yol verme yntemi kullanlr. Kalk akmn drmek iin motor, nce yldz balanr. 2-4 saniye getikten sonra yldz kontaktrn devreden kartp gen balanty salayan kontaktr devreye girmesini salamak iin kullanlan rlelerdir. ift Zaman Ayarl Zaman Rlesi ki ayr zamanlama yaplabilen rlelerdir. Zaman rlesi enerjilendiinde kontaklar konum deitirir. Ayarlanan birinci srenin sonuna kadar kontaklarn konumu ayn kalr. Sre dolunca kontaklar normal konumuna dner. Daha sonra ikinci ayarlanan sre balar. kinci sre dolduunda kontaklar tekrar konum deitirir. 1.1.6. Kontaktrler Tanm Yaps ve eitleri a) Kontaktrn Tanm Elektrik devrelerini ap kapamaya yarayan ve tahrik sistemiyle uzaktan kumanda edilebilen byk gl elektromanyetik anahtarlara kontaktr denir. b) Kontaktrn Yaps Elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluur. Elektromknats: Bir demir nve ve zerine sarlm bobinden meydana gelir. Bobine gerilim uygulandnda geen akm, manyetik alan oluturarak mknatsiyet meydana getirir. Alternatif akmla alan kontaktrn nvesi silisli saclarn paketlenmesiyle yaplr. Nvenin n yzne alan oluklara bakr halkalar oluur. Bakr halkalar; alternatif akmn yn ve deer deiimlerinden etkilenerek titreim, yani grlt yapmasn nlemek iindir. Doru akmla alan kontaktrn nvesi, yumuak demirden tek para olarak yaplr. Bobin akm kesildiinde demir nvede kalan artk mknatsiyetten dolay paletin nveye yapk kalmasn nlemek iin nvenin palete bakan ksmna plastik pullar konur. alma akm ve kontak akmna bal olarak elektromknatslar, deiik kesit ve spirde sarlrlar (bk.ekil 2.5).

ekil 2.5: Kontaktrn i yaps

Palet: Kontaktr nvesinin hareketli ksmna palet denir. Demir nvenin mknatslanmas ve yaylarn itmesi sonucu hareket eder. Palet zerine kontaklar monte edilmitir. Demir nve mknatslandnda paleti eker ve baz kontaklar alrken baz kontaklar kapanr. Demir nveye sarl bobinin enerjisi kesildiinde, yaylarn itmesi sonucunda palet eski konumuna dner. Kontaklar: Gm, bakr-nikel, kadminyum, demir, karbon, tungsten, ve molibdenden yaplm alamlardan yaplr. Kontaklar; biri sabit dieri, hareketli olmak zere iki kontaktan meydana gelir. Normalde ak ve normalde kapal olmak zere iki tip kontak vardr. Palet zerine monte edilen hareketli kontaklarn bir ksm kontaktr almazken ak konumda, bir ksm ise kapal konumdadr. Kontaktr zerinde istenenden fazla kontak vardr. Bu kontaklardan bazlar konum deitirirken ypranrken, bazlar kullanlmadndan ypranmaz. Bu dengesizlii nlemek iin devre akm fazla ise bo kalan kontaklar dier kontaklarla paralel balanr, devre gerilimi yksekse bo kontaklar dier kontaklara seri balanr. Kontaktr eitleri: Akm cinsine ve imalat durumuna gre ikiye ayrlrlar: Akm cinsine gre: a) Doru akm kontaktrleri b) Alternatif akm kontaktrleri malat durumuna gre: a) Elektromanyetik kontaktrler b) Basnl haval kontaktrler c) Elektro-pnmatik kontaktrler Kontaktr Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar Kullanma Snf Kontaktrler alma gerilimi, iletme ve kullanma ekillerine gre standart hle getirilerek kullanma sunulmaktadr. IEC 947-4-1 numaral standartlara gre kontaktrlerin retim snflar ve kullanm alanlar aadaki gibi sralanmtr: a) AC1 snf kontaktrler ndktif olmayan ya da ok az indktif olan yklerde kullanlr. b) AC2 snf kontaktrler Bilezikli asenkron motorlara yol vermede kullanlr. c) AC3, AC4 snf kontaktrler Sincap kafesli asenkron motorlarn altrlmasnda kullanlr. d) AC-6a snf kontaktrler Transformatrlerin kumandasnda kullanlr. e) AC-6b snf kontaktrler Akkor flamanl lambalarn kumandasnda kullanlr.

f) DC1 snf kontaktrler ndktif olmayan ya da ok az indktif olan DC yklerin beslenmesinde kullanlr. g) D2 snf kontaktrler DC motorlarn altrlmas ve frenlenmesiyle ilgili devrelerde kullanlr. Anma gerilimi Kontaktrn kumanda edecei gerilim deeridir. Uygulamada 220380500660V'luk ebeke gerilimleri bulunmasna ramen genellikle 220 V ve 380 V'luk gerilimler kullanlr. Bobin gerilimi Bobinin alma gerilimidir. Bobinler 2448110220380 volt olabilmektedir. Anma akm Kontaktrn g kontaklarnn akm deeridir. Anma gc Kumanda edilecek alcnn gcdr. Kontak yaps ve says Kontaktrlerde iki tip kontak mevcuttur. Bunlar: G kontaklar, Kumanda kontaklardr. G kontaklar, yksek akma dayankl olup motor vb. alclar altrmak iin kullanlr. Kumanda kontaklar ise termik ar akm rlesi, zaman rlesi, s kontrol rlesi, mhrleme vb. gibi dzeneklerin altrlmasnda grev yapar. Otomatik kontrol sistemlerinde kullanlan kontaktrler, beslenecek olan alcnn tipine, gerilimine, akmna gre, retici firma kataloglarna baklarak seilir. yle ki, indktif zellikli asenkron motorlarn altrlmas iin retilmi olan bir kontaktr, reaktif g kompanzasyonu ile ilgili bir devrede kullanlamaz. Kontaktrlerin kontaklar ar akma maruz kalma ya da uzun sreli kullanm sonucunda zelliklerini kaybederek arzalanabilir. Bu durumda, kontaktr kk glyse yenisiyle deitirme yoluna gidilir. Ancak kontaktr byk gl ve pahal bir model ise elemann tamam deil, sadece kontakalar deitirilerek onarm yaplr. Otomatik kumanda devrelerinde ok kullanlan bir eleman olan kontaktrn iinde tabloda grld gibi normalde ak ve normalde kapal olmak zere deiik sayda kontak bulunur. Kontaklarn alp kapanmasn salayan bobin enerjisizken baz kontaklar ak konumda bekler. Bobin enerjilendiinde ak kontaklar kapal, kapal kontaklar ise ak hle geer.

