Galicia: a mirada interior "Galicia: a mirada interior", Tempos novos, n1, 1997.

Fermn Bouza

Introito e contexto
No debate sobre o que unha nacin hai unha grande dose de intereses en xogo que reviran o sentido mis ou menos cientfico do problema. En todo caso, os romanos, segundo recordaba o arquelogo Blzquez, chamaban natio Gallaecia. Era a nica natio para eles. Tamn certo que a Gallaecia romana era moito mis que a Galicia de hoxe, pero non menos certo que esta Galicia era o corazn da Gallaecia romana e a que hereda o nome. Que unha nacin tan antiga, cunha nidia unidade interior, non fose capaz de chegar sculo XX na avangarda das "regiones" de Espaa (Espaa, sobre todo, no sentido da Hispania romana) quere unha explicacin ben consistente que anda non hai. A historiografa galega anda ben insuficiente para dar una versin fundada do proceso histrico galego: hai moitas mourenzas nesa narracin, e tamn hai unha certa falta de anlises mis interdisciplinares (non hai unha sociohistoria galega, nin unha antropohistoria e, como non, tampouco unha psicahistoria). Os procesos econmicos e demogrficos son mellor coecidos, pero sbese pouco da vida real dos habitantes da Galicia primeira, e o que se sabe son xeneralidades inducidas dende algns restos materiais insuficientes. En xeral, entndese hoxe por cientfico un relato histrico ben fundado pero moi precario, no que se albisca unha falta de hipteses mis complexas para tempos que foron moito mis complexos do que hoxe nos imaxinamos. Nos relatos que forman os lexendarios de todo pas, e tamn de Galicia, mestranse realidade e desexo a partes non sempre iguais. E non s hai un lexendario popular, tamn hai un lexendario cientfico que determina as interpretacins histricas "de poca". Os feitos, sen embargo, son menos doados de inventar. Pero os feitos van unidos s interpretacins: non hai feitos puros en certo modo. Na historiografa galega ntase de mis o trnsito dunha historia romntica non moi cientfica, pero optimista e mobilizadora, a unha historia mis cientfica pero mis pesimista: un reflexo dos tempos en que se fai esa historia, porque a ciencia, como ben se sabe, tamn ten a sas dbedas co espacio e co tempo

no que se fai. Non hai unha ciencia marxe da historia, e moito menos a ciencia histrica. A unha Galicia que anda non volveu a crer en si mesma correspndelle unha historia as, mis descreda. Galicia ten diversas capas de poboacin coecidas: os campesinos neolticos, que heredan s primeiros habitantes do pas; os celtas, que deixan poucas pegadas culturais explcitas, pero que sen dbida aportan un xeito peculiar de entendela relacin home/natureza moi propia dese pobo e que se pode rastrexar na cultura campesina do pas, as coma unha certa actitude castrexa ou defensiva: o caso dos celtas, que non son unha invencin romntica, exixe un replantexamento da investigacin cara antropoloxa comparada; os romanos, que van a modernizar as comunicacins e a darlle pais algunhas bases econmicas de futuro, as coma unha certa conciencia territorial e nacional nacida tanto da resistencia activa coma nas lindes, uso e costumes que os propios romanos van a ir marcando na Gallaecia primeira: e os suevos, eses descoecidos, que van a constituir unha lite nacional e unha gobernacin propia. Eu dira que este un pas tnicamente mesturado, coma case todos, cunha base cultural de fonda pegada celta (na cultura pagana do campo) e romana (na cultura "culta" da cidade), e unha ambigua pero certa memoria histrica da sa identidade nacional: foi un pais independente cos suevos (aprox. 411585), con Don Garca (10651070) e con Alfonso Raimndez (11091126). Unha independencia absoluta, parcial ou relativa, segundo o momento histrico e as variadas circunstancias de cada caso. Foi tamn un pas pouco favorecido polas alianzas (case sempre cos perdedores) que non asentu unha casta aristocrtica autnoma que defendese coherentemente os seus intereses sociosimblicos como nacin e que puxese as bases dunha economa privada de acumulacin en competencia coa Eirexa. Porque a foralizacin e subforalizacin da terra pola Eirexa (sobre a que recae de feito a definicin do modelo econmico galego, unha vez desmobilizada a aristocracia autctona) impediu a concentracin de riqueza e a aparicin de excedentes que puideran ser investidos e mobilizados: impediu a riqueza, no seu sentido moderno, e xenerou un parasitismo fidalgo que marcou o tono vital das clases pudientes. Esta pobreza estructural creou unha dependencia permanente, esnaquizou a conciencia histrica, a autoestima como pobo e as posibilidades dunha modernizacin eficaz. A Galicia de hoxe e filla, sobre todo, desta grande frustracin.

