OSMANLI-DARFR MNASEBETLER Do. Dr.

Ahmet KAVAS*
ZET Osmanl Devleti'ni 16. yzyln bandan tibaren Afrika ktasnn kuzeyi ile balayan mnasebetleri ilerleyen asrlar inde dier blgelerle de geliti. 16-20. yzyllar arasnda bugnk Sudan Cumhuriyeti'nin batsnda hkm sren Darfur Sultanl da zellikle 17 yzyldan itibaren stanbul ile zaman zaman yakn mnasebetler kurdu. Msr Valisi Kavalah Mehmed Ali Paa'nm Sudan blgesinde yaylma siyaseti karsnda Darfur sultanlar Osmanl padiahlarndan yardm istediler. zellikle ngilizlerin 1882 ylndan itibaren Afrika'nn bu blgesinde giritikleri smrgeletirme faaliyetlerini yaklak 35 sene Darfur sultanlar engellediler. Bunlarn sonuncusu Ali Dinar da lkesinin her tarafnda Osmanl bayraklarn dalgalandrmak istedi. Fakat 1916 ylnda ngilizler tarafndan ldrlnce topraklar igal edildi ve bu istei gerekleemedi.

Anahtar kelimeler: Osmanl Devleti, Afrika, Sudan, Darfur, Smrgecilik.

ABSTRACT T H E R E L A T I O N S H I P S B E T W E E N T H E O T T O M A N E M P I R E AND D A R F U R The relationships between the Ottoman Empire and Africa at the beginning of 16th century has make progress in the following centuries with other regions. The Sultanat of Darfur which had dominated on the western of actual Sudan between 16-20ih centuries had very close reports from time at time notably from 17th century with Istanbul. The Sultans of Darfur had asked the help of Ottoman Empire against the policy of the expansion of Kavalali Mehmed Ali Pasha, Governor of Egypt, in the region of Sudan. From 1882, the sultans of the Darfur blocked the colonial activities of England in this region of Africa almost during 35 years. And Ali Dinar, the last sultan of Darfur, had wanted to make float the Ottoman flag in all regions of his country. But, his wish does not take place because of its death by the Englishmen in 1916 and its territories were colonized.

Keywords: Ottoman Empire, Africa, Sudan, Darfur, Colonialism.

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi, slam Tarihi ve Sanatlar Blm. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Yl: 2007

106

Do. Dr. Ahmet Kavas

Afrika'nn yzlm itibaryla en byk devleti Sudan Cumhuriyeti'dir. Toplam 2.505.810 km2'yi bulan geni topraklar zerinde otuz be milyon kii yaamaktadr. Bugnk snrlan XIX. yzylda Osmanl Msr idaresi zamannda oluturuldu. Daha nce burada Func, Kordofan ve Darfr sultanlklar ile Nbe blgesindeki Dongola putperest krallklar hkm sryordu. Sudan'n bugnk topraklan 1820-1822 yllan arasnda Msr valisi Kavalal Mehmed A l i Paa tarafndan balatlan ve onun soyundan gelen hidivler dneminde devam eden Msr Sudan' adyla tek bir idare altnda bulunuyordu. Bu devasa lke her birine "mdriyet" denen dokuz ayn vilayete ayrld. 1 Tamamndan sorumlu olan ve Hartum'da oturan genel valiye ise hkmdar deniyordu.2 Hidiv smail Paa zamannda gnderilen Msr ordusu sayesinde bugnk Sudan Devleti'nin snrlan gneyde Somali ve Uganda'ya kadar uzand. Hatta gneybatsndaki Bahr-Gazel blgesi de geilerek daha da gneye inildi ve Hattistiv denilen Ekvator blgesi, batda Kordofan ve son olarak Darfr Msr Sudan'nn birer paras oldular. Bugnk Sudan'n Kzldeniz sahilindeki Sevkin ve Masava isimli iki nemli iskelesi blgede hkm sren Osmanl idaresi boyunca son derece hayati nemi haizdi. Bu iki nemli limandan bilhassa birincisi kimi zaman bir kaymakamlk, kimi zaman da eyalet merkezi oluyordu. Gnmzde buradaki Osmanl'dan kalma ok sayda tarihi eser, dier Osmanl vilayetlerinde ayakta kalabilenler gibi, kendi hallerine terkedilmi vaziyette kurtanlmay bekliyor.