ekil 2.6: Kontaktrn kumanda ve g kontaklarnn konumu

1.1.7. Rleler

ekil 2.7: Rlenin grn, i yaps ve sembol

Kk deerli bir akm ile yksek gl bir alcy altrabilmek (anahtarlayabilmek) iin kullanlan elemanlara rle denir. Tamamen otomatikle iletmeye balayan retim aralarnda yzlerce tip ve modelde rle kullanlmaktadr. Tek kontakldan tutun 510 kontaklsna kadar geni bir model yelpazesine sahip rlelerin almas her modelde de ayndr. Uygulamada kullanlan rleler kontaklarnn zelliine gre yle snflandrlr: Tek kontakl, tek konumlu rleler Tek kontakl, ift konumlu rleler ok kontakl, tek konumlu rleler ok kontakl, ift (iki) konumlu rleler Rlenin Yaps ekil 2.8de grld gibi bobin, demir nve, palet, yay ve kontaklardan oluan rlelerin mknatsiyet oluturan bobinleri 5912243648 volt gibi gerilimlerde alacak biimde retilir. Elektronik sistemlerde ounlukla DA ile alan mini rleler kullanlr.

(a) ekil 2.8: Rlenin iyaps

(b)

Rlenin alma lkesi Rle iinde bulunan demir nve zerine geirilmi makaraya ince telden ok sipirli olarak sarlm bobine akm uygulandnda, N-S manyetik alan oluur. Bu alan ise bobinin iindeki nveyi elektromknats hline getirip, paletin kontaklarnn konumunu deitirmesini salar. Akm kesilince elektromknatslk ortadan kalkar; esnek gergi yay, paleti geri ekerek kontaklar ilk konumuna getirir. Kontaklardan geen akm nedeniyle birbirine temas eden yzeyler zamanla oksitlenebilir. Kontaklardaki oksitlenmeyi en az dzeyde tutabilmek iin platin ya da tungsten zerine ince gm tabakasyla kaplama yaplr. Dzgn almayan bir elektronik devrede rlelerin kontaklarnda oksitlenme olumu ise bu istenmeyen durum su zmparasyla giderilebilir. Dzelme olmazsa yeni rle kullanlr. Rlenin Ayaklarnn Tanmlanmas Rlelerin gvdesinde bulunan a, b harfleri bobin ularn; NC (normal close), normalde kapal durumda olan kontaklar; NO (normal open), normalde ak durumda olan kontaklar belirtir. Rle bobini enerjisizken baz kontaklar ak, bazlar ise kapal durumdadr. Anlatmlarda kolaylk olmas iin bobin enerjisizken ak olan kontaklara normalde ak kontak denir. Kapal olan kontaklar ise normalde kapal kontak olarak adlandrlr.

1.1.8. Sayclar

Resim 2.4: Sayc

ekil 2.9: Sayc balants

Sayclar flip-floplardan olumaktadrlar. ki gruba ayrlrlar. Bunlar senkron ve asenkron sayclardr. Asenkron sayclar, senkron sayclara nazaran daha yava alrlar. Bunun sebebi ise flip flop 'larn birbirlerini tetiklemesidir. Bu da zaman kaybna yol aar. Senkron sayclarda ise tm flip floplar ayn anda tetiklenirler. Bu yzden senkron sayclar, asenkron sayclara gre daha fazla tercih edilirler. Sayclar, bir de yukar ve aa sayclar diye ikiye ayrlrlar. Her clock palsinde ktaki binary say artan sayclara yukar sayc, azalan sayclara da aa sayc denir. 1.2. Koruma Rlelerinin Yap ve eitleri 1.2.1. Asenkron Motorlarn almas Srasnda Grlen Balca Arzalar

10

Tablo 2.1: Asenkron motor arzalar ve giderilmesi

1.2.2. Sigortalar Elektrik besleme hatlar ile devrede alan alclar ar yklere, ksa devrelerin oluturaca yksek akmlara ve bunlar kullanan insanlar gelebilecek muhtemel kazalara kar korumak iin kullanlan devre elemandr. Elektrik devrelerine seri balanrlar. zerinde yazl deerden fazla akm getiinde devreyi aarlar.

Resim 2.5: a) Buonlu sigorta b) Otomatik sigorta c) Bakl sigorta

Buonlu Sigortalar Buon kapa, buon, viskontak ve gvdenin (kofre) birlemesinden olumu koruma aracdr.

ekil 2.10: Buonlu sigortann yaps grlmektedir

a) Gvde Sigortay muhafaza eden porselen ksmdr. Bunlar, 2563100200 amperlik deerlerde retilmektedir. 11

b) Buon Eriyen teli muhafaza eden ksmdr. Buonlar, standart akm deerlerinde retilirler. Buon akmlar, 61016202535506380100200 amperdir. Buonlu sigortalarda kullanlan porselen gvdenin iinde, ar akm gemesi annda eriyip kopan bir tel mevcuttur. Buon gvdesi iinde bulunan bu telin yayd sy azaltmak iin soutma amal olarak kuvars kumu kullanlr. Buonlarn arka ksmnda bulunan metal apkann ortasnda renkli pulcuklar vardr. Bunlara baklarak da buonun ka amperlik olduu anlalabilmektedir. Sinyal pulcuklarnn renklerinin akm deerleri: 6 A: Yeil, 10 A: Krmz, 16 A: Gri, 20 A: Mavi, 25 A: Sar, 35 A: Siyah, 50 A: Beyaz, 63 A: Bakr rengi, 80 A: Gm rengidir. c) Buon Kapa Buonu muhafaza eden ksmdr. Bunlar 2563100200 amperlik deerlerde retilmektedir. Uygulamada kullanlan buonlu sigortalar, L (B) ve G (C) tipi olmak zere iki tipte retilmektedir. L (B) tipi sigortalar, aydnlatma ve priz tesislerinde kullanlrken; G tipi sigortalar ise motor devrelerinde kullanlr. L tipi sigortalar, ar akm durumunda hemen atar. G tipi olanlar ise gecikmeli olarak devreyi aar. Otomatik Sigortalar Bu tip sigortalar, termik ve manyetik koruma dzenekli olarak retilmektedir. Termik koruma bimetal esasldr. Devreden ar akm geince bimetal bklerek akm geiini salayan kontaklar aar. Manyetik koruma ise ar akm gemesi durumunda elektromknats hline gelen kaln kesitli bobinin nveyi hareket ettirerek kontaklar atrmas esasna dayanmaktadr. Resim 2.7de otomatik sigortalarn i yaps verilmitir. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar, L (B) ve G (C) tipi olmak zere iki tipte retilir. L tipi sigortalar, aydnlatma ve priz tesislerinde kullanlrken; G tipi sigortalar ise motor koruma devrelerinde kullanlr. L tipi sigortalar, ar akm durumunda hemen atar. G tipi modeller ise gecikmeli olarak devreyi aar. Motorlar kalk annda normal akmlarndan birka misli deerde ar akm ekerek almaya baladklarndan bu tip alclarda gecikmeli atan otomatik sigortalar tercih edilir. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar 0,511,62,461016202535404550 amperlik deerlerde retilmektedir. fazl motorlarn korunmasnda kullanlan otomatik sigortalarn mandallar birbirine akuple edilir. Bu sayede fazn birisinin bal olduu sigorta attnda, fazn akm da kesilir.

