KAYNAKLI BRLETRME TEKNKLER

(MET 218)

DERS DOTLARI

PROF.DR.ADEM KURT

ANKARA,2012

Prof. Dr. Adem KURT

ERGTME KAYNAI 1. Kaynan Tanm ve Snflandrlmas Kaynak, birbirinin ayn veya erime aralklar birbirine yakn iki veya daha fazla metalik veya termoplastik paray s, basn veya her ikisini birden kullanarak ayn trden bir malzeme katarak veya katmayarak birletirmektir. Lehimleme ise, esas malzeme erimeden gerekletirilen bir birletirme yntemidir. Metallerin lehimlenmesinde birletirilecek metalik paralarn arasndaki boluu doldurmak iin katlan lehim malzemesi, esas metalden daha dk bir scaklkta erir. Metal kayna yntemleri uygulanan enerjinin iddeti ve trne gre eritme kayna, basn kayna, souk basn kayna olmak zere snflandrlabildii gibi ilemin amacna gre de birletirme ve doldurma kayna olmak zere iki grup altnda incelenir. Ergitme kayna, metalik malzemeyi yalnz scakln etkisi ile yerel olarak esas kaynak metali ile birlikte eritip birletirmektir. Basn kayna, metalik malzemeyi ek kaynak metali kullanmadan ve stmadan yalnz basn altnda birletirmektir.Eritme kaynanda, kaynak scakl birletirilen malzemenin erime scaklndan daha yksektir; buna karn basn kaynanda metal erimeden kaynak gerekletirilir.

ekil Ek kaynak metali kullanarak gerekletirilen eritme kayna.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil 2. Is uygulayarak gerekletirilen basn kayna. Birletirme kayna, iki veya daha fazla paray zlemez bir btn haline getirmektir. Doldurma kayna ise, bir i parasnn hacmindeki eksiklii tamamlamak veya hacmini bytmek, ayrca korozif veya andrc etkilere kar korumak amacyla, zerine snrl olarak belirli zelliklere sahip malzeme ymaktr. Kaynakl konstrksiyonlar, perin kullanarak veya dkm yntemi ile gerekletirilen konstrksiyonlara nazaran byk stnlkler gstermektedir. Kaynak ile birletirme, perin ile birletirmeye gre u zelliklere sahiptir; Kaynak, iilik ve arlktan tasarruf salar, Kaynak, perine gre daha iyi bir szdrmazlk temin eder, Kaynakl balantlarn mukavemeti, perinli birletirmelerden daha yksektir, Kaynak ile daha ucuz ve kolay konstrksiyonlar yaplabilmektedir.

Kaynak ile dkm ynteminin karlatrlmasnda ise u farklar gze arpar; Kaynakta model masraf yoktur, Kaynak tamiratta stnlk salar, Allm kuma dkm ynteminde 6 mm' den ince paralarn eldesi zt

Prof. Dr. Adem KURT

olmasna karn, kaynakta 6 mm' den ince paralarla yaplan konstrksyonlar bir zorluk gstermez, Yalnz ok sayda yaplan relimler de, ekonomik adan dkm stnlk

gsterir, Kaynak perinde olduu gibi dkmde de arlktan tasarruf salar.

Eritme kayna, stma enerjisinin trne ve kaynak blgesinin havann olumsuz etkilerinden korunma ekline gre, birbirlerinden farkllk gsteren eitli yntemler uygulanarak gerekletirilir. Gnmz endstrisinde en sk uygulanan eritme kayna yntemleri unlardr; 2. Gaz Eritme Kayna Kaynak iin gerekli s, bir yanc gaz ve oksijenin oluturduu alev tarafndan salanr. aloma veya fle diye adlandrlan bir yakcya, yanc gaz ve oksijen iki ayr hortum tarafndan iletilir; flete bu gazlar istenen oranda karr ve flecin bek ksmndan dar kar ve burada yanarak kaynak alevi oluturur. Kaynak alevi gerek i paras ve gerekse de ek kaynak metalini eritecek gtedir ek kaynak metali gerektiinde bir tel ubuk halinde kaynak blgesine kaynak tarafndan sokulur. Gnmzde, genellikle yanc gaz olarak asetilen kullanldndan bu ynteme oksiasetilen kayna ad da verilir. Bu yntemde alevin zarf, kaynak blgesini havann olumsuz etkilerinden korur. Her tr metal ve alamn kaynak edilebildii bu yntem gerek yaval ve gerekse de yetimi personel gereksinimi nedeni ile bugn sadece tamir ilerinde uygulama alan bulmakladr.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil 3. Oksi-asetilen kaynak alevi ve alev trleri (ematik) Btn kaynak yntemlerinde ilemi gerekletirebilmek iin bir kaynak enerjisine, bu enerjiyi salayan ve kaynak blgesine tayan bir donanma, kaynak azn doldurmak iin bir ek kaynak metaline gereksinim vardr.

ekil 4. Oksi-asetilen kaynak donanm

Prof. Dr. Adem KURT

ekil 5. Oksi-asetilen kaynann uygulanmas (a)Sol kaynak (b)sa kaynak Kaynan temel eleman diye isimlendirebileceimiz bu unsur elektrik ark kaynanda, ark, kaynak makinas ve kaynak elektrodu tarafndan salanmaktadr. Ayrca kaynaky korumak, kaynatlan paralar bir arada tutabilmek, kaynak pozisyonunu ayarlayabilmek ve alma koullarn kolaylatrabilmek iin bir lakm yardmc ara ve gerelere gerek vardr. Elektrik ark kaynanda kaynak iin gerekli s, elektrik ark tarafndan salanmakladr. Kaynak azn doldurmak iin gerekli ek kaynak melalinin katlma biimi ve kaynak blgesinin havann olumsuz etkilerinden korunma biimine gre ok eitli ark kaynak yntemleri gelitirilmitir, Gnmzde en yaygn kullanlan eritme kayna yntemleri elektrik ark kayna yntemleridir. 3. Elektrik Ark Kayna rtl elektrod ile elektrik ark kaynanda ark, i paras ve eriyen elektrot arasnda yanar ve bu ekilde eriyen elektrot ayn zamanda kaynak metali haline geer. Elektrot rts de ayn anda yanarak erir bu esnada aa kan gaz ark blgesini korur ve oluan cruf kaynak dikiini rterek kaynak blgesinin korunmasn salar.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil 6. rtl elektrod ile ark kaynanda kaynak blgesi. Ayrca elektrot rtsne katlan alam elementleri yardm ile kaynak dikiini alamlandrarak, istenen zelliklerde kaynak balants elde edilebilmektedir. rtl elektrot ile elektrik ark kayna, ark kaynak yntemleri iinde en basit, en popler zellie sahip olan yntemdir. Bu yntem uygulamada, demir esasl veya demir

d metal ve alamlarnn kaynanda 1,2 mm den daha kaln paralara, her kaynak pozisyonunda uygulanabilmektedir.

ekil 7 rtl elektrot ile elektrik ark kaynak donanm blok emas. Kaynak iin gerekli koullardaki elektrik akm, bu i iin gelitirilmi bir kaynak akm reteci tarafndan salanr; akm kablolar yardm ile i paras ve elektrot pensesine iletilir. Kaynak elektrotu penseye takar ve i parasna dedirerek ark oluturur. Arkn balatlmas, yanmas, boyunun ayar, sndrlmesi, kaynak hz ve eriyen elektrot metalinin kaynak azn doldurmas iin gerekli ayarlamalar kaynak tarafndan yaplr; bu yntemde kaynan kalitesine teknik donanm kadar kaynaknn el becerisinin etkisi ok nemlidir.

Prof. Dr. Adem KURT

Kaynak sonras diki zerinde oluan curuf yine kaynak tarafndan temizlenir. rtl elektrod kullanlarak el ile yaplan elektrik ark kaynanda teknik donanm kadar kaynaknn bilgisi ve et becerisi de byk bir nem tamaktadr. Kaynak ilemini hzlandrmak, kaynaknn dikiin kalitesine etkisini ortadan kaldrabilmek konusunda almalar sonucunda iki ayr yoldan gidilerek, bugn tozalt ve gazalt diye adlandrdmz kaynak yntemleri gelitirilmitir. Tozalt Kayna Yntem olarak elektrik ark kayna yntemine benzer. Kaynak ark otomatik olarak kaynak yerine gelen rtsz bir tel ile balatlr. Ark bir huniden akmakta olan tozun altnda oluur.

ekil 8. Tozalt ark kayna Bu yzden bu ynteme toz alt kaynak teknii denilmitir. Toz alt kayna otomatik bir kaynak yntemi olmann yan sra yksek gl bir kaynak tekniidir. Tek paso ile 85 mm , 2 paso ile 180 mm ve ok paso ile 300 mm ye kadar kaln paralarn kaynan yapmak mmkndr. En ince olarak 1,2 mm ye kadar salar kaynatlabilir. Toz Alt Kaynak Karakteristikleri a) Kaynak hz ve kaynak gc 200-5000 A , 6-300 m/saat b) Kaynak sarfiyat : 2/3 esas metal 1/3 ilave metal c) Nufuziyet : Kaynak az almadan tek pasoda 18mm, kaynak az aarak iki paso ile 140-180mm d) Devaml kaynak yapabilme imkan e) Yksek kaliteli kaynak yapma imkan: Curuf kaynak metali rter yava soumay salar. f) Elektrik enerji sarfiyat azdr. g) zel koruyucu emniyet tedbirlerine ihtiya yoktur.

Prof. Dr. Adem KURT

Toz Alt Kaynak Telleri: Toz alt kaynanda kullanlan teller yksek kaliteli elik tellerdir. Genellikle elektrik ark ocaklarnda retilirler. aplar 1,2mm-12mm arasnda deiir. Kaynak yerinin emniyeti bakmndan manganl olarak retilirler. Tel yzeyleri przsz, ya ve kirden arndrlm olarak, bakr kapl ekilde retilirler. Standartlara gre iindeki Mn miktarna gre 3 kategoriye ayrlr. % Mangan 1- dk manganl teller 2- orta manganl teller 3- yksek manganl teller 0,30 0,90 0,90 1,25 1,75 2,25

Kullanlacak tel seiminde kullanlan kaynak tozunun da dikkate alnmas gerekir. Hem telin hem de tozun bileimi gz nnde bulundurularak u hususlar dikkate alnr. a) Alaml tel kullanmak. b) Alamsz bir tel ile alaml kaynak tozu kullanmak. c) Alam eleman bulunduran bir rt ve alamsz telden oluan konpoze tel kullanmak. Toz Alt Kaynak Tozlar: Toz seiminde; a) Kaynan amacna gre. b) mal ekline gre. c) Kaynak tozunun kimyasal karakterine gre. d) Manganez miktarna gre seim yaplmaldr. Kaynak Tozunda stenilen zellikler; 1) 2) 3) 4) 5) 6) Kararl ark salamaldr stenilen kimyasal bileimle mekanik zellikler sahip kaynak dikii retmelidir. Uygun ve temiz iyap salamaldr. Kaynak dikiinde gzenek ve atlak oluumuna sebep olmamaldr. Kk pasolarn ve dar aralkl kaynakta curuf kalkmaldr. Nem ekmemelidir.

Prof. Dr. Adem KURT

Tozlarn kimyasal bileiminin kaynak metaline etkileri : Toz alt kaynanda silisyum oksit SiO2 oluturur. SiO2 iyi bir oksidandr bu nedenle curufu akc hale getirir. kinci olarak MnO bulunur. MnO diki emniyeti asndan nemlidir ancak MnO oran arttka yksek akm iddetiyle yklenme oran azalr. Silisyum kaynak srasnda banyoyu da okside ederek dikiin gzeneksiz oluunu salar. Kkrt ve fosfor kaynak metalinde pek istenmeyen segregasyonlara neden olur. Toz Alt Kaynanda Diki Formlar: Diki formu, nfuziyet derinlii erime genilii ve diki yksekliiyle karakterize edilir. Nfuziyet t ile erime genilii b ile ve ykseklik h ile gsterilirse: i dikite b/t = 0,510 b/h = 1,8 oranlarnda deiir. Diki formuna u faktrler etki eder.

ekil 9. ve d diki

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)

Akm iddeti Akm younluu Kaynak hz Ark gerilimi Kaynak az tasarm Azlar arasndaki mesafe Kaynak yaplan parann eimi Akm cinsi Kaynak kablo balants 10)Kaynak tozunun Tane bykl gibi faktrlerdir.

Prof. Dr. Adem KURT

Tel ap ve kaynak hzna bal diki ekilleri:

ekil: Tel ap ve kaynak az asnn etkisi

ekil: Tozalt kaynanda alttan destek lamas veya tozunun kullanm Kaynak tozu, tane bykl, kaynak teli ve kaynak az formunun dikie etkisi: Toz alt kaynanda kullanlan tozun tane bykl kaynak dikiini diki ykseklii ve nfuziyet ynyle etkilemektedir. Tane bykl arttka nufuziyet ve diki ykseklii derken diki genilii artmaktadr. Yine kaynak telinin tozunun dnda kalan ksm artmasyla nfuziyet azalr diki ykseklii artar.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil12. Toz tane boyutunun diki profiline etkisi

Kaynak az formu birka faktre baldr: Para kalnl Esas metalin cinsi Kaynak pozisyonu Tek veya ift tarafl kaynak yaplmas Paso says Kaynak makinesinin gc gibi faktrlerdir.

Bunlar dikkate alnarak iki ekilde kaynak az hazrlama usul vardr.

1 ) Yardmc vastalarla kaynak az hazrlama.

ekil: Altlk kullanm ( geni kk aralkl birletirmelerde) Toz altyla yaplan btn kaynak yntemlerinde kesitin tamamnn erimesini salamak amacyla altlk ad verilen yardmc vastalar kullanlarak kaynak yaplmaktadr. Yardmc vasta olarak genelde Cu altlklar kullanlr. Cu altlk, kaynak yaplan parann altna konarak erimi metalin akmamas iin altlk paralara eit ekilde bastrlr.

Prof. Dr. Adem KURT

Bir dier vasta toz altlk kullanmadan kaynak tozu ile ayn bileime sahip toz kaynatlacak parann altna hidrolik veya pinomatik bir sistem ile temas ettirilir. Kaynak ileminden sonra piston tekrar indirilir. Baz durumlarda altlk kayna yaplacak paraya extra bir knt vermek suretiyle de salanabilir.

2) Yardmc vasta kullanmadan kaynak az hazrlama : Genellikle aln-alna getirilen paralarda ve kalnl 16 mm den fazla paralarda yardmc vastaya gerek olmadan kaynak yaplabilir. Aln birletirmede birinci pasoda kesitin % 50 si kaynak edilir, sonra para evrilerek dier yars kaynak edilir. Aln birletirmeler genellikle 4-8 mm arasndaki paralara uygulanr. Salar arasna braklacak boluk nemli olup 10 mm ye kadar alanlarda 0.5 mm yi gemeyecek ekilde aralk braklr. Ayrca Y aln birletirmelerde 16-30 mm arasndaki paralara uygulanan bir yntemdir.

Prof. Dr. Adem KURT

Toz Alt Kaynanda Akm Ayar: Toz alt kaynanda ark geriliminin, dikiin ekli ve kaynak metalinin metalurjik yaps zerinde nemli etkisi olmas sebebiyle kaynak sresince ark boyu ve akm sabit tutulmaldr. Ark boyunun herhangi bir ekilde deimesi durumunda, eer azalma eklinde olursa telde erime hznn yavalamasna sebep olur.

Endstride Kullanlan Toz Alt Kaynak Metotlar: 1) Tandem Toz Alt Kaynak Yntemi: Bu yntem birbirini takip eden ve ayn ynde hareket eden 2 elektrot ile yaplan bir yntemdir. Bu kaynak ynteminin avantajlar Kaynak hzldr, boluk oluma ihtimali azdr, dikiin atlama ihtimali azalr, diki kalitesi yksektir. Bu zelliklerden dolay bu yntem doldurma kaynaklarnda ve yzeyi pasl paralarn kaynanda ok kullanlr.

Prof. Dr. Adem KURT

2) Paralel Toz Alt Yntemi: Paralel yntem 2 elektrotun yan yana hareket etmesiyle yaplan bir yntemdir. Bunun faydalar; nfuziyet kontrol edilebilir, aralk doldurma kabiliyeti fazladr, diki formunu deitirme imkn vardr. 3) Seri Toz Alt Yntemi Bu yntemde toz sarfiyat az, erime gc fazla ve nufuziyeti az olduundan ince salarn kaynanda kullanlr. 4) Korni Toz Alt Kayna : Bu yntemde dey konumda aln alna getirilmi paralarn kaynanda kullanlr.

5) Bant eklinde Toz Alt Kayna:

Prof. Dr. Adem KURT

Bu yntemde tel elektrot yerine bant eklinde elektrot kullanlr. Nfuziyetin azalmasnn istendii yerlerde yksek ekonomiklik salar. Ark elektrotun btn kesitinde meydana gelir. Elektrot enine boyuna kullanlabilir.

Prof. Dr. Adem KURT

GAZALTI TIG KAYNAI TIG Kayna adn kullanlan tungusten elektrottan ve koruyucu gaz olan inert gazlardan alr bu nedenle tungsten inert gaz kelimelerinin ba harflerinden oluan TIG kaynak teknii olarak bilinir. zellikle Amerika Birleik Devletleri kaynakl yaynlarda WIG ( wolfram inert gas) kayna olarak da tanmlanr.Esas olarak elektrik ark kayna eklindedir.zellikle Al,Mg ve Titanyum gibi hafif metallerin kayna iin uygundur.

TIG ile Elektrik ark ve Oksigaz kayna arasndaki farklar a. TG kaynanda Dekapan gerekmez. b. Distorsiyonlar (arplma) oksigaz kaynana gre en azdr.

c. TG kaynanda snn tesiri altnda kalan blge ok dardr. d. Tm pozisyonlarda kaynak imkan vardr. e. Kaynak dikii kolaylkla izlenebilir. TIG Kaynanda Kullanlan Ekipmanlar TIG torcu: Bu tor zel olarak hazrlanm bir elektrot tutucudan oluur, eitli boylarda tungusten elektrotu tutabilen koruyucu gazn akn ynlendirebilen ve deitire bilen gaz merceinde oluan torlar ideal torlardr. Kaynak srasndaki snmalar nlemek amacyla torlarn birou hava soutmaldr. Ancak en yaygn olanlar su soutmal olanlardr. TIG elektrodu: (Tungusten Elektrodu): TIG kayna ve plazma kayna iin kullanlan srekli elektrotlar TS EN 26848de standartlatrlmtr. Bu elektrotlar genellikle silindirik olup Tungusten metalinin yksek erime scaklndan dolay dkm yntemiyle deil Toz

Prof. Dr. Adem KURT

metalurjisi yntemiyle retilirler, iine katlan bir balayc ile ekillendirildikten sonra sinterlenirler. (Tungusten 3400c de ergir.) Tungusten elektrotlarn aplar 0.5- 1-1,6- 2- 2,4-3-3,2-4-5-6-6,4-7-8 mm boylar ise 50-75510 ve 175 mm asnda standartlandrlmtr. Gaz mercei: Koruyucu gazn kararlln salamak ve gaz uygun mesafelere gndermek amacyla kullanlr. Gaz merceinde gaz ak girdapsz bir ekilde uzak mesafelerde kararl akmasn salar. Eer bu artlar salanmaz ise kaynak dikiinde gzenekler oluur. TG kaynanda den statik karakteristikli kaynak makineleri kullanlr. Hem doru akmda hem de alternatif akmda kaynak yapldnda bu iki akm veren bileik makinelerde kullanlmaktadr. alma notas ayarlanan makine karakteristik erisi ile arkn karakteristik erisinin kesime noktasdr. Bir kaynak makinesinin ayar blgesi makinenin ayarlanabilen en yksek ve en dk ayar eriler ile arkn karakteristik erisini kesime noktasdr. Kontrol niteleri Normal bir cihazn u fonksiyonlar yerine getirmesi gerekir. 1- Akm rlesini altrmaldr. 2- Elektrot tutucuyu altrmaldr. 3- Koruyucu gaz ventilini ap kapamaldr. 4- Krater doldurma tertibatn altrmaldr.

Prof. Dr. Adem KURT

alma 4 Zamanl Gerekletirilir. (TIG Kaynak Makineleri in): 1.Zaman: Dmeye baslr ve basl tutulur. Bu srada nce koruyucu gaz akmaya balar, yardmc tututurma balar, ark dk akm iddetinde oluur. Eer ark olumaz ise koruyucu ve yardmc tututurma tekrar kapanr. 2.Zaman: Dme braklr, bu durumda ark devam ederken nceden ayarlanan kaynak akm srer. 3.Zaman: Dmeye baslr ve basl tutulur. Bu durumda akm ayarlanabilir ve zaman iersinde srekli azalr. 4.Zaman: Dme braklr. Bu durumda da akm kesilir. Koruyucu gaz ve kzgn elektrotu ve kaynak metalini koruma amacyla nceden ayarlanan yere kadar devam eder. TIG Kaynanda Elektrotun tututurulmas: Elektrotun paraya temas ile tututurulmas: Bu yntemle tututurmada elektrot alamlanabilir ve dolaysyla ark kararszlar.

Prof. Dr. Adem KURT

Yksek Frekans giriimi ile tututurma: Temas tututurmann sebep olduu elektrod ucunun alamlanmasndan kanmak amac ile bu yntem kullanlr. Bu yntemde Tungusten elektrot ile i paras arasnda gaz akn nceden iyonize eden ve bu ekilde arkn temassz tututurulmasn salayan bir yksek gerilim frekans retecinden faydalanr.

Alternatif akmla kaynakta ark nce doru akmla tutuur ve hemen sonra alternatif akma geer. Alternatif akmda ark her 0 (sfr) noktasnda sner. Bu nedenle aynen yksek frekans impluslarnda olduu gibi her yarm dalgada arkn yeniden tututurulmas gerekir. Bu da yksek frekans impluslar ile mmkndr.

Prof. Dr. Adem KURT

TG Kaynanda Kutuplama ekli ve Akm Tr

TG Kaynanda genellikle doru akm kullanlr. Al, Mg ve pirin gibi malzemelerde alternatif akm kullanlr yksek scaklkta eriyen okside sahip malzemelerde oksit tabakas kaynak banyosun akmasn ve damlalarn banyo ile birlemesini nler. Al oksitleri 2050 2100 0C arasnda erir. Bu durum alternatif akm kullanmnda meydana gelir. Cihazlara konulan asitli filtrasyon sistemi ile bu olumsuzluklar giderilebilir TIG Kaynanda Kaynak Parametrelerinin Etkisi Koruyucu gaz ak debisi Tungusten elektrot

Prof. Dr. Adem KURT

Kutup ekli Akm tr Kaynak hz Ark gerilimi

Koruyucu gaz ak debisi: Bu kaynatlan malzemenin kalnlna esas metale, elektrot apna, ilave tele kaynak yaplan ortamdaki hava akmna gre deiir. Ayrca kaynak banyosuna byklnn snn tesiri altndaki blge, kaynak az ekli, gaz memesinin bykl, koruyucu gaz miktarn etkileyen faktrlerdir. Kaynak ortamndaki rzgr hzna gre koruyucu gaz miktarlar tabloda verilmitir.