Ali Sib, Corafya-yt Mufassal Memlik-i Devlet-i Osmniyye, Matbaa-i Ebuzziya, stanbul 1304, s.612. P. M. Holt, The Mahdist State in the Sudan 1881-1898, Oxford University Pres, Oxford 1958, s.9. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Yit 2007

OSMANLI DARFUR

MNASEBETLER

107
3

Gnmz Sudan topraklan iinde kurulan ilk yerli sultanlk 16. yzylda glenen ve merkezi Sinnr ehri olan Func Sultanl idi. Bu sultanlk Kavalal Mehmet A l i Paa tarafndan 1821 ylnda yklana kadar Sudan tarihinin en nemli mahalli idaresi olarak hkimiyetini korudu. Osmanl-Msr askerleri iin kurulan Kesela ve Hartum'un olduu yerlerdeki ordughlar ksa zamanda birer ehre dntler. yleki Sinnr'm yerini Osmanl Msr idaresi dneminde kurulan Hartum ehri ald ve yeni bakent yapld. Msr idaresindeki Sudan nce yedi "mdriyet" ve "muhafzlk" adyla on idari birime ayrld. 1820'li yllarda ekillenen bu yeni idari yapda merkezi Hartum olarak belirlenen Sudan lkesinin Dongola, Berber, Hartum, Sinnr, Darfr, Kordofan, Kesel isimli mdriyetleri ve Fda, Sevkin ve Bahrl-Gazel muhafzlklan vard.
4

Bu dnemde Sudan'n baz blgelerinde ziraat gelitirildi ve pamuk retimine nem verildi. Aynca eski dnemlerde olduu gibi Msr ordusuna ok sayda Sudanl asker alnd. lkede hem kendi zel birlikleri, hem de ticar gleriyle ne kan yerli idareciler vard. zellikle bunlann iinden Zbeyir Rahme Mansur Paa (.1913) Sudan'a ilgi duyan herkesin tand bir kii oldu. Daha ziyade kle ticaretiyle urat iin epeyce zenginletii iddia ediliyordu. Onun blgedeki gcn bilen Msr Hidivleri'nin epeyce bir sre kendisiyle anlama giriimleri boa ktt. Fakat onun daha nce baz skntlar yaad tarih Darfr Sultanl'n Msr adna ele geirebileceini dnerek bir kez daha yardmm istediler. Sonunda bu muratlanna eritiler ve 1874 ylnda Zbeyir Paa buray alarak Msr'a balad. Ne var ki Msr Hidivi onun artan gcnden iyice ekinmeye balad. Darfr'daki baz gelimelerden

Carolyn Fluehr-Lobban ve dgr., Historical Dictionary of the Sudan, The Sacrecrow Pres, London, 1992, s. 60-63 Mehmed Mihr, Sdn Seyahatnamesi, Ahmed hsn ve reks Matbaas, stanbul 1326, s. 308-327. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 16, Yl: 2007

108

Do. Dr. Ahme! Kavas

ikyette bulunmak zere Kahire'ye gelmesini frsat bilerek onu burada alkoydurdu ve bir daha geri dnmesine msaade etmedi.
5

Zbeyir Paa bu seyahati ncesinde btn yetkilerini olu Sleyman'a brakt. Msr ordusunda grev yapan ngilizler olundan ve dier komutanlarndan rahatszdlar. nce Darfr valilii yapan olunu buradan alarak Bahrl-Gazel valisi yaptlar. Ardndan Sleyman'n ngilizlerle aras ald ve komutanlarndan birisi hari tamam hile ile ldrld. Sa kalan komutan Rabih b. Fazlullah ise kendine bal birlikleri alarak ad Gl blgesine geti. Yaklak yirmi sene burada kurduu devletiyle Avrupal smrgecilerin blgeye giriini geciktirdi. 1901 ylnda Franszlar tarafndan ldrlp ordusu datlana kadar Avrupallar' epeyce korkuttu.
6

DARFR SULTANLII Gnmz Sudan Devleti'nin batsnda yer alan Drfr blgesi tarih boyunca kendine has bir insan kitlesine sahipti. lk nce Dc, ardndan Tuncur kavimlerinin yaad blgede zamanla en kalabalk nfusu oluturan Fr denilen kavim etkili olmaya balad. "Frlular'n yurdu" manasna Arapa olarak bu geni topraklara "Darfr" ad verildi. Bu kavmin nemli kollarndan birisi Kuncra kabilesi olup blgeyi idare edenler bunlarn iinden kmaktayd. Dier bir kol olan Musabbat kabilesi ise komu Kordofan blgesinde bir sultanlk kurmutu. slm dnemde bu blgeye gen Araplar mevcut etnik yapnn deimesinde etkili oldular. Bilhassa Cheyne ve Bakkara soylu Araplar 14. yzylda bu blgeye akn ettiler.
7

Ahmet Kavas, "Afrika'nn Smrgeletirilmesi ncesinde Rabih b. Fazlullah'm Kurduu Son Badu's-Sudan Devleti ve Fransa'yla Mcadelesi", Osmanl Aratrmalar, XX (2000), s, 9-35, A.g.m. Carolyn Fluehr-Lobban ve dr., a.g.e., s.47. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Yl: 2007