Enquisas e verdades
O obxetivo central deste artigo e resumir e comentar unha enquisa ben recente (novembrodecembro de 1996) do "Centro de Investigaciones Sociolgicas" (CIS) sobre "Conciencia nacional y regional". E quizis convea dicir antes algo das enquisas para recuperar un pouco a fe nelas dos mis escpticos, porque os recentes fracasos electorais das enquisas non teen que ver co tema aqu en cuestin: as enquisas electorais son unha cousa moi especial da que quizis pague a pena falar noutro momento. Pero os problemas das enquisas "normais" de opinin, que non arrastran decisins electorais, son tamen normais e controlables. En xeral, estas enquisas son correctas e amosan o estado da opinin nun intre dado (nas enquisas electorais trtase de adiantar acontecementos). Anda sendo verdade isto, tamn hai que ter en conta que hai unha marxe de error, e polo tanto hai que tomar os resultados centrais dentro desa marxe (que son os que se dan) cunha certa relatividade. Dito isto, o mis correcto e facerlle caso s enquisas porque, en xeral, teen razn. Esta enquisa fndase en 4.932 entrevistas a persoas de 18 e mis anos e de ambolosdous sexos no territorio espaol (501 deseadas en Galicia: probablemente non se fixeron mis de 363) cun erro mostral de +/ 1.69 (4.47 se a desagregamos en Galicia); ten un nivel de confianza de 2 sigmas (95.5%), mostraxe polietpico, estratificado por conglomerados, coa seleccin aleatoriaproporcional das unidades municipais e seccionais, e a seleccin dos individuos por rutas aleatorias e cuotas de sexo e idade. nacion e conciencia O de considerarse ou non unha nacin importante a efectos pragmticos, cando menos: ben sabido que as chamadas "nacionalidades histricas" que souberon negociar co estado o seu estatus dende unha conciencia popular que respaldaba a sa condicin nacional (Catalua e Euskadi) obtiveran unha serie de avantaxes que lles permitu situarse mellor que aquelas outras (Galicia) nas que o respaldo "nacional" pareca menor. Este e o debate central. Porque a discusin pura e esencialista sobre o que unha nacin remata case sempre nunha metafsica do RH que ven a identificar nacionalismo (que a aspiracin dun pobo a manter un certo estatus poltico, cultural e econmico) cun xeito de discurso parafeixista odioso e rexeitable. O nacionalismo tamn unha opcin racional e democrtica que ten que ver coa

vontade dun pobo, nacida case sempre sobre claras bases histricas, culturais, lingusticas ou econmicas. O termo nacionalismo histrico e ben insuficiente para definilo problema, e hai que falar de moitas outras cousas amais da historia. E hai que falar tamn do que un pobo quere facer co seu nacionalismo, porque a opcin da independencia non a nica nin s veces, a mis necesaria. Pero son os pobos, democrticamente, os que van marcando o seu futuro, e s pobos hai que deixarlles a ltima verba, sen que isto queira dicir que haxa que pechalo debate sexa cal sexa a vontade coxuntural dese pobo. A funcin crtica non se detn porque a historia tampouco semella que se pare nun punto eterno. Nunha enquisa do ano 1990 (G Ferrando, Aranguren, Beltrn, CIS, 1994: La conciencia nacional y regional en la Espaa de las autonomas. De agora en adiante s "1990") un 18% dos galegos consideraban que Galicia era unha nacin. Eran os terceiros na porcentaxe, tras dos catalns (44%) e os vascos (30%). Na enquisa do CIS (1996) esas porcentaxes son, na mesma orde, do 16.4, 34.1 e 39.5: seguen sendo as porcentaxes maiores da resposta "nacin". As diferencias, no caso galego, entre 1990 e 1996, poden ser debidas as marxes de error mais as diferencias mostrais, se ben no caso vasco e cataln vnse cambios que parecen ir mis al: unha reduccin significativa da porcentaxe en Catalua e un crecemento similar en Euskadi. Pero este dato hai que unilo, no caso de Euskadi e Catalua, cuestin da independencia: no apartado sobre autodeterminacin deste mesmo artigo, dase o paradoxo de que en Euskadi maior o nmero de persoas partidarias da independencia c de aquelas que pensan que Euskadi unha nacin. Tamn e maior o nmero dos independentistas c dos autoderministas tanto en Euskadi coma en Catalua. Estas contradiccins, se non son debidas a erros na enquisa, amosan un certo caos social nestes temas. Pero algns outros datos (!o 7.6 da poboacin galega declara ter coma idioma materno o vasco-) indican algo non moi claro nalgns nmeros desta enquisa que non estou en condicins de crarexar. A idea da nacin galega parece arraigada nesa porcentaxe da poboacin, e quizis, a travs de outras preguntas, pdese pensar que esa cifra (1618) pode chegar ata arredor do 25%. Esa debe ser a tendencia: arredor dunha cuarta parte da poboacin pensa (ou se conduce coma se) que Galicia unha nacin, e esa a hipottica base electoral de partida para un partido de corte nacionalista. Non deixa de ser interesante (1996) o dato colateral que nos di (usando unha escala de autoubicacin de 0 a 10, de min. a max. nacionalismo) que os nacionalistas galegos (os que
4