Rzgar Cm/sn O 2.5 5 7.5 10 12.5 15

En dk koruyucu gaz miktar (lit/dak) Ar %75 Ar - %25 He 1.6 2.0 2.5 3.7 4.5 5.0 8.0 5.7 6.2 7.8 9.5 12.0 13.7 16.8

Elektrot Durumu Elektrot durumu, malzemenin kalnlna gre deimektedir. Kalnlk arttka kullanlan elektrot apnda artar. Kaynak srasnda elektrot uygun akm ile yklendiinde elektrotun ucu sv bir tungustenle ktleir. Bu nedenle kaynaktan ksa bir sre nce uygun bir kre oluumu iin elektrotun u ksman kzdrlmas gerekebilir. Eer elektrot ucunun

Prof. Dr. Adem KURT

talamanmas gerekir ise talama elektrot ucunun uzunlamasna yaplmaldr. Sv ksm yaklak apn 2 kat kadar ve 30 derece ayla olmaldr. Alternatif akmla byk apl elektrotlar kullanlr. Eer ap 1.6 dan kk ise elektrotun ucu sivriltilmez kt eklindedir.

Prof. Dr. Adem KURT

Akm tr Kutup ekli Kutup ekli ve akm tr kaynak nfuziyetini etkileyen nemli bir faktrdr. Pozitif kutuplanmada dk nfuziyet elde edilir. Kaln elektrotlar dz ve geni bir nfuziyet oluturur. nce elektrotlar ise daha dar ve derin bir nufuziyet oluturur.

Kutuplamann nfuzite etkisi Kaynak hz, Ark gerilimi TIG kaynanda ark gerilimi daima dk olmaldr ark geriliminin artmas durumunda diki genilii artar. Alam yanma problemi ortadan kalkar. Kaynan hz kaynak srasndaki artlara gre ayarlanr ve ayn deerde tutulur ise bu sayede esas metal yeterli miktarda erir ve katlamasnda e lde bir diki elde edilir. Kaynak hznn artmas birleme hatalarn, drlmesi ise dikiin genilemesine ve s girdisinin artmasna neden olur. En uygun kaynak hzlar 10 -40 cm/dak arasndadr

Prof. Dr. Adem KURT

MIG MAG GAZALTI KAYNAI KAYNAK NTES Gaz alt kaynanda bir tp ile salanan koruyucu gaz ve srekli beslenen tel elektrotla zerinde tel ilerleme hzn ve gaz ak hzn ayarlayan donanml g nitesi kullanlr. ekil 2.1 de alma prensibi gsterilen bu yntemde kaynak ilk ayarlar yaptktan sonra arkn elektriksel karakteristiini makine otomatik olarak yapar.

Prof. Dr. Adem KURT

Gaz alt kaynanda kaynak donanm u drt gruptan oluur a) b) c) d) Kaynak torcu ve kablo grubu Elektrod besleme nitesi G nitesi Koruyucu gaz nitesi

Kaynak torcu ve kablo grubunun grevi vardr. Bunlar; a) b) c) Koruyucu gaz ark blgesine tar Elektrotu temas tpne iletir, G nitesinden gelen akm temas tpne iletir.

Kaynak kaynak torcuna bast zaman kaynak blgesine ayn anda gaz, kaynak akm ve elektrot birlikte iletilerek ark balar. Ark boyunun kendi kendine ayarlanmas iin besleme nitesi ile akm nitesi arasnda yatay gerilim akm karakteristii salayan sabit hzl elektrot besleme nitesi kullanlr ya da azalan bir akm-gerilim karakteristii salayan elektrot besleme nitesinin besleme hz ark gerilim yoluyla kontrol edilir.

Prof. Dr. Adem KURT

Gaz alt Kaynak Ynteminin Avantajlar Bu yntemin yaygn olarak kullanlma nedeni, rtl elektrotla ark kaynana gre sahip olduu stnlkleri sebebiyledir. Bu stnlkler aadaki gibi sralanabilir. Bu yntem ticari metal ve alamlarnn tamamnn kaynanda kullanlabilen tek eriyen elektrotla ark kaynak yntemidir. Elektrik ark kaynanda karlalan snrl uzunlukta elektrot kullanmn nler. Her pozisyonda kaynak yapabilme imkan salar. Bu durum toz alt kaynak ynteminde mmkn deildir. Metal yma hz elektrik ark kaynana gre olduka yksektir. Elektrik beslemesinin srekli olmas nedeniyle hi durmadan uzun dikiler ekilebilir. Sprey gei uygulandnda elektrik ark kaynana gre daha derin nufuziyetler elde edilir. Bu nedenle i ke kaynaklarnda ayn mukavemeti salayan daha kk kaynak dikileri ekilebilir. Fazla bir cruf olumad iin pasolar aras temizlik iin harcanan zaman daha azdr. Gaz alt Kaynak Ynteminin Dezavantajlar Her yntemin avantaj ve dezavantajlar olduu gibi gaz alt kaynak yntemlerinin de baz snrlamalar vardr. Burada tercih kullanc tarafndan yaplr. Baz ok nemli bir zellik dier dezavantajlara ramen tercih sebebi olabilmektedir. Dezavantaj diyebileceimiz bu snrlamalar balca aada sralanmtr: Kaynak donanm elektrik ark kaynak yntemine gre daha karmak, pahal ve bir yerden baka bir yere tanmas daha zordur.

Prof. Dr. Adem KURT

Kaynak torcunun elektrik ark kayna pensesinden daha byk ve ar olmas nedeniyle bu yntemin ulalmas zor yerlerde kullanm zordur.

Kaynak ark boyunca koruyucu gazn kaynak blgesinden uzaklatrc hava akmndan korunmas gerekir. Bu nedenle ak alanlarda ve hava akm olan ortamlarda yeterli koruma problemi vardr.

6 .2 .GAZ METAL ARK KAYNAINDA METAL TRANSFER Canl cansz tm maddeler daima en kk enerji konumunu almak ve en az enerji ile varlklarn srdrmek, dengede kalmak isterler. Madde iin en kk enerji konumu da en kk d yzey demektir. En kk d yzey ekli ise; kresel ekil olup en kk enerji konumu da kre eklindeki yzeylerde mmkndr. Bunun sonucu olarak madde daima kre eklini alacaktr. Ayrca kk ktlelerin byk ktlelere katlma eilimi vardr. Bu da minimum enerji prensibinin bir gereidir. Kk ktle byk ktleye katt zaman iki ktlenin toplam d yzeyi, dolays ile toplam enerjisi azalm olacaktr. ekil 2.3 de grld gibi bir malzeme iindeki molekller arasndaki kuvvetler ortalama olarak eittir. Malzeme yzeyinde ise tek tarafl e dorudur. te malzeme yzeyindeki molekllerin ie doru olan bu kuvvetleri yzey gerilim kuvvetlerinden baka bir ey deildir. Molekllerin ieriden yzeye gelebilmeleri iin bir i yaplmas, bir enerji gerekmektedir. Molekln yzeye gelmesi yzeyin bymesi demektir ki bu duruma madde d yzeyden ie doru tekynl etki eden yzey gerilim kuvveti ile kar koyar. Bunun sebebi maddenin, en kk d yzey demek olan minimum enerji konumunu muhafaza etmek isteidir.

Prof. Dr. Adem KURT

Bir kaynak elektrotundan kaynak metaline damla geii incelenecek olursa ekil 2.4 a da grlecei gibi damlann ilk oluumunda yzey gerilim kuvveti elektrot ucundaki ergimi malzemeyi elektroda doru aadan yukar doru (d yzeyden ie doru molekl kuvvetlerine bal) itecektir. Bu, kk ktlelerin byk ktlelerden ayrlmama isteidir. Yani bu kk ktle olan ergimi ksmn byk ktle olan elektrottan ayrlmama isteidir. Kaynak ilemi srasnda kaynak yerine enerji verilmeye devam edildiinden, ergimi ktle zamanla byyecektir ve b de grld gibi yzey gerilme kuvveti ergimi damlay elektrotan ayrmak ister ekilde yukardan aa doru olacaktr. Bu durum ergimi malzemede en kk enerji konumu olan kresel ekli alma eilimindendir. Damla ana metal zerinde bulunan kaynak banyosuna ulat zaman (c konumu) yine a konumunda olduu gibi kk ktlenin byk ktleye katma istei ile oluan kuvvet nedeniyle kaynak metaline byk bir hzla katacaktr aklamalardan sonra metal transfer formunu yle tanmlayabiliriz; Metal transfer formu; eriyen metal telden kaynak banyosuna aktarlan metalin davranna metal transfer formu denir.

Prof. Dr. Adem KURT

MIG, MAG kaynann ark karakteristikleri elektrottan kaynak havuzuna geen metalin ekline baldr. Metal transferi aadaki ekilde grld gibi, Ksa devre gei ve serbest uu eklinde olurken serbest uu; sprey gei, pulse gei ve damla gei olarak 'e ayrlr.

Metal transferi birok faktr tarafndan etkilenir. Bunlar iinde en etkili olanlar unlardr:

Prof. Dr. Adem KURT

a) Kaynak akm tr ve iddeti b) Elektrot ap c) Elektrot bileimi d) Serbest elektrot uzunluu e) Koruyucu gaz tr Ksa Devre Gei Gaz alt kaynanda en dk kaynak akm ve en kk elektrot apnda, ksa ark boyunda gerekleen bir metal gei trdr. Ksa devre geite ark oluunca elektrotun u ksm hemen erimeye balar ve bir damlack oluur, damlack kaynak banyosuna doru akarken elektrot ile i paras arasnda ksa devre oluur. Ksa devre olumas ile ark gerilimi der, akm iddeti ykselir damla elektrottan kopar ve ksa devre ortadan kalkar ve bobinde birikmi enerjinin yardm ile ark yeniden balar ayn olay tekrarlanarak devam eder. Uygulanan akm iddeti ark gerilimi, koruyucu gaz ve elektrot metaline bal olarak saniyede 20-200 defa tekrarlanr. Ksa devre geite kk ve abuk souyan kaynak banyosu oluur. parasna geen s miktar ok dk olduundan ince paralarn kaynanda ksa devre gei avantaj salar.

Prof. Dr. Adem KURT

Damla Metal Transferi ( Uzun Ark ) Kaynak akm iddeti ve ark gerilimi yksek tutulursa ksa devre gei yerine kresel damla gei oluur. Damla metal transferinde( damla metal tanm) kaynak metali damlalar halinde kaynak banyosuna geer elde edilen kaynak dikiinin nfuziyeti azdr. Damla geite ark tutuur tutumaz elektrotun u ksmnda erime balar ve bir damlack oluur bu damlack yer ekimi ivmesinin etkisi ile kaynak banyosuna doru hareket etmek ister, ancak yzey gerilim kuvvetlerinin etkisi ile damlack elektrotun ucundan kopamaz, irileerek elektrod apnn birka kat kadar bydkten sonra bzlme ( pinch ) kuvveti ve yer ekimi etkisi ile elektrottan koparak dzgn olmayan bir ekil alr; yerekimi etkisi ve zayf bir elektromanyetik etkinin yardm ile ark stunu boyunca ilerler ve kaynak banyosuna karr. Tel elektrodun ucunda damla olumaya baladnda sv metal damla elektrod ucundan kopuncaya kadar titremeye ve sallanmaya balar, bu da ark kararlln bozar, bu olay nfuziyet azl srama diki d profilinin bozulmasna yol aar. Koruyucu gaz olarak CO2 kullanldnda hemen hemen btn kaynak ilemlerinde kresel gei grlr. Kresel geilerde koruyucu gaza O2 ilave edilmesi damlacn yzey gerilimini drerek elektrottan kolay kopmasn salar.

Prof. Dr. Adem KURT

Titreyen Damlal Metal Transferi ( Tamn) Titreyen damlal metal transferi ksa devreli ve sprey metal transferi arasnda bir gei ekli olup, bu metal iletiminde kaynak dikiinin nfuziyeti ve grnmnn kontrol zordur. Titremeli metal transferi; kaynak srasnda kaynak akmnn oluturduu elektromanyetik kuvvetin ynnn yer ekimi kuvvetinin ters ynnde ve e deerde olduu durumlarda grlr. Uzun arkla yaplan kaynakta oluan damlann alt yznde meydana gelen ark, anod oturma yzeyinin srekli hareketi kuvvetlerin ynnn deimesine, bu da damlann dzensiz hareketine neden olmaktadr. Yukar doru itilen damla, byyerek arlnda meydana gelen artn etkisi ile banyoya dmekte veya ark kuvvetlerinin etkisi sonucu banyo dna doru itilmektedir. Bu tr metal transferinde srama kayplar ok fazla olmaktadr. Koruyucu gaz olarak karbondioksit kullanld durumlarda karlalan ve arzu edilmeyen bu tr metal transferi, karm gaz kullanarak veya akm iddetini artrarak nlenebilir.

Eksenel Kk Damlal Metal Transferi Bu metal transferinde; oluan damlalarn ap tel elektrot apma yakn daha kk boyutta ve damlalar zayf yer ekimi kuvveti ile deil, elektromanyetik kuvvet ile

Prof. Dr. Adem KURT

ivmelenerek hzla eksenel olarak kaynak banyosuna doru hareket ederler. Bu metal tanm iin gerekli akm, iddeti damlasal metal tanmndan daha fazladr.

Sprey Metal Transferi MIG-MAG kaynanda en etkin ve gnmzde olduka geni bir uygulama alan olan sprey metal transferinde, kaynak metali i parasna birbirini takip eden ince damlacklar halinde ve eksenel olarak bir dulama eklinde tanr. Sprey metal geii genellikle koruyucu gaz olarak argon veya argonca zengin karm gazlar kullanldnda ve yksek akm iddeti ile yksek ark gerilimi kullanldnda meydana gelir. Akm iddeti arttnda elektrotun ucundaki sv metal elektromanyetik kuvvet ve pinch etkisinin akm iddetinin karesi ile iddetlenmesi sonucu sv metal ok kk damlack halinde telin ucundan kaynak banyosuna geer. Telin u ksmnda oluan erimi metal hzla syrlarak damlack olutuu iin adeta bir kalem tra ile kalem ucu sivriltildii gibi tel elktrotun uc ksm sivrileir. Bu sivrilemi ular koparak i parasna ok kk damlalar halinde gei gerekleir. Damlacklar tel apndan ok kktr ve saniyede birka yz adet damla kaynak banyosuna sprey eklinde geer. Sprey ark zellikle yksek akm iddetinde olduu iin zellikle kaim kesitli paralarn kaynanda ok uygundur ve srant ok azdr. Erime gcnn yksek olmas nedeniyle kaynak banyosu dier gei trlerine gre daha geni oluur. Sprey gei iin argon veya

Prof. Dr. Adem KURT

argon+helyum karmna CO2 veya 02 ilave edilerek mmkn olabilir. Sprey damla iletimininin dier bir zellii de "parmak "eklinde nfuziyet profili oluturmasdr. nce saclarn dnda tm metal ve alamlarnn kaynanda kullanlabilen bir metal gei trdr.

6.3 GAZALTI KAYNAI KAYNAK DEKENLER Gaz alt veya rtl elektrotla elektrik ark kaynanda kaynak dikiinin nufuziyeti, diki geometrisi ve diki grngm baz ortak deikenlere sahiptir. rtl elektrotlarda aada sralanan deikenlerin dnda rtnn kalnl ve karakteri etkili olurken gaz alt kaynaklarnda rtnn grevini yapan koruyucu gaz cinsi ve debisi etkili olur. Bu deikenler unlardr: a) b) c) d) e) f) Kaynak akm Kutuplama Ark gerilimi Kaynak hz Serbest elektrod uzunluu Elekdrod alar

Prof. Dr. Adem KURT

g h) i)

Kaynak pozisyonu Elektrod ap Koruyucu gazn bileimi ve debisi

Kaynak Akm Kaynak akm iddetinin malzemenin ergimesine, kaynak diki ekline boyutlarna ve nfuziyete olan etkisi dier deikenlerden daha fazladr. Sabit gerilim karakteristikli MGHMAG kaynak makinalarnda kaynak akm tel ilerletme dmesinden ayarlanr. Tel ilerleme hz arttrldka buna paralel olarak kaynak akm da artar. Artan kaynak akm iddetine bal olarak erime gcde artar. Ancak tel ilerleme hz ile kaynak akmndaki art dorusal deildir. Dier tm deikenler sabit tutulduunda kaynak akm iddetinin ar artmas geni kaynak banyosu; ,derin nfuziyete sebep olur. Bu nedenle kaynak srasnda delinmelere neden olabilir. Kutuplama Kaynak torcunun kaynak makinasnn g kma balanmasna kutuplama denmektedir. Torcun g kablosunun makinann pozitif yada negatif kutubuna balanmasna gre ters kutuplama veya dz kutuplama terimleri kullanlr. Eer torcun g kablosu makinann pozitif kutubuna balanrsa buna ters kutuplama denir. Tor kablosu makinann negatif kutubuna balanrsa buna da dz kutuplama denir. Eriyen elektrotla gaz alt kaynanda byk bir ounlukla ters kutuplama ile yani elektrot pozitif kutupta kaynak yaplr. Bunun sebebi ters kutuplamada geni bir kaynak akm aralnda kararl ark salanmasdr. Ayrca daha az sramak ark salanrken daha fazla nufuziyet elde edilir. Doru akm negatif kutuplama yani dz kutuplama gaz alt kaynaklarnda daha az kullanlr. Aslnda doru akmda negatif kutuplama yksek erime gc oluturmakla beraber iri damlal gei salamas bu olumlu tarafnn kullanmn snrlamaktadr. Gaz alt kaynanda alternatif akm kullanm baarsz sonular vermesi nedeniyle fazla kullanlmamaktadr. Bunun sebebi de alternatif akmda akmn her sfrdan geii srasnda arkn snme eilimi gstermesi ve ark kararszlna neden olmasdr. Ark Gerilimi ( Ark boyu)

Prof. Dr. Adem KURT

Ark gerilimi ve ark boyu genellikle birbirlerinin yerine kullanlmakla beraber farkl terimler olduunu belirtmek gerekir. Ancak bunlarn arasnda bir iliki olduu da bilinmektedir. Sabit gerilim karakteristikli kaynak makinelern da ark gerilimi veya kaynak gerilimi elektrot ucu ile i paras arasndaki mesafe tarafndan belirlenir. rtl elektrotla ark kayna ve TIG kaynanda olduu gibi sabit akm karekteristikli makinelerde ark boyunu kaynak ayarlamak durumundadr. Bir kaynak uygulamasnda ark gerilimi, koruyucu gaz, elektrot ap, kaynak pozisyonu, para kalnl gibi parametreler dikkate alnarak belirlenir. rnein argon korumal sprey geili kaynakta ok ksa ark boyu zaman zaman ksa devre olumasna neden olur. Bu ksa devreler basn deimesine sebep olacandan ark stununun iine havann pompalanmasna yol aar. Bu olay havadan absorbe edilen oksijen ve azot nedeniyle kaynak dikiinde gzeneklilie ve gevreklie neden olur. Eer ark boyu ok uzun ise kaynak ark gezinme eilimi gstererek hem nfuziyeti hem de diki profilini etkiler. Nufuziyet artan ark gerilimi ile bir optimum deere kadar artar ve bu deerden sonra azalmaya balar. Gazalt kaynanda uzun ark boyu ayn zamanda dikiin yeterli korunmasn salamayabilir.

Kaynak Hz Kaynak hz, kaynakla birletirme dorultusunda arkn ilerleme hz veya birim zamanda yaplan kaynak diki boyu olarak tanmlanr. Kaynak hz yar otomatik kaynak

Prof. Dr. Adem KURT

makinalarnda kaynakc otomatik kaynak makinalarnda ise makine tarafndan ayarlanr. Dier parametreler sabit kalmak artyla enderin nfuziyet orta kaynak hzlarnda elde edilir. Kaynak hz bir optimum deerde nfuziyet en fazla olur ve bu deerin altnda veya zerinde nfuziyet azalr. Kaynak hz yava olduunda birim zamanda birim mesafeye ylan kaynak metal miktar artar ve bu da kaynak metali banyosunun bymesine sebep olarak diki geniliini artrr. Kaynak hznn artmas birim boya verilen snn azalmasna neden olur bu da nfuziyeti azaltr. Ar yksek kaynak hz kaynak metalinin kaynak azn doldurmamasna ve parada yanma oluklarna sebep olur. ekil 2.11 de kaynak hznn kaynak dikiinin nfuziyet ve boyutlarna olan etkisi grlmektedir.

Serbest Elektrot Uzunluu Serbest elektrot uzunluu, kaynak torcu iindeki temas tpnn en u noktas ile tel elektrotun u ksm arasndaki mesafe olarak tanmlanr. Serbest elektrot boyunun uzun olmas durumunda elektrotun elektrik direnci artar ve elektrotun scakl artar. Bunun sonucu elektrot ucunun erimesi iin gerekli akm iddeti azalr. Serbest elektrot uzunluunun artmas ergime gcnn artmasna, nfuziyetin azalmasna neden olur. Uygun serbest elektrot uzunluu ksa devre ark iin 6-13 mm, dier tip metal transferler iin 13-25 mm arasndadr. ekil 2.12de eitli trlerde metal transferleri iin serbest elektrot uzunluu ematik olarak gsterilmitir.

Prof. Dr. Adem KURT

Elektrot Alar Kaynak elektrotu veya torcun i parasna gre konumu ve kaynak srasndaki hareketi kaynak dikiinin biimini ve kalitesinin etkileyen bir etkendir. Kaynak yaplacak bir i parasnda kaynak dorultusuna dik konumdaki dzleme alma dzlemi, kaynak dikiinin merkezinden kaynak ynne doru geen dzleme de hareket dzlemi denir. Elektrotun veya torcun bu dzlemlerle yapt alar kaynak dikiinin nfuziyet ve biimini etkilemektedir. Elektrotun ucu kaynak ynnn tersi istikametinde olursa bu teknik saa kaynak, elektrotun ucu kaynak dorultusunda ise bu teknie de sola kaynak teknii denir. Eer elektrot as i parasna 90 tutulmu ise saa veya sola kaynak teknii olarak bir fark grlmez. Ancak kaynak torcu veya elektrot 25 - 30 eik tutulursa sola ve saa kaynak tekniinin kayna dikii zerindeki etkisi ak bir ekilde grlr. Eer dier deikenler sabit kalmak artyla saa kaynak teknii kullanlarak 25-30 hareket as verildiinde en yksek nfuziyet salanr. Saa kaynak teknii ayn zamanda daha d bkey ve daha dar bir diki, daha kararl bir ark ve daha az srama salar ayn zamanda kaynaknn dikii kontrol daha kolaydr. Alminyum gibi baz kolay oksitlenen metallerin kaynanda ergimi kaynak metali nnde temizlik etkisi yapmas sebebiyle sola kaynak tercih edilir

Prof. Dr. Adem KURT

Kaynak pozisyonlar rtl elektrotla elektrik ark kaynanda olduu gibi gaz alt kaynaklarnda da yatay oluk ,korni, dik pozisyon ve tavan pozisyonu olmak zere drt temel kaynak pozisyonu kullanlmaktadr. Yatay pozisyonu en kolay kaynak dikii ekme pozisyonudur. Sprey tipi kaynaklarn ou yatay pozisyonlarda ekilir. Yatay pozisyonda elektrot hareketi hafif geri adm yntemi uygulanr. Yatay i ke kaynanda elektrot hareketi helis izdm eklindedir. Korni pozisyonunda elektrot hareketleri testere diini andrr ekilde zig-zag verilir. Dik pozisyonu aadan yukar dik kaynak ve yukardan aa dik kaynak olmak zere iki ekilde yaplmaktadr. Dik ve tavan kaynaklarnda yer ekiminin etkisini yenebilmek iin kk apl elektrotlarla ksa devre metal iletimli veya darbeli sprey iletimli kaynak yapmak gerekir. ekil 2.14fde kaynak pozisyonu ve elektrot hareket ekilleri gsterilmitir

Prof. Dr. Adem KURT

Elektrot ap (tel ap) Elektrot ap kaynak dikiinin ekil ve boyutlarn etkileyen bir etkendir. Kaln apl elektrotlar ince apl elektrotlara gre daha fazla akm gerektirirler. Yksek kaynak akm ise kaynak banyosu miktarnn, diki geniliinin ve nfuziyetin artmasna neden olur. Elektrot apnn belirlenmesinde para kalnl ve kaynak pozisyonu Dikkate alnr. Tavan ve dey kaynaklarda daha kk apl elektrotlarn seilmesi gerektii yukarda sylenmiti. GAZALTI KAYNAINDA TKETLEN MALZEMELER Zamanla anan ve deitirilmesi gereken elektrot, klavuz hortumu, temas tp gibi kaynak makinas ekipmanlarna ek olarak kaynak srasnda srekli tketilen malzemeler tel elektrotlar ve koruyucu gazlardr. Kaynak balantsnn mekanik ve fiziksel zellikleri: elektrotun, koruyucu gazn esas metalin bileimlerine baldr.