OSMANLI DARFUR

MNASEBETLER

109

Mslmanlann blgeye gelmesiyle birlikte burada kurulan Darfr Sultan'nn tarihi hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. 16-17. yzyllarda komular olan Vedy ve Kordofan sultanlklanyla ayn dnemde kurulduu zannedilen Darfr Sultanl'nda toplam on sekiz sultan hkm srd. Bu sultanlarn ilki Sleyman Solonc olup bu sultanlk konusunda ilk toplu bilgilere 1803 ylnda buraya gelen ve sekiz yl kalan Tunuslu Muhammed b. mer et-Tunus'nin eserinde rastlanmaktadr. Farkl dnemlerde blgeyi gezen Avrupallar'dan da buras hakknda bilgi verenler oldu. zellikle 1793-1796 yllar arasnda buraya gelen ngiliz seyyah Browne, 1881-1883 yllan arasnda nce Msr, ardndan ngilizler adna Darfr valisi olan Avusturyal Rudolf von Slatin ve 1894 ylnda buray dolaan Gustav Nachtigal isimli Alman seyyahn verdii bilgiler nemlidir. Bir de Lbnan asll Ne'm kayr isimli memur Darfr sultan brahim'in imam eyh Tayyib'den ald blge tarihi hakkndaki son derece kymetli bilgileri Trih's-Sdn isimli kitabnda yaynlad.
8 9

Darfr'un ilk sultan olarak her ne kadar Ahmed el-Ma'kr'un ad kurucu olarak gese de hakiki manada bu blgeyi bir devlet konuma getiren Sleyman Solonc'dur (Sln) ve Arap soylu olduu yaygn kanaattir. nk Arap yarmadasndan Ftmiler tarafndan zorla yurtlanndan kanlan bedevi Ben Hill kabilesi nce 10. yzylda Gney Msr'daki Said blgesine yerletirilmi, yaklak bir asr burada tutulduktan sonra da daha cazip bir teklifte Kuzey Afrika'ya sevk edilmilerdi. Bu kabileye mensup insanlarn geen asrlar iinde Afrika'nn ilerine doru yayldklar bilinmektedir. Darfr Sultanln da Ben Hill soyundan gelenlerin kurduu destanvari bir tarzda anlatlr oldu. Bugnk Sudan devletinin bu blgesinde 1445-1476 yllar arasnda hkm sren Sleyman Solonc zamannda slm dini ilk defa
10

Ahmet Kavas, "Asl Kayp Bir Seyahatnamenin Tercme Serveni: Risle-i Sudan", Mteferrika, say: 18 (K 2000-2), s. 141-149. Ne'm kayr, Trih"s-Sdn (thk. Muhammed brahim Eb Selm), Dr'l-Cil, Beyrut 1981. Ahmet Kavas, "Hill (Beni Hill)", TDV. slm Ansiklopedisi, XVIII, 15-19. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 16, Yl: 2007

110

Do. Dr. Ahmet Kavas

yaylmaya balad. Kendisinden sonra yerine olu Musa gemise de Darfr Sultanl zerinde en byk tesir brakanlarn banda bu olundan olan torunu Ahmed Bekir gelmektedir. Bu nemli sultann vefatndan sonra be olu srasyla Darfr sultan oldular. Yalnz bu dnem komu Vedy sultanlyla ska savalara sahne olmu ve mer ile Ebu'l-Kasm isimli iki olu bu savalar esnasnda ldrlmt. Fakat Muhammed Tayrab isimli olu Vedy sultan Cevde ile anlaarak aralarndaki dmanla son verdi. Bir mddet sonra Muhammed Tayrab dier komusu olan Kordofan Sultan Haim ile mcadeleye girdi ve onu yurdundan kararak Func Sultanl'nm merkezi Sinnr'a snmaya mecbur etti. Yerine olu shak' halife tayin ederek kt sefer srasnda ok sayda yeri Darfr'a katmsa da henz payitaht merkezine dnmeye frsat bulamadan Kordofan'da ld. shak ile amcalar arasnda kan taht kavgasndan galip kan Abdurrahman oldu. Yeni sultan babas Ahmed Bekir ldnde henz ana kanundayd. Kardeleri gen, mtedeyyin ve alkan olduu iin onu Darfr Sultan yaptlar. Ayrca onun seilmesinde nceki sultann harem aas Muhammed Kuna'nn tesiri byk oldu ve karlnda ona bavezirlik verildi. Bavezir Kordofan'a bir sefer dzenleyerek ele geirdi ve bizzat kendisi orada kalarak birka yl idaresini stlendi.'
1

Sultan Abdunahman'n hakimiyeti esnasnda Nbe blgesinden Darfr'a ok sayda g olurken Sinnr merkezli Func Sultanl tamamen gcn kaybetti. slm dini Darfr'da daha^fazla yayld gibi ticaret gittike art. Msr ile karlkl ticar mnasebetler balad. Osmanl Padiah'na gnderdii hediyeler karlnda kendisine de stanbul'dan hediyeler ihsan edildi. 1798 ylnda Fransa'nn Msr' igali esnasnda Darfr Sultannn Napolyon Bonapart ile haberletii bilinmektedir. Hatta Fransz ordusundan kaan bir Memlk Darfr'a iltica etmise de sultana kar suikast dzenledii iin ldrlmt.