declaran que Galicia unha nacin) son os mais moderados (6.41) de entre os nacionalistas hispanos: tanto os catalns (7.72), coma os vascos (7.40), os andaluces (7.12), os canarios (7.51), os das Illas Baleares (7.50), os valencianos (7.26), os navarros (7.09) e outros non desglosados na enquisa, pero existentes, sitanse mis preto do "mximo nacionalismo" (media espaola 7.47). Este un dato de non doada explicacin, pero que quizis tea que ver coa prevalencia, en Galicia, do factor popular coma dominante sobre o propio factor nacionalista nese segmento de poboacin, o que non debe pasar as noutras partes do estado, onde a nacionalismo est, de feito, por riba da ideloxa no sentido escalar (o BNG tamn ten votos de autoubicacin ideoloxica centrista 5/6 nas escalas de autoubicacin nunha cifra que debe andar arredor do 15% dos seus votantes segundo clculos meus con datos da enquisa: o 85% sitanse entre 1 e 4 desa escala). En CiU e no PNV dominante a autoubicacin centrista, pero tanto nun coma no outro hai unha dereita e unha esquerda significativas nas escalas devanditas. HB concentra case todo o voto entre 1 e 2 da escala. Pero estes datos son aparentemente contradictorios cos da enquisa de 1990 nos que Galicia queda en 2 lugar na escala de nacionalismo/rexionalismo subxetivo (!xunto con Murcia en 1 lugar e Extremadura no 3!). Claro que a pregunta e confusa, porque se introduce a palabra rexionalismo mesmo nivel que nacionalismo: non se trata, pois, de nacionalismo en estado puro, como o da enquisa do 1996. Pero non deixa de ser interesante: en Galicia, o que non se sinte nacionalista, sntese fortemente rexionalista (este dato non corroborable neses termos na enquisa do 96, que plantexa outras preguntas non comparables). Non ocorre igual nas outras nacionalidades lingsticas, onde o corte nacionalismo/non nacionalismo semella mis radical nesa enquisa do 90 (Catalua ocupa un posto baixo, e o Pas Vasco est no quinto lugar). Vela unha especificidade de Galicia nesa enquisa que hai que acoller con prudencia dada a confusin terminolxica da pregunta. A pregunta mis parecida do 96 (feita s s "rexionalistas": os que din que Galicia non unha nacin) non comparable porque o termo "rexionalismo" aparece agora desglosado (autoubicacin nunha escala 010 de mnima a mximo rexionalismo): Galicia da unha autoubicacin media do 5.72, por baixo da media do estado (5.96), anque est por riba de Catalua (5.62) e preto do Pas Vasco (5.94): o mximo rexionalismo dase agora en Canarias (7.47) e en Andaluca (6.86), que daban unha cifra de nacionalistas (no sentido de "nacin") do 12.8% e o 7.9%, respectivamente (non confundir autoubicacin de 0 a 10, neste caso con porcentaxe de 0 a 100)
5