Prof. Dr. Adem KURT

Koruyucu gaz ve tel elektrot seiminde: esas metal, kaynak metalinden beklenen mekanik zellikler, kaynakl balantnn alma artlar, kaynak pozisyonu metal transfer ekli gibi faktrler dikkate alnr.

Elektrotlar Gaz alt kaynanda kullanlan elektrotlar rtl elektrotlara kyasla ok ince apldrlar ve rtszdrler. Kaynak metalinin kimyasal bileimi koruyucu gaz ve tel elektrotun kompozisyonu sonucu ortaya ktndan malzemenin mekanik ve fiziksel zellikleri ile ayn veya yakn zellikte olmas gerekir. Bu sebeple elektrot seiminde aadaki faktrler dikkate alnmaldr: Esas metalin mekanik zellikleri Esas metalin kimyasal bileimi Koruyucu gazn tr Esas metalin kalnl ve geometrisi alma ortam Bu faktrler dikkate alnarak yaplan elektrot seiminde baarl bir kaynak dikii elde edebilmek iin elektrotun fiziki zelliklerinden olan yzey dzgnl de nemlidir. Przl yzeylerde tel ilerlemesi daha zor olacaktr. Bu da ergiyen tel miktarn azaltacandan kaynak dikii iin gerekli kaynak metali miktarnn azalmasna sebep olan yzey dzgnl de nemlidir. Przl yzeylerde tel ilerlemesi daha zor olacaktr. Bu da ergiyen tel miktarn azaltacandan kaynak dikii iin gerekli kaynak

Prof. Dr. Adem KURT

metali miktarnn azalmasna sebep olacaktr. Bunun iin tel elektrotlarn yzeyi bakr ile kaplanmaktadr. Kaplamann homojen olmas nemlidir eer kaplama kalnl farkl olursa kaplama tabakalarnn pul eklinde kalkmas mmkndr Bu durumda da kalkan pullar tel ilerleme klavuzun da birikerek telin ilerlemesini snrlar. Baz durumlarda da bu pullar memeye kadar ilerleyerek burasn tkar ve tel ile meme arasnda ark oluturarak telin memeye kaynaklanmasna sebep olur. Bu sebeple Bu iki zellii belirleyebilmek iin makaradan yaklak 5 metre kadar tel salr ve yavaa yere braklr, tel serbest kaldnda bir ember eklini alr ve bu emberin ap tel elektrot'un cast olarak adlandrlr. AWSde bu apn 380 mm olmas nerilmektedir, ancak en iyi ve tutuksuz tel beslemesi bu apn 1,5 metre olduu zaman alnmaktadr. Helix zellii ise ember eklini alan bu telin iki ucu arasndaki ykseklik olarak miktardr, ve bu deerin 25 mm civarnda olmas istenmektedir. Helix deerinin yksek olmas tel elektrotun memeden kmas srasnda yn deitirmelerine yol aarken ok az olmasda sk sk ark snmesine sebep olmaktadr. ekil de cast ve helix ekli grlmektedir.

Prof. Dr. Adem KURT

MIG-MAG KAYNAK YNTEMNDE KULLANILAN TEL ELEKTRODLAR Alamsz tel elektrodlar SG1-SG2-SG3 Paralel sarm Random (Kark) sarm Alaml tel elektrodlar zl tel elektrodlar Rutil Karakterli zl Kaynak Telleri Bazik Karakterli zl Kaynak Telleri Metal zl Kaynak Telleri Kaynak Telleri Trleri Dolu teller (MIG/MAG) Geni bir alam yelpazesi mevcuttur zl telle ark kayna lave gaz korumal zl teller Kendinden gaz korumal zl teller Sahada kullanma uygun Metal zl teller Hafif z kapl

Prof. Dr. Adem KURT

Gazalt Kaynanda Koruyucu Gazlar Koruyucu gazlar; elektrotu ve kaynak banyosunu havann iinde bulunan oksijenden korumak amacyla asal, aktif veya her ikisinin karmndan oluan gazlardr. Oksijen erimi metaldeki karbonla birletiinde karbon monoksit ( CO ) gazn oluturur. Bu reaksiyonlar srasnda kaynak metalinde oksitler nedeniyle erime hatalar, gzenek, oksit ve nitrr nedeniyle mukavemet azalmas ve kaynak metalinin gevreklemesi gibi olaylara sebep olur. Koruyucu gazlar esas grevlerinin yan sra kaynak esnasnda u fonksiyonlar da belirlerler: a) Arkn karakteristiini belirlerler, b) Metal transfer eklini belirlerler, c) Nfuziyet ve kaynak diki eklini belirlerler d) Kaynak hzn belirlerler, e) Kaynak metalinin mekanik zelliklerini belirlerler. nert ( asal) gazlar Bilindii gibi elementler ekirdei proton ve ntronlarn oluturduu etrafndaki yrngelerde elektronlarn bulunduu bir atomik yapdan meydana gelirler. te bu yrngelerden d yrngenin elektronlarca dolu olmas nedeniyle dier elementlerin atomlar ile elektron al veriinde bulunamazlar, yani herhangi bir artta kimyasal reaksiyona

Prof. Dr. Adem KURT

giremezler. Bu nedenle bu tr gazlara asal veya inert gazlar denir. Bu nedenle gaz alt kaynanda inert gaz olarak en fazla argon ve helyum gaz kullanlmaktadr. Argon gaz Argon gaz havada arlk olarak %1,3 hacim olarak 0,4 orannda bulunur, Yer yznn 1 m2 sinde yaklak 0,14 Kg Ar gaz bulunmaktadr. Ticari olarak yksek basnta dk scakla drlmesi ile (-186 C ) elde edilir. Koruyucu gaz olarak % 99,9 saflktaki Ar gaz kullanlr. Argonun dier asal gazlara gre stnl sessiz ve dzgn bir ark salamas ince paralar iin uygun olacak ark voltajna sahip olmas (yani dk voltaja), havadan ar olmas nedeniyle yatay pozisyonlarda iyi koruma salar, ark kolay balar kolay bulunur ve ucuzdur. Ayrca argonun s iletiminin zayf olmas nedeniyle ark stunu daha geni ve scakl arkn d ksmlarnda dktr. Bu sebeple argon korumal kaynak dikiinde nfuziyet dikiin merkezinde derin, kenarlarda daha azdr ve diki kesit profili ie emzii veya parmak eklinde meydana gelir. Al ve Cu gibi farkl metallerin kayna iin uygun olan argon gaz elik malzemelerde baka gazlarla kartrldnda daha iyi sonular vermektedir. 150-230 at basnta tplerde kullanlr, Saf Ar her trl elik kaynatlabilir ancak, kaynak maliyetini yksektir, Ar+%2,5 O2 karm paslanmaz metallerin kaynanda kullanlr, Alminyum ve bakr ile bunlarn alamlarnn kaynanda saf Ar kullanlabilir, Ar He gre iyi bir nfuziyet zelliine sahiptir, Ark kararl ve sakin yanar, yi elektrik iletkenliine sahiptir, He gre 10 kat daha havadan ardr, iyi bir koruma oluturur, Sv metaller iinde zlmez, Alminyum ve alamlarnn kaynanda oksit temizleme zellii vardr, Arkn tutumas kolaydr, Otomatik kaynak pek tercih edilmez, Kaynakta hakimiyet iyidir, farkl metallerin kayna iin idealdir, Argon +Azot gaz boru kaynaklarnda kk ekillendirici olarak kullanlr,

Prof. Dr. Adem KURT

 He gazna %25 oranda Ar ilavesi derin nfuziyet elde edilmesini salar, Ar gazna az miktarda oksijen ( %1-3 ) daha kararl ark oluturur, derin nfuziyet, dzgn kaynak dikii, paslanmazlarn kaynanda sakin sramasz bir ark salar, %90He,%7.5Ar ve%2.5CO 2 karm gaz paslanmaz eliklerde daha aktif bir koruma daha tok kaynak dikii salar, CO2 gazna %30 Ar ilavesi ile srama azaltmaktadr, Helyum Gaz Helyumun tek bana koruyucu gaz olarak kullanm azdr. Genelde argonla karm halinde kullanlr. En hafif gazlardandr. Argona gre 10 kat daha hafiftir. Bu nedenle kaynak srasnda yeterli koruma salamas iin gereken gaz sarfiyat da argondan daha fazladr. Helyum sl iletkenlii yksek bir gaz olduundan koruyucu gaz olarak kullanldnda derin nfuziyetli, geni ve parabolik kaynak dikileri oluturur. Daha hzl kaynak dikii ekilir kaynak metalinin fazla scak ve akc olmas kaynak dikiinin kontroln zorlatrr Kaynak srasnda yksek s girdisi salar, Kaynak dikii geniler n tava gerek kalmaz, Kaynak hz yksektir, ok iyi kaynak banyosu elde edilir, Arkn tutumas (AC) akmda zordur, Helyum gaz Argon gazna nazaran 10 kat daha hafiftir, Etkin bir koruma iin daha ok gaz sarfiyat vardr ( yaklak 3 kat) Isy iyi ilettiinden koruyucu gaz olarak kullanlmas halinde derin nfuziyetli kaynak dikii elde edilir.

Prof. Dr. Adem KURT

AKTF GAZLAR Karbondioksit Saf karbondioksit alamsz ve dk alaml eliklerin kaynanda geni miktarda kullanlr ve aktif bir gazdr. Karbondioksit gaznn fazla bir ekilde kullanlmasnn sebebi; yksek kaynak hz, derin nfuziyet maliyet dkl gibi sebeplerdir. CO2 ile korumal kaynakta sramann sebebi CO2 gaznn kaynak arknn ss ile CO veO2 olarak ayrp, ark kknde tekrar CO2 ye dnmesidir. Bu reaksiyon srasnda ark kknden yukar doru reaksiyonlar olumakta ve damlacklar ters ynde itmektedir. Bu gazla gvenilir kaynak dikii ekilmekle birlikte oksitlenmenin olumas mekanik

Prof. Dr. Adem KURT

zellikleri zayflatmaktadr. Bu silisyum ilavesi ile ortadan kaldrlabilir Havadan 1.5 kat daha ardr

olumsuzluk

kaynak

teline

mangan

ve

Tp ierisinde sv olarak bulunan CO2 gaz hale geerken buharlama ssna gerek vardr Tpleri gne ndan korumak gerekir, Karm gazlar uzun mddet kullanmadan duruyorsa CO2 gaz altta kk haldedir kaynaa balamadan nce karmas iin alkalamak gerekir, CO2 tpleri muhakkak dik tutmak gerekir, Derin nfuziyet salayan gazdr, Yksek kaynak hzna ulamak mmkndr, Dk kaynak maliyeti salar, CO2 gaz kullanrken basn gstergesi 17 L/dak stnde ise donma gstererek memeyi kullanmak gerekir tkayabilir onun iin stc

Karbondioksit ile dk akm iddetleri ve ark gerilimlerinde ksa ark ile, yksek akm deerlerinde ise uzun ark ve damlasal metal geii ile kaynak yapmak mmkndr Kaynak uygulamalarnda CO2 gaz basnl tplerden ekilerek salanr. Tp iindeki CO2' in byk ksm sv haldedir ve svnn st ksmnda buharlam CO2 gaz halindedir. Kaynak srasnda tpten gaz azaldka gaz faznn basnc derek sv haldeki CO2 buharlaarak basnc normale dndrr. Sv haldeki CO2 ' in buharlamas srasnda buharlama ssna ihtiya vardr. Bu enerji tp tarafndan ortamdan ekilerek salanr. Bu srada scaklk derek sv karbondioksit zerrecikleri karbondioksit karna dnr. Bu da gaz k borusunu ve basn drcnn tkanmasna sebep olur. Bu sebeple 12-17 t/ dak. dan fazla gaz ekilmemelidir. Souk ortamlarda basn drclere elektrikli stc taklmaldr.

KARIIM GAZLAR Gaz alt kaynanda koruyucu gaz seiminde malzemenin kimyasal bileiminin yan sra ekonomiklik gibi faktrlerde dikkate alnmaktadr. Koruyucu gaz cinsinin kaynak metalinin nfuziyet, diki boyutu ve damla gei trnn belirlenmesinde etkili olduu

Prof. Dr. Adem KURT

bilinmektedir. Koruyucu gazlarn kaynak dikiine olan olumlu etkilerinden faydalanmak amacyla belli oranlarda karmlar salanarak kaynak dikiinin korunmas salanmaktadr Argon-Helyum Karmlar Bu karmlar genellikle alminyum, magnezyum, bakr ve nikel alamlar kaynanda yaygn biimde kullanlr.Helyuma %25 orannda argon gaz eklenmesi ile saf argon haline gre daha derin nfuziyet ve daha stn ark kararll elde edilir. Argon karbon dioksit karmlar Karbondioksit gazna %30 u aan oranda Argon gaz katlmas srama kayplarn azaltmaktadr.Argon gazna %20 yi aan miktarda CO2 ksa devreli ark, damla gei olur. Bu oran %20 nin altnda olursa sprey ark, kk damlack geii oluur, Argon oksijen Argon gazna %1-%5 oksijen eklenmesi kararl ark oluturur, srama en aza indirir ve buna karn sprey ark oluturur, Sprey ark Oksijen katks daha derin nufuziyet ve daha dzgn bir diki profili olumasna olanak verir Saf argon da olduu gibi eliklerin kaynanda oluan yanma oluklar olumaz, Argon gazna %1-%2 oranlarnda oksijen katlmas paslanmaz eliklerin kaynanda sakin, sranmasz bir ark salar Oksijen oran %5 civarnda olursa dezokside bakr kaynanda iyi sonu verir.

Argon-helyum karbondioksit veya oksijen karmlar %90He, %7.5 Ar ve %2.5 CO2 karm gaz paslanmaz eliklerin kaynanda ksa ark boyu ile ve daha aktif bir koruma oluturur, Bu karm ayrca az alaml eliklerin kaynanda kaynak metalinin tokluunu gelitirmek iin uygun sonu vermektedir %69 Ar, %30He ve %1 O2 den oluan karm gaz paslanmaz eliklerin kaynanda kaynak metalinin yaylmas, esas metali slatma zellii, arkn kararlln artrr ve sramann azaltlmasn salar,

Prof. Dr. Adem KURT

Azot ki atomlu bir gaz olup kaynak banyosu ierisinde znr. Malzeme yzeyine kan gaz tekrar molekl haline geerek ald sy geri verir. Daha ok bakrn kaynanda tercih edilir. Bunun sebebi de bakrn yksek sl iletkenlik gsteriyor olmasdr. Oksijen Bu gazlar tek bana koruyucu gaz olarak kullanlmazlar. Dier gazlarla karm halde kullanlrlar. Az miktardaki oksijen karm karbonmonoksit haldeki gazlan karbondioksite dntrerek oksitlenmeyi drr. Hidrojen Hidrojen younluu ok dk olan ve tek bana koruyucu gaz olarak kullanlmayan bir gazdr. Genelde argonla karm halinde kullanlr. Mekanik zellikleri ve kaynak nfuziyetini olumlu ynde etkiler. Ayn zamanda ark boyunu arttrarak yksek enerji oluturur. Plazma Kayna Plazma maddenin drdnc hali, olarak bilinen bir kaynak yntemidir. Burada prensip bir gaz halindeki bir maddeye enerji ilave edildii zaman gazn ss ykselir ve gaz molekllerinden ayrlarak serbest hale geer. Isn daha fazla ykselmesiyle younlama oluur bu durumdaki maddenin haline plazma denir. Yntem olarak TG kaynana benzer ancak bu kaynakta en az iki kaynak kullanlr. Bunlar argon ve helyum gazlardr. Daha ok kaln paralarn kaynanda kullanlan bu yntem yksek sdan dolay ince paralarda krater boluu oluturarak parann delinmesine sebep olur. Kaln paralarda krater delii alarak parann derin nfuziyetli olarak kaynatlmas salanyor. Plazma kayna ilaveten kullanlarak veya kullanlmadan da yaplabilmektedir. Genellikle aln birletirmelerde ilaveten kullanlmaz. laveten sistemi aynen MG ve MAG da olduu gibi bir makara sistemiyle kaynak yerine gnderilebilir.

Prof. Dr. Adem KURT

ounlukla kalnlklar 6 mm kadar olan paralarda tek paso ile tel kullanmadan kaynak yaplabilmektedir. lave tel kullanm parann zelliine gre deiir. Yzeyleri iyi altrlm paralar iin ilave tele gerek yoktur. Plazma ile 300 400 serisi paslanmaz elikler, yksek dayanml elikler ve 7mm kadar titanyum malzemelerle alminyum malzemelere kaynak az alarak kaynak yapmak mmkndr. Kaynak az ekilleri V veya U eklinde olabilmekte kk paso ilave tel kullanmadan yaplarak sonraki pasolarda ilave tel kullanlr. Ayrca plazma kayna dolgu kayna olarak da kullanlan bir yntemdir. Dolgu malzemesi ilave tel olabildii gibi toz pskrtme ile de dolgu yaplabilmektedir. Plazma ark ile metalin su altnda kesilmesi de rahatlkla gerekletirilmektedir.

ekil 1.14 Plazma arknn oluumu

Prof. Dr. Adem KURT

9. Elektron In Kayna Elektron n kayna yksek vakum altnda elektronlarn hzlandrlmalar sonucu kazandklar kinetik enerji kullanlarak yaplr. elektronlar metal yzeyine arpnca enerjilerinin byk bir ksmn s olarak vereceklerinden metal erir. Bu nedenle elektron n kayna uygun biimde odaklanm ve ergime salayacak kadar enerji kazandrlm elektron nnn kayna yaplacak metale arparak durmas prensibine dayanr.

Elektron In retimi Elektron nlar 0,1 bar vakum altnda 2550 zerinde kzgn bir tungsten elektrottan faydalanlarak elde edilir. 30-170 kwatt gerilim aralnda hzlandrlm olan elektronlar dner olarak hazrlanan anatun boluunda ikinci ksma geerler. Elekrotun biimine de bal olarak elektronlar magnetik bir mercek vastasyla n demeti haline dntrlr. Dar bir aralktan geirilerek para yzeyine arptrlr. Buradaki arpma izleri hzlandrma gerilimi ve n iddetine bal olarak 0,1 - 1 mm arasnda deimektedir.

Prof. Dr. Adem KURT

Prof. Dr. Adem KURT

1) Kaynak noktasnda dier yntemlere kyasla 10 kat daha fazla s younluu ile dar kaynak blgeleri 1/25 orannda elde edilir. 2) Kaynak blgesine gnderilen s 1/10 1/50 arasna indirilerek arplma ve bzlme gibi istenmeyen durunlar azaltlabilir. Dikiin nufuziyeti ve grnm bu parametre ile ifade edilir. Ayrca dikiin sabit grnmnde akm iddeti, ivmelendirme gerilimi etkili olmaktadr. Kaynak srasnda vakumda olabilecek dmeler nufuziyette azalmaya yol aabilir. Birletirilen malzemeler Bu yntemle ayn veya farkl malzemelerin kaynanda kullanlabilir. Oksitlenmenin olup olmadn zellikle kolay oksitlenebilen alminyum ve titanyum gibi malzemelerin kayna baaryla yaplabilmektedir.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil 1.15 Elektron n kaynak donanmnn emas.

Lazer Kayna Lazer radyo aktif nlarn oaltlarak dzenlenmesi anlamna gelen Lght Amp Filication Stumu Lated of Radiation kelimelerinin ba harflerini alr. Lazer kristalinin ierisinde %5 krom oksit vardr. Krom oksit kristalinin yklenmesi srasnda kzararak yeil k olumasn salar. Bu yeil klar krom oksit tarafndan absorbe edilerek kristaldeki atomlarn ksa srede etkilenmesini salar bylece oluan lazer nlar optik sistem ile ynlendirilerek kaynak alamna gnderilir. Genel olarak kat, sv ve gaz lazeri olmak zere 3 tr lazer vardr. Bu gne kadar sv lazer pek kullanlmamtr.

Prof. Dr. Adem KURT

Lazer yntemi de eritmeli kaynak yntemidir. Teorik olarak ilave bir metal kullanlmadndan kaynak yapld iin paralar birbirime tam yaklatrlmaldr. Paralar aras mesafe para kalnlnn 1/5 i kadar olmaldr. Erimi banyo genilii yaklak 100 civarndadr. Lazer kaynann avantajlar Lazer kayna bir ka mikronluk blgelere odaklanabilme kabiliyeti ve yksek g younluu nedeniyle 10 watt/cm tungusten gibi yksek ergime scakl olan metalleri ile eriterek TAB ok dardr. Lazer temassz olarak alr yani takm ile i paras arasnda temas olumaz i parasnn alamlanmas veya distorsiyonu sz konusu deildir. Kaynak sresi ok ksa olduundan iri tane olumas yeniden kristalleme ve segregasyon gibi olumsuzluklar meydana getirir. Zor ulalabilen yerlerde kaynak yapma imkan vardr. Takm anmas yoktur. Atmosferde alma imkan vardr. parasnn zerinde herhangi bir etki yoktur.

Lazer eitleri

Kathal lazerleri Kat hal lazerleri daha ok darbeli olarak ve hassas mikro kaynaklar iin kullanlr. Byle kaynaklarda genellikle nokta kayna balant mukavemeti iin yeterlidir. Nokta kaynaklarnn yan yana dizimi ile lazer diki kayna yapmak mmkndr.