Abdlfetth Makled el-Ganm, El-Arab li'l-'In ve'n-Ner, Kahire 1986, s. 170-187; P. M. Holt, "Dar Fr", a.g.m., s. 126. stanbul niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi Sayt: 16, Yl: 2007

OSMANLI DARFUR

MNASEBETLER

111

Afrika'daki btn mahalli sultanlklar gibi Darfr Sultanl da Osmanl Devleti'ne sadk bir ekilde balhyla bilinmekteydi. stanbul'a gnderdikleri elileriyle Padiaha hediyeler takdim ederken karlnda Osmanl Devleti de kendilerine byk bir yaknlk gsterip yardm ediyordu. Hatta 25 Nisan 1792 (3 Ramazan 1206) tarihinde Darfr Sultam Abdurrahman stanbul'a bir eli gnderdi. Eli Padiaha hediye olarak drt tev kle ve bir torba hind hurmas (demirhindi) getirdi. Ayrca Padiaha hitaben yazd mektubunda Darfr yaknndaki Nbe krallnn kafirleriyle savatklarn ve cihat ettiklerini bildiriyordu. Yine bu dnemde Msr'daki Osmanl idaresine bal grevlilerin Darfrlu tccarlara zulm seviyesinde bask uyguladklarn bildirerek bundan vazgemeleri iin Padiahn bir ferman gndermesini talep e t t i .
12

1801 ylnda Sultan Abdurrahman' in vefatyla yerine ba vezir Kurra'nn giriimiyle olu Muhammed Fazl sultan oldu. Yeni sultan kendisiyle anlaamad iin birka sene sonra onu ldrtt. ktidar uzun srmekle birlikte Darfr'a fazla faydas olmad ve lkesi bu dnemde epeyce geriledi. Osmanl Devleti Darfr Sultanlar ile mnasebetlerini srdrmeye devam etti. Buras hakkndaki alnan bilgiler bizzat stanbul'a kadar gelen Darfr elilerinin anlattklarna dayanyordu. Ayrca Trablusgarp eyaletinin gneyinde kalan mahalli sultanlklarla yaplan ticari seferler srasnda blgeye gidip gelenlerin oralarda grp iittiklerinden de istifade ediliyordu. Bu arada Tunus asll Muhammed b. A l i isimli bir alim Sudan zerinden Darfr ve Vedy sultaniklanna bir seyahat dzenledi. Burada yaayan Mslman ve putperest topluluktan yakndan grd. Sonunda Sahra lnden Trablusgarp'a gelerek buradan lkesine dnd. Seyahati boyunca yaadklann kaleme ald Arapa (Risale-i

1 2

BOA. (Babakanlk Osmanl Arivi), HH. (Hatt- Hmyn), belge n.:4770, Tarih: 3 Ramazan 1206. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 16, Yl: 2007

112

Do. Dr. Ahmet Kavas

Sudan) isimli eseri 1846 ylnda Trke'ye tercme edildi ve (Risle-i Terceme-i Sudan) adyla basld. Tunuslu seyyahn anlattklarna gre Darfr'un kuzey ve dousundaki Araplar ve Berberiler adrlarda yayorlard ve bunlarn says elli bin kadard. Geriye kalan birka milyon civarndaki insan ise meskun mahallerde ikamet ediyordu. Dalk blgedeld kabileler ise vahi bir hayat srmekte olup medeni kimselere hi karmyorlard. En byk ve nemli ticaret merkezi Kubbe kasabas olmakla birlikte sultann oturduu idari merkez el-Fir kasabas idi. kisi dnda da ok sayda kasaba mevcuttu. Evleri Sudan'n dier blgelerindeki gibi topraktan olup zerleri dan samanyla rtlyd. Havas olduka scak olup Haziran, Temmuz ve Austos aylarnda iddetli yamur yamaktayd. Mart, Nisan ve Mays aylan ise en scak ve kurak aylard. Yksek yerlerde buday ve arpa yetiirken alak yerlerde pirin, pamuk, ttn, domates ve karpuz yetiiyordu. Hurmalan ok olmakla birlikte lezzetsiz olup baz vadileri ormanlarla kaplyd. Koyun ve srlan bol olup ya, bal, bal mumu ve deri Darfr'un balca ihra rnleriydi. Gney ve bat blgelerinden gelen kervanlar bir mddet burada konaklyorlard. On be bin kadar deveyle taman ticar mallar buradan Kahire'ye gtrlyordu.
14

Darfr ahalisi balca farkl soydan geliyordu: Zenciler, Araplar ve Berberiler. Arap ve Berberilerle evlenen zencilerin soyundan zamanla melez bir nesil olumutu. XIX. yzyln balanna kadar yerli zencilerin * bir ksm putperest olup ilerinde insan eti yiyenler dahi vard. Msr dnemi ile birlikte Darfr halknn tamam Mslman oldu. Zenciler ve Berberiler'in kendi aralarnda konutuklan dilleri varsa da Darfr halknn tamam Arapa konuabilmekteydi. Ahalisi arasnda Kuran

es-Seyyid Mulammed b. Ali b. Zeyndbidn, Terciime-i Risle-i Sudan (Rihlet's-Stdan) (trc: Seyyid b. Ali), stanbul 1262 (1846), 91 s. A.g.e., s. 8-21. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Y: 2007