A qu se deben estas curiosas contradiccins entre o 90 e o 96?. Hai que ter en conta, sen dbida, os problemas tcnicos, pero estes non son suficientes para explicalas cousas: probablemente hai cambios reais de non doada interpretacin e que afectan uso dos termos "rexionalismo" versus "nacionalismo". De feito hai en Galicia un 9.6% que ou ben non se sinten a gusto con ningn dos termos (4.6%) ou ben non contestan (5%). Mis ou menos coma nos outros sitios. Se se me permite unha frivolidade, dira que hai en todo o territorio hispano unha certa empanada mental co tema e un notable caos semntico. lingua e nacin A lingua pode ser unha condicin suficiente para algns estudiosos da especificidade nacional dun pobo, pero non unha condicin necesaria para a mesma cousa: hai moitas nacins coa mesma lingua. Tamn hai moitos estadosnacin modernos (Espaa entre eles) cunha diversidade lingstica interior que fala dun amoreamento de nacins nalgn punto da sa historia. Estes estadosnacin plurinacionais presentan problemas de estructuracin interior que non desaparecen ata que non se abordan seriamente eses problemas. A Repblica Espaola escomenzu a facelo pouco antes da sa brutal desaparicin, e o esprito co que se fixo pareca indicar unha solucin do problema. Pero estes son outros tempos e outras xentes: aquela "ilustracin" poltica desapareceu co rxime, e as cousas teen hoxe outro xeito no que pesa anda a herencia simblica e material do franquismo. Tamn desapareceron aqueles lderes (Castelao, Aguirre, Companys), e diante deles xentes como Arzallus ou Pujol aparecen anda como productos da transicin dende o franquismo e representan mis o sociotipo do predicador iracundo das misins de posguerra (o vasco puritano e ignaciano) ou do pequeno comerciante do Barsa sempre a maldicir na Cibeles. Fltalle altura poltica e intelectual a ese nacionalismo e sbralle toda esa tontera do RH ou do provincianismo radical. O caso de HB e do MNLV en xeral e ben distinto: a aposta do que foi nun tempo a esquerda nacionalista vasca pola estratexia do terror (non se lle pode chamar "loita armada" a iso) de ETA e o distanciamento total das teses da esquerda sobre a xusteza e oportunidade da loita armada nun intre dado, afastan a estes grupos da racionalidade poltica contida nas suas orixes de esquerda e dan hoxe a HB o carcter dunha formacin moi antipopular, provocadora e aventureira, enfrontada co seu propio pobo e cos traballadores organizados en sindicatos (mesmo en sindicatos nacionalistas) nunha carreira de autodestruccin de si mesma e do propio nacionalismo vasco, apoiando de feito as mis despreciables accins de terror, nas antpodas da esquerda histrica. E todo iso nun marco poltico que lle ofrece
6

outras oportunidades: non excusa que a Constitucin non recoeza este ou aquel dereito: a poltica consiste en loitar por iso dende o agrupamento da poboacin en maioras polticas, e presionar dende a. Pero para acadar maioras polticas (non cidadns aterrados) hai que convencer xente. Porque acadar obxetivos polticos dese xeito non sementa un bo futuro para o pobo vasco, mesmo no caso da independencia. E volvendo lingua e enquisa, tamn son diferentes os nacionalistas galegos (tomando como nacionalistas, a estes efectos de comentario, a aqueles que consideran que Galicia unha nacin 16.4%) na consideracin do primeiro factor que fai da sa Comunidade Autnoma unha nacin: en Galicia, o 54.4% dos "nacionalistas"no sentido citado consideran que ese factor e a lingua. As porcentaxes son mis baixas en Catalua (45.5) e en Euskadi (41.8), onde se reparten mis co factor historia (Cat: 30; P.Vasco: 25.3) e co factor cultura (C: 14.2; PV: 18.2). Tamn se reparte en Galicia, pero en menor medida (H: 15.2; Cult: 15.2). E dicir: a lingua o principal factor subxetivo de identificacin nacional en Galicia. O 54.9% dos galegos declaran ter o galego como lingua materna (-Ollo: o 7.6 dos galegos declara ter o vascoeuskaldn como lingua materna: aqu hai gato empechado...trtase das respostas pregunta n6 do estudio 2.228 do CIS, para quen queira citalo) fronte 39.1% dos catalns o cataln e o 16.4% dos vascos o vasco. Os galegos aprenderon a lingua na familia (78.1) e no ensino (12.5), principalmente. Pero entre os que falan ou coecen a lingua propia, os galegos o len (73.6%) ou o escriben (39%) en menor medida que os catalns (85%46%) ou os vascos (75.1%56.8). Os galegos que consideran que o ensino obrigatoria tera que ser en galego (19.2%) son algo menos que os catalns en cataln (34.4) e que os vascos o vasco (24.2), pero a estas porcentaxes habera que engadirlles (para dar unha cifra mis real dos que son dalgn xeito favorables a unha entrada importante do idioma autctono) as porcentaxes dos que consideran que debera ser a partes iguais entre o idioma propio e o espaol (Ga: 29.0%; Cat: 36.8%; Eus: 19.3%). As teramos que arredor da mitade dos galegos (48.2%) son partidarios dunha moi importante entrada do noso idioma no ensino obrigatorio. Este dato fala dunha recuperacin da autoestima coma pobo, alomenos no seu factor lingstico, e abre o futuro a unha galeguizacin crecente do ensino, na que non van a faltar as tensins propias dun proceso as, no que algns castelns falantes negaranse a aprender a lingua galega, coma pasou en Catalua co cataln, e Catalua leva uns anos por diante neste proceso de recuperacin lingstica. A posicin dominante do idioma espaol non augura un bo futuro para as outras limguas se non se produce unha forte reaccin popular a prol dos idiomas propios. Ou dito sociolxicamente: os factores sociais no
7