Resim 2.6: Bir firmaya ait otomatik sigortalar

12

Resim 2.7: Otomatik sigortan iyaps

Bakl Sigortalar Sanayi tesislerindeki yksek akml alclarn korunmasnda kullanlrlar. Bu sigortalar, altlk ve buon olmak zere iki paradr. Bakl sigortalar skp takmak iin ellik ad verilen pensler kullanlr.

ekil 2.11: eitli amperlerde bakl sigorta buon, altlk ve pens

Resim 2.8: Bakl sigortann ksmlar

13

NH sigortalar, tadklar akma gre deiik boyutlarda retilirler:

1.2.3. Ar Akm Rleleri DC ya da AC ile alan motorlar, herhangi bir nedenle normal deerin zerinde akm ektiinde sarglarn ve tesisatn zarar grmemesi iin akmn en ksa srede kesilmesi gerekir. Motorun akmn kesme ileminde kullanlan ar akm rlelerimanyetik ve termik esasl olmak zere iki eittir (Resim 2.9). imdi bunlarn yapsn ve zelliklerini inceleyelim.

Resim 2.9: Ar akm rlesi

Manyetik Ar Akm Rlesi Elektrik akmnn manyetik alan etkisiyle alan rlelerdir. Bu elemanlar ekil 2.12 de grld gibi elektromknats, kontak ve geciktirici dzenek olmak zere ksmdan oluur.

ekil 2.12: Manyetik ar akm rlesinin yaps

Rle devredeyken elektromknatsn bobininden motorun akm da geer. Motor herhangi bir nedenle normalin zerinde akm ekmeye balarsa, bobinin oluturduu mknatsiyet artar ve nveyi yukar doru ekmek ister. Nve, iinde ya bulunan pistondan olumu yavalatc bir dzenek ile frenlendiinden hemen yukar doru hareket edemez. Alcnn ektii ar akm, 12 dakika boyunca srecek olursa piston dzenei yukar doru kaymay srdrr. Sonuta nve yukar ktndan kumanda kontaklar konum deitirerek motoru altran

14

kontaktrn akmnn kesilmesine yol aar. Reset (yeniden kurma) butonuna basld taktirde motor yeniden altrlabilir. Termik Ar Akm Rlesi Her metalin s karsndaki davran farkldr. Baz metaller scakta ok genilerken, bazlar da az geniler. Bu davran farkndan yararlanlarak bimetal ad verilen dzenekler gelitirilmitir. Bimetal, sndnda farkl uzunlukta genleen ayr cins iki metal eridin birletirilmesiyle olumutur (ekil 2.13).

ekil 2.13: a) Direkt ve endirekt termik ar akm rlesinin yaps b) Bimetalin yaps

Resim 2.10: Termik ar akm rlesi

Bir fazl alclar iin tasarlanan termik koruyucular, motor akm ar derecede arttnda snarak konum deitiren bimetal dzeneinden olumaktadr. fazl alclar iin tasarlanan rleler, motorun akm resimde grld gibi bimetal zerine sarlm krom-nikel diren tellerinden gemektedir (ekil 2.14).

ekil 2.14: Termik ar akm rlesinin u balants

almas: Termik ar akm rlelerinde motor akm, normal dzeyde iken stc teller fazla scaklk oluturmadndan bimetaller bklmez. Ancak alcnn ektii akm istenilen seviyenin zerine kacak olursa krom-nikel stclarn yayd scaklk artarak bimetallerin bklmesine yol aar. Bklen bimetaller, termik rlenin trnan iterek kontaklara konum deitirtir. Bunun sonucunda ise motoru altran kontaktrn enerjisi kesilir. Reset (kurma) butonuna basldnda ise termik ar akm rlesi eski hline dner.

15

1.2.4. Gerilim Koruma Rlesi Ar Gerilim Koruma Asenkron motorlara uygulanan gerilim + % 10 u atnda sarglarda oluan s artar. Bu da istenmeyen durumdur ve motora zarar verir. Bunu nlemek iin gerilimin % 10 at durumlarda ar gerilim koruma rlesi kullanlr. Dk Gerilim Koruma Asenkron motorlara uygulanan gerilim % 10 nun altna dt durumlarda motoru korumak iin dk gerilim koruma rlesi kullanlr. Ar-Dk Gerilim Koruma Asenkron motorlar, % 10'luk gerilim deimelerinde normal alrlar. Gerilimin daha fazla ykselmesi ya da dmesi hlinde motor akm artar. Bu durum, sarglarda oluan sy artrr. Dk gerilim rlesi, gerilimin, anma deerinin % 10 altna dmesi hlinde ar gerilim rlesi ise gerilimin % 10 fazla artmas hlinde devreyi aar (ekil 2.15).

ekil 2.15: Ar ve dk gerilim koruma rlesinin balat emas

1.2.5. Faz Sras Rlesi

fazl asenkron motorlar da fazlarn ikisi yer deitirdiinde rotorun dn yn deimektedir. Motorun dn ynnn istem d olarak deimesinin istenmedii tesislerde ( asansr, kompresr... vb. ) elektronik yapl faz sras rlesi kullanlr. Bu rleler, motoru iki faz yer deitirdiinde devreden kartr (ekil 2.16da devre balants verilmitir).

ekil 2.16: Faz sras rlesinin devreye balanmas

1.2.6. Faz Koruma Rlesi faz ile alan motorlarda R-S-T fazlarndan birisi kesildiinde motor almaya devam eder. Ancak bu alma ekli, son derece tehlikeli ve istenmeyen bir durumdur. nk faz ile alacak ekilde retilmi motor, iki faza kald zaman ebekeden yksek akm ekmeye balar. Yksek akm ise sarglar str. Isnan sarglarnn izolesi (vernik) eriyerek ksa devreye neden olur. Ksa devre ise motorun bozulmasna yol aar.