OSMANLI DARFUR

MNASEBETLER

113
15

okuma alkanl yksek olmasna ramen genelde Afrikallar'a mahsus byclk, sihirbazlk da yaygnd. Msr valisi Kavalal Mehmed A l i Paa damad Defterdar Mehmed Bey Hsrev komutasnda bir orduyu Kordofan zerine gnderdi ve o zamana kadar Fr asll (Frv) bir aile tarafndan idare edilen buras 1822 ylnda Msr'n eline geti. Ancak bu esnada kan karklklar yznden Mehmed Bey Darfr zerine yrmekten vazgeti. Dier taraftan komusu Vedy sultan Muhammed Abdlkerim Sabun da Darfr'a ait bir blgeyi bu frsattan istifade kendi topraklarna katmakta gecikmedi.
16

Muhammed Fazl'm lmnden sonra yerine geen olu Muhammed Hseyin'in iktidar tahta talip olan amcas Muhammed Ebu Meyden'in tehdidi altnda geti. Bu arada Mehmed A l i Paa Osmanl Padiah Abdlmecid'in 13 ubat 1843 tarihli ferman gerei Darfr'un kendisine ait olduunu iddia etti. Hatta bu niyetini gerekletirmek iin Eb Medyen'i desteklemeye balad. Sefer iin hazrlk tamamland halde Sudan'daki vali Ahmed Paa Eb Vidn'm 1843 yl Ekim aynda lmesi zerine bundan vazgeildi. Bir mddet sonra Darfr sultanyla Msr arasndaki mnasebetler Hidiv Said ve smail Paa dneminde dostane bir ekilde devam etti. Muhammed Hseyin ilerleyen yana ve artk grmeyen gzlerine ramen devlet ilerini kz kardeine grdrerek tahtta kalmaya devam etti. Darfr Hakimi Muhammed Hseyin Mehdi stanbul'a brahim Efendi adnda bir eli gnderdi. Beraberinde getirdii ve Osmanl Padiahna hitaben yazlan mektupta Darfr'un Msr ve Kordofan snrna bitiik mstakil bir sultanlk olduu bildiriliyordu. Buras hakknda daha nceki uygulamalarla ilgili inceleme sonucu Darfr

1 6

A.g.y.; P. M. Holt, "DrFr", El (ng), II, 121-125. brhim Fevzi Paa, Kitb's-Sdn beyne yedey Grdn [Gordon! v Ketinir [Kitchener]. [y-y- : y.y.], Safer 1319,. I., s. 136-145.
e

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 16, Yl: 2007

114

Do. Dr. Ahmet Kavas

sultanlarna eskiden bu tarafa hediyeler gnderildii anlald. Zaten bu ve benzeri sultanlklara hediyeler gnderilmesi ve hkimlerinin nianlar ihsan edilerek taltif edilmeleri Osmanl Devleti'nin adetiydi. Darfr sultan da elisiyle son derece ssl el ilemeli bir at takm hediye gnderdi. nceki dnemlerde olduu gibi Msrl memurlarn kendilerine mdahalede bulunmamalar konusunda Osmanl Padiahndan yardm istedi. nk Dafr ahalisi Msr ile al verii fazla olduu iin bu lkeye ska gidip geliyorlard. Adamlarnn ticar faaliyetlerinde zorluk karlmayp, bilakis ilerinin kolay 1 atnlmas iin Msr valisine bir ferman gnderilmesini talep etti. Darfr sultannn talepleri gz nnde bulunduruldu ve kendisine de bir cevap yazlarak eli brahim Efendi'ye verildi. Ayrca Osmanl Padiahnn bir ikram olarak eliye yol harl olmak zere Maliye Hazinesinden 12.500 kuru verildi.
17

Babas Muhammed Hseyin'in yerine geen Sultan brahim hem idaresindeki baz kabilelerle, hem de Zbeyir Rahme Mansur ile anlaamad ve aralarndaki dmanlk giderek byd. Aralarnda kavgann balca sebebi Sudan yerlisi ve Bahrl-Gazel'in idaresini elinde bulunduran Zbeyir Rahme'nin Darfr sultanndan kendi birlikleri iin istedii zahirenin verilmeyerek teklifinin reddedilmesidir. Bu hadise Darfr'dan yola kan bir ticaret kervanndaki klelere Msr snrna girdii anda el konulmasyla ayn dneme rastlad. Eskiden bu tarafa aralarnda baz skntlarn yaand Msr ile Darfr'un aras iyice ald. Bunun zerine kendisine kaymakamlk verilen Zbeyir Rahme Msr'n tevikiyle gneyden hareket ederek Darfr'u ele geirdi. Hartum'daki hkmdar smail Paa Eyyb de dou tarafndan sevkettii ordusuyla onu destekledi. Bu sefere toplam yz bin kiinin katld rivayet edilmektedir. Sultan brahim 24 Ekim 1874 tarihinde Menev savan kaybettii gibi hayatndan da oldu ve Darfr ilk defa Msr Sudan' snrlarna bir mdriyet olarak katld. Kendi idari birimi iinde de el-