seu conxunto non favorecen o desenvolvemento do galego, e a tendencia a longo prazo pula pola sua desaparicin se non se producen reaccins polticosociais en contra desa tendencia. Ningun crea que algns avances parciais son moi significativos se non hai unha tendencia crecente no uso total do galego. Moito teen que traballar nesa lia as organizacins lingsticas ou sociais ou ideolxicas para ir gaando para a causa do galego parte da poboacin que non est niso. Tamn ten inters o dato dos medios de comunicacin: l a prensa en galego (3.9%) ou en galego e en casteln por igual (32,2%) o 36.1% da xente, esta suma (8.2+66.6) do 74.8% para a televisin e do (8.2+54.9) 63.1% para a radio. Estas cifras son bastante ou algo inferiores cas de Catalua ou o Pais Vasco (no referido, sobre todo, lingua da propia comunidade). Tanto os galegos (76.9%) coma os catalns (79.1%) e os vascos (72.3%) estn moi dacordo ou mis ben dacordo con que se lles exixa s funcionarios da comunidade o coecemento dos idiomas respectivos. Na casa (58.9%), cos amigos (53.9%), nas compras (53.1%), polo telfono (48,7%), no traballo (52.5%), nunha oficina da Administracin Pblica (45.3%), os galegos usan a sua lingua algo mis ou bastante mis cs catalns ou os vascos, pero a usan algo menos cs catalns (42.8%) cando pregunta algo na ra a un desoecido (41.6%). En xeral, a identificacin do uso do casteln coas clases medias urbanas (e as altas, por suposto) non favorece a extensin do galego no proceso (crecente) de urbanizacin de Galicia: acceder a niveis sociais medios (baixos ou altos) arrastra o abandono do galego coma un rito de paso na mobilidade social especfica de Galicia: non s se deixa atrs a unha clase, tamn a unha historia de pobreza ou marxinacin. O proceso diglsico (estratificacin social como estratificacin lingstica) ten mal remedio, e dependera da recuperacin do galego en certas elites empresariais, polticas, artsticas, etc, que marcaran a pauta das clases altasmedias urbanas. Algo diso hai, pero anda moi pouca cousa. Se as clases pudientes galegas estn a "altura" da sua funcin histrica no pasado, estamos perdidos, dito sexa mis coma provocacin que coma triste constatacin dunha realidade que non ten porqu repetirse. E unha ltima consideracin: o galego non s unha causa romntica ou popular, tamn rendible econmicamente no mercado simblicomaterial no que o valor engadido
8

esa dignidade que cotiza. Sen entrar agora nas avantaxes cara a modernizacin galega. galegos ou espaois? Esta unha das cuestins nas que se xoga frecuentemente coas emocins da xente (na mesma enquisa do CIS pregntase sobre o que un sinte cando Espaa gaa algunha competicin deportiva), como se ser galego e sentirse galego fora unha grave ofensa para os espaois ou para os que as se sinten. Os que vivimos en Madrid temos que oir moitas veces esa pregunta, mesmo de xente benintencionaada, e sabemos o duro que , s veces, sentirse galego. Amais, unha pregunta capciosa que encerra unha trampa emocional non sempre resoluble para moita xente que se sinte galega emocional ou/e racionalmente sen que elo signifique un desprezo polo espaol. E unha forma trxica de entendelo sentimento nacional que non favorece a resolucin dos problemas. Pero a forma mis frecuente de abordala cuestin por un certo nacionalismo espaol, mesmo moderado. Porque tamn hai un nacionalismo espaol heredeiro do vello rxime que cousa seria: a falta de adversarios a man, atopa inimigos nas ras madrileas un sbado e outro, un venres e outro, castigando s seus propios paisanos mesmo con agresins mortais. Hai, de feito, un nacionalismo espaol moi agresivo que ten un difuso pero certo apoio social baseado no rexeitamento do terror etarra, entre outras cousas. Vese preguntando dende hai anos por cinco posicins do sentimento galego/espaol (1.s espaol; 2. mis espaol ca galego; 3. tan espaol coma galego; 4. mis galego ca espaol; 5. e s galego) O sentimento mis nidiamente espaol (sumando 1+2+3) entre as tres nacionalidades citadas aparece en Catalua (12.9+11.5+36.5=60.9%); logo en Galicia (4.8+7.8+43.7=56.3%) e logo en Euskadi (5.3+4+36.3= 45.6%). E o sentimento mis autctono (nacionalista?) (sumando 4+5) aparece en Euskadi (29.8+20.7= 50.5%, logo en Galicia (35.7+7= 42.7%) e logo en Catalua (25.7+11= 36.7%). Comparados estes datos cos do 1990, ntase un retroceso do autctono en Catalua, e un incremento en Euskadi e Galicia (en Galicia, a suma 4+5 era, no 1990, de 24%): o incremento da conciencia autctona identificativa (nacionalista?) en Galicia vai en progresin acelerada (do 24% 42.7% en 6 anos). A porcentaxe de galegos que non consideran a Espaa nin o seu pas nin a sa nacin e usan
9