16

te bu durumu nlemek iin sigorta, termik vb. gibi koruyuculara ilave olarak elektronik yapl faz koruma rleleri retilmitir (ekil 2.17). Gnmzde retilen faz koruma rleleri hem ok ucuzlam hem de ok ilevli hle gelmitir. yle ki, faz koruma rleleri motoru faz kesilmesine, fazlarn geriliminin % 10 20 deimesine ve sarglarn ar snmasna kar koruma yapabilmektedir.

ekil2.17: Faz koruma rlesinin devreye balants

1.2.7. Frekans Koruma Rleleri Asenkron motorlarn stator sarglarnda oluan manyetik aknn deeri, btn yklerde gerilimle doru, frekansla ters orantldr. Anma gerilim ve anma frekansnda alan motorun momenti anma deerindedir. Gerilimi sabit tutarak frekans azalrsa manyetik ak artar, frekans artrlrsa manyetik ak azalr. Bu sebeblerden dolay frekans koruma rleleri kullanlmaktadr. Ar Frekans Koruma Asenkron motor, artan frekanslarda anma hznn zerindeki hzlarda motor, anma momenti ile yklenmez. Artan frekanslarda demir kayplar, hzn ykselmesinden srtnme ve rzar kayplar artar. Bunun sonucu kayplar arttndan verim der. Bu gibi durumlar iin ar frekans koruma rleleri kullanlr. Dk frekans koruma Asenkron motorun, dk frekansta almada hz azaldndan soutma pervanesinin soutmas yetersiz kalr ve motor snr. Dolaysyla bu durum motora zarar verebilir. Bu sakncal durumu nlemek iin dk frekans koruma rlesi kullanlr. 1.2.8. Termistrler Termistrler, yar iletken scaklk hissedici elemandr. Seri bal elemanl ve rlesi ile birlikte takm hlinde satlrlar. Belirli scaklk derecesinde elektriki direnleri artar veya azalr. Direnlerinin ok ani artt scaklk derecesine nominal ama scakl (NAT) denir. Nominal ama scakl, korunmak istenen motorun yaltm snfna uygun ve izin verilen snr scaklk derecesine gre seilir. Her gteki motor iin tek tip takm ve rle kullanlr. Byk gl motorlar da ekonomik olur. Takm hlindeki PTC termistr elemanlar, motorun faz sarglar arasna yerletirilir. Rle, motor kumanda panosunda bulunur. retici firmalara gre balants farkl olabilir. Rle, motorun enerji kontaktrne kumanda eder. Termistr elemanlar, rleye izin verilen snr scaklna yakn ihbar sinyali, izin verilen snr scaklkta ama sinyali verir. Ama sinyalini alan rle alarak, enerji kontaktrn aar. Bir motor devresine termik rle ile birlikte termistr koruma yaplmsa bu devrede tam koruma salanr. Byle bir korumann fonksiyonlarn aadaki gibi sralayabiliriz: a) Kesintisiz iletmelerde ar ykten meydana gelen ar akma kar tam koruma, b) Fazla sk durma ve kalkmalardan doan snmaya kar tam koruma, 17

c) Uzun yol alma ve frenlemeden doan tam koruma, d) Yksek ortam scakl ve motor soutmasnn tam olmad durumlarda meydana gelecek snmaya kar tam koruma, e) Stator ve rotor arasndaki snma ve souma farkllklarnda meydana gelecek s artna kar tam koruma salanr. 1.3. letken eit ve zellikleri. 1.3.1. Kesit Hesab letken kesit hesabn, 10. snf ortak alan derslerinden olan Fiziksel Byklkleri lme modlnn renme faaliyeti 9da grmtnz. Burada tekrar edilmeyecektir. 1.3.2. allacak Ortama Gre letken Seimi Standart ve fiziksel artlara dayankl kablolar, kumanda kablolar Kumanda panolarnda zel yapl, ok damarl kumanda kablolar kullanlmaktadr. a) NLSY ve NLSCY tipi l-kumanda-kontrol kablolar ok ince telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, renk kodlu damarl, PVC d klfl kablolardr. Kuru ve nemli yerlerde, gne nlarndan korunan harici sabit tesislerde, hafza programl otomasyon kumanda sistemlerinde ve mekanik zorlamalarn olmad yerlerde kullanlrlar. Bu kablolar, 0,50,751 ve 1,5 mm2 kesitlerinde retilir.

ekil 2.18: NLSY ve NLSCY tipi kumanda kablosu

b) LSPYY ve LSPYCY tipi l kumanda- kontrol kablolar nce ok telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, renk kodlu damarl, her bir ift damar borulu PVC d klfl kablolardr. Bu kablolar, 0,140,250,50,75 ve 1 mm2 kesitlerinde retilir.

ekil 2.19: LSPYY ve LSPYCY tipi kumanda kablosu

c) PYCM tipi stn iletiim zellikli, alminyum ekranl l kumanda kontrol kablolar Tek telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, renk kodlu damarl, alminyum astarl ve PVC d klfl kablolardr. Kuru, nemli, slak yerlerde, brolarda, imalathanelerde vb. kullanlr. Bu kablolar, 0,6 ve 0,8 mm2 kesitlerinde retilmektedir.

ekil 2.20: PYCM tipi kumanda kablosu

d) PYCYM-B tipi alminyum ekranl l-kumanda-kontrol kablolar

18

Tek telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, renk kodlu damarl, alminyum ekranl, ekran boyunca zel plak damarl, krmz renk kodlu, PVC d klfl kablolardr. Bunlar yangn ihbar sistemlerinde sinyal tama amacyla kullanlrlar.

ekil 2.21: PYCYM-B tipi kumanda kablosu

e) NYSLY tipi l-kumanda-kontrol kablolar nce ok telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, kalay kapl bakr rg ekranl; PVC d klflar neme, yaa, kimyasal maddelere dayankldr. Bu kablolar, 0,7511,5 ve 2,5 mm2 kesitlerinde retilmektedir.

ekil 2.22: NYSLYO tipi kumanda kablosu

f) NYSLYC tipi bakr rg ekranl l-kumanda-kontrol kablolar nce ok telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, sk dokunmu kalay kapl, bakr rg ekranl, kat, sv yalara ve kimyasal maddelere dayankl PVC d klfl kablolardr. Bu kablolar, 0,7511,5 ve 2,5 mm2 kesitlerinde retilmektedir.

ekil 2.23: NYSLYC tipi kumanda kablosu

2. ASENKRON MOTORLAR 2.1. Asenkron Motorun Yaps ve Paralar

Resim 1.1: Asenkron motor ve i yaps

19

2.1.1. Stator Alternatif gerilimle alan motorlarda dner manyetik alan oluturmak iin sarglarn bulunduu ksmdr. Stator, 0,350,8 mmlik silisyum katkl birer taraflar yaltlm ve i yzeyine oluklar alm saclarn pres edilerek paketlenmesiyle elde edilir.