Prof. Dr. Adem KURT

Inlarn saptrlmasyla bir ok noktada ayn anda kaynak yapmak mevcuttur. Kaynatlan malzeme olarak elik bronz, elik krom , nikel elii, paslanmaz elik, demir, nikel alamlar, elik gm gibi malzemeler saylabilir. Bu yntem daha ok kaynak kabiliyeti dk olan malzemelerde tamamen ilenmi paralarn birletirilmelerinde ok farkl kalnlktaki paralarn birletirmelerinde kullanlr. Gaz Lazerleri ( CO2 ) Yntemde genellikle 3 mm kalnln altndaki paralarda kullanlr. Kkte olsa termik zorlamalarn olumasndan dolay azlarn hassas ekilde hazrlanmas gerekir. CO2 lazeri % 10 le %20 gibi olduka yksek ve teorik olarak %50 ile %100 arasnda akm k gleri elde edilir. CO2 lazeri srekli olarak alr.

11.Elektro Curuf Kayna Kaln paralarn dik pozisyonda birletirilmesinde uyulama alan bulmu gl bir kaynak yntemidir. Bu yntemde, elektrod olarak aynen Tozalt ve MIG MAG yntemlerinde kullanlanlara benzer trde tel elektrodlar kaynak banyosu zeindeki sv curufa dolar ve erir; gerekli scaklk ykselmesi curufun elektrik akmna gsterdii diren nedeni ile oluur.

ekil 16 Elektro -curuf kaynak ynteminde kaynak blgesi.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil 17 Elektro curuf kaynak donanm blok emas.

Curuf oluturmak iin rtl elektrodun rtsnde curuf oluturucu maddeler olarak tanmlanan mineral tozlar kullanlr. lem srasnda malzeme geniliine bal olarak birden fazla ltel kullanlabilir.

Elektro - curuf yntemi, 20 mm 'den kaln paralarn dik kaynanda tek veya ok pasolu olarak uygulanabilmekledir. zellikle gemi yapm, byk basnl kaplar ve byk makina gvdelerinin yapmnda uygulama alan bulmutur.

Prof. Dr. Adem KURT

OKS GAZ KAYNAINDA YAKICI VE YANICI GAZLARIN ELDE EDLMES GAZLARDA STENEN ZELLKLER 1) Yandnda yksek s vermeli. 2) Alev scakl yksek olmal. 3) Yanma srasnda ve sonra artk brakmamal (tam yanmal). 4) Kaynak blgesini koruyucu zellii olmal. 5) Kolay elde edilmeli.

EN OK KULLANILAN YANICI GAZLAR 1) Asetilen C2 H2

2) Hidrojen C3 H8 3) Propan 4) Btan C4 H10 C H4

5) Benzin ve benzol buhar YANICI VE YAKICI GAZLAR Oksi gaz kaynanda yakc olarak oksijen kullanlr. Oksijen havada linde cihazlaryla sudan ise elektroliz yntemiyle elde edilir. Sudan elde edilme sisteminde maliyet fiyat yksek olduu iin daha ok havadan elde edilme yntemi kullanlr. KARPT (Kalsiyum Karpit) CaC2 Karpit kok kmr ile kire tann ark frnlarndaki 1700 oC ile 2000 oC dolaylarnda kmr ile kire ta arasndaki reaksiyondan dolay meydana gelir. Bu reaksiyonda 56 ksm kire, 36 ksmda kok kmr ile itirak ederler. Frnlardaki kalsiyum karpit daha sonra krma deirmenlerine alnarak burada paralanr. Krlan karpitler eitli llerde bulunan eklerden geirilerek tasnif edilir. Karpitler: ince taneli, orta taneli ve iri taneli olmak zere snfa ayrlrlar.

Prof. Dr. Adem KURT

Karpitin dolum sistemi

Karpitin Korunma ekilleri: Karpit piyasaya 50 ve 100 kglk variller iinde sevk edilir. Yerli karpitlerimiz ise piyasaya 70 kglk varillerde sunulur. Karpit kaplarnn gvdesi zerine kordon ekilerek bir krk vaziyeti verilir. Bunun nedeni ierde oluacak gaz genilemesine kar esnemeyi salamaktr. Karpit varilleri aa takozlar zerine yukardaki ekildeki gibi tasnif edilirler. Atee maruz kalmamaldr. Karpit depolar ehir dnda tutulmaldr. Karpit-Asetilen CaCO3CaO+CO2 CaO+3CCaC2-CO 1700 oC - 1900 oC

Prof. Dr. Adem KURT

Karpitin tane byklne gre kard gaz miktar:

Tane bykl 0-4 4-7 7-20 (15-25 zel) 20-40 40-80

kard gaz miktar 240 lt/kg 250 lt/kg 260 lt/kg 275 lt/kg 275 lt/kg 285 lt/kg

ASETLEN

1. Renksiz, kokusuz bir gazdr. 2. Havaya nazaran zgl arl 0,9dur yani havadan hafiftir 3. Asetilen hava ve oksijen ile olan karm tehlikelidir. 4. Asetilen sktrlacak olursa ve stlrsa ayrarak C2-H2 haline gelir ki bu da tehlikelidir. 5. Asetilen bakr kaplarda muhafaza edilemez. Tehlikelidir. %65den fazla bakr ihtiva eden alamlarda da muhafaza edilemez. nk bakr asetlenr meydana getirir ki bu da tehlikeli ve patlayc bir maddedir. 6. Asetilen asetondan eriyen bir gazdr. 7. Tutuma srati oksijenle 1350cm/sn hava ile 131cm/sn dir. 8. Asetilen 0 oC de 48 atm Basn altnda sv hale geer. 9. Asetilenin molekl arl 26 gramdr. 10. Asetilen 1000 oC den fazla stlmamaldr. nk bozulur.

Prof. Dr. Adem KURT

11. Asetilen oksijen kaynak sahasnda %90 yanc gaz olarak kullanlr. 12. 1kg. CaC2 den 347 litre Asetilen elde edilir.

Asetilen retim cihazlar:

Asetilen retim Cihazlar

Balanglarna gre retim cihazlar

Karpitin su ile temas etme ekline gre

Cihazn kapasitesi

1-Alak basnl cihazlar 2-Orta basnl cihazlar 3-Yksek basnl cihazlar

1-Kuru zme sistemli cihazlar 2-Kalsiyum karpit zerine su gndermekle alan Cihazlar 3-Kalsiyum karpiti su iine atmakla alan cihazlar 4-Kalsiyum karpiti su ile Temas ettirerek alan cihazlar

1-Montaj kazanlar (2,5 kg lk) 2-Atlye tipi kazanlar

(10 kg lk) 3-Sabit kazanlar

Prof. Dr. Adem KURT

Basn Bakmndan Asetilen retim Cihazlar Alak basnl cihazlar: Bu kazanlar d grnleri bakmndan u ekilde tannrlar: Cihaz zerinde hareketli bir amandra vardr, gaz basncn gsteren manometre yoktur. Bu cihazlarda elde edilen gazn basnc 0,03 atm kadardr. Bu tip kazanlarda kalsiyum karpitin su ile temas etmesi ekilde olabilir. Orta basnl cihazlar: Bu tip cihazlar lkemizde ok kullanlmamaktadr. Bu cihazlar daha ok asetilen tp dolduran yerlerde kullanlr. Bunlarn basnc 2atm kadardr. Yksek basnl cihazlar: lk zamanlar asetilenin zellikleri bilinmediinden bu cihazlarn yaplmasna msaade edilmiyordu. Daha sonralar bu konuda bilgiler oalnca, yksek basnl asetilen istihsal cihazlarn yapmna izin verilmeye baland. Bu cihazlardaki en fazla basn 1,5 atm kadar olabilmektedir. Asetilen 2,5 atm basncndan daha fazla sktrlacak olursa bozunarak C2 + H2 haline geer ve tehlikeli bir durum arz etmeye balar. Kapasiteye Gre retim Cihazlar Montaj kazanlar: Bunalar 2,5 kg kalsiyum karpit alabilecek kapasitededir. Alak, yksek ve orta basnl olanlar vardr. Su ile temas ekilde olabilir.

Atlye tipi kazanlar Bunlar 10 kg kalsiyum karpit alabilecek kapasitede olup, alak, yksek ve orta basnlar vardr. Su ile temas ekilde olabilir. Bu tip cihazlarda birden fazla kaynak

Prof. Dr. Adem KURT

alabilir. Kaynak kaynak yaparken kazana 3 metreden fazla yaklamamaldr. oturduu yerin alan 20 m2 hacimde en az 60 m3 olmaldr. Sabit kazanlar

Bu

cihazlardan bir iletmede birden fazla bulunursa bunlarn aras en az 6 m olmaldr. Cihazn

Bu tip cihazlar daha ok asetilen tp doldurulan tesislerde ve ok sayda kaynaknn alt iletmelerde kullanlmaktadr. Bu tip cihazlar bulunduu yerler hususi cihaz binas olarak kullanlmaldr. ats hafif olmal, duvarlar atee dayankl olmal, oda iersindeki elektrik tesisatnn kumanda dmesi darda olmal ve kaplar ift olmaldr. Bu odalara her cepheden beer metreye kadar atele yaklalmamaldr. Bu cihazlar genellikle orta basnldrlar. Karpitin su ile temas ekilde olabilir. Karpitin Su le Temas Etme Gre retim Cihazlar Karpit byklklerine gre 1. Toz karpitle alan cihazlar 2. Orta taneli karpitle alan cihazlar 3. ri taneli karpitle alan cihazlar 4. Beagit (Biriket) karpitle alan cihazlar Kalsiyum karpitle suyun temas sonucunda asetilen elde edilen kazan:

ekil Asetilen kazan

Prof. Dr. Adem KURT

Bu kazan sisteminde kalsiyum karpit zerine su gnderilir ve asetilen elde edilir. Sabit bir kazandr ve ok sayda kaynak ayn anda alabilir. 2,5atm. Basnca kadar asetilen elde edilebilir. 10ar kg dan iki ekmeceye toplam 20 kg. karpit yklenebilir. Asetilen Tplerine Asetonla, Asetilen Doldurulmas Asetilen, retim cihazlarndan elde edilerek teknikte kullanld gibi, asetilen tplerinden de alnarak kullanlabilir. Asetilen zelliklerinden biri olan asetonla erime zelliinden istifade edilerek, asetilen tpleri doldurulur. Asetilen tpleri elikten olup, hacimleri takriben 40lt civarndadr. Asetilenin doldurulduu tplerin, aadaki ekilde grld gibi hacimlerinin %8 i emniyet iin ayrlm olup gaz genlemeleri iindir. Tp hacminin %38 i aseton iin olup, bu aseton mesamatl madde iindir. Yukardan da anlalaca zere; tp hacmi 40lt dir. Bu hacmin %38ini aseton kaplandna gre takriben 15 lt aseton vardr.

ekil Asetilen tp

Prof. Dr. Adem KURT

Normal basn altnda 1lt aseton 25 lt asetileni eritir. Asetilenin basnc arttrldka, asetonda eriyen asetilen miktar da artar. yle ki: 15 atm basn altnda 1 lt asetonun erittii asetilen: 1 x 25 x 15 = 375 lt O halde 15 atm basn altnda 1 lt aseton 375 lt asetileni eritmektedir. Bu hesaba gre tp iindeki 15 lt asetona 375 x 15 = 5625 lt asetileni eritir ki bu da bir asetilen tpnn ald asetilen miktardr. Tplere asetilen 15 C de 15 atm basn altnda doldurulur. Is 40 C ye ularsa basn da kendiliinden 25 atm ye kar.

Normal asetilen tplerinden sadece 1000 lt den fazla asetilen alnmamaldr. Daha fazla asetilen almak gerekirse, iki veya daha fazla tp batarya eklinde balanmaldr. Bir tpten saatte 1000 lt den fazla asetilen alnacak olursa asetilenle aseton birlikte kar. Tp asetileni retim cihazlarndan elde edilen asetilene nazaran daha temizdir ve aadaki avantajlar salar; 1. Tp asetileni temizdir. 2. Her yerde ve her trl hava artlarnda, asetilen tpnden gaz almak mmkndr. 3. Asetilen tpleri retim cihazlarna gre daha emniyetlidir. 4. Az miktarda gaz almalara msaittir. 5. Asetilen tplerinin tanmas daha kolaydr. 6. Asetilen tp kullanrken kalsiyum hidroksit sorunu yoktur.

OKSJEN Oksijen renksiz kokusuz bir gaz olup, 1ltsinin arl 1,429gramdr. Atom arl 16dr. Normal basn altnda -183 C de sv hale geer, -218C de de donar. 50atm basn altnda 119C de sv hale getirilebilir. Oksijenin bulunduu yerler: havada hacim olarak %20,8 suda ise %88.88 nispetinde erimi halde bulunur.

Prof. Dr. Adem KURT

Oksijen Tpleri Aadaki ekilde grld gibi oksijen tpn nakletmekte kullanlan elik ieler, piyasada u ekilde sevk edilir. Oksijen tpleri Avrupa ve Amerikan tpleri olmak zere iki eittir. Avrupa tipi tplerin altl vardr ve Amerikan tplerine oranla daha ucuzdur. Amerikan tplerinin ise ap byktr. Bunlarn her ikisinin de hacmi 40ltdir. Bunlardan baka yeni bir tp eidi daha kmtr ki, bunlara hafif elik tpler denmektedir. Bunlarn hacimleri ise 50ltdir. Arlklar ise 65kg dr. Oksijen doldurma basnlar 200atm dir, normal tplerin arlklar 75kg ve oksijen doldurma basnlar ise 150atmdir.

ekil Oksijen tp

Prof. Dr. Adem KURT

Bir tpteki oksijen miktar: 40 x 150 = 6000 lt yani 6 m3 oksijen almaktadr. Hafif tpler ise 50 x 200 = 10000 lt yani 10 m3 oksijen almaktadr. Oksijen tp zerinde bulunmas gereken bilgiler: 1. Tpn numaras 2. Tpn iindeki gazn ismi 3. Tpn litre olarak hacmi 4. Tpn iindeki gazn arl 5. Tpn daras 6. Asetilen tplerinde patent ismi 7. Tp muayene eden kuruluun ismi 8. Tpn muayene tarihi 9. Tpn doldurulaca basn 10. Muayeneden sonraki doldurma basnc

Oksijen tplerinin muayene ekli: Bu tpler ekilde muayeneye tabi tutulurlar. 1. Tazyikli su ile muayene 2. Pas muayenesi 3. Elektrikle muayene a) Rntgen sistemine gre, filmi alnarak yaplan muayene b) zotopla, televizyon sistemine gre muayene Gvenlik aralar: 1) Basn drcler a) Kullanma basncn dren aralar b) Emniyet subablar c) Emniyet tapalar

Prof. Dr. Adem KURT

2) Ger, tepmeyi nleyen aralar a) Sulu gvenlik b) Sinter metal sistemli c) Mekanik sistemli

ekil Alak basnl sulu gvenlik

ekil Orta ve alak basnl sulu gvenlik Bakm a) Yay ve subabn temizlenmesi b) 15 gnde bir, 1atm civarnda kontrol edilmesi

Prof. Dr. Adem KURT

ekil Sinter metal sistemli gvenlik

ekil Yksek basnl sulu gvenlik VENTLLER - BASIN DRCLER Oksijen tplerindeki 150 ile 200atm basncndaki oksijeni kullanma yeri olan flelere bu basnta gnderemeyiz. flelerde kullanlan oksijen basnc 1,5 ile 3atm arasndadr. te 150atm basncndaki oksijeni 3atm ye drmek iin kullanlan avadanlklara basn drme manometresi denir.

Prof. Dr. Adem KURT

Bu manometre iki eittir: 1. Kademeli manometreler 2. Manivela kollu manometreler

Manometreler iyi almad takdirde, drc bulunmad hallerde oksijen tplerinden gaz alp kaynak yapma imkan yoktur. Manometrelerdeki arzalar gidermek iin yaplan tamir ilerinde ok dikkatli olunmal, para deitirme gibi hareketlerden kanlmaldr. Bilhassa yal ellerle veya ya trnden maddeler manometreye srlmemelidir. nk yala oksijenin birlemesi byk bir tehlike meydana getirir. Manometrelerin gvde malzemeleri prin olup, yaylar paslanmaz eliktendir. Klape ve salmastralarda yanmaz hususi olarak imal edilmi fiber ve lastiktendir.

ekil Ventil ve kademeli basn drc

Prof. Dr. Adem KURT

ekil Kaldra kollu drc emas

Yukarda eklini izdiimiz kaldra kollu drcler, dier drcler gibi tpteki yksek basnl oksijenin basncn drerek oksi-gaz kaynanda kullanlr hale getirmede kullanlr. HAMLALAR (fleler) Oksi-asetilen kaynaklarnda kullanlan oksijen ve asetilen, bir avadanlkta kartrlarak yaklmaya hazrlanr ki, bu ii yapan avadanla kaynaklkta fle (aloma) denir. fleleri grupta incelemek mmkndr; 1. Yksek basnl gazlarla alan fleler. 2. Eit basnl gazlarla alan fleler. 3. Alak basnl gazlarla alan fleler.

Prof. Dr. Adem KURT

1. Yksek basnl gazlarla alan fleler: ekilde grld gibi oksijen ortadan girerek kanal zerinde bulunan (A) spirali vastasyla oksijene bir dn hareketi verilir. Dn hareketi alan oksijen asetilen kanallarndan verilen, asetilen ile kararak fle ucuna doru gider. Bu tip fleler kaynak sahasnda ancak %5 nispetinde kullanlmaktadr. fle gvdesinde asetilenle oksijen karmas tehlikeli olup daima patlamalar yapabilir. Bu bakmdan yksek basn flecinde (B) lastik contalar vastasyla oksijenin asetilenle fle dnda karm yapmas nlenmi olur.

ekil Yksek basnl fle Eit basnl fleler: Kullanlan oksijen ve asetilenin basnlar birdir. Bu bakmdan yanc ve yakc gazlarn geli borularnn aplarnda bir fark yoktur. ekilde grld gibi kartrc, gazlar (A) parasnda kartrmaktadr. Bu flelerde kullanlan ventiller, adi musluk kesicileri gibidir. Alnca yanc ve yakc gaza yol verir. Ayn ekilde kapannca yakc ve yanc gaz kesilir. Bu flelerde para kalnlna gre gazlar ayar eden bir de ayarlayc vardr. Bu da fle ucundaki (B) paras ile temin edilir.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil Alak basnl fleler Alak basnl fleler Kaynaklk sahasnda %95 nispetinde kullanlr. Alak basnl fleler, alak ve yksek basnl asetilen gaz ile alr. Bu bakmdan alak basnl fleler her tip asetilen retim cihazlarndan elde edilen asetilenle alr. Alak flete asetilen basnc dk olunca oksijen basnc 3atm ye ayar edilir. Bu flelerin (B) ile gsterilen u ksmnn numaras ile para kalnl arasndaki iliki aadaki tabloda gsterilmitir

Prof. Dr. Adem KURT

Tablo: fle ve para kalnl. fle No 0,5 ila 1 1 ila 2 2 ila 4 4 ila 6 6 ila 9 9 ila 14 14 ila 20 20 ila 30 Para kalnl mm 0,5 ila 1 1 ila 2 2 ila 4 4 ila 6 6 ila 9 9 ila 14 14 ila 20 20 ila 30

Prof. Dr. Adem KURT

ELEKTRK BLGS 1. Elektriin Ik ve Is Etkisi Elektrik ark kayna, gnmz endstrisinde en geni apta kullanlan kaynak yntemidir. Kaynak ileminde dorudan ebekeden ekilen akm ile kaynak yapmak teknik olarak mmkn deildir. Elektrik ark kaynanda ark oluturabilmek iin kullanlan kaynak akm, belirli koullara sahip olmak zorundadr ve bu bakmdan zel kaynak akm retelerine gerek vardr.

ekil: Elektriin k ve s biiminde alglanan etkileri.

Kaynaknn bu makineleri altrabilmesi, ayarlarn yapabilmesi iin yeterli elektrik bilgisine sahip olmas gereklidir. Fizikiler elektrii bir atomun iinde bulunan elektronlarn yer deitirmesiyle oluan ynl bir hareketin dourduu sonutur diye tanmlarlar. Elektrik akmn basit olarak tanmlamak ok zordur. Elektrik akm grlmez ya da dorudan fark edilemez ancak etkileri ile kendini belli eder; bu etkileri ana grupta toplamak mmkndr.

Prof. Dr. Adem KURT

Isl Etki Elektrik enerjisi s enerjisine kolaylkla dnebilmektedir. Bilindii gibi snan cisimler nm yayarlar ve bu nmn iddeti de snma derecesi ile artar. Manyetik Etki Elektrik akm herhangi bir iletkenden geerken, bu iletkenin grld, bir manyetik alan oluturur. Manyetik alanda bir elektrik akm gibi grlmez; manyetik alan yalnz etkileri ile kendini gsterir.

ekil: letkenin evresinde manyetik alan oluumu.

Manyetik alan bir kuvvet ortaya kard gibi bir elektriksel etki de oluturur ve bu mknatslanmaya ve elektrik motorlarnn almasna olanak salar.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil : Elektriin manyetik etkisi ve motorlara uygulanmas. Kimyasal Etki Elektrik enerjisi akmlatrler halinde olduu gibi kimyasal enerjiye dntrlp saklanabilir, piller halinde de direkt olarak kimyasal enerjinin dnmnden ortaya kabilmektedir. Elektriin etkilerini bu ekilde grdkten sonra elektrik ile ilgili baz kavramlar tanmlayalm: Elektrik Akm iddeti Akm iddeti, bir iletkenden akan elektrik debisi olarak dnlebilir ve bu ekilde saniyede iletkenden geen elektrik miktar olarak tanmlanr. Birimi Amperdir ve simge olarak I harfi ile gsterilir. Amper says ne kadar byrse e koullarda, o oranda da elektrik akmnn etkisi artar. Fizikte Amper u biimde tanmlanr: Gm nitrat eriyikli bir elektroliz kabnda 1 saniyede 1,118 miligram gm ayran akm iddeti 1 Amperdir. Sl birim sisteminde, TS 1308 (Ocak 1997), Amper'i u ekilde tanmlamaktadr.

"Amper, bolukla birbirinden 1 metre uzaklkta yerletirilmi sonsuz uzunlukta, ihmal edilebilir dairesel kesitte paralel iki doru iletkenden geen, bu iki iletken arasnda metre bana 2 x 107 Newton' luk kuvvet oluturan sabit bir akmdr."