a palabra estado e do 22.6%. Esta cifra e do 48.3 en Catalua e do 61.1% en Euskadi. Como se pode ver, estas ltimas cifras (Espaa paisnacinestado) son algo contradictorias coas anteriores (sentirse espaol), e chegamos a un curioso paradoxo que amosa ben a situacin de encrucillada da conciencia galega de pertenencia: o galego identifcase crecentemente con Galicia, mis ca con Espaa, pero acepta anda o estatus simblico de Espaanacinpas, ags unha porcentaxe que se aproxima cuarta parte da poboacin. Arredor da mitade dos galegos estn satisfeitos co actual estatus autonmico (49.5%), pero a outra mitade est por un Goberno Central (15.5%), polo aumento das competencias autonmicas (20.1%) ou pola autodeterminacin (5.8%). Un 9% non saben ou non contestan. Vela, neses nostlxicos do centralismo ("un goberno central"), a porcentaxe do que poderamos chamar involucionismo en Galicia: arredor do 15% da poboacin representada na enquisa (18 e mis anos). europeos, as veces "Se ve usted a s mismo a menudo, a veces o nunca como ciudadano de Europa?". A esta pregunta os galegos responden a miudo o 16.1%, s veces o 43.5% e nunca o 35%. Mis ou menos coma as demis Comunidades Autnomas, sen que haxa diferencias moi significativas. A min a pregunta non me gusta moito porque e ambigua e prstase confusin: non se sabe ben que se contesta e non e doada a interpretacin. En todo caso, ese 35% de rexeitamentos frontais unha cifra alta que est preto da media do estado (33.2%) e que amosa un problema real no proceso de europeizacin, xa coecido por outras enquisas. autodeterminacin Esta outra das cuestins confusas que se plantexan de xeito dramtico no maximalismo poltico vasco, que toma como excusa a inexistencia constitucional dese dereito para practicalo terror. O tal dereito ten, como din os seus crticos filosficoxurdicos, unha grande vaguedade e unha dificultade de aplicacin. E certo, e isto engade dramatismo seu mesmo enunciado poltico: en primeiro lugar se lle identifica coa independencia, cousa incerta, e logo se lle imputa unha incertidume temporal ("cntas veces hai que repetir unha votacin ata que saia o que queren os nacionalistas?") e espacial (no caso vasco, sobre todo:
10

"e Navarra, e o territorio vascofrancs?"). Hai de todo un pouco nestas crticas, pero no que teen de racionais e certas, non parecen mis que problemas tcnicos ou tecnopolticos a resolver unha vez decidido o estado a ir por tal camio. Pero a cuestin principal , meu modo de ver, mis de fondo: ten futuro unha Espaa como a de hoxe, cun grado crecente de tensin centroperiferia, ou e necesario repensar polticamente o futuro para reconstruir material e simblicamente un estado, sempre problemtico, que o franquismo engadiu un exceso de nacionalismo central?. As veces btase en falta unha reflexin mis fonda e mis real sobre os problemas de estructuracin do estado, e eu teo a impresin de que esa reflexin cada da mis necesaria: todo o que se adiante nese territorio reflexivo tempo gaado incertidume e unha garanta de estabilidade fronte a todo problema, por grave que poida ser. Deixar as cousas para cando xa non teen remedio e unha forma de facer poltica que crea unha tensin engadida tensin normal de calquera cuestin complexa. E posible xa, a estas alturas, reconducir non traumticamente o proceso vasco para incorporar nacin vasca proceso devandito de reconstruccin?. Ou xa tarde?. Ou esta outra pregunta para o nacionalismo vasco: qu van facer vostedes con ese 50% ou mis de vascos que non estn no proceso de autodeterminacin/independencia?. Preguntas normais pero dramticas nun contexto crecentemente dramatizado no que non se albiscan solucins doadas dende as formas tradicionais de encaralo. Pasenio, o pobo vasco tende a dividirse moi radicalmente e moi militantemente e vai trazando o escenario do que xa parece mis unha confrontacin interna (ata agora moi contida, pesia todo) ca unha confrontacin co estado. Esta outra reflexin nova e dura sobre este tema. Sobre a autodeterminacin, nunha pregunta con varias opcins matizadas, o 5.8% dos galegos quere que Galicia exerza o dereito de autodeterminacin. Esta cifra e do 22.6% en Catalua e do 37% en Euskadi. Pero se se suprimen as outras opcins e se pregunta por ese dereito sen mis a aqueles galegos que oiron falar do tal dereito s partidos nacionalistas de Catalua ou do Pas Vasco (un pouco menos da mitade dos galegos), 19.6% dos galegos (da mitade dos galegos, polo tanto) parcelle ben ou moi ben que algn partido poltico de Galicia reclame ese dereito. Se lles engadimos s que lles parece "regular" (11.8%) a cifra do 31.4%, anque 57.% dos galegos parcelles mal ou mai mal. O 10.9% non sabe ou non contesta. Trtase da mitade dos galegos, co que habera, en principio, que partir por dous as cifras, anque isto tampouco garantice a verdade.