Resim 1.2: Stator

2.1.2. Rotor Alternatif gerilimle alan motorlarda statorun meydana getirdii dner manyetik alann iinde dnen ve mekanik enerjinin alnd ksmdr. ki ekilde retilirler Sincap Kafesine Benzeyen Ksa Devre ubuklu Rotor Rotorun d yzeyine alm oluklara alminyum veya bakr ubuklar yerletirilerek ubuklarn her iki taraf ksa devre edilir. Ayrca soutucu grevi iin her iki tarafa kanatklar konmutur.

Resim l.3: Sincap kafesli rotorun yaps

Sargl (Bilezikli) Rotor Rotor d yzeyine alan oluklara 1200 faz farkl fazl alternatif akm sargs yerletirilen rotorlardr. Sarg ular, yldz ve gen balandktan sonra u rotor mili zerinde bulunan milden yaltlm adet pirin bronzdan yaplm bileziklere balanr. Sarglara akm, bu bileziklere basan fralar ile salanr. 2.1.3. Gvde ve Kapaklar D etkilere kar alminyum, demir ya da demir alamndan retilir. Rotorun stator iinde merkezi olarak yataklanmas grevini kapaklar yapar.

Resim l.4: Asenkron motor gvde ve kapak

20

2.1.4. Yatak ve Rulmanlar Rotorun kolayca dnmesini salayan mekanik yapl paralardr. Kk gl motorlarda pirin vb. madenler kullanlarak yaplm bilezik biimli, yalanm yataklar (bur) kullanlr. Byk gl motor yataklar ise rulman kullanlr. 2.1.5. Soutma Pervanesi 020 kW gce sahip motorlarda hava ile soutulur. Motorun dnen miline balanan plastik ya da metal pervane gvdenin scakln kolayca atmasn salar. 2.1.6. Klemens Tablosu Statora yerletirilen sarglarn balant ular, klemens tablosuna karlr. fazl motorlarn klemens alt adet balant noktas vardr. Giri ular U-V-W, k ular X-Y-Zdir.

ekil 1.1: Yldz ve gen bal klemens tablosu

2.1.7. Motor Etiketi Motorlarn zelliklerini belirtmek amacyla alminyum etiketler, motorun zerine monte edilir.

Resim 1.5: Bir asenkron motorun etiketi grnts

2.2. Asenkron Motor eitleri 2.2.1. Faz Saysna Gre Bir fazl asenkron motorlar ki fazl asenkron motorlar fazl asenkron motorlar 2.2.2. Yaplarna Gre Ksa devre rotorlu ( sincap kafesli ) asenkron motorlar Rotoru sargl asenkron motorlar 21

2.2.3. Yapl Tiplerine Gre Ak tip asenkron motorlar Kapal tip asenkron motorlar Flanl tip asenkron motorlar 2.2.4. alma artlarna Gre Yatk alan asenkron motorlar Dik alan asenkron motorlar 2.2.5. Rotor Yaplna Gre Yksek rezistansl asenkron motorlar ( rotor omik direnci byk ) Alak rezistansl asenkron motorlar ( rotor omik direnci kk ) Yksek rezistansl asenkron motorlar ( rotor endktif direnci byk ) Rotoru ift sincap kafesli motorlar 2.3. Asenkron Motorun alma Prensibi Asenkron motorlar, transformatrler gibi indkleme esasna gre altndan asenkron motorlara endksiyon motorlar da denir. Transformatrler statik (duran), motorlar ise (hareketli) dinamiktir. Sincap kafesli asenkron motorlar ile bilezikli asenkron motorlarn alma prensipleri ayndr. Sadece rotorda indklenen gerilimin ksa devre edilerek rotordan akm geimi farkldr. Sincap kafesli asenkron motorlarn rotorunda indklenen gerilim, ksa devre ubuklarnn bakr halkalar yardmyla ksa devre edilmekte ve rotordan akm geimi salanmaktadr. Sincap kafesli asenkron motorlarn stator sarglar ekil 1.2de grld gibi yldz veya gen balanabilir.

(a)

(b)

ekil 1.2: Sincap kafesli asenkron motorlarn devreye balants a) Yldz bal b) gen bal

ekil 1.3: Bilezikli asenkron motorun devreye balants

22

Bilezikli asenkron motorlarn rotorunda ise indklenen gerilim, bilezikler ve fra yardmyla ksa devre edilmekte ve rotordan akm geii salanmaktadr. Bilezikli asenkron motorlarn devreye balants ekil 1.3te grld gibidir. Burada asenkron motorlarn genel alma prensibi anlatlacaktr. 2.3.1. ndksiyon Prensiplerinin Hatrlatlmas Dnen bir manyetik alan ierisinde bulunan iletkenlerde gerilim indklenir. Bir rotorun dnebilmesi iin gerekli artlar: 1.Rotor iletkenlerinden bir akmn gemesi 2. Rotor iletkenlerinin dnen bir manyetik alan ierisinde bulunmas gerekir. Normal olarak asenkron motorlarda stator ile rotor arasnda herhangi bir elektriki ba yoktur. Rotor, dardan bir kaynak tarafndan beslenmez. Stator da dardan dndrlmez. Statorlar, daimi mknatsl yaplmaz. Asenkron motorlarda dnen daimi mknatsn grevini, stator sarglarna uygulanan fazl akmn meydana getirdii dner alan yapar. 2.3.2. Manyetik Dner Alann Olumas Dner alan: Asenkron motorlarda stator sarglarna uygulanan fazl akmn meydana getirdiini alana dner alan denir. Statordaki 6 olua, aralarnda faz fark bulunan bobin yerletirilmi ve fazl ebeke bal bir asenkron motorda fazl dner alann oluumunu, ekil 1.4te grld gibi inceleyebiliriz.

ekil 1.4: fazl dner alann oluumu

a durumunda: (00 de) fazl akmn sins erilerinin I. faz ( + ) maksimum deerde, II. ve III. fazlar ( - ) deerdedir. I. faz iin akmn girii Adan Eye doru, II. faz iin Eden Aya doru ve III. faz iin de yine Eden Aya dorudur. Bu durumda st blgede akmlarnn