Prof. Dr. Adem KURT

Bir elektrik devresinde yn ve iddeti zamana gre deimeyen akma doru akm, yn ve iddeti zamanla periyodik olarak deien akma ise alternatif akm denir. rnein bir pilin; akmlatrn ve bir kaynak jeneratrnn, kaynak redresrnn verdii akm doru akmdr; ehir elektrik ebekesi ve bir kaynak trafosunun verdii akm ise alternatif akm ise alternatif akmdr. lkemizde alternatif akm saniyede 50 kez yn deitirmektedir, bu deer alternatif akmn frekans olarak tanmlanr ve 50 Hertz olarak belirtilir. Gerilim Bir elektrik devresinde herhangi iki nokta arasnda akmn geebilmesi iin noktalar arasnda bir elektriksel seviye farknn, yani potansiyel farknn bulunmas gereklidir, bu olay bir su devresine de benzetebiliriz.

ekil : Elektrik geriliminin su devresi benzeimi ile aklanmas.

ekil de ki su devresinde, suyun a kabndan b kabna akmasna neden kaplarda bulunan sularn arasndaki ha- hb=h seviye farkdr. P pompas b kabndaki suyu a kabna pompalayarak iki kap arasndaki h seviye farkn sabit tutulur ayn olay bir elektrik devresinde de dnlebilir; ekil de grlen T tketicinin a ve b noktalar arasndaki potansiyel farknn retici sabit tutmaktadr. Bir elektrik devresinde herhangi bir noktann potansiyeli, o nokta ile toprak arasndaki potansiyel fark ile belirtilir ve birimi Volt dur, ksaca V harfi ile gsterilir gerilim de U harfi ile belirtilir.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil : Bir elektrik devresinde gerilimin aklanmas. Uab= Va -Vb Burada; Uab:a-b noktalar arasndaki potansiyel fark (gerilim), Va:a noktasndaki potansiyel, Vb:b noktasndaki potansiyel, Volt (gerilim) deerinin bymesi, eit koullarda ve o oranda akm devresinden akan akmn ve dolays ile de akm iddetinin artmas ile de mmkndr. Diren Herhangi bir iletkenin iinden akm geerken bir zorlukla karlar, bunu yenebilmek ve akmn srekli olarak gemesini salamak iin bir gerilime gerek vardr. Bu zorluun iddeti iletken malzemesinin trne, kesitine ve scaklna bal olarak deiir; bir iletkenin iinden geen akma kar gsterdii zorlua elektrik direnci denir, R harfi ile gsterilir ve bunun deeri de R = U/I olarak tanmlanr. Elektrik direncinin birimi Ohm' dur () ve fizikte 1 Ohm: 106,3 cm. uzunluunda ve 14,4521 gr. arlnda Hg stununun 0 C' deki elektrik direnci olarak tanmlanr.

TS 1308 (Ocak 1987) ise elektrik direncini yle tanmlamaktadr: "letken iinde elektromotor kuvvet bulunmamas durumunda elektrik potansiyel farknn akm iddetine blnmesidir. Metaller dk bir elektriksel dirence sahiptir ve iyi bir elektrik iletkenidirler. Bu zelik, zellikle bakrda en fazla kendini gsterir, dolays ile de elektrik akmn iletmek iin

Prof. Dr. Adem KURT

bakr kablolardan yararlanlr. Elektriin gemesine byk zorluk gsteren malzemelere de yaltkan denir. Porselen, seramik, dokuma, lastik, plastik ve metal olmayan malzemeler yksek bir elektrik direncine sahip olduklarndan, elektrii kt iletirler; bu bakmdan uygulamada yaltkan olarak bunlardan yararlanlr. Bu byklk arasnda u temel bant vardr; U = I.R I = U/R R = U/I G G birim zamanda yaplan i olarak tanmlanr. Elektrikte g gerilim fark U ile

birim zamanda devreyi dolaan akm iddetinin arpm olarak ifade edilir. P=U.I Gcn birimi Watt tr, bu birim olduka kk bir g deeri belirttii iin uygulamada bunun 1000 kat olan kilowatt kullanlr. 1 W = 1 V.A

Kaynak Kablolarnn Kesit Hesab Uygulamada kaynak kablo kesintilerinin hesaplanmasnda u amprik forml kullanlr;

K: Uygunun kablonun kesiti(mm2),

Prof. Dr. Adem KURT

L: Pense (elektrot) veya topraklama kablosunun boyu (m), I : Kaynak akm iddeti (A), U: Kaynak devresinde msaade edilen gerilim kayb (V), (bu deerin 2Vu amamas gereklidir). a: Kablo malzemesi ile ilgili bir katsay. Bakr iin Alminyum iin inko iin Demir iin a=60 a=30 a=15 a=8

rnek: 160 A ile yaplan bir kaynak ileminde kablo uzunluu 15 m. olduuna gre uygun bakr kablonun kesiti ne olmaldr?

Tablo : Kaynak akm iddeti ve kaynak kablosu uzunluuna gre bakr kablo kesitleri.

Prof. Dr. Adem KURT

KAYNAK ARKI Kapal Devre, Ak Devre Bir kaynak akm retecinin A ve B ular ekilde grld biimde kablolar yardm ile biri i parasna dieri de elektroda balandnda, elektrod i parasna demedii zaman aradaki hava boluunun direncinin yksek olmasndan devrede akm hareket etmez, bu hale devre ak tr denir.

ekil Kaynak devresi ak. Elektrod i parasna dokunduu zaman devre kapanr ve devrede akm hareket eder, bu akmn hareketi devrede bir scaklk ykselmesine neden olur. Bu scaklk ykselmesi direncin en yksek olduu noktada, en yksek deerine eriir; burada bu nokta elektrodun i parasna dedii yerdir. Bu durumda deme ideal olmadndan elektik akmnn direnci yksektir ve bu neden ile deme noktas kzarmaya balar ve burada kan iyonizasyon ve metal buharlar nedeni ile hava iletken hale gelir.

ekil Kaynak devresi kapal.

Prof. Dr. Adem KURT

Bu esnada eer elektrod birka milimetre geri ekilirse akm iletken hale gelmi hava iinde akmaya devam eder ve dardan bakldnda elektrodun ucu ile i paras arasnda gz kamatran parlak kl ark grlr.

ekil Kaynak devresinde ark oluumu

Oluan arkn gc belli bir elektrod tr iin akm iddeti ile orantl artar; bu da bize kaynakta erime gcnn arkn iddeti ile orantl olduunu gstermektedir.

Modern fizie gre ark, kzgn bir katottan yaylan elektronlarn, yksek bir hzla anodu bombardman etmesi sonucunda olumaktadr. Bu bombardman, ntr molekllerin, iyonize olmasna neden olduundan, kuvvetli bir scaklk ykselmesi ortaya kar ve bylece elektrik enerjisi s enerjisine dnr. Son yaplan aratrmalara gre arktaki toplam enerjinin %85i s %15i de k enerjisine dntrmektedir. Uygulamada kullanlan kaynak arknn gc 0.3 ile 160 kW; s edeeri ise 70 ile 40.000 cal/s arasnda deimektedir. Arkn ark huzmesinin sl enerjisi, katodik leke (negatif elektrodun ucundaki kzgn noktaya katodik leke denir) ve anodik krater (pozitif elektrodun ucundaki krater eklindeki oyuk) arasnda dalr.

Prof. Dr. Adem KURT

Tablo : Arkn anodik krater ve katodik lekelerindeki scaklk (Optik pirometre ile llmtr).

Elektrik ark kaynandan genellikle elektrod negatif (katot), i paras pozitif (anod) kutubu oluturur. Bu durum elektrodun erimesi ve ark stunu boyunca damlacklar halinde hareket ederek i parasna gemesi katodik leke tarafndan retilen s ile, i parasnn snmas ise anodik krater tarafndan salanr. alma esnasnda etrafa yaylan ve kaynak ilemi iin kullanlan s ile ark hzmesi tarafndan retilen s denge halindedir.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: ki elektrod arasnda oluturulan arkn grn.

ekil : Elektrik ark kaynanda enerji bilanosu.

ARKTAN YAYILAN IINLAR Yaplan aratrmalara gre ark enerjisinin yaklak %15i n halinde etrafa yaylmaktadr. Bir kaynak arkndan yaylan nlar unlardr: Parlak (grlen) nlar Ultraviyole nlar Enfraruj nlar

Prof. Dr. Adem KURT

Tablo : eitli tr rtl elektrodlarn ark stunundaki ortalama scaklk.

Arktan evreye yaylan enerjinin %10u ultroviyole, %30u parlak, %60 da anfraruj nlar halindedir. Parlak nlar grnen nlardr, gzleri kamatrr, retina ve gz sinirlerinin yorulmasna neden olur; bu bakmdan gzlerin bu nlara kar muhakkak korunmas gereklidir. Uygulamada bu koruma maske camlar ile yeterli bir derecede salanabilmektedir. Kaynak, kaynak ynetimine arkn ynetimine arkn iddetine gre deiik koyulukta maske camlar kullanarak gzleri parlak ktan korur. Elektrik ark kaynanda, arktan yaylan nlarn en tehlikelisi, insan gznn grme alan dnda olan ultraviyole ve enfraruj (mor tesi ve krmz ncesi) nlardr. Bu nlar kaynaknn derisinin korunmam ksmlarnda yanklar ve tahriler oluturur fakat bunlarn en tehlikeli etkileri gzleredir. Ultraviyole nlar gzlerde yanma yapar; sanki gze kum kam gibi saatlerce armasna neden olur; bu durumdaki gzler zel asit borikli solsyonlar ile ykanarak tedavi edilir. Gzler iin en tehlikeli olan enfraruj nlardr; gz irisinin, merceinin ve retinasnn tahribine neden olur. Bu konuda en sk karlalan rahatszlk gz merceinin saydamln kaybetmesi olan kataraktr ve ancak ameliyat ile ksmen tedavi edilebilir. Bu nlara ar maruz kalma retinann tahribatna yol aar ki bu da tedavisi olanaksz bir krle neden olur.

Prof. Dr. Adem KURT

Ayrca enfraruj nlar kaynaklarda fiziksel bir gerginlie de neden olur. Bu nlarn etkileri, korunma areleri ileride i emniyeti ve salk blmnde etraflca aklanacaktr.

ARK FLEMES, NEDENLER VE GDERLMES Bir telden elektrik akm getii zaman iinde manyetik bir kuvvet alan oluur ve kuvvet hatlar da ileteken uzaklatka seyrelir. Bir elektrik ark da hareket halinde bulunan bir iletkendir ve dolays ile arkn etrafnda da bir manyetik alan oluur. te bu alan, kaynak annda, arkta bir oynama meydana getirir ve bu olayada kaynaklkta ark flemesi ad verilir.

ekil : Elektrodun ve i parasnn etrafnda oluan manyetik alan. Ark flemesi yalnz doru akmla yaplan kaynakta ortaya kar; alternatif akm kaynanda pratik olarak ark flemesi yoktur. Manyetik alan ferromanyetik malzemelerde ok kuvvetli olutuundan zellikle eliin kaynandan ark flemesi daha fazla kendini gsterir. Ark flemesine neden olan balca etmenleri yle sralayabiliriz: Paralel ki iletkendeki Akm Yn Yan yana duran iki iletkenden akm getii zaman, akm yn ayn olursa oluan kuvvet alanlar birleir; akm yn ters olursa ayrlr. Kaynakta zellikle bu ikinci durum oluur; zira

Prof. Dr. Adem KURT

elektrik akm, kaynak makinasnn pozitif kutbundan toprak kablosu ile paraya, oradan da ark, elektrod ve kaynak kablosuyla tekrar kaynak makinasnn negatif kutbuna dner. Akm Geen bir iletkenin Eimi Akm geen bir iletkenin eik olmas halinde, kuvvet hatlar arkn ynn deitirir; elektrodun eik tutulmas ile ark ynnn nasl deitii, yani nasl sapt ekil 3.7de grlmektedir.

ekil : Elektrodun eik tutulmasyla arkn yn deitirmesi. Paradaki Akm Yn Arkn yn deitirmesine etkiyen nemli etmenlerden bir tanesi de kaynak yaplan paradaki akmn yndr. Bu konuda kaynak makinesinin pozitif kutbunun (kablosunun) paraya baland yerin pozisyonu arkn sapma ynn belirler.

ekil: Kaynak yaplan paradaki akm ynnde ark flemesine etkisi. Manyetik letkenlerin Etkisi Demir, manyetik alan izgilerini havadan ok daha iyi iletir. Bir parada kaynaa balarken, uta kuvvet izgileri daha sktr, parann ortasna doru seyrekleir. Parann ortasnda izgiler, normal bir dalm gsterir; parann sonunda ise izgiler, yine paraya doru seyrek

Prof. Dr. Adem KURT

ve son uta sktr. Bu olaylar arkn, kaynatlan parann banda, ortasnda ve sonunda eitli ynlerden flemesine neden olur.

ekil: Byk bir elik ktlenin bulunduu yne ark flemesi.

ekil: Kaynak azlarnn iersinde yaplm olan dikie doru ark flemesi.

ekil :Parann muhtelif noktalarnda arkn ve kuvvet izgilerinin durumu.

3.5 Birden Fazla Kaynaknn Ayn Para zerinde Beraber almas Durumu

Prof. Dr. Adem KURT

Birok kaynaknn ayn para zerinde birbirine yakn olarak almas da arklarn yn deitirmesine neden olur. Birbirine paralel iletkenlerden ayn ynde akmn gemesi durumunda, oluan kuvvet alanlar birleir, akm yn ters olursa kuvvet alanlar ayrlr. Birden fazla kaynaknn ayn para zerinde birbirlerine yakn almas halinde, arklar birbirine doru ynelir.

ekli: Ayn para zerinde iki kaynaknn beraber almas halinde, arklarn fleme ynleri.

Hava Akmnn Etkisi Kaynak esnasnda arkn yn deitirmesine hava akmnn da etkisi vardr. Kaynak yaparken srekli olarak bir hava akm oluur, arkn scakl ile snan hava yukar kar ve bunun yerini aadan gelen souk hava alr. Bu olayn arkn flemesine neden olmas ok az rastlanan bir durumdur. Uygulamada ark flemesine yukarda aklanm eitli nedenler beraberce, eitli iddetlerde etkileyerek neden olmaktadrlar. Ark flemesinin nlenme Yollar Ark flemesi istenmeyen bir olaydr; zira bu olay hatasz kaynak yapma olasln kstlar. Kaynak curufun akna hakim olamaz ve sonuta curuf kalnts ieren yetersiz bir birleme, hatal diki formu, nufuziyeti az balantlar elde edilir.

Prof. Dr. Adem KURT

Kaynak srasnda bir takm nlemler yardm ile arkn flemesi nlenebilir. Bu konuda uygulamada alnan nlemler unlardr: Elektroda Uygun Bir Eimin Verilmesi Ark flemesinin zararsz bir hale sokulmas iin bavurulacak ilk nlem elektroda uygun bir eilim vermektir. Bylece, manyetik kuvvet izgilerinin etkisiyle arka istenen ynde fleme verilebilmektedir.

ekil: Kaynak yaparken elektroda verilecek eim. lk Pasonun Adm Yntemiyle Kaynak Yaplmas Arkn belirli blgelerde ve bilinen ynlerde flenmesinden yararlanarak, ilk paso; belli bir sra ile, adm adm kaynak yaplr. Adm yntemi ile kaynak yaplan bir dikiteki, kaynak sras ekil de grlmektedir.

ekil :Kaynak dikilerinde adm ynteminin uygulan.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil de bir (V) aln dikiinin adm yntemi ile kaynanda, arkn fleme ynleri grlmektedir. Yeni dikiin kenarnda ark paraya doru flenir(a), belirli bir blm bu ekilde kaynak yapldktan sonra, fleme ters yne dnr(b). Burada kaynak yaplmayan iki para arasndaki hava aralnn, manyetik kuvvet alan zerindeki etkisi, parann balang ve sonu noktalarndaki etkinin ayndr. ki para arasndaki aralk bydke, manyetik alan kuvvetleneceinden arkn fleme iddeti artar; dolays ile ilk adm ve sonra, ikinci adm ve daha sonra da dier admlar ekilir (c ve d). Her admn uzunluu yaklak 100mm. olmaldr; admn boyu daha da uzun olursa (e), kuvvet hatlarnn etkisi ile arkn fleme yn deiir (f), adm ynteminde de elektroda belirli ynlerde eim vererek flemenin yn uygun bir biimde dntrlebilir.

ekil: Bir (V) aln birletirilmesinin adm yntemi ile kaynatlmasnda arkn fleme ynleri.

Yeri Deiebilen Bir Kutup Balantsnn Kullanlmas Kaynak yaparken, yeri deiebilen bir kutup balants kullanlmas ile, ark flemesi uygun bir hale dntrlebilir. Bunun iin de paraya balanan kablo daima yeri deiebilecek bir dzenle balanr. Bylece pozitif kutup istenen noktaya getirilerek kuvvet izgilerinin kontrol altnda tutulmas ile ark flemesinin ynne etkide bulunmak mmkn olur.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: Kaynak yaparken yeri deiebilen bir kutup balantsnn kullanlmas. Kaynak Dikiinin Puntalanmas Kaynak yaplan paralar eitli yerlerinden puntalarla uygun bir biimde balandnda, hava aral kleceinden, ark flemesi de azalr.

ekil: Bir (V) dikiinin puntalanmas.

Ancak, bu puntalama belirli bir sra ile dzgn yaplmaldr. ekil de rnekler zerinde yanl ve doru puntalama biimleri verilmitir.

ekil: Hatal ve doru puntalama.

Prof. Dr. Adem KURT

Ksa Ark Boyu le Kaynak Yaplmas Uygulamada uzun ark boyu ile alldnda, ark flemesinin, ksa ark boyuna oranla, daha kuvvetli olduu grlmtr; bu neden ile, ark flemesini nlemek iin, daima ksa ark boyu ile allmaldr. Alternatif Akm Kullanlmas Alternatif akmda kaynak yaparken, ark flemesi, doru akma oranla ok daha az bir iddette, uygulamada hissedilemeyecek bir derece ortaya kar. Bu bakmdan, ark flemesinin nlenmesi g olduu hallerde alternatif akm ile kaynak yaplmas nerilir. Bir Manyetik fleme Donanmn Kullanlmas Bir manyetik fleme donanm ile arkn stabilize edilmesi olasl vardr. rnein; karbon elektrodlarla yaplan kaynakta, manyetik bir fleme donanm kaynak pensesine taklarak ark flemesi ortadan kaldrlmaktadr.

nce apl Elektrodlarla Kaynak Yapmak nce apl elektrodlarla yaplan kaynakta, kaln apl elektrodlara oranla ark daha hafif flenir. Bu olay ark boyunun ksa ve curufun az olmasndan kaynaklanmaktadr. lave Demir Ktleler Kullanlmas nceden belirtilmi olduu gibi manyetik ktleler ark kendi ynlerine ekmektedir. rnein; kaynak yaplan bir yerin u ksmnda ark, parann orta ksmna doru flenmektedir. Bu ekilde kaynak yaparken fleme ynnn ters tarafna iri demir ktleleri koyarak ark flemesi kontrol altna alnabilmektedir.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: lave demir ktlelerin kullanlmas.

KAYNAK MAKNALARI (AKIM RETELER) Akm retelerinin Amac Kaynak makinalarnn veya akim retelerinin amac kaynak arkn srekli oluturacak gerilim ve iddette kaynak akmn salamaktr. Aydnlatma veya endstriyel ebekeden alnan elektrik akm ile dorudan kaynak yapmak mmkn deildir nk, ebeke gerilimi olan 220 veya 360 V kaynak iin ok yksektir, Bu gerilimdeki alternatif akmda lm tehlikesi vardr. Elektrodun tututurulmas ve metal damlalarnn elektroddan kaynak banyosuna geii esnasnda akim iddeti ok ykselir ve metal damlalar patlayarak tehlikeli bir biimde evreye srar. Elektrik ark kaynanda kullanlan akim retelerinin ilevleri kaynak ark iin gerekli elektrik enerjisini salamann yansra, her akim retecinin uygulanan kaynak yntemine gre, aada belirtilmi olan nemli koullar da yerine getirmesi gerekir. ebeke gerilimini, snrlandrlm bota alma gerilimine evirmek (ebeke tarafndan beslenen kaynak makinalar). Kaynak akim iddeti ayar donanmna sahip olmak ve alma annda ayarlanm kaynak akim iddetini sabit tutmak

Prof. Dr. Adem KURT

Bota alma gerilimi ayarna sahip olmak. alma annda kararl bir ark oluunca bota alma gerilimini, olabildiince ksa bir zaman biriminde ark gerilimine drmek.

Bu zelikler, kaynak akm retecinin statik ve dinamik karakteristikleri sayesinde gerekleir. Bir kaynak makinesnn statik ve dinamik karakteristikleri tamamen elektrik karakteristikleridir ve makinenn seilmi bir kaynak yntemi iin uygun olup olmadn belirler. Statik karakteristik, makinenn akm iddeti ile gerilimi arasndaki banty gsterir. Elektrik ark kaynanda den tip karakteristikli makine kullanlr. Dinamik karakteristikli alma esnasnda ani yk deimelerine kar makina davrann belirtir. yi bir makine, ani yk deimelerine ok ksa bir srede (saniyeninyzde bir ka kadar bir zamanda) uyum salayabilmektedir. Bir kaynak makinesnn karakteristikleri, laboratuarda yaplacak lmlerle, kolaylkla saptanabilir.

ekil: rtl elektrod ile elektrik kaynanda kaynak akm retecinin dn tr statik karakteristii.

Prof. Dr. Adem KURT

Elektrik ark kayna makinalar genel olarak yksek gerilim ve dk akm iddetinde bulanan ebeke akmn, dk gerilim ve yksek akm iddetindeki kaynak akmna eviren cihazlardr. El ile yaplan normal ark kaynanda, ark gerilimi 25-55 volt ve akm iddeti de 10600 amperdir; tm kaynak makinalar kullanlan elektrodun apna uygun bir akm iddetini salayan bir ayar dzeni ile donatlmlardr. rtl elektrod ile ark kayna gerek doru akm ile gerekse de alternatif akm ile yaplabilir; doru akm kullanlmas halinde elektrod negatif kutuba (doru kutuplama) veya pozitif kutuba (ters kutuplama) balanabilir. Her iki akm trnn de kendine has bir takm avantajlar vardr. Bununla beraber genelde akm tr seimini elde var olan donanm ile kullanlan elektrodun tr belirler. Doru akmn alternatif akma gre stnlkleri unlardr: Dk akm iddetleri ve ince apl elektrodlar halinde doru akm daha iyi sonular vermektedir. Doru akmda btn elektrod trleri ile kaynak yapmak mmkndr. Doru akmda arkn tututurulmas daha kolaydr. Doru akmda srekli olarak ksa ark boyu ile almak daha kolaydr. Doru akm ile dk akmda iddetlerine daha kolay kaynak yapabileceimizden tavan ve dik kaynak uygulamalar kolaylar. Doru akm, ince saclarn kaynanda daha iyi sonu verir. Genellikle doru akmda alternatif akma gre daha az srama olur.

rtl elektrod ile ark kaynanda, doru akm kullanlmas halinde, kutuplama kaynak dikiinin nufuziyetini ve elektrodun erime gcn etkileyen nemli bir etmendir. Ters kutuplama (elektrod pozitif kutupta) halinde doru kutuplmaya (elektrod negatif kutupta) gre daha derin bir nufuziyet elde edilir; buna karn doru kutuplama halinde de ters kutuplamaya gre elektrodun erime gc yksektir. Genelde kutuplamay elektrodun tr belirler, rnein bazik karakterli rtl elektrodlar ters kutuplama ile kullanlrlar.

Prof. Dr. Adem KURT

Alternatif akm kullanlmas halinde, bu tr akmn karakteristiine bal olarak her iki kutuplama da dzgn evrimler haline oluur. lkemizde ve Avrupada 50 Hertzlik alternatif akm kullanldndan kutuplama da saniyede 50 kez deimektedir. Bu bakmdam kaynak dikiinin nufuziyeti doru akm halindeki doru ve ters kutuplamann ortalamas bir deerdir. rtl elektrod ile ark kaynanda, alternatif akm kullanmann salad stnlkleri de yle zetlemek mmkndr; Alternatif akm halinde ark flemesi nadiren bir sorun oluturur. Alternatif akm kaln kesitlerin, byk apl elektrod ile kayna iin ok uygundur.