11

Declaran a favor da independencia (nunha pregunta s para Catalua e o Pais Vasco) o 33.6 de catalns e o 43.6% dos vascos. Estas cifras son o suficientemente serias para que ningun pense que replantexarse a estructura do estado unha frivolidade innecesaria. Ten que ser unha reflexin poltica xeneralizada, e ten que selo xa. O 60.9% dos galegos (dos galegos informados da peticin dese dereito por partidos nacionalistas vascos ou catalns: a mitade e un pouco menos dos galegos) estn mis ben en desacordo ou moi en desacordo con que Catalua ou o Pas Vasco puideran exercer ese dereito autodeterminacin. Esta cifra do 64.5% para o conxunto do estado. Hai unha tensin evidente, que non debera seguir crecendo, entre as diversas perspectivas. En Galicia, son partidarios da independencia o 20.6% da porcentaxe do 31.4% (trtase dunha porcentaxe dentro doutra porcentaxe) s que lles pareca moi ben, ben ou regular o exercicio da autodeterminacin: aproximadamente un 6.5% dos galegos informados do dereito de autodeterminacin (nos termos citados enriba) sera partidario da independencia: isto quere dicir, facendo nmeros, que aproximadamente un 3% da totalidade dos galegos son partidarios da independencia. o novo sistema de financiacin S o 26.1% dos galegos tian oido falar, no intre da entrevista, do "acuerdo alcanzado para modificar los mecanismos de financiacin de las Comunidades Autnomas" (37.1 e a media do estado nese punto, pero a porcentxe galega non se desva moito de Comunidades coma Andaluca ou Valencia). E para esa porcentaxe para o que son vlidas as porcentaxes que seguen (as porcentaxes que seguen son "interiores" a esta porcentaxe citada: son porcentaxe sobre a cuarte parte mis o menos da poboacin galega): O 42.2 % dos galegos pensa que o novo sistema de financiacin mis inxusto e o 33.6 que mis xusto. O 59.7 dos galegos cre que as Comunides ricas veranse beneficiadas co novo sistema de financiacin, e as pobres veranse perxudicadas. Pero non se deben considerar pobres os galegos, porque o 34.1% cren que Galicia vaise beneficiar, e s o 31.8% cre que sair perxudicada; o 16.3 cre que ser indiferente. Pero mis da mitade dos galegos (50.9%) cre que Galicia recibe peor trato que as outras Comunidades. Recrdese que son porcentaxes sobre o 26.1%.