23

girileri, alt blgede de akmlarn klar, dolaysyla alan yn sadan sola doru olacak ve sada N kutbu, solda da S kutbu meydana gelecektir. b durumunda: ( 450 de ) I. ve II. fazlar ( + ) deerde, III. faz ( - ) deerdedir. Akm girileri a durumuna gre saa doru kaydndan, alan da buna uyarak, a durumuna gre biraz yukarya doru dnmtr. c durumunda: (900de ) I. faz sfr, II. faz ( + ) ve III. Faz ( - ) deerdedir. I. fazdan hi akm gemediinden II. ve III. fazn girileri sada, klar da solda olup alan yn aadan yukarya dorudur. d durumunda: ( 1800 de ) II. ve III. fazlar ( + ) I. faz ( - ) deerdedir. Bu durumda akm klar st oluklarda, girileri de alt oluklarda olmas nedeni ile alan yn, a durumunun tamamen aksi olup soldan saa dorudur. e durumunda: ( 2700 de ) I. faz yine sfr, II. faz ( - ) III. faz ( + ) deerde olup alan yn yukardan aaya dorudur. Sonu olarak statorda R,S,T fazlarnn akmlarnn dolamas iin birbirinden bamsz sarm vardr. R, S, T uyguland zaman sarglara deiken ve srekli olarak dnen bir manyetik alan oluur. Bu alann kuvvet izgileri, sincap kafesli rotorun iinden yksek akmlarn gemesine neden olur. Rotorun iinde balayan elektron ak ( akm ), ikinci bir manyetik alann olumasna neden olur. Bu durum, stator ve rotor manyetik alanlarnn birbirini itip ekmesini salayarak dn balatr. 2.3.3. Dner Alan erisindeki Rotorun Dn

ekil 1.5: Dner alan ierisindeki rotorun dn

ekil 1.5te stator sarglarndan geen fazl alternatif akm, stator sarglarnda dner bir manyetik alan oluturduunu ve dnen manyetik alan ierisinde bulunan iletkenlerde bir gerilim indklendiini, bylece ksa devre edilmi rotordan bir akm geeceini biliyoruz. Rotordan geen bu akmlar, rotor zerinde N ve S kutuplarn meydana getirirler. Dnen stator kutuplar, rotor kutuplarn etkileyecek ve ayn kutuplar birbirini iter, zt kutuplar birbirini eker prensibiyle rotoru saat ibresi ynnde dndrecektir. 2.4. Bir Fazl Asenkron Motorun Yaps ve almas AC 220 voltluk elektrik enerjisiyle alabilen motorlardr. Bunlar amar makinesi, su pompas, buzdolab, mini torna tezghlarnda vb. kullanlr. Gleri yaygn olarak 1/211,5 2 HP eklindedir. (Not: 1 HP, 736 W'tr). Yardmc sargl motorlarn statorunda ana (AS) ve yardmc sarg (YS) olmak zere iki ayr sarg vardr. Ana sarg U-X ile yardmc sarg W-Z ile gsterilir. Statora yerletirilmi iki sarg yle yerletirilir ki bunlarn oluturduu manyetik alanlar arasnda 90lik elektriksel a meydana gelir. Bu tip motorlarn ana sargs, kaln kesitli telden az sipirli; yardmc sargs ise ince telden ok sipirli olarak sarlmtr. Ana sarg, kaln kesitli az sarml olduundan omik direnci (RAS) kk, reaktif direnci (XAS ) byktr. Yardmc sarg, ince kesitli ve ok sarml olduundan omik direnci (RYS) byk, reaktif direnci (XYS ) kktr. Bu sebeple ana

24

sargdan geen akm gerilimden 90'ye yakn geri kalr. Ana sarg, motorun esas grev yapan ksmdr. Yardmc sarg ise sadece yol almay kolaylatrr. Yani 24 saniye altktan sonra devreden kar. Baz modellerde ise yardmc sarg, srekli devrede kalmaktadr.

ekil 1.6: Bir fazl asenkron motorun iinde bulunan ana ve yardmc sarg

Resim 1.6: Bir fazl asenkron motor

2.5. Motor Etiketini nceleme Motorun etiketinde u bilgiler bulunur. Motoru yapan firmann ad ( GAMAK, SEMENS... vb.) Motorun model tipi ( GM 9052vb.) Motorun kullanld akm ( DC, AC ) Motorun sarglarnn balan ekli ( , ) Motorun normal alma akm ( 3,5 / 6 A ) Motorun g kat says ( cos:0,89 ) Motorun alma gerilimi ( 220/380 V ) Motorun alma gc ( 2 HP 1,5 kW ) Motorun frekans ( 50 Hz ) Motorun devir says ( 2840 d/d ) Motorun imal tarihi ( 2003 ) Motorun dayanabilecei scaklk ( 40-500 ) Motorun arl ( 30 kg-185kg ) Motor koruma tipi ( IP 39 )

Tablo 1.1: Motor etiketi

25

2.6. Motor Teknik zellikleri Elektrik motorlarnn standartlarn belirleyen ve bunlar yaynlayan iki temel kurum IEC ve NEMA 'dr. IEC (International Electrotechnical Commission) Avrupa tabanl bir kurulu iken NEMA (National Electrical Manufacturers Association), Amerikan standartlar iin almaktadr. Trkiyede ise konu ile ilgili dzenleme Trk Standartlar Enstits (TSE) tarafndan IEC'ye dayanarak yaplmtr. 2.6.1. alma artlar IEC bunu 8 ksmda derecelendirmitir. Bunlar: S1Srekli alma: Motor, sabit ykte s dengesine ulamaya yetecek zaman kadar alr. S2 Ksa sreli alma. Motor, sabit ykte s dengesine ulamaya yetecek zaman bulamadan alr. Durma sreleri, motorun ortam ssna dnmesine yetecek zaman kadardr. S3 Aralkl periyodik alma. Sabit yk ile ardk (birbirini izleyen), zde alma ve durma dnemleri. Is denge noktasna asla ulalmaz. Balang akmnn, s ykselmesine ok az etkisi vardr. S4 Kalkl, aralkl periyodik alma. Sabit yk ile ardk, zde kalkma, alma ve durma dnemleri. Is dengesine asla ulalmaz, fakat kalk akm, s ykselmesi zerinde etkilidir. S5 Elektrik frenleme ile aralkl periyodik alma. Ardk, zde kalk dnemleri, sabit ykte alma, elektrik frenleme ve durma. Is denge noktasna ulalmaz. S6 Aralkl yk ile srekli alma. Sabit ykte ve yksz, ardk, zde alma dnemleri. Durma periyodu yoktur. S7 Elektrik frenleme ile srekli alma. Ardk, zde kalk dnemleri, sabit ykte alma ve elektrik frenleme. Durma periyodu yoktur. S8 Yk ve hzda periyodik deimeler ile srekli alma. Ardk, zde kalk, sabit ykte ve belli bir hzda alma, dier bir yk ve hzda alma dnemleri. Durma yoktur. En sk kullanlanlar asndan ksaca zetlemek gerekirse: S2 tr alma rejimi iin simgeden sonra rejim sresi belirtilir. rnek S2 30 dakika. S3 ve S6 alma rejimi trleri iin simgelerinden sonra alma kat says verilir. rnek S3 % 25, S6 % 40 gibi. Yukardaki paragrafta belirtilen alma rejimlerinin genelde (standart deer deildir) motor k gcne kat say olarak etkileri ise aadaki tablo 1.2de verildii gibidir.