BOA., A.AMD., n.56/30. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Yl: 2007

OSMANLI DARFUR

MNASEBETLER

115
18

Fir, Kebkebiye, Umm inkisse ve Dara adyla drt ayr mdriyete ayrld. smail Eyyb Paa buraya giderek Zbeyir Paa ile bulutu. Darfr'un Msr adna yeni idarecisi olan Zbeyir Paa Dara kasabasnda bir ay kaldktan sonra Kahire'ye gitmek zere buradan ayrld. Dier taraftan Cebel Merra'ya ekilen hanedan mensuplar yaklak krk yl gizli olarak sultanlklarn muhafaza ettiler. lk gizli sultan olan Hisbullah b. Muhammed Fzl burann yeni valisi Zbeyir Rahme'nin yanma gittiinde beraberindekilerle birlikte Msr'a gnderildi. Yerine geen kardei B ise byk bir isyan karnca Zbeyir'in olu ve Darfr'daki vekili Sleyman tarafndan ldrld. 1877 ylnda Muhammed Fzl'n torunu Harun Darfr'a konan ar vergiler zerine isyan balatp burann merkezi Fir'i kuatmsa da daha sonra o da Cebel Merra'ya ekilmek zorunda kald. 1880 ylnda Nr Bey Muhammed tarafndan ldrlene kadar Darfr'un gizli sultam olmaya devam etti. Yerine Muhammed Fzl'n baka bir torunu olan Abdullah Dd Bence geerek Cebel Merra'da sultanln koruyabildi. 1882 ylnda ngilizler'in Sudan' igali srasnda Darfr da Msr idaresinden koparlarak ngiltere'nin Sudan smrgesine dahil edildi. Bunun zerine henz yedi yllk bir gemii olan Osmanl-Msr toprann elden kmas karsnda blgeyi bilen Osmanl vatandalar byk bir znt yaadlar. stanbul'daki Avusturya sefaretine Kahire'de bulunan bu lkenin genel konsolosluundan 1884 ylnda Darfr ile ilgili bir haber, ulamt. Derhal Osmanl Hariciye Nezareti'ne gnderilen bu yazdan anlaldna gre Msr Hidivi Darfr'un eski hakimi Abdurrahman'n olu Abdkir tarafm tutarak sultanla onun gelmesini salad. Hatta ona bir adet birinci dereceden Mecidiye Nian verildi. Yeni Darfr sultan Abdkir kendisine tevdi edilen makama geerken ticar alanda serbestlik salanacan ve kendi topraklarnda kleliin kaldnlacan
brahim Fevzi Paa, a.g.e., s. 137-141, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 16, Yl: 2007

116

Do. Dr. Ahmet Kavas

ihtiva eden bir anlamay 22 Temmuz 1884 (28 Ra 1301)'de imzalad ve artlarn yerine getirileceini vaat etti. Bunun zerine Abdkir Hartum valiliine tayin edilen ngiliz asll Gordon Paa ile birlikte Darfr'a gitti. Fakat kendisinin yeni grevinde askersiz baarl olmas zordu.
19

1881 ylnda Sudan Mehdisi'nin isyan knca bir ok kimse gibi Darfr'un gizli sultan Dd Bence de Msr idaresinden kurtulacana inanlardand. ok sayda asker ve sivil memur Mehdi'ye yaknlk duyup saflarna geti. Ancak Mehdi'nin 1885 ylnda aniden lmesi zerine yerine geen halifesi Abdullah Darfr'u idare etmek zere Zbeyir Rahme'nin ldrd Sultan brahim'in olu Yusuf'u buraya vali tayin etti. Ancak Yusuf 1887 ylnda Darfr sultanln yeniden kurduunu ilan etti. Bunun zerine Kordofan'daki Osman Adem komutasndaki Mehdi ordusu Darfr zerine yryerek Sultan Yusuf'u ldrerek buray kendisine baladysa da Dafrlular Mehdi Devleti'ne rahat vermeyecek gibiydiler. Sultan Yusuf'un kardei Ebul-Hayrat' yeniden gizli sultan ilan ettilerse de el-Fir'i terk ederek yeniden Cebel Merra'ya ekilmek zorunda kaldlar. 1889 ylnda bu sultan kleleri tarafndan ldrlnce Mehdi ordusu komutanlarndan Osman Adem Darfr'a yeniden halcim oldu. Onun da ayn yl lmesi zerine yerine Mahmud Ahmed yine Mehdi devleti adna Darfr valisi oldu. Fakat bu da iki yl sonra ngilizMsr ordusuna kar savamak zere Umdurman'a arlnca buray terk etmek zorunda kald. Muhammed Fzl*n torunlarndan A l i Dinar Zekeriya (1856-1916) bir mddet Mehdi ordusu saflarnda nemli grevler stlenen Darfr hanedannn ileri gelenlerinden birisiydi. Hatta 1889 ylnda EblHayrt'n ldrlmesi zerine Darfr'un son gizli sultan oldu. Mehdi Devleti'nin bandaki Halife Abdullah ve ordusu 1898 ylnda ngilizler karsnda yenilince Ali Dnr adamlarn ve silahlarn alarak el-Fir'e

