Bydililr

Bydili (ya da Bydeli, hminin Bydil), kemi Trk tayfas. Ad v mnyi. Bu tayfa Mahmud Kaarlnn Divan Ltit Trknd iyirmi iki Ouz boyundan biri kimi qeyd olunmudur. Onlarn nnvi damalar XXX olmu, onqunlar is brkt idi. Adn Kaarl trfindn 1072-d verilmi bilinn n ski biimi Bgtelidir (Bgtili) v dqiq olaraq Trkc myynldiril bilmir; bir sra digr Trk tayfa adlar kimi, blk d bu n-Trkc bir substrat qalqdr. Mbarkah (1206) ilk olaraq bu ad Ouzlam biimd Bgdeli (Bgdili) kimi yazmdr. Ridddin (1300) Bigdeli (Bgdili) yazr v izahatnda mhur etimologiyaya istinad edir. Son olaraq, skndr Byin (1616) lyazmalarnda Bigdeli il yana, biz Bgdil yazln da grrk. skndr By bu tayfan qdrtli aml oymann bir tirsi kimi tsvir edir. Bydili ad 16-c yzild Osmanl tahrir dftrlrind 23 yer adnda grnr Qay, Bayat, Avar v digr boy adlarna rast glinm il mqayisd nisbtn az saydadr. Bydili toponimlrinin oxunun olduu blg quzey mrkzi Anadolu idi. Trkiynin masir corafi kitabalarnda Bydili adnda yalnz doqquz yer gstrilir ki, bunlarn da oxusu mrkzi Anadoludadr. SSR Corafi Kitabas Azrbaycan SSR-d iki yer ad kimi Bydili v Bydilli gstrir. Gkln Bydililr (hminin, aku Bydili adlanrlar) Astarabadda trk v Rud-e Grgan aylar arasnda yaayrlar. Onlarn tirlri Pank, Aman-Xoca, Boran v Qarmaz adlanr. Oberlinqin szlrin gr, Bigdeli adnda iki kiik tir rann gneyindki Qaqay boy birliyinin Kkli tayfasna mnsubdur. Erkn tarix. 14-c yzildn nc he bir dqiq bilgi glmmi olsa da, Bydili boyu zvlrinin 11-ci yzild ran v Anadolunun Slcuqlar trfindn fthind rol oynadqlarn gman etmy saslar var. Digrlri 13-c yzild Monqol istilasndan qaaraq Suriyaya atm v gclrini Mmlklrl birldirmi grnmkddirlr. 14-c yzilin ikinci yarsnda onlar Taqun Oullarnn bal altnda olaraq gstrilirlr. Suriyadan onlar gney v gndou Anadoluya v daha sonra rana yaylm, orada Aqoyunlularn v Sfvilrin hakimiyyti altnda bzi nmli mvqelr ld etmilr. Anadolu v Suriya Bydililri. 15-ci yzildn 17-ci yzildk byk bir Bydili topluluu Hlb v Diyarbkir arasndak blgd yaayr v burada n yax otlaqlara sahib idilr. 17-ci yzild bu topluluq, txminlr gr, 12,000 alaq idi v Hlb Trkmnlri arasnda birinci yerd dururdu. Baqa bir blk 16-c yzild Sivas v Malatya arasnda Yeni-l qzasna km, v onlardan bzilri daha sonra gney istiqamtind Raqqa yaxnlna ynlmidir. Digr qollar, 16-c yzildn balayaraq Diyarbkir qzasnda yaam Boz-Ulus, Adana yaxnlnda Varsaqlar arasnda yaam Tarsus Bydililri v Anadolunun Kbrsla zbz gney sahilindki el Bydililridir. ran Bydililri. Anadoludan olan tayfalarla yana, quzey Suriyadan olan, toplu olaraq aml kimi tannan v sasn Trkmnlrdn tkkl tapan tayfalar da 1501-ci ild Sfvilr dvltinin qurulmasnda rol oynamlar. (Trkman sz ilk olaraq qeyri-mslman Ouzlar nzrd tuturdu, ancaq 14-c yzildn bri Ouz krilrini ifad etmidir) amllar eyx Heydrin mridlri olduqdan sonra, onun olu, Sfvi slalsinin banisi ah smayl n dymdrlr. lk bada aml tayfadan ibart idi, Bydili, nall v Xudabndli, ancaq sonra daha bir ne tayfa onlara birldirilmidi. Uzun bir sr Bydili aml arasnda ncl mvqe tutmudur. Bir ox qdrtli Qzlba srkrdlri Bydilidn idi, msln, ah Thmasibi qiyam oluna qar mbarizd dstklmi Brkt Xlif. Bydili mirlri I ah Abbasn hakimiyyti dvrnd xsusil nfuzlu olmular. Onlardan biri, Nad Xan, eik-aas-ba v Mrv v Kuhgiluy valisi vzifsind idi; onun olu Zeynal By (daha sonra Xan), skndr By sasn, ardcl olaraq tumal-ba, eik-aas-ba, v Rey valisi olmudur, v onun drd qarda,

Mhmmd By, Heydr By, Saru By v Qapan By ondan ox da aa mvqe tutmurdular. II Abbasn hakimiyytind d, Bydili mirlri yksk vziflr tuturdular, msln, Zncan v Sultaniyy valisi olmu Sfiqulu By. skndr By hl d amllar Trkman oymaqlar arasnda birinci v Bydililri d aml tirlri arasnda birinci yerd yerldirr ikn, v digr erkn 17-ci yzil yazar, ran Don Juan, eynil onlarn nmindn v onun anda mayordomo mayor vzifsind olmalarndan xbr verr ikn, 18-ci yzil boyunca onlarn nfuzu azald v stnlk digr tayfalara kedi. Grn gr, Bydilinin oturaqlamas v sasn Azrbaycanda mskunlamas hmin yzild olmudur. Bayat kimi digr Ouz boylarnn adlar bir sra ran toponimlrind qorunur ikn, Bydili ad yalnz xsi adlarda saxlanm grnr ki, onlardan da n ox tannm Azr Bydilidir.

Gerhard Doerfer

ATB Azrbaycan Trklr Birliyi