Tablo 1.2: Asenkron motor alma rejimi

Standart motorlar, 40C ortam ssna ve 1000 m rakm yksekliine gre imal edilmilerdir. Bu deerleri aan alma artlar, motorun performansna etki edecektir.

26

Etkilenme oranlar, aadaki tablo 1.3te belirtilmitir.

Tablo 1.3: Ortam ssnn motor gcne etkisi

Uzun yllarn tecrbelerine ve gzlemlerine dayanarak snma ve izolasyon hakknda u iki saptama yaplabilir: 1. Motor ykndeki % 4 lk bir art, sda % 10' luk bir arta neden olmaktadr. 2. zolasyon snfnn kzgn noktasnn % 10 almas, izolasyon mrnn %50 ksalmas ile sonulanmaktadr. 2.6.2. Motorun Faz Says Asenkron motorlar; bir fazl, iki fazl ve fazl olmak zere eittir. Evlerde, brolarda, kk tamir atlyelerinde vb. yerlerde bir fazl ebekeler bulunduundan kk gl tahriklerde bir fazl motorlar kullanlr. fazl ebekelerin bulunduu yerlerde fazl asenkron motorlar kullanlr. Motorlarn faz saysnn fazl olmasnn stnl, kayplarn kk ve bu sayede verimlerinin ok yksek olmasdr. 2.6.3. Motorun Normal alma Akm Her asenkron motorun yapm standartlarna gre ebekeden ektii bir akm vardr. Bu akm, bota almasna ve ykte almasna gre deiiklik gsterir. Motorun normal akm dendii zaman asenkron motorun tam yk altnda almas sonucu ektii akmdr. Asenkron motorun alma akm, kataloglarnda ve motor etiketlerinde bulunmaktadr. 2.6.4. Motorun G Kat says G kat says, ebekeden ekilen akm ile ebeke gerilimi arasndaki ann kosinsdr. Cos olarak isimlendirilir. Asenkron motorlarn g kat says, motor ykne baldr. Bota alan motorun g kat says ok kktr. Motor etiketine yazl olan g kat says, anma ykteki g kat saysdr. Anma yknn altnda ve stnde g kat says kktr. Bir motorun, anma yknn ok altnda yklerde altrlmas veya gereinden byk gte motor seilmesi, motorun dk g kat sayl alaca sonucunu getirir. G kat says ( Cos ) deeri, motorun ebekeden ektii grnr gcn hangi oranda enerji dnmne katldn gsterir. G kat saysnn kk olmas, kayplar artrr ve motor verimini drr. Motorun yapm, rotor ve stator arasndaki hava aral, g kat saysn etkiler. Hava aral, mekanik koullarn izin verdii oranda kk olmaldr.

27

Motorlarda g bydke g kat says byr. 2 kutuplu motorlarn g kat says, 68 kutuplu motorlarn g kat saylarndan byktr. Ayrca sincap kafesli rotorlu motorlarn g kat saylar, sargl rotorlu motorlarn g kat saylarndan byktr. 2.6.5. Motorun Balant ekli Elektrik makinelerinde ularn hatasz ve ksa srede balanmasn kolaylatrmak iin ular, standart simgelerle iaretlenir. Tablo 1.4te kullanlan belli bal u iaretlerinin eski ve yeni karlklar gsterilmitir:

Tablo 1.4: Asenkron motor sarg u iaretleri

2.6.6. Motorlarn Yap ekilleri Motor gvde ve kapaklarnda soutma gereksiniminden dolay aklklar vardr. Koruma bakmndan zayftrlar.
Ak Tip

Resim 1.7: Ak tip asenkron motor

En ok kullanlan yap tipidir. Koruma bakmndan en gvenilir yap tipidir.

Kapal Tip

Resim 1.8: Kapal tip asenkron motor

28

Motorun direk olarak makineye balanmas gerekli yerler iin en uygun yap tipidir.

Flanl Tip

Resim 1.9: Flanl tip asenkron motor

2.6.7. Anma Gc Anma gerilim ve frekansta tam ykte alan motorun, milinden alnan mekanik gtr. Birimi watt, kilowatt veya beygir gc ( HP )dr. 2.6.8. Ar Yklenme Asenkron motorlar, 1,2 katna kadar ar ykleme yaplabilmektedir. Bu ar ykleme her firmann rettii asenkron motor kataloglarnda bulunmaktadr. Fakat bu ar yklemede fazla sre altrlmamaldr. zelliklede bu verilen 1,2lik ar yklemeyi getii an motor zarar grme snrnda olduundan devreden kartlmaldr. 2.6.9. Grlt Dzeyi Elektrik motorlarnn ( 1 kW 400 W aras gler iin geerlidir.) 600 d/d ile 3750 d/d hz aralnda ve bota alrken hava ortamna yaydklar ses gc dzeyinin maksimum snrlarn ve yine hava ortamnda yaydklar ve motor yzeyinden 1 metre mesafe uzaklktaki grlt iin ortalama ses basncnn maksimum snrlar IECnin 34 9 blmnde verilmitir oradan baknz. Ayrca TSnin 3213 kitapnda da belirtilmitir. 2.6.10. Kutup ve Devir Saylar Asenkron motorlarn kutup saylarna gre devir saylar deimektedir. Kataloglarda ve motor etiketlerinde devir saylar bulunmaktadr. Tablo 1.5te kutup saylarna gre devir saylar verilmitir.