BOA, Y.A. Hus.,n.:176/89. Hamdunallah Mustafa Hasan, "Darfr", TDV. slam Ansiklopedisi, VIII, s. 490-491. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Yl: 2007

OSMANLI DARFR MNASEBETLER

117

gitti ve buray ele geirerek kendisini resmen sultan ilan etti. Sudan'da kurulan ngiliz smrge idaresi de kendilerine bir miktar vergi vermesi karlnda onun sultanln tandlar. Fakat bu dnemde kendi bana blgenin idaresini elinde tutmas ok zordu. Bu yzden Sudan'da kurulan Condominium'a ismen de olsa balym gibi davranp o taraftan kendisini emniyete ald ve ardndan Mehdi kalntlaryla byk bir rekabete girdi. Zaten bu dnemde batsndaki Vedy Sultanl 1909'da Fransa tarafndan igal edilmi, Darfr da Paris-Londra-Berlin geninde kurulan masalarda Avrupal smrgeciler tarafndan ittifakla ngiltere'nin payna verilmiti bile. ki Avrupal smrge devletinin menfaat atmas arasnda skan A l i Dinar bu yalnzlktan kurtulmak iin Birinci Dnya Sava yllarnda her zaman olduu gibi byk umut beslemeye devam
21

ettikleri Osmanl Devleti'ne byk bir yaknlk duymaya balad. Son Darfr Hakimi A l i Dinar'n tertipleyip amcasnn olunun emrine verdii yz kiilik hac kafilesi Sevakin'e geldi. Bunlarn gelii Mekke-i Mkerreme Emret ve Hicaz vilayeti tarafndan 27 Aralk 1903'de stanbul'a bildirildi. Bu haclarn hac farizasn yerine getirmelerine bir engel konulamazd. Fakat kendilerinin buraya herhangi bir yk getirmeleri Padiah'n iradesiyle yasakt. Bu durumun halledilmesi konusu stanbul'a soruldu. Gelen cevapta Darfr hakimi tarafndan Hicaz'a gnderilen mallarn gmre tabi cinsten olmadklar anlald. Zaten bu tr mallar zaman zaman Afrika'daki sultanlar tarafndan "mahmil" adyla bir heyetle gnderilmekteydi. Bu sene de ayn yolla gelecek heyet iinde idare-i Devlet-i Aliye'de bulunan Vedy hkiminin olunun da bulunduu ve bunlarn hac ibadetinden sonra stanbul'a gelerek Padiaha ballklarn bildirecekleri nceden haber verilmiti. Bu sebeple Darfrlu hac adaylarnn getirdikleri mallarn da Hicaz'a sokulmasnda bir mahzur olmad ve kendilerine bizzat
22
2 1

2 2

Ali Dinar, "Ali Dinar: The Last Sultan of Darfur", Eastern African history: of African history : text and readings, (ed. Patricia W. Romero), Markus Wiener Publishers, New York 1990, VII, 171-175; Tariq Nour, "Birinci Dnya Sava'nda Emperyalizme Kar Trklerin Yannda Yer Alan Darfur Hakimi Ali Dinar (1898-1916)", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 61, Cilt: X X I , Mart 2005. BOA., rade-i Huss, 9.L.1321, belge n.: 25. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 16, Yl: 2007

118
23

Do. Dr. Ahmet Kavas

Padiah'n emriyle izin verildii bir hafta iinde Hicaz vilayetine haber verildi. Dahiliye Nezareti Muhaberat Umumiye Dairesi Babli'ye 16 Aralk 1909'da Hicaz'dan gelen bir telgraf iletti. Telgrafn muhtevasndan anlaldna gre Darfr Sultan A l i Dinar tarafndan grevlendirilen Muhammed e-eyh Smv Efendi Hicaz Valisi'ne mracaat ederek sultanlarnn kendisine teslim ettii emanetler ile Mekke-i Mkerreme'ye gnderildiini bildirmekteydi. Ayrca Sultan A l i Dinar'n Padiah'a balln bildirmesi iin de kendisini grevlendiinden bahsediyordu. Eli Darfr snrlan iinde henz hibir ecnebi devletinin bayrann dalgalanmadn, Afrika'nn ortasndaki bu sultanln burlannda ve kale duvarnda dalgal andn Imak ve gerektiinde Osmanl Devleti idaresi altnda olduklann gstermek iin kendilerine derhal bir Osmanl bayra verilmesini srarla talep etti.
24