KAYNAK MAKNALARININ SINIFLANDIRILMASI Elektrik ark kaynan hem doru, hem de alternatif akmda yapmak olasl bulunduundan, kaynak makinalar da iki ana gruba ayrlr: Doru akm kaynak makinalar: Kaynak jeneratrleri ve kaynak redresrleri. Alternalif akm kaynak makinalar: Kaynak tarnsformatrleri.

Doru Akm Kaynak Makinalar Gnmz endstrisinde kullanlan balca doru akim kaynak makinalar, jeneratrler ve redresrlerdir.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil :Bir elektrik motorunun tahrik edildii dinamodan oluan kaynak akm reteci emas. Kaynak Jeneratrleri Bu gruba giren kaynak makinalar, bir kuvvet makinasi tarafndan tahrik ettirilerek, kaynak iin gerekli elektrik akmn retirler. Kaynak Jeneratrlerinin tahrik biimine gre u trleri vardr:

ekil: Ayn mile monte edilmi motor ve dinamo grubundan oluan kaynak jeneratr

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: Diesel motor tahrikli bir kaynak jeneratr.

ekil: Bir kaynak jeneratrnn alma prensibi.

Kaynak Jeneratrlerinde akm reteci olan dinamo tahrik edildiinde, rotoru manyetik alanda dner ve bunun sonucunda da elektrik akm retilmi olur. retilen elektrik, rotor milindeki

Prof. Dr. Adem KURT

kollektrden iki adet kmr fra yardmyla ekilir ve kaynak kablolar ile kullanma yerlerine gnderilir. Kaynak jeneratrlerinin bakm giderlerinin yksek ve mrlerinin ksa olmas, maliyetlerinin pahall, verimlerinin dkl (% 45 - 65), bota alma tketimlerinin ykseklii en nemli dezavantajlardr. Buna karn kaynakla doru akm kullanmann btn stnlklerine sahiptir. yi bir kaynak jeneratrnn u zelliklere sahip olmas gereklidir: Kaynak akm geni bir aralkla kademesiz olarak ayarlanabilmeli ve makina btn akm aralklarnda iyi bir kaynak yapabilme zeliine sahip olmaldr. Bota alma tketimi az olmal ve yksek verimle alabilmelidir. Kolay tanabilmelidir. Yksek akm iddeti gerektiinde dier makinalar ile paralel balanabilmelidir. yi bir havalandrma ve soutma sistemine sahip olmaldr. Toza ve yamur suyuna kar iyi izole edilmi olmaldr. Kmrleri kolayca deitirilebilmelidir. Bakm kolay ve bakm giderleri az olmaldr. Kutuplar kolaylkla deitirilebilmelidir.

Kaynak Jeneratrlerinin Bakm Kaynak jeneratrleri, youn bir bakm gerektirmezler. Ancak, kullanma srecinde aadaki konulara dikkat edilmelidir. Kaynak jeneratrlerinin yataklar, genellikle 2000 - 3000 alma saatinden sonra, benzin veya benzolle temizlenip asilsiz bir yala yalanmaldr. Yataklarn temizlenme ve yalanmasnda ayrca makinann kullanma kurallarna da uyulmas zorunludur. Kaynak Jeneratrlerini temiz tutmak iin, nce kaynak atlyesinin temiz olmas gerekir; zira, kabinlerdeki tozlar makinalarn sarg, kollektr ve benzeri hassas blmlerinde toplanrlar. Makinann di ksmlar en az haftada bir defa toz bezleri ile silinmeli ve bundan baka alt

Prof. Dr. Adem KURT

ayda bir defa da makinann her taraf, kuru basnl hava yardm ile temizlenmelidir. Kullanlan havann rutubetli olmamas ve basncnn 2 atmosferi gememesi gereklidir. Kollektr sk sk gzden geirilerek durumu incelenmelidir. Bazen kmr bastran yaylar iyi oturmaz ve yeterli yay basnc salanmadndan kollektrlerde kvlcmlar, hatta bazen de ark oluur. Kmrlerin, yay basnc en dk dzeye ininceye kadar kullanlmas doru deildir; normal bir anma sonunda, yenileri ile deitirilmesi gereklidir. Yeni kmr takarken, kmrn kollektre uyumunu salamak iin kollektrn zerine ince bir zmpara kad sarlr ve sonra makinann motoru el ile birka devir evrilerek yeni kmrler altrlr. Altrma ileminden sonra zmpara karlr ve basnl hava ile tozlar temizlenir. Btn bu ilemlerden sonra, kmrlerin iyice almas iin makina bir - iki saat altrlmaldr. Kaynak Redresrleri Kaynak ilemi iin doru akm eldesi sadece dnel hareketli jeneratrler ile deil alternatif akm dzelterek doru akma eviren redresr ad verilen cihazlarla da gerekletirilebilir. Kaynak redresrleri iki ana paradan olumulardr; bunlardan birincisi bir kaynak transformatr olup, dorudan ebeke akmna balanmtr ve.grevi ebeke akmn kaynak iin gerekli zellikteki akma evirmektir; yani gerilimi drr ve akm iddetini ykseltir. kincisi ise alternatif akm doru akma eviren bir dorultmatr.

Kaynak redresrleri genelde jeneratrler gibi trifaze ebekeye balanr ve bu neden ile iletme iinde fazlar eit olarak yklenir, Avrupa ve A.B.D.'de tek fazl ebekeye balanan ufak gl redresrler de retilmektedir.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: Kaynak redresr Kaynak redresrleri kaynakla doru akim kullanmann salad btn stnlklere sahip olmalarnn yansra, jeneratrlere nazaran bota alma tketimlerinin azl, verimlerinin ykseklii, uzun mrleri ve bakm giderlerinin dkl ve grltsz almalar gibi nemli stnlklere de sahiptirler. lkemizde i yeri grlt standartlar henz yrrle girmemi olmasna karn, grltnn alanlarn i verimi ve ruh sal zerine etkisini azaltma bakmndan kapal i yerlerinde redresrlerin kullanlmas nerilir. Gnmzde Avrupa ve ABD"de grltleri nedeni ile kaynak jeneratrlerinin kapal i yerlerinde de kullanlmas yasaklanmtr. Alternatif Akm Kaynak Makinalar Alternatif akm kaynak makinalar transformatrlerdir. Endstride ksaca kaynak trafosu diye adlandrlrlar. Transformatrler Kaynak transformatrleri alternatif akmn gerilimini deitirdiinden gerilim deitirici de denir. Bunlar kaynak jeneratrleri gibi yeni bir akm retmektedirler. Kaynak

transformatrleri saclardan olumu bir demir ekirdek ilr bu ekirdee sarl iki sargdan meydana gelir. nce tel sargya ebekeden akm gelir ve kaln tel sargdan da kaynak akm kar.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: Bir kaynak transformatrnn prensip emas.

Transformatrlerde dnen para yoktur. Bunun iin de anma bahis konusu deildir. Yalnz dner veya hareketi ksm olarak, kaynak akmn ayar eden ksm vardr, bakm gerektirir. Eer transformatr kuvvetti bir sesle terse, ekirdei oluturan saclar balayan civatalar skmak gerekir.

ekil: Bir kaynak transformatrnde sarm saysn deitirecek ayarlama.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: Bir kaynak transformatrnde bobin araln deitirerek ayarlama. Kaynak transformatrlerinde akm ayar makinann konstrksiyonuna bal olarak eitli ekillerde yaplr; uygulamada karlalan ayar trleri ekil de ematik olarak gsterilmitir.

ekil: Bir kaynak transformatrnde hava aral yardmyla aky deitirerek ayarlama

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: Bir kaynak transformatrnde ayarn manyetik bir reaktr yardm ile salanmas. Kaynak transformatrlerinin bota almama gerilimi en ok 70 volttur. Alternatif akm, doru akma nazaran daha tehlikeli olduundan transformatrlerin bota alma gerilimlerinin jeneratrlerinkinden daha kk olmasna dikkat edilir. Kazanlarn, kaplarn, byk mahfazalarn veya kapal kirilerin ierisine normal transformatr ile kaynak yapmaya izin verilmez. ok nadir hallerde bota alma gerilimi 52 Voltu gemeyen transformatrlerin kullanlmasna izin verilebilir. Eer kaynak elik aksamla tamamen evrelenmi halde deilse, atelyelerde veya antiyelerde normal

transformatrlerle kaynak yapmak tehlikesizdir. Transformatrlerin zelikleri Ucuz makinalar olup, bakim giderleri az ve mrleri uzundur, Az yer tutarlar ve hafiftirler, Verimleri yksektir (75 ila 95 %), Bota alma tketimi azdr (max 0 25 kW) Fazlar eit yklenmez, Kondansatr kullanlmazsa g faktr (Cos y) kktr, Her tr elektrod iin uygun deildir, Bota alma gerilimi yksektir, Ark, az flenir, Bakr, hafif metaller ve yksek alaml eliklerin kayna iin uygun deildir,

Prof. Dr. Adem KURT

Alternatif akm tehlikeli olduundan dar yerlerde ve kazan kaynaklarnda kullanlamazlar.

Kaynak Akm reteci Seimi Bir kaynak akm retecinin kapasitesini, en ok salyaca akm iddeti ve relatil devrede kalma sresi belirler. Kaynak akm iddeti, devrede kalma sresi ve ark gerilimi kaynak balantsnn biimi, bykl ve kaynak pozisyonu yardm ile saptanr; doal olarak iyeri ebekesinin gc de bunu snrlayan nemli bir etmendir. Bir kaynak akm retecinin seiminde u konular gznnde bulundurulmaldr: Tasarlanan kaynak ilemleri iin kullanlacak elektrodlarn tr, Tasarlanan kaynak ilemi iin gerekli maksimum akm iddeti, yerinde ebekeden ekilebilecek en ok gc, yeri ebekesinin faz says ve gerilimi, n grlen devrede kalma oran.

ekil: eitli tr kaynak akm retelerinin ebekeye balanma durumlar.

Prof. Dr. Adem KURT

rtl etektrod ile elektrik ark kaynanda kullanlan akm reteleri TS 676 ve TS 3777'de snflandrmlardr. Kaynak Makineleri ile lgili Baz Deyimler Bota alma Gerilimi

Kaynak makinesinin, kaynak yapmaya hazr durumda bulunup ancak kaynak yaplmad zaman kablolarn baland noktalar arasndaki gerilime bota alma gerilimi denir. Kaynaa balarken elektrodun tututurulmas ilemi esnasndak gerilime de tututurma gerilimi denir ve uygulamadaki deeri, bota alsma geriliminin ayndr. Uygulamada tutuma gerilime ykseldike, tutumann kolaylat grlr; fakal emniyet asndan hibir zaman 120 V'u gemesine izin verilmez; dier taraftan bu gerilimin kk olmas da istenmez; zira, kk tututurma gerilimleri tutumay zorlatrr, hatta olanaksz klabilir. alma Gerilimi Kaynak yaparken. yani ark yanarken kablolarn baland klemenslerin arasndaki gerilime alma gerilimi denir. Standard alma gerilimleri aada verilmitir.

Ark Gerilimi Kaynak yaparken para ile elektrod ucunun arasndaki gerilime ark gerilimi denir.

Kaynak Akm Kaynak yaparken, yani kaynak devresinde ark yanarken, alma gerilimine kar gelen

akm iddetine kaynak akm ad verilir. Nominal letme

El ile yaplan standart ark kaynanda normal iletmeyi rnein, svire Standard'na gre yle tanmlayabiliriz;

Prof. Dr. Adem KURT

Btn kaynak evriminin sresi 2 dakika ise, bunun % 60 toplam yklenme sresi (72 saniye) ve geri kalan da (120-72=48 saniye) bota alma sresi alnmaktadr. Byle bir iletmeye nominal letme denir. Srekli Akm

Bir kaynak makinesinden srekli olarak ekilebilecek akm iddetine srekli akim denir. Nominal Kaynak Akm Kaynak makinesinin % 60 ykleme orannda verdii en yksek akm iddetine nominal kaynak akimi ad verilir. Ayar Alan Bir kaynak makinesinin ayar alan, verdii en dk ve en yksek akm iddetleri ile snrlandrlm olan alandr. Bu ayar alannda uygun elektrodlar ile iyi bir biimde kaynak yaplabilir.

ekil: Kaynak akm iddeti ve ykte kalma oran arasndaki iliki.

Prof. Dr. Adem KURT

KAYNAK ELEKTRODLARI KAYNAK ELEKTRODLARININ SINIFLANDIRILMASI Elektrik ark kaynanda kullanlan elektrodlar, kaynan amacna gre birletirme ve dolgu kayna eleklrodlar olmak zere iki ana gruba ayrlabilirler. Birletirme kaynanda kullanlan elektrodlarn oluturduu kaynak metalinin yksek dayanm deerine sahip, tok ve snek olmasi istenir; buna karn dolgu kaynanda kaynak metalinin sert ve anmaya dayankl olmas arzu edilir. Elektrodla ayrca, birletirilen malzemenin trne gre de snfandrlabilir. eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlar, Dkme demirlerin kaynanda kullanlan elektrodlar, Paslanmaz ve korozyona dayankl eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlar, Aluminyum ve alamlarnn kaynanda kullanlan elcktrodlar, Bakr ve alamlarnn kaynanda kullanlan elektrodlar, Nikel ve alamlarnn kaynanda kullanlan elektrodlar. Elektrik ark kaynagnda kullanlan elektrodlarn bir grubu sadece ark oluturmak, dier bir grubu ise hem ark hem de ek kaynak metalini salamak amac ile retilmilerdir. Bu bakmdan kaynak ynteminde kullandan elektrodlar, eriyen ve erimeyen elektrodlar olmak zere de iki ana grup altnda toplamak mmkndr. Erimeyen Elektrodlar Bu elektrodlar sadeco ark oluturmak iin kullanlr; gerekli hallerde kaynak metali, bir tel ubuk halinde, aynen oksi - asetilen kaynak ynteminde olduu gibi kaynak blgesine dardan katlr. Elektrik ark kaynanda bu tr elektrodlar karbondan ve tungstenden yaplr. Karbon elektrodlar ince saclarn kaynanda ve baz zel kaynak yntemlerinde kullanlr. Genellikle dairesel kesitli olan karbon elektrodlar amorf, grafit ve elektrografil olmak zere trdr. Grafit ve elektrografit elektrodlar, grafit kmrnden retilir ve amorf elektrodlardan daha yksek bir akim iddeti ile yklenebilirlcr. mrleri de amorf elektrodlardan daha uzundur. En ucuzlar amorf ve en pahali olanlar da elektrografit elcktrodlardir.

Prof. Dr. Adem KURT

Tungsten elektrodlar ise bir gazalt kaynak yntemi olan TIG kaynanda kullanlmaktadrlar. Eriyen Elektrodlar Bu eleklrodlar hem arkn olumasn ve hem de eriyerek gerekli kaynak metalini salarlar. eliklerin kaynanda kullanlan plak, zl ve rtl olmak zere ayr trde retilirler. plak Elektrodlar

Bu tr elektrodlar, belirli alamlardan hazrlanm, tozalt, MIG-MAG kayna iin kangala sarlm, TIG ve oksi - asetilen kayna iin belirli boylarda kesilmi dolu tel ubuklardr. Gnmzde artk elektrik ark kayna iin plak tel elektrod retimi yaplmamaktadr. zl Elektrodlar Bu elektrodlar da bir tr plak elektroddur, yalnz bunlar bir boru eklinde retilmi ve ilerinde z diye adlandrlan arkn stabilizasyonunu ve kaynak metalinin alamlanmasn salayan bir madde vardr. zn yanmas ile oluan gaz dolays ile bu elektrodlarda havann, kaynak banyosuna olumsuz etkisi daha azdr. zl elektrodlarn ubuk halinde olanlar ancak baz zel seri dolgu ilemleri iin retilmektedir. Genellikle bugn MIG-MAG yntemleri iin ok eitli trde makaraya sarl tel halinde zl tel rctimi yaygndr. rtl Elektrodlar lk defa, sveli Oscar Kjelberg tarafndan 1904 ylnda retilmi olan rtl elektrodlarda, plak kaynak telinin zerine sarma, daldrma vc ekstrzyon ile geirilmi bir rt maddesi (kabuk) vardr, rtl elektrodlar elde etmek iin, yukarda belirtilmi yntemlerin hepsi olumlu sonular vermelerine karn, bugnn edstrisi, birok stnlkleri nedeni ile retim teknii olarak, ektrzyon yntemleri uygulamaktadr.

Elektrod rt Malzemeleri Bir elektrodun kaynak karakteristikleri tmm ile bu rtnn bileiminin etkisi altndadr. Ylan kaynak metali mikrar, kaynak dikiinin nufuziyeti ile bir dereceye kadar da bileimi, bu rt bileimi ile kontrol altnda alnabilir. Kaynak dikii formu, konkav veya konveksligi,

Prof. Dr. Adem KURT

yzey dzgnl gibi zelikler gene rt bileimi deitirilerek istenen ynde ayarlanabilmektedir. Elektrod rtsnn salad yararlar u sekilde sralayabiliriz; Arkn tutumasn ve oluumunu kolaylatrr. Kaynan hem doru hem de alternatif akmla yaplmasn salar, Eriyen metal damlalarnn yzey gerilimlerine ve vizkozitelerine etkiyererek, tavan ve gerekse dey kaynaklarda almay kolaylatrr, Koruyucu bir gaz atmosferi olulurarak kaynak dikiini atmosferin olumsuz tkilerinden korur, Kaynaktan sonra dikiin zerini bir curuf tabakas ile rterek dikiin yava soumasn salar, Erimi kaynak banyosunu dezokside eder. Gerektii hallerde kaynak dikiini alamlandrr.

Elektrod rtsn oluturan maddelerin trleri olduka karktr. Bugn artk elektrod rts, babadan oula geen ve sr olarak saklanan sanat olmaktan ckm, elik retim yntemleri ile yakndan ilgili bir bilim dal haline gelmitir. Ancak, her rt forml gerek retim ve gerekse kaynak teknolojisi ynnden en az aadaki gereksinimleri salayabilmelidir. retim kolayl, Depolama ve tama uygunluu, Kaynak karakteristigi, Curufun kolay temizlenmesi, Kaynak metaline melalurjik olarak etkimesi,

Elektrod standardlar, elektrodun kullanlma karakteristigini, kaynak metalinin mekanik zeliklerini ve bazen de kaynak metalinin analiz snrlarn belirtir. Eleklrod rts forml ise reticiye braklmtr. Gnmzde kaynak eleklrodlar retiminde en fazla kullanlan rt maddelerini u ekilde sralayabiliriz.

Prof. Dr. Adem KURT

Curuf Oluturan Maddeler Kaynak banyosu zerinde bir curuf oluturarak, erimi metalin abuk soumasn nlemek ve havann zararl etkisinden korunmak iin katlan bu maddeleri drt ana grupta inceleyebiliriz: Karbonatlar Eleklrod rts retiminde curuf oluturmak zere genellikle kalsiyum ve mangezyum karbonat veya bunlarn karm gibi suda zulmeyen trden mineraller kullanlr. Suda zlen bileikler balayc olarak kullanlan cam suyunun bozulmasna nedep olduklarndan rt bileeni olarak kullanlmazlar. Stronsiyun ve Baryum karbonat da baz hallerde, belirli miktarlarda, rtye girer. Potasyum ve Sodyum karbonat ise ok az miktarda (% 1 'den az) kullanlr. Silikatlar Curuf oluturmak amaci ile 1400 "C'nin altnda eriyen her trl silikat rtye katlabilir. Temini g ve pahal silikatiar rtye ek bir zelik kazandrmadklarndan, bu i iin genellikle, kuartz ve feldspat (Polasyum/Sodyum/Alminyum-Silikat) gibi kolaylkla salanabilen trler kullanlr. Oksitler Bu tr rtlerde, titandioksit ve demiroksit curuf oluturan bileiklerdir. Magnetit, hematit, ilmenit, rutil bu oksitlerin doada var olduklar eklidir. Manganez, alminyum, silisyum, krom gibi metallerin oksitleri de rtye katlabilirler. Fluorrler Fuorrler, genellikle suda zldklerinden, ancak baz trleri rt iinde kullanlabilir. Kullanlan fuorrler iinde fluspat (kalsiyum fluorr) en nemli yeri tutar. rt iinde kullanlan bir dier fluorr de kriyolittir (sodyurn/alminyum fluorr).

Prof. Dr. Adem KURT

Ark Stabilize (kararl) Eden Maddeler Potasyum bileikleri, potasyum okzalat, zirkonyum karbonat, lityum karbonat ve titan bileikleri arkn stabilizasyonunu ve afternatif akmda arkn srekliliini salamak amac ile rtye katlan maddelerdir. Gaz Atmosferi Oluturan Maddeler Kaynak blgesini havann olumsuz etkilerinden korumak iin ark scaklnda ayrmaya urayarak veya yanarak koruyucu bir gaz rts oluturmak amac ile rtye selloz, kireta, odun tozu, dekstrin katlr. Ekstrzyon lemini Kolaylatrc Maddeler Gliserin, talk, kaolen, bentonit, mika. Balayc Maddeler Sodyum silikat, potasyum silikat, zamk arabi, dekstrin, eker. rtye, Kurutma Srasnda ve Kuruduktan Sonra Dayanm Kazandran Maddeler rtye, kuruma srasnda ve kuruduktan sonra dayanmn arttrmak amac ile balayc elemanlarn yansra asbest gibi elyafli mineraller de katlr. Son senelerde asbestin insan sal zerine yapt olumsuz etkileri gz nnde bulundurularak, yerine mika gibi pul pul levhacklar halinde mineraller katlmaktadr. Bunlarn miklar, rt trne gre deimekle beraber genellikle ok azdr. Bu mineraller birer silikat oldular iin kaynak esnasnda curufa geer ve curuf yapc bir bileen roln oynarlar. Dezoksidasyon ve Alamlama Yapan Maddeler Ferrosilisyum, ferromanganez, elcktromanganez, ferrokrom, forromolibden, ferroniyobyum dezoksidasyon ilemini gercekletirmek ve alamlama yapmak amac ile katlan maddelerdir. Elektrod rtsne katlan alam elementleri, kaynak srasnda kaynak metaline elementin trne gre, ancak belirli bir oranda geerler. Bu neden ile, elektrod retilirken rtye

Prof. Dr. Adem KURT

katlan alam elementlerinin verimleri gznne alnr. Tablo 7.1'de elektrod rtsne katlan alam elementlerinin kaynak dikiini alamlandrma verimleri verilmitir. Bu alam elementleri 100 melik bir elekten geebilecek ekilde toz haline getirildikten sonra rl pastasna eklenir. Alam elementlerinin toz taneleri ufaldka, alamlandrma verimi de o oranda artar. Gnmzde, bazen alaml kaynak dikileri elde elmek iin, alaml tel yerine normal tel ve alam elementi ieren bir rl kullanmak ok daha ekonomik olmaktadr. Bu tr rtl elektrodlara sentetik elektrod ad verilmektedir.

Tablo 6.1 Elektrod rtsne katlan alam elementleri ve yaklak verimleri.