12

o goberno autnomo Hai unha certa desviacin en Galicia das medias estatais das porcentaxes de avaliacin do goberno autnomo, que amosa ter seu arredor un maior descontento. Hai que lle sumar a iso a transicin da autoubicacin ideolxica galega do centrodereita centroesquerda, para ver un panorama electoral moi complexo e ben interesante. Estas xa son de novo porcentaxes sobre o total da poboacin galega representada na enquisa: o 28.9% dos galegos cre que a xestin do seu goberno autnomo (PP) e boa ou moi boa (33.5% e a media en todo o estado co conxunto dos gobernos autnomos), pero o 49.5 a consideran regular (42.6% e a media estatal) e o 16% ma ou moi ma (12.6% a media do estado) O 45.8% dos vascos e o 59.8% dos catalns cre que a xestin do seu Goberno Autnomo e boa ou moi boa. O 39.8% e o 33.2% cre que regular, e o 7.2% e o 3.9& cre que m ou moi ma, respectivamente. a cercana a partidos Resulta sorprendente que a organizacin ou partido con menos rexeitamentos sexa o BNG, tempo que sinte a cercana dunha cifra importante do electorado (a 2, case nivel do PP). Non debe ser alleo interpretacin disto a existencia desa porcentaxe de votantes centristas que dan o seu voto que ata fai pouco considerbase unha organizacin radical, e que parece escomenzar unha interesante camiada ata o centro do espectro ideolxico dende presupostos nacionalistas de corte popular e esquerdista. Neste sentido, smase loita polo centro na que xa estaban o PP e o PSOE, probablemente pola propia presin dos seu electorado real e potencial. En Galicia o 4.4% da xente considrase "cercana o muy cercana" a Esquerda Unida, 25.1% PP, 19.7 PSOE e 24.8% Bloque Nacionalista Galego: son as cifras dos electores mis prximos, moitos deles incondicionais. Pero o 48.1% considrase "distante o muy distante" de EU, o 40% do PP, o 39.4% do PSOE, e o 35.6 do BNG: son os rexeitamentos mis claros: as lindes que marcan a mis ptima extensin do voto no caso mis favorable. Pero tamn hai un cidadn que sen estar preto ou moi preto, tampouco est predisposto contra destes
13

grupos ("ni cercano ni distante"): o 23.5% para EU, 21.1% para o PP, 26.8% para o PSOE, e 23.5% para o Bloque Nacionalista: son aqueles s que se pode chegar en certas condicins. O 55.1% dos galegos pensa (moi dacordo ou mis ben dacordo) que nas eleccins autonmicas e mellor votar a un partido propio da Comunidade Autnoma. Esta porcentaxe e do 57.2% en Catalua, e do 60.7% no Pas Vasco (a media do estado e do 39.3%). Se esta opinin tivese para Galicia unha traduccin literal, a sorpresa a ser maiscula. Porqu a xente non se comporta como fala?. O problema complexo, pero debe ter que ver de forma notable coa ausencia de partidos galegos (ou de exclusiva implantacin galega) para diversos segmentos ideolxicos do electorado. E non s con iso, pero o tema tan interesante coma longo e difcil. de esquerdas ou de dereitas? Nunha escala de autoubicacin do 1 10 (canto mis baixo o nmero mis de esquerda e canto mis alto mis de dereita) obsrvase una esquerdizacin da poboacin galega, que pasa (no valor medio) de prse na cifra 5.12 en 1990, a cifra 4.73 en 1996: isto quere dicir que hay un desprazamento cara centroesquerda (4.73) dende unha posicin de centrodereita (5.12). A media espaola hoxe de 4.72. E dicir: a media galega coincide agora coa espaola. Isto quere dicir que hai unha creba da especificidade galega, que en 1990 (media espaola 4.73) situbase por riba (5.12) xunto con outras comunidades que, en xeral, seguen por riba da media: en Galicia semella que houbo un desprazamento real das cifras, anque sempre hai que ter en conta as caractersticas da mostra e do erro mostral para deixar unha marxe para a dbida. Esta a taboa completa de Galicia: Galicia Esqe. (12) (34) (56) (78) 11.2 21.9 23.5 12.9 Espaa 8.3 24.5 32.1 9.6
14

De. (910) NS NC

3.8 15.9 10.8

2.8 11.2 11.4

Hai, como se pode ver, unha esquerda (14) similar (Ga: 33.1; Esp: 32.8), un centro (56) descompensado (Ga:23.5; Esp: 32.1) unha dereita (710) algo mis forte en Galicia (Ga: 16.7; Esp: 12.4). E hai que ter en conta que moi alta a cifra NS/NC: 26.7%. algunhas conclusins Tirar conclusins non doado nunca, pero menos nestes procesos de conciencia que teen cambios as veces ben rpidos. Pero hai algunhas cousas bastante obvias que convn destacar: 1.Hai un proceso crecente de galeguizacin que aparece moi claro nas preguntas sobre sentimentos de pertenencia. 2.Hai un uso importante da lingua que ten a rmora dunha lectura e unha escritura mis baixa, sen que isto signifique que o galego tea resolto o seu futuro. 3.Hai un nmero de galegos moi importante que queren en galego ou mixto o ensino obrigatorio. 4.Hai un panorama electoral moi aberto, cunha disponibilidade grande do electorado, que da un pequeno pero significativo xiro centroesquerda na autoubicacin ideolxica media.

15

Fermn Bouza

16