1914 ylnda Osmanl Padiah Sultan Read'n ilan ettii Cihad- Ekber'e btn Afrikal Mslmanlann samimiyetle sahip kmasnda ve Trablusgarp'ta Osmanllarla talyanlar'a kar amansz bir mcadele verilmesinde Ahmed erif es-Sens'nin katks ok bykt. Darfr Sultan A l i Dinar da onun vastasyla bu ilandan derhal haberdar olarak Hartum'daki ngilizler'e kar cihadilan etmekte gecikmedi. zellikle iki yl boyunca ngiliz idarecilere hakaret dolu epeyce mektup yazarak onlann smrgeci damarlanm iyice kabartt.
25 26

Darfr Sultan Ali Dinar Sudan'daki Samaniye tarikat Hindiye kolunun eyhi Yusuf Muhammed el-Emin el-Hind'ye 11 Ocak 1916 tarihinde gnderdii mektubunda Ahmed erifin Hristiyan tanyanlar'a

2 3

3 4

2 5

2 6

BOA., rade-i Hussi, 16.L.1321, belge.n.: 44. BOA., DH.MU, 45-1/36. Ahmet Kavas, "Fransa'nn Kuzey ve Bati Afrika'da Uygulad slam Siyaseti: Sultan Read'n Yaynlad Chad arsnn Reddi Meselesi", Dini Aratrmalar, say: 6, (Nisan 2000), s.23-50. Ali Dinar, a.g.m, s. 172. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Yl: 2007

OSMANLI DARFUR

MNASEBETLER

119

byk bir zayiat verdirdiini ve Libya'nn Kufra kasabasnda bulunan kendi adamlarna 2500 mavzer tfek ve 500 kasa mhimmat teslim edildiinden bahsediyordu. Ayrca Osmanl Sultannn da kendisine yeterli miktarda silah ve mhimmat gndereceini bir fermanla bildirdiini ona haber veriyordu. 28 Ocak gn Ahmed erife yazd mektupta ise Dou Sudan'n ileri gelenlerinin slm' terk ederek Hristiyanla getiklerini, kendisine de bu ynde ar yaptklarm, ama kendisinin onlarn szlerini dinlemediini belirterek cihad ilan ettiini belirtiyordu. 6 ubat gn Kordofan'daki ngiliz valiye hitaben "Kordofan'daki cehennemin valisi ve atelerin mfettii" diye balayan bir mektup gnderdi. 7 ubat gn ise ayn valiye hitaben "Sizler kafirler ve kpeklersiniz" diye balayan yeni yazd mektubunda dmanlarnn dorudan cehenneme gideceklerini ve lm setiklerini, kendilerinin ise Allah'n yolunda mcadele ederek ehit olacaklarn ve cennete gideceklerini vnle ifade ediyordu. Ayrca Osmanl Padiah Mehmed Read'n kendisine gnderdii fermanla ok sayda silah ve nemli miktarda mhimmat gnderdiini ona da sevinle haber veriyordu. 17 ubat gn Sudan'daki ngiliz smrge valisi Reginald Wingate ngiltere'nin Msr'daki yksek komiseri Henry McMahon'a yazd mektupta Ali Dinar'a kar derhal saldrya geilmesini istedi. 13 Mart gn Enver Paa'ya hitaben bir mektup gnderen Darfr Sultan A l i Dinar Sudan'da gittike durumu ktleen Mslmanlar iin cihad yapmay hepsinin arzuladn ve lanetlenmi kpekler olarak grd ngiliz ve Franszlar'm Sudan'daki Mslmanlarn hepsini kfre sevkederek Hnsityanlatrdklanndan bahsetmekteydi. Sudanl Mslmanlar artk Hristiyanla gemi ve onlarn faaliyetlerini destekliyorlard. Darfr dnda hakiki Mslman kalmadn, kendi ilerinden bile bir ksmnn ngilizler'in tarafna getiini, ama cihada devam ettiklerini bildirmekteydi.

27

28

A.g.y., s.172. A.g.m., s. 174. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 16, Yl: 2007

120

Do- Dr. Ahmet Kavas

Darfr'u ngilizler'e kar korumaya alan Sultan A l i Dnr zerine gnderilen smrge ordusu 22 Mays 1916 tarihinde el-Fir yaknnda Darfr birliklerini yendi. Sultan da ayn yln Kasm aynn altsnda Zalengei'nin gneyindeki Kulme'de ldrld. Bylece iki smrge devleti olan Fransa ile ngiltere arasndaki ortak snr olarak Darfr'un bat snn belirlendi. Ardndan kendi haline terk edilen Darfr'a 1940'l yllann sonunda bir hava ss kurularak uaklann inmesi saland. Baz okullar ald gibi smrge idaresinin blgeden azami istifadesini salamak zere Kordofan'a kadar alan demiryolu buraya kadar uzatld.
29

Carolyn Fluehr-Lobban ve dgr., a.g.e., s. 15-16. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Yl: 2007