Prof. Dr. Adem KURT

RT TRLER Elektrod rtleri hazrlanrken bu maddeler belirli miktarlarda harman yaplr ve ekstrzyon presinde veya daha nce belirtilmi olan yntemlerden birisi uygulanarak elektrod ekirdeine svanr. Bu maddelerin birbiri ile kartrlmasnda baz kurallar vardr. Her tr elek-rod rts iin zellikle ana bileenlerin baz oranlar erevesinde kalmalar zorunludur. Aksi halde elektrod rts kendinden beklenilen zellkleri salayamaz. Bu karm oranlar uzun yllarn deneyimi sonucunda formle edilmilerdir. rtl eleklrodlar, rtlerinin ierdikleri ana bileenin trne, curuflarnn asitlik veya.bazlk durumuna gre eitli gruplara ayrlrlar. lerideki blmlerde bu gruplar ve gsterdikleri zelikler etraflca incelenecektir. Ayn gruba girdiklere ve hemen hemen ayn zellkleri gsterdikleri halde, rt bileimleri birbirinden bir hayli farkl eletrod retmek mmkndr. Rutil Elektrodlar Bu tr elektrodlarda, rl arlnn yaklak % 35'ini titandioksit olulurur. rt titandioksitin yansra feldspat, kuvartz, az miktarda selloz, gene az miktarda ferromangan; baplayc olarak da sodyum ve potasyum silikat ierir. Deiik rt kalnlklarnda retilen rutil elektrodlarda eriyen kaynak metali, rt kalnl arttka incelen damlalar halinde geer ve ayn zamanda artan rt kalnl dikiin mekanik zelliklerine de olumlu ynde etkir. Bu tr rtler, dikii tamamen rten, olduka kaln, rengi kahverengiden siyaha kadar deien, abuk katlaan bir curuf olutururar. Curufun zellikleri, rty meydana getiren maddelerin miktar ve trne baldr. rtye katlan feldspal ve asbest gib silisli maddeler ok akc curuf veren titandiokstt ile kararak curufun uygun bir akclkta kalmasn salar. Bu tr elektrodlar ile hem doru hem de alternatif akmda kaynak yaplablr, Bu elektrodlar niversal trlerdir, her pozisyonda kaynak yapmaya elverilidirler: gayet yumuak bir ark ile sakin bir alma salarlar, aralk doldurma yetenekleri elektrod rts kalnlatka artar.

Prof. Dr. Adem KURT

Rutil elektrodlar; rutil asit, ince rtl rutil ve kaln rtl rutil gibi gruplara ayrlr, Rutil asil trler herhangi bir asil tr rtsnde bulunan, demir oksit yerine, titandioksit veya ilmenit konmas ilr elde edilmitir. Bu ekilde kaynak metalinin oksijen ierii azaldnda daha iyi mekanik zelikler elde edilir. Kaln rtl elektrodlarda, olduka fazla miktarda curuf olutuunda koruyucu gaz atmosferine fazlaca gereksinme duyulmaz; dolays ile bu trler ok az organik madde ierirler. Asit Elektrodlar Bu tr elektrodlarn rts fazla miktarda ferromangan, demiroksit, kuartz ve diger dezoksidan maddeler iermektedir. Bu elektrodlar genelde kaln rtl olarak retilir ve kaynak srasnda, kaynak metalinin geii, rt kalnl arttka incelir. Curuflarn katlama aral genitir; abuk akan ve dz dikiler veren bir elektroddur. Dey kaynak hari (yukardan aaya doru) btn dier pozisyonlarda kullanlabilir. Curufun arka tarafndan grn bir bal peteini andrr, ok gzenekli ve gevrektir. Hem doru hem de alternatif akmda kullanlabilen bu eleklrodlarn aralk doldurma yetenei iyi deildir, kaynak agzlarnn iyi hazrlanmas, birbirine uyumlu olmasi gerekir. Curuf yapc elementlerin miktarlar dier trlerde olduu gibi deitirilebilir.Fakat genellikle silikat, demiroksit ve karbonatlarn toplam miktar fazla deimez. Baz hallerde, ferromanganez yerine ferrosilisyum konulabilir, bununla beraber asit karakterli her rtde gene bir miktar ferromanganez bulunmas zorunludur; zira rtnn karakteri oksitleyici olduundan, kaynak banyosundaki alam elementlerinin byk bir blm yanmaktadir. Oksit Elektrodlar Bu tr elektrodlarda rtnn nemli bir blm demiroksittir, kaynak srasnda metal geisi bir ak halindedir. Yksek akm yklenme zeliine sahiptirler; kaynak yaparken yksek scaklk nedeni ile curuf ve metal, ok akc hale geldiinden ancak yatay ve oluk pozisyonlarda kullanlrlar. Kaynak srasnda iddelli karbon ve manganez yanmas olutuundan az karbonlu eliklerin kayna iin ok elverilidirler. Ancak, kaynak metali ve curuf ok akc olduundan bu tr etektrodlarn, aralk doldurma yetenei iyi degildir. Ark scakl ok yksek olup, scak atlama eilimi fazladr. Gzel grnsl ve dzgn diki elde

Prof. Dr. Adem KURT

edilmek istendiginde oksit tr elektrodlar kullanlmaldr. Magnelit, kuvartz (SiO2), kalsiyum karbonal (CaCO3), kaolen ve camsuyu belirli llerde kartrlarak oksit tr elektrod rtleri elde edilir.

Bazik Elektrodlar Bazik Elektrod rtlerinin zellikleri

Genellikle kaln rtl olarak retilen bazik karakterli elektrodlarn rts, kalsiyum ve dier toprak alkali metallerin karbonatlar ile bir miktar kalsiyum fluorr iermektedir. Bu rtnn bileiminde karbonatlar yalnz balarna kullanulmazlar, aksi halde meydana gelen curuf kaynak metalini rtemez, kalsiyum fluorr curufa, kaynak metalini iyi slatma ve banyoyu oksidasyondan ve gaz emiinden dier curuf yapc minerallere oranla daha iyi korur. Bu tr curuflar sv iken ok akkan olduklarndan, akkanl azaltmak amac ile rtiye, az miktarda silikat veya rutil katlmaktadir; rtye katlm olan ferrosilisyum ise kaynak metalinde karbon oksitlerinin neden olabilecei gzneklerin olumasn nlemektedir. Bazik elektrodlarn rtlerinde hidrojen oluturacak maddeler bulunmadndan kaynak srasnda, dikiin hidrojen kapma olasl ok azdr. Hidrojen'in, geiis blgesinde ince diki atlatlaklarna neden olduu gz nne alnrsa, bazik elektrodlarn kullanlmasnn nemi kendini gsterir. Kaynakta hidrojen oluturan vo balayc olarak kullanlan sodyum veya potasyum silikatn iindeki nemi tamamen yok edebilmek iin bu elektrodlar 400 -500 Clk kurutma ilemine tabi tutulurlar. Bazik elektrodlar ok higroskopik olduklarndan kuru yerlerde depolanmal ve rutubet kapm elektrodlar ise kullanlmadan nce mutlaka 250 "C'de, 30 dakika kurutulmaldrlar. Bu tr rtl elektrodlarda kaynak metali, kaynak banyosuna, orta irilikte damlalar halinde geer; curuf kahverengiden siyaha kadar deiir ve curufun kalkmasi dier elektrodlara kyasla daha gtr. Bazik eleklrodlar genel olarak doru akmda pozitif kutba balanarak kaynak yaplr; bazi trleri alternatif akmla da kullanlabilir, ancak bunlarn rtlerinde

Prof. Dr. Adem KURT

potasyum bileiklerinin bulunmas gereklidir; bunu salamak iin de genellikle balayc olarak potasyum silikat kullanlr.

Bazik elektrodlar btn kaynak pozisyonlarnda kullanlabilirler. Aralk doldurma yetenekleri ok iyidir. Bu elektrodlarla yaplm olan kaynak dikileri gayet iyi mekanik zelliklere sahiptir. Bazik elektrodlar, 0 "C'in altnda dahi gayet iyi olan dikiler verirler. Bazik elektrod rts, daha nce de belirtildii gibi sv halde iken ok bir curuf meydana getirir, bu durum kaynak dikiinin konkav ve kaba grnl olmasna yol aar. Bunu nlemek, yani curufu biraz daha vizkoz hale getirmek iin rtye, bir miktar zirkonyum oksit veya zirkonyum silikat katlr. rts byle olan elektrodlara zirkon -bazik tr elektrod ad verilir. rtye zirkonyum oksit veya silikat yerine; rutil veya ilmenit katlmas ile de curufun akcln ayarlamak mmkndr. Ancak, bu durumda rt, bazik trden ok iine kalsiyum fluorr katlm rutil tr elektrod zellikleri tamaktadr. Bugn bu tr rts olan elektrodlara rutil -bazik tr ad verilmektedir. Bazik Elektrodlarn Kullanma Yerleri Btn kaynak pozisyonlar iin uygun olan bazik karakterli rtl elektrodlarn kullandklar balca yerler unlardr: Bileimi bilinmeyen, karbonlu ve az alaml eliklerin kaynanda, Yksek miktarda karbon, kkrt, fosfor ve azot ieren eliklerin kaynan da, Farkl karbon ieren eliklerin kaynakla birletirilmelerinde, atlama da, 0C'nin altndaki scaklk derecelerinde alan makina, donanim ve yaplarn kaynanda, Dinamik zorlamalara kar yksek dayanm istenen kaynak dikilerinde, olasln azaltmak bakmndan kaln kesitli paralarn kaynan

Prof. Dr. Adem KURT

Rijit kontsrksiyonlarn kaynanda. Bazen bazik karakterli rtl elektrodlarla kaynatlm paralarn kk pasolarnda ufak

gzeneklere rastlanabilmektedir. Bunlar, elektrodun yanl seilmesi, hatal kullanlmas ve halat ilem uygulanmas sonucunda olumaktadir. Kaynak balantsnn kaliteli olabilmesi ve gzenek olumamas iin, bazik elektrodlarla kaynak yaparken u kurallara uyulmas gereklidir: rtnn Nem Derecesi

Bazik karakterli elektrodlarn rtleri iddetli derecede higroskopik olduundan depolanmalarnda zen gosterilmelidir. rts nem kapm elektrodlar kaynaktan nce 250 C'de en az 30 dakika sre ile kurutulmaldr. Aksi halde rtdeki nem kaynak dikiinde gzenek olumasna ve hidrojen gevreklemesine yol aar. Kaynak Akm iddeti

Bazik elektrodlar ile yaplan kaynaklarda, akm iddeti olabildiince yksek seilmelidir. Elektrod rts diger trlere oranla daha yksek akm iddeti ile yklenebilir. Yksek akm iddeti kullanarak elektrodun tuluma kolayl sagland gibi verilen snn ykseklii nedeni ile kaynak banyosu daha uzun sre sv halde kalr; bu ise gazlarn kolaylkla kmasn ve dikiin gzeneksiz olmasn salar. Akm iddetinin kontrolnda ayr bir ampermetrenin kullanlmas nemle nerilen bir konudur, zira kaynak makinalar zcrinde bulunan ampermetrelerin skala taksimatiar genellikle yeterli hassasiyette deildir. Uygulamada kaynak elektrodun i parasna yapmayacag dzeyde bir akm iddeti semelidir; dogal olarak seilen bu akm iddetinde, elektrod ara vermeden sonuna kadar kullanldnda kzarmamaldr. Elektrodun Eimi

Rutil ve asit karakterli elektrodlarda, kaynak srasnda elektrodun tutu eimi, para yzeyine gre yaklak 45 olmaldr. Bazik elektrodlarda bu eimin 85 - 90 arasnda olmas gerekir.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil :Rutil ve bazik eloktrod kullanlmasnda elektrod ile i paras arasndaki a.

Ark Boyu Bazik elektrodlar ile yaplan kaynak ileminde ark boyunun ksa tutulmas gereklidir; aksi halde, ayran kalsiyum karbonatn oluturduu CO2 atmosferi banyoyu koruyamaz. Ark boyunun ok ksa tutulmas ise kaynak blgesinde gereinden fazla esas metal erimesine neden olur. Uygulamada en uygun ark boyu, yaklak elektrod tel apnn yars kadardir.

ekil: Bazik elektrodlarla yaplan kaynakta ark boyu. Arkn Tututurulmas Bazik elektrodlar ile kaynak yaparken ark, daha nceden bilmi olan elektrodun kraterinden be alt milimetre kadar yan veya n tarafta tututurulmal ve bir nceki elektrodun curufu temizlenmi olan kraterine getirilerek kaynaa devam edilmelidir; aksi halde elektrod ucunun, kraterin curufuna dalmas gzenek oluturmasna neden olur. Tututurma, elektrod para ile temas ettirilip geri ekilerek yaplmaldr. Aynen bir kibrit yakar gibi tututurulmal ve paraya teet olarak ekilip, kaynak yaplacak yere gtrlmelidir. Buna dikkat edilmezse kaynak banyosu hava emebilir, bu da gzenek oluumuna neden olur.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: Bazik elektrodlar ile kaynak yaparken elektrodun, kraterin n ksmnda tututurulmas.

ekil: Krater zerindeki curufun temizlenecek blmn, diki kesiti zerinde gsterilmesi

ekil: Bazik elektrodlar ile yaplan kaynakta arkn tututurulmas.

Kaynak Hz Bazik elektrod ile yaplan kaynaklarda, kaynak hz rutil ve asit karakterli elektrodlara oranla daha dk tutulmaldr, zira hzl kaynak yapldnda curuf kaynak metalini rtemez. Bu tr elektrodlarda kaynak hz rutil ve asit trlerinin kaynak hznn yaklak 2/3' kadar alnmaldr. Bu neden ile kaynak dikii dier elektrodlarla yaplanlardan daha geni olur.

Prof. Dr. Adem KURT

Kaynak dikii geniliinin snrl olduu hallerde gerekenden bir kademe daha kk aptaki eloktrodlar kullanlmaldr. Curufun Temizlenmesi Bazik elektrodlarda curufun temizlenmesi dier tr elektrodlardan daha zordur; zellikle, kk pasolarda bu konu daha da nem kazanr. Hzl ekilen pasolarda diki, curuf tarafndan tam olarak rtlemez ve kenarlarda ortaya kan yanma oluklarna birikerek temizlenmesi gleir. Normal hzla ekilen pasolarda dikiin biimi daha dzgn olur ve curuf tabakas kaln olduundan kolaylkla temizlenir. Puntalama Genellikle paralarn kaynak edilmeden nce puntalanmasi gerekir ve bu i iin de ou kez elektrod artklar kullanlr; bazik elektrodlar iddetli higroskopik olduklarndan bu artklar kolaylkla nem kapmakta ve u ksmndaki katlam curuf art krlrken rt de zedelenmektedir. Btn bunlar punta balantsnda gzenek oluumuna neden olmaktadr. Puntalama ileminde aadaki durumlara dikkat gsterilmelidir: Kaynakla birletirilen elik uygun ise puntalama bir rutil elektrodla yapmaldr, Gzenek ieren puntalar kaynaa balamadan nce ta1anarak temizlenmelidir. Olanaklar lsnde mekanik balant donanmlar kullanlmaldr. Bazik karakterli elektrodlarla puntalamann zorunlu olduu hallerde bu raklara deil, bu konu da deneyimli olan kaynaklara yaptrlmal elektrod artklan

kullanlmamaldr.

Btn kaynak pozisyonlarnda kullanlabilen bazik karakterli rtl elektrodlar ile yukarda belirtilmi olan hususlara dikkat edilerek, ok yksek deerlere mekanik zelliklere sahip kaynak balantlar elde edilebilir. Sellozik Elektrodlar Bu tr elektrodlarn rtsnde, yand zaman gaz haline geen organik maddeler bulunur. rt arlnn % 30'unu selloz oluturur. Genellikle, orta ve kaln rtl olarak retilirler.

Prof. Dr. Adem KURT

Kaynak srasnda metalin geii damlalar halindedir. nce rtl olarak retildikleri zaman curuf, transfer halindeki damlacklara ok az bir koruma etkisi yapar. Bu tr elektrodlar ile yaplan kaynak dikii zerine oluan curuf ok azdr ve srama kayb yksektir. Buna karn, bu elektrodlar ile yaplan kaynak dikiirinin aralk doldurma yetenei ve nfuziyeti olduka iyidir. Her pozisyonda kaynak iin (zellikle yukardan aaya dey) uygundurlar. Kaynak ilemi srasnda yanan selloz gayet iyi bir koruyucu gaz atmosferi olulurur fakat diki az da olsa bir miktar hidrojen kapar; bu ise baz tr eliklerin kaynag iin sakncal olabilir.

rtye katlm olan titan bileikleri arkn stabilizasyonunu saladklar gibi curufun kolaylkla kalkmasna da yardmc olurlar. Bazan rtye bir miktar mangenez katlarak, kaynak srasnda oksitlenerek kaybolan, manganezin tamamlanmas salanr. Eskiden bu tr rtlere asbest de katlmaktayd; ancak, bu maddenin salk koullarn ktletirmesinden dolay kullanmndan vazgeilmitir. Demir Tozlu Elektrodlar Demir tozu, rt bileeni olarak byk apta kullanlmaktadr. Demir tozu miktar, baz hallerde toplam rt arlnn yars kadar kmaktadr. Elektrod rlsne iyi karakteristikler kazandran demir tozu, deiik oranlarda olmak zere her rtye katlmaktadr. Demir tozu, rty iletken hale getirmekle ve elektroda kontak elektrodu olarak kullanlabilme zeliini kazandrarak, arkn stabilizasyonunu arttrmakla, ayn zamanda dikie geerek erime verimini ykseltmektedir. Kaynaktan sonra erimi metal tartldnda, arlnn elektrodun ekirdek telinin arlndan daha fazla olduu grlr; zira, rtnn ieriindeki demir tozu da eriyerek dikie karmakta ve bu fazla arl oluturmaktadr, Demir tozlu elektrodlarn erime verimi % 120'nin zerinde olduundan bu elektrodlara yksek verimli eleklrodlar da denilmektedir.

Prof. Dr. Adem KURT

Derin Nfuziyet Elektrodlar Bu tr elektrodlar ile iki tarafndan birer paso ekerek, 2.d + 2 mm (d = elektrodun tel ap) kalnlndaki salara az amadan aln birletirme kayna yapmak mmkndr; bu durumda her iki taraftan ekilen pasonun sacn yar kalnln amas gerekir. rnein 4 mm apndaki bir derin nfuziyet elektrodu ile 2x4+2 = 10 mm kalnlndaki iki sa (I) durumunda az almadan kaynak yaplabilir, bylece az ama masraf ortadan kalkm olur. Derin nufuziyet elektrodlar kaln rtl olarak retilirler, rt karakteri nce anlatlm olan trlerden biri olabilir.

Elektrod ekirdek Teli Malzemesi Yumuak eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlarn ekirdek tellerinin bileimi, kaynak dikiinin zeliklerinin kabul edilebilir bir kalitede olabilmesi iin belirli snrlar arasnda olmaldr. Alam ve gayri safiyet elementlerinin fazlal dikiin mekanik zelliklerine zararl ynde etki eder. Kkrt fazlal dikite gzenek ve atlak olulurur; bu bakmdan elektrod tellerinde kkrdn olabildiince az olmas istenir. Karbon, silisyum ve manganez miktarnn da belirli snrlar iinde olup, bunlar amamas gereklidir. Fazla karbon, kaynakta elektrodun yanarken atrdamasna ve etrafa kvlcmlarn sramasna ve dolays ile de kaynaknn banyoya hakim olamamasna yol aar. Alam elementlerinin ok fazla olmas dikite arzu edilmeyen martenzit olumasna neden olur. Karbon, manganez ve kkrt miktarlarnn kaynak dikiinde atlama eilimine etkileri yukardaki diyagramda toplu halde gsterilmitir.

Prof. Dr. Adem KURT

ekil: Karbon, manganez ve kkrt miktarnn kaynak dikiinde oluan atlamaya etkisi.

RTL ELEKTROD TRLER Alamsz ve Az Alaml eliklerin Kaynanda Kullanlan Elektrodlar Alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlar, rt trlerine gre eitli gruplara ayrlrlar. Alaml elikler, dkme demirler ve demird metal ve alamlarnn kaynanda kullanlan elektrodlarn rtleri genellikle rutil ve bazik karakterli olmalarna karn, alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlarn rtleri bir nceki blmde aklanm olan btn trlerden olabilir. Bununla beraber, son yllarda asit ve oksit karakterli rtl elektrod tketiminde byk bir gerileme vardr. lkemizde bu tr eliklerin kaynanda uygulama kolayl nedeni ile rutil karakterli rtler tercih edilmektedir. Bat Avrupa ve Kuzey lkelerinde ise dk scaklktaki yksek tokluklar nedeni ile bazik karakterli rtt elektrodlar daha yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Bu tr eliklerin kaynanda elektrod seiminde parann ekme mukavemeti ile entik darbe dayanm gznne alnr. Genel olarak kimyasal bileimin elektrod seimine bir etkisi yoktur. Kaln paralarn kaynak ile birletirilmesinde, souk ortamlarda alacak konstrksiyonlarda. kkrt ve fosfor ierii yksek eliklerin kaynanda da bazik karakterli rtl elektrodlar tercih edilir.

Prof. Dr. Adem KURT

Alamsz ve az alamli eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlar lkemizde TS 563 AImanya'da DIN 1913. Amerika'da AWS A.5.1 ve ASTM-A233'e gre snflandrlmlardr. Az Alaml, Yksek Mukavemetli elikler ve nce Taneli Yap eliklerinin Kaynanda Kullanlan Elektrodlar Bu gruba giren rtl elektrodlar eitli trlere ayrlan elik gruplarnn kaynanda kullanldklarndan ok eitlidirler. Genel olarak ayn gruba giren elik trleri gibi alamlandrlmlardr. Elektrod seiminde en nemli kriter kaynak sonras sl ilem uygulanp uygulanmayaca da gznnde bulundurularak, istenen mekanik zelikleri salanmas kouluna dayanr. Bir ok hallerde kaynak metalinin ok dk scaklklardaki entik darbe mukavemeti ve kaynak dikiinin radyografik kontroldan baarl gemesi ngrlen koullardr. Bu elektrodlar Amerikan AWS A5.5 ve Alman DIN 8529'da snflandrlmlardr. Paslanmaz ve Korozyona Dayankl elikler in rtl Elektrodlar Bu tr elektrodlar rutil ve bazik rtl olabilirler, bazik rtller kesinlikle doru akm pozitif kutupta kullanlrlar. Bu gruba gruba giren elektrodlar, martenzitik, ferritik, stenitik ve korozyona dayankl eliklerin kaynanda kullanldklarndan ve bu eliklerin bileimleri de birbirinden farkl olduundan ok eitli trleri vardr. Bu elektrodlar Amerika'da AWS A5.4, Almanya'da DIN 0556 standardna ve lkemizde de TS2716'da snflandrlmtr. Bu standardlar genellikle kaynak metalinin bileimini belirten simgeler kullanmaktadr. Baz tr elektrodlar kaynak dikiinde krom karbr oluumuna engel olmak amac ile niyobyum katlarak stabilize edilmilerdir. Bu tr elektrodlar zellikle yksek karbon ieren trlerdir. Paslanmaz ve korozyona dayankl eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlarn bir grubu kaynak metaline geecek olan alam elementlerini elektrod ekirdek telinden, dier bir grubu ise elektrod rtsnde bulunan metal tozlarnda saar; birinci gruba girenler normal elektrod, ikinci gruba girenler ise sentetik elektrod olarak adlandrlr.