Tablo 1.5: Deiik frekans ve kutup saylarndaki devir saylar

2.6.11. Montaj Boyutlar Asenkron motorlarda gler, eksen ykseklikleri ( gvde byklkleri ) ve baz d boyutlar standartlatrlmtr. Motor sipari ederken motorun alma gerilimini, gcn, devir hzn, gvde bykln, koruma trn, yap biimini belirtmek yeterli olmaktadr. IEC 72-1e gre asenkron motorun standartlatrlan boyutlar unlardr: 29

Eksen ykseklii ( H ) Tespit deliklerinin enine ve boyuna mesafeleri ( A,B ) Mil faturasndan en yakn ayaktaki tespit delii eksenine olan uzaklk (C) Mil ucu ap (D) Mil faturasndan itibaren mil uzants uzunluu (E) Tespit deliinin ap (K) Kama yuvas genilii (F), kama kalnl (GD), kama yuvas derinlii (GE), kama tepesinden eksenin kar tarafndaki mil yzeyine olan uzaklk (GA)

2.6.12. letme Gerilimi ve Frekans Asenkron motorlar, kullanldklar yerlere gre 220 volt veya 380 volt gerilimlerde retilirler. Dnyada Amerika ve Kanadada frekans 60 Hz iken lkemizde ve dier devletlerde 50 Hzdir. 2.6.13. Koruma Snf ( IEC 345 ) Motorlar, koruma derecelerine gre I P_ _ koduyla snflandrlmlardr. I P _ _(Ingress Progress) diziminde ilk rakam, kat maddelere kar korumay tarif ederken; ikinci rakam svlara kar korumay belirtmektedir. Tablo 1.6da anlatlan standardn Trk Standartlarndaki (TS) karl TSE'nin TS3209 / Nisan 1999 kitapnda detayl olarak anlatlmtr.

Tablo 1.6: Koruma snf

2.6.14. zolasyon ( yaltm ) Snf ( IEC 34 1 ) IEC standartlarnn 34 1 blmnn ierisinde izolasyon deerlerinin derecelendirilmesine de yer verilmitir. Motorlarn sarglar ve kullanlan izolasyon malzemeleri, dayandklar sya gre snflandrlm ve bu ayrm harflerle ifade edilmitir.

30

Tablo 1.7: zolasyon snf

Pek kullanm alanlar bulunmasa da Y ve C snf izolasyon snflar da mevcuttur. Bunlardan Y snf (eski gsterimi O'dur) 90 C scaklk snrn belirtirken, C snf 180C'den byk scaklk snrn belirtmektedir. Tablo 1.7de anlatlan standardn Trk Standartlarndaki (TS) karl TSE'nin TS3336 / Mart 1979 kitapnda detayl olarak anlatlmtr. 2.6.15. Siparite Dikkat Edilecek Hususlar Bir asenkron motor sipari verilecei zaman kullanacamz i alan (buna bal olarak gc ), ina tipi gz nnde bulundurulur. Aada rnek sipari bilgileri verilmitir. G ( kw veya hp ) 11 kw Devir says 1500 d/d na tipi B3 Motor tipi NM 132 M-6 Gerilim 380 volt Frekans 50 Hz Koruma tipi IP 54 Yaltm snf F alma rejimi S 1 Ortam scakl 40 0C Eksenel yk ( varsa ) 600 kg Varsa dier zellikler gibi ters klemens kutusu, ift mil NOT: Verilmesi ihtiyari bilgiler verilmedii takdirde katalogdaki standart deerler alnr. 2.7. Asenkron Motor Balant ekli ve zellikleri Asenkron motorlar, yldz ve gen balant olmak zere iki ekilde balanrlar. 2.7.1. Motorun Yldz Balants ve zellii Asenkron motorun stator sarg ularndan X-Y-Z ular birletirilir ve U-V-W ularndan R-ST fazlar verilerek yldz balant gerekletirilir. ile sembolize edilir. Bu ekilde balanm motora fazlar aras 380 volt olan gerilim uygulandnda her faz sargsna ebeke geriliminin 1/3 veya % 58i uygulanm olur. Yani 380 0.58 = 220 volt, ayrca yldz balantda faz akm hat akmna eittir. Yldz balantda gerilim Uhat=3Ufaz yani Uhat=1,73Ufaz, akm ise Ihat =Ifazdr.
Verilmesi ihtiyari olan bilgiler Mutlaka verilmesi gereken bilgiler rnek

31

ekil 1.7: Asenkron motorun yldz balanmas

2.7.2. Motorun gen Balants ve zellii Asenkron motorun stator sarg ular U ile Y, V ile Z, W ile X ksa devre edilip U-V-W ularndan R-S-T fazlar uygulanarak gen balant gerekletirilir. ile sembolize edilir. Bu balant eklinde hat gerilimi, faz gerilimine eittir. Ancak hat akm, faz akmnn 1,73 katna eittir veya faz akm, hat akmnn % 58i kadardr. gen balantda gerilim Uhat=Ufaz, akm ise Ihat =3Ifaz yani Ihat =1.73Ifazdr. NOT: gen altrlacak motor, yldz altrlacak olursa 1/3 kadar akm eker.

ekil:1.8: Asenkron motorun gen balanmas

NOT: Motor etiketinde bulunan g ve gerilim deerlerine baklarak sarglarn yldz m yoksa gen mi balanaca yle anlalr: Motor gc 4 kWtan (5 HP) kkse motor, yldz balanarak altrlr. Etiketinde/ 220/380 volt deeri bulunan motor gen bal olarak altrlmak istenirse fazlar aras 220 volt gerilim bulmak gerekir. Trkiye'de fazlar aras gerilim 380 V olduundan motor, yldz balanarak altrlr. 2.8. Asenkron Motorun Kataloglarn Okuma ve Kullanma Asenkron motorlar, lkemizde ve dier lkelerde farkl firmalar retmektedir. Dolasyla her firmann retimle ilgili kendi kataloglar bulunmaktadr. Bu kataloglarda kullanacanz asenkron motor hakknda gc, gerilimi, akm, balant ekli, inaa ekli vb. zellikleri bulunmaktadr. Tablo 1.8de asenkron motorlar iin sigorta, termik ve iletken seimi cetveli katalog inceleme asndan rnek olarak verilmitir.

32

Tablo 1.8: Motor anma gcne gre termik rle ve sigorta seimi

Tablo 1.8den verilen akm deerlerinden yararlanarak 7,5 kWlik bir asenkron motorda kullanlacak elemanlarn deerlerini belirleyelim: Motor gc: 7,5 kW ( 10 HP ) Motorun ektii anma akm: 15,6 Amper Motorun beslenmesinde kullanlmas gereken iletken kesiti: 6 mm2 Termik ar akm rlesinin akm deerini ayarlama snr: 1116 Amper Motoru besleyen hatta balanacak gecikmeli tip sigortann akm deeri: 25 Amper.

33