Prof. Dr. Adem KURT

Paslanmaz eliklerin kaynanda kaynak elektrodu seiminde esas metalin bileimi, bulunduu ortamn zelikleri ve scakl ile mekanik zorlamalar gznnde bulundurulur, Dkme Demirler in rtl Elektrodlar Dkme demir trleri kimyasal bileimleri, metalurjik ve mekanik zelikleri nedeni ile ancak zel olarak bu iler iin gelitirilmi, elektrodlar ile kaynatlabilir. Bu tr elektrodlar esas metale benzer kaynak metali veren ve esas metalden farkl kaynak metal veren elektrodlar olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. Birinci gruba giren elektrodlar, alamsz elik ekirdekli ve dkme demir (kr dkme demir veya sfero dkme demir) ekirdekli olmak zere iki ayr trdr ve bunlar i parasna 150 750 C arasnda bir ntav verilerek kullanlrlar. ntav derecesi parann bykl, biiminin karmakl ve ilem sonras kaynak blgesinin ilenip ilenmeyecei gz nnde bulundurularak saptanr. Baz zel hallerde, rnein, dkmhanelerde para zerinde grlen ufak ukurcuk ve atlaklar parann ekli uygunsa ve o blge ilenmeyecekse ntavsz olarak da bu elektrodlar ile tamir edilebilirler. kinci gruba giren elektrodlar saf nikel ve nikel esasl elektrodlar ile bakr esasl elektrodlar kapsamaktadr. Gnmzde dkme demir paralarn tamir kaynanda veya dkme demir paralarn bir baka tr metal ve alamla birletirilmesinde nikel ve nikel esasl elektrodlar ok geni bir uygulama alanna sahiptir. Bu elektrodlar ntav gerektirmeden kullanlabilirler. Kalay bronzu ve alminyum bronzu elektrodlar genellikle esas metal tm olarak 200 C civarna stldktan sonra doru akm ters kutuplama ile uygulanrlar. Burada akm siddeti ok az miktarda esas metalin kaynak metaline karabilecei byklkte seilir. Bu gruba giren elektrodlar ikinci derecede nemli birletirmeler ile kr dkme demir zerine zel dolgular yaplmas ilerinde kullanlr. Kr dkme demir elektrodlar Amerikan AWS normunda A 5.15, Alman DIN normunda DIN 8573'de standardize edilmilerdir. Bu konuda da TS hazrlk aamasndadr.

Prof. Dr. Adem KURT

Alminyum ve Alamlar in rtl Elektrodlar Alminyum ve alamlarnn kaynanda kullanlan rtl elektrodlarda rtnn nemli grevi vardr. Ark blgesini korumak iin koruyucu gaz rts oluturmak, Alminyum oksidi zararsz hale getirecek bir dekapan gibi etkimek, Kaynak dikiini rten bir curuf oluturmak.

Oluan curuf ok korozif olduundan hemen kaynak sonras krlarak uzaklatrlmal ve kaynak blgesi zel solsyonlarla ykanarak temizlenmelidir. Bu elektrodlarn rtleri ok higroskopikdir ve az miktardaki nem dahi kaynak dikiinin gzenekli olmasna neden olur; bu bakmdan bu tr elektrodlar kaynak ncesi muhakkak kurutulmaldrlar. Bu eloktrodlar daima doru akm ters kutuplama (elektrod pozitif kutupta) ile kullanlr; yars kullanlm elektrodlarn tekrar kullanlmalar gerekliinde arkn tututurulabilmesi iin muhakkak bunlarn u ksmlarndaki erimi curuf krlmaldr. Alminyum ve alamlarnn kaynanda esas metatin bileimine ve sl ilem durumuna uygun olarak retici tarafndan nerilen rtl elektrodlar ancak kritik olmayan tamir ilerinde tatminkar sonular verirler, retimde gazalt kaynak yntemleri tercih edilir. Alminyum ve alamlarnn kaynanda kullanlan rtl elektrodlar Alman DIN 1732, Amerikan AWS A 5.3 standardlarnda snflandrlmlardr. Bu konuda DIN 1732'ye paralel bir TS hazrlk aamasndadr. Bakr ve Alamlar inrtl Elektrodlar Bakr ve alamlarna uygun ok eitli trde rtl elektrodlar gnmzde retilmektedir, bunlar bileimlerine ve kullanma yerlerine gre u gruplara ayrlabilirler.

Saf bakr elektrodlar, saf bakrn kaynag ile elik veya dkme demir zerindeki bakr kaplamalarn tamir kaynanda kullanlr.

Prof. Dr. Adem KURT

Silisyum bronzu elektrodlar, bakr-inko alamlar, bakr ile baz demir

esasl

alamlarn kaynanda uygulama alanna sahiptir; ayn zamanda korozyon direnci salamak iin yzey kaplama ilerinde de kullanlrlar. Fosfor bronzu elektrodlar, pirin ve fosfor bronzlarnn kaynanda uygun sonular vermektedir; bunlar ayn zamanda bakrn dkme demire lehim kayna lie birletirilmesinde de uygulama alanna sahiptirler. Bakr-nikel alam elektrodlar, bakr-nikel alamlarnn kayna ile elik zerine bakrnikel alam kaplama ilerinde kullanlrlar, Alminyum bronzu elektrodlar, ok yaygn bir uygulama alanna sahiptirler; alminyum bronzlarnn kaynann yansra, bakr alamlann baka tr alasmlar ile birletirilmelerinde kullanlrlar. Bu elektrod ile elik zerine dolgu yaparak anmaya ve korozyona dayanakl yataklar retilmektedir.

Bakr ve alam rtl elektrodlar da genellikle doru akom ters kutuplama ile (elektrod pozilif kutupta} kullanlr ve bunlar Alman DIN 1733'de ve Amerikan AWS A5.6 standardlarnda snflandrlmlardr. Nikel ve Alamlar in rtl Elektrodlar Nikel ve alamlarnn ark kaynanda kullanlan rtl elektrodlar, genel olarak esas metalin kimyasal bileimine benzer bileimdedir; yalnz bunlar fazladan kaynak metalinin dezoksidasyonunu salamak ve atlamasna mani olmak iin bir miktar titanyum, mangan ve niyobyum ierirler. Bu elektrodlar genel olarak doru akm ters kutuplama (elektrod pozitif kutupta) ile kullanlrlarsa da, zellikle nikelli eliklerde ark flemesine mani olmak amac ile alternatif akm ile de uygulanabilen trleri gelitirilmitir. Bu elektrodlar yatay ve oluk

pozisyonlarda kaynak yapmak icin elverilidir; dier pozisyonlarda kullanlmalar ancak ince apl elektrodlar halinde mmkndr. Bu tr elektrodlarn ekirdeklerinin elektrik direnci yksek olduundan hibir zaman verilmi olan akm iddeti zerindeki deerlerde

Prof. Dr. Adem KURT

kullanlmamaldr, aksi halde elektrod snr, rt bozulur ve dolays ile de ark stabilitesini yitirir, ar srama balar. Nikel ve alamlar iin gelitirilmi olan rtl elektrodlar Alman DIN 1736, Amerikan AWS A 5,11 standardlarnda snflandrlmlardr. Bu konudaki TS hazrlk aamasndadr.

Doldurma Kayna Elektrodlar Bu tr elektrodlar eitli anma mekanizmalar sonunda anm veya korozyona uram makina paralarnn doldurulmasnda kullanlr; ayrca son yllarda retimde, anmas olas blgelerin bu tr elektrodlar ile doldurularak daha dayankl bir hale getirilmesi yntemi de geni bir uygulama alan bulmutur. Bu elektrodlar Amerikan AWS A 5.13 ve AWS A 5.21'de ve Alman DIN 8555'de snflandrlmtr. Bu konuda DIN 8555'e paralel bir TS de hazrlk aamasndadr. Bu standart da demir esasl kaynak metali 1'den 10'a kadar rakamlarla belirtilmi gruplara ayrlmaktadr. 20'li grup az demir ieren stellit, sinterlenmi. Karbr, nikel esasl alamlar, 30'lu grup ise bakr esasl doldurma alamlarn belirtmektedir; ayrca bu grup iaretinin yansra kaynak metalinin sertliini de gsteren bir iaretleme sistemi gelitirilmitir. Dolgu elektrodlarnn uygulanmasnda reticinin nerilerine uyulmas gereklidir.

Kesme Elektrodlar Oksi-asetilen ynteminde olduu gibi ark yardm ile de kesme yapmak mmkndr. Arkla

kesmede prensip, elektrotla kesilen para arasnda oluturulan arkn etkisi ile metal veya alamn eriyerek birbirlerinden ayrlmasdr. Ark ile kesme yntemleri yle snflandrlabilir: Karbon Elektrodlar le Kesme Bu yntem ile yaplan kesme ileminde zeri bakr kapl grafit elektrotlar, doru akm, (+) kutupta kullanlr. Bu elektrotlarla yaplan kesmenin esas parann ksmen erimesine

Prof. Dr. Adem KURT

dayand iin kesilen yzeyler ok kaba olur ve sonradan ilenmesine gerek duyulur. Bu yntem daha ok hurda kesilmesinde veya delinmesinde kullanlr. rtl Elektrodlar ile Kesme zel olarak retilen 4-6 mm apnda asit, rutil, sellozik ve demir tozlu elektrotlar, 60-70 A/mm^lik doru veya alternatif akm ile yklenerek kesme ileminde kullanlr, Bu ilem iin, bu akm ykne dayanabilecek penselerin kullanlmas da zorunludur. rt elektrotlarla

yaplan kesme, eritme ilemine dayanmaktadr. Bu neden ile kesilen azlar kabadr, sonradan tala kaldrarak ilenmesi gerekir. Oksi-ark Yntemi le Kesme Bu yntem, oksijenle kesmeye benzer, burada tavlama alevinin yerini elektrotla para arasnda oluturulan ark almtr. Ark oluturulduktan sonra elektrotun ortasndaki delikten basnla gnderilen oksijen yanmay salar ve bylece para kesilmi olur.

Haval Karbon Ark le {Arc-Air Yntemi) Kesme Karbondan yaplm bir elektrot ve i paras arasnda oluturulan ark, metali eritir ve yandaki bir borudan gnderilen basnl hava eriyen metali blgeden uzaklatrr. Bu yntemde metalin oksitlenmesi sz konusu deildir. Metalin kaldrlmas basnl havann mekanik kuvveti ile salanr. Bu yntem, daha ok paralara kaynak az ve oluk amak veya hatal kaynak dikilerini skmek iin uygulanmaktadr. Elektrodlar le lgili Baz Deyimler Erime Edeeri Belirli bir elektrodun bir kilowatt saatte eriyen miktarna "erime edeeri" denir. Erime Faktr Belirli bir elektrodun bir dakika ve bir Amper akm iddetinde eriyen miktarna "erime faktr" denir. Erime faktr elektrodun trne gre doru akmda 0,15 - 0,19 g/A dak. ve alternatif akmda da 0,13 - 0,16 g/A dak. arasnda deiir.

Prof. Dr. Adem KURT

Erime Sresi Bir elektrodun erimesi iin geen zamana "erime sresi" denir. Erime Hacmi Belirli bir elektrod tarafndan eriyen metalin hacmine "kaynak veya erime hacmi" denir. Verim Bir elektrodun belirli bir ksmnn erimesinden elde edilen arln, eriyen blmn ekirdek telinin arlna oran yzde olarak elektrotun verimi verir. rt Kalnl D= elektrod ap d = tel ap nce rtl Orta kaln rtl Kaln rtl D = % 120.d % 120.d < D < % 155.d D < % 155.d

ELEKTROD STANDARDLARI rtl elektrotlar esitli lkelerin standartlarna gre farkl biimde kodlanrlar. lkemizde elektrot reticileri TS 563'n yan sra ISO, DIN, AWS/ASTM standardlarna gre de elektrodlarn kodlamaktadrlar. Eyll 1989'da yenilenmi olan TS 563'n kodlama sistemi DIN 1913 ile paralellik gstermektedir. Tm standardlarda kodlamada elektrod rtsnn tr, ekme ve akma mukavemeti, kopma uzamas, kaynak pozisyonu, akm durumu ve belirli scaklklardaki entik-darbe dayanm eitli simgelerle gsterilmektedir. lerideki sayfalarda eitli standardlarn kodlama biimleri rnek ve tablo halinde aklanmtr. Bu klavuz tablolar yardm ile eitli standardlara gre hazrlanm elektrod kodlarn ok basit bir biimde zmek mmkndr.

Prof. Dr. Adem KURT

TS 563/Eyll 1989'a gre rtl elektrodlarn iaretlenmesi TS 563/Eyll 1989'da bu iaretleme sistemi de terkedilmi, DIN 1913/Ocak 1976'daki sistematie benzer bir iaretlemeye gidilerek, elektrod hakknda daha bilgi verme amalanmtr. Bu yeni iaretleme sistemine gre rnek olarak TS 563 E 51 32 RR 11 160 elektrodunu ele alalm. TS 563, Standardn numarasn, E, El ile yaplan ark kayna elektrodu olduunu, 51, says ekme mukavemeti, akma mukavemeti ve % uzamay, 32, iki rakamdan oluan bu iaretin birincisi kaynak metalinin en kk enlik vurma enerjisi olarak 28J veren en dk scaklk derecesini, ikinci rakam ise en kk enlik vurma enerjisi olarak 47J veren en dkk scaklk derecesini, RR, harfleri rt trn, 11, says eleklrod rl tipi numarasn ki, buna bal olarak ta, akm trn, kaynak pozisyonunu, kutuplama durumunu ve akm retecinin bota alma gerilimini, 160, Elektrodun verimini belirlemektedir.

Prof. Dr. Adem KURT

TS 563/ Eyll 1989a gre alamsz ve az alaml eliklerin ark kayna iin rtl elektrodlarn gsterilii

Prof. Dr. Adem KURT

ISO Standardna gre Elektrodlarn gsterilileri (ISO/TC44/SC3-2560-1973) Bu standard da bir rnek zerinde inceleyelim. rnein: E 43 R 160 22 Fe'i alalm. Burada: E, harfi bu elektrodun ekstrzyon ile retilen bir elektrod olduunu, 13, says, daima iki rakaml olup, 10 ile arpldnda kaynak yerinin (N/mm) cinsinden ekme dayanmn, 2, tek rakaml bir say olup, kaynak metalinin hem minimum uzama hem de minimum entik darbe dayanmn, R, harfi, rtnn karakterini, 160, says da elektrodun randmann, 22, saysnn birinci rakam kaynak pozisyonunu, ikinci rakam ise akm tr, kutup durumu ve maknann bota alma gerilimini, Fe, elektrodun demir tozlu o1duunu gstermektedir.

Prof. Dr. Adem KURT

DIN 1913'e gre Elektrodlarn gsterilileri Alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlarn en ayrntl gsterilii DIN 1913te verilmektedir, ISO/TC - 44 / SC3 - 2560 -1973'te kaynak metalinin ekme dayanmn gsteren 43 veya 51 rakamlarndan sonra entik vurma enerjisini belirtmede 1 rakam kullanlrken, burada bu konunun neminden tr 2 rakama yer verilmitir. Almanlar, bu ikinci rakam, ince taneli elikler halinde, daha yksek bir entik vurma enerjisini belirtebilmek amac ile zel olarak eklemilerdir. DIN 1913'e gre alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlarn gsteriliini bir rnek zerinde aklayalm. rnein; E 51 32 RR 11 160 Burada: E, el ile yaplan kaynakta elektrod olduunu, 51, says kaynak metalinin ekme mukavemeti, akma mukavemeti ve % uzamasn, 32, iki rakamdan oluan bu iaretin birincisi kaynak metalinin en kk entik vurma enerjisi olarak 28 J veren en dk scaklk derecesini, ikinci rakam ise en kk entik vurma enerjisi olarak 47 J veren en dk scaklk derecesini, RR, Elektrod rt trn ve kalnln, 11, Elektrodun klasn ki bu TS 563'de rt tipi olarak belirtilmitir; bu sayya bal olarak bu iaret akm trn, kaynak pozisyonunu, kutuplama durumunu ve akm retecinin bota alma gerilimini gstermektedir, 160, sadece yksek verimli elektrodlar halinde sz konusu olan bu iaret elektrodun verimini belirtmektedir,

Yukardaki aklamalardan da grld gibi Eyll 1989'da yeniden deitirilerek yaynlanm olan TS 563, DIN 1913 rnek alnarak hazrlanmtr.

Prof. Dr. Adem KURT

DIN 1913/0cak 1976'ya gre alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlarn gsterilii

Prof. Dr. Adem KURT

AWS/ASTMe gre Elektrodlarn gsterilii AWS-A5.1.;ASTM-A 233 Amerikan standardna gre bir elektrodun gsteriliini bir rnek zerinde grelim. rnek; E 6013 olsun. E, harfi elektrodun ekstrzyonla retildiini gsterir. 60, rakam 1000 ila arpldnda (lbs/sq.ln) cinsinden kaynak yerinin minimum ekme dayanmn gsterir. rnein: E60 = 60.000 psl 1, rakam kaynak pozisyonunu gsterir. 3, rakam da akm ekli, kutup durumu ve rt trn karakterize eder.

AWS-A.5.1 ve ASTM-A 233e gre alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlarn gsterilii

Prof. Dr. Adem KURT

TS 2716/Nisan 1977'ye ge paslanmaz, sya ve korozyona dayankl elikler iin kullanlan elektrodlarn gsterilii

Prof. Dr. Adem KURT

ELEKTROD SEM Kaynak metalinin mekanik zeliklerini gsteren mukavemet deerleri esas metalinkilere eit veya biraz daha byk olmal ve bileimi ile fiziksel zelikleri de esas metalinkinin ayn veya ona ok yakn olmaldr. Bu bakmdan uygun elektrot seimi iin esas metalin zelliklerinin bilinmesi gereklidir; esas metalin zeliklerinin bilinmedii hallerde iin durumuna gre mknats tesli, alev testi, keski testi, kvlcm testi gibi kolay yaplabilen atlye testleri ile kimyasal analiz, ekme zeliklerinin saptanmas gibi laboratuvar muayenelerine gerek vardr. Bilinen bir esas metal ve tanmlanm bir kaynak ilemi iin elektrod seiminde u hususlar gznnde bulundurulur. Esas Metalin Mukavemet zelikleri Esas metalin mukavemet zelliklerinin her zaman bilinmesi gereklidir, zellikle az karbonlu ve az alaml yap eliklerinde, elektrod seimi esas metalin ekme ve akma mukavemetine gre yaplr. Esas Metalin Kimyasal Bileimi Esas metalin kimyasal bileiminin bilinmesi zorunludur; az karbonlu ve az alaml yap eliklerinde kaynak metali ve esas metalin bileiminin uyumu nemli bir sorun deildir. Buna karn alaml elikler, demird metal ve alamlar halinde bu konu ok nemlidir. Kaynak metali ve esas metalin kimyasal bileimi uyumlu olmak zorundadr. Kaynak Pozisyonu Her tr elektrod belirli baz kaynak pozisyonlar iin uygundur; elektrod seiminde bu nemli konu da gzden uzak tutulmamaldr. Kaynak Akm Her tr kaynak elektrodu belirtilmi olan akm tr (doru akm veya alternatif akm) ve kutuplama (ters kutuplama, doru kutuplama) ile kullanlmak koulu retilmitir. Bu durumlarda, eldeki kaynak akm reteci nedeni ile elektrod seiminde bu konu byk etken olarak ortaya kmaktadr.

Prof. Dr. Adem KURT

Kaynak Az Dizayn Elektrod seiminde, elektrodun nufuziyeti de nemli bir elmendir. rnegin; kt aln birletirmelerde veya kk aral braklmadan hazrlanan X, V, U kaynak azlarnda nufuziyeti fazla olan elektrodlar, ince paralarn kaynatlmas halinde nufuziyeti az olan trde elektrodlar tercih edilmelidir. Kaynaklanan Parann Kalnl ve Biimi Kaln kesitlerde ve kark biimli paralarda kaynak gerilmeleri nedeni ile zellikle kk pasonun atlamamas iin snek kaynak metali veren elektrodlar tercih edilmelidir. letme Koullar Ar yksek veya dk scaklktaki ortamlarda alan, darbeli yklere maruz kalan paralarda kaynak metali, esas metalin bileiminde ve ayn zamanda da tok olmak zorundadr. Bu gibi hallerde bazik rtl elektrodlar kullanlmaldr. alma Koullar ve Prodktivite Baz tr elektrodlar yksek verimlidir; erime gleri yksektir dolays ile bu tr elektrodlarn kullanlmas halinde kaynak sresi ksalr ve ekonomi salanm olur. Yalnz bu tr elektrodlar ancak baz kaynak pozisyonlarnda kullanlabilir. Koullarn uygun olduu hallerde bu tr elektrodlar tercih edilmelidir. Elektrod apnn Saptanmas Uygun elektrot apnn belirlenmesinde u hususlar gz nne alnr, Kaynak pozisyonu, birletirme tr ve kaynak az geometrisi, Kaynak metalinin zeliklerini etkilemeden elektrodun yklenebilecei en yuksek akm iddeti, Esas metalin ktlesi ve kaynak sonras ilk zelliklerini koruma konusundaki davran, Kaynak esnasnda uygulanan sya ve bunun oluturdugu kaynak gerilmelerine konstrksiyonun davran, Paraya kaynak ncesi veya sonras s| ilem uygulanabilirlii, Kaynakl balantnn kalites konusunda ngrlm zel koullar,

Prof. Dr. Adem KURT

Ekonomi.

Elektrodlarn byk bir blm ok pasolu kaynak iin retilmilerdir; her aptaki elektrodun yklenebilecei bir maksimum akm iddeti vardr ki bu da elektrodun yanma sresini etkiler. Yksek akm iddeti ile yklenebilen kaln apl elektrodlar ile yksek kaynak hzlarnda allr. Dik ve tavan pozisyonlarndaki kaynaklarda kk apl elektrodlar tercih edilir; zira bunlarn oluturduklar kaynak banyosu ufak olduundan yer ekiminden daha az etkilenir ve kk kaynak banyosu kaynak tarafndan daha kolay kontrol altnda tutulabilir. Kaynak az geometrisi de elektrod apnn saptanmasn etkler, ancak ince apl elektrodlar ile V ve X azlarnda kk pasoya eriilebilir; dolgu pasolar ise daha kaln apl elektrod ile ekilir. Elektrod ap kalnlatka kaynak hz arttrlmaldr; zra kaynaa uygulanan s girdisi artmaktadr. Birim kaynak pasosu boyuna uygulanan s girdisi arttka parada kendini ekmeler, arplmalar artar ayrca ok kaln apl elektrodlar byk kaynak banyosu oluturduklarndan kaynaknn banyoyu kontrol altnda tutabilmesi iin bu konuda deneyimli olmas gereklidir. te yandan iin yapm sresini ksaltabilmek iin de, birim zamanda ylan kaynak metali miktarn arttrmak gerekir ki bu da en ok elektrod apnn bytlmesi ile salanabilir.

KAYNAKLAR 1.S.Ank,K. Tbentci, E.Kalu, rtl Elektrod ile Elektrik Ark Kayna,Gedik Holding yaynlar1991, 2.Burhan Ouz, Ark kayna, Oerlikon yaynlar 1989 3.S.Ank,M.Vural Kaynak Teknii 4.S.Ank,M.Vural Gazalt TIG Kayna 5.K.Tlbentci, MIG/MAG Gazalt Kayna 6.Barlas Eryrek, Gazalt Ark Kayna 7. Adem Kurt ,zel Kaynak Teknikleri Ders Notlar,2002
Prof. Dr. Adem KURT