Bertilo Wennergren

Detala lernu!-gramatiko

lernu! 2006

Enhavo

Enhavo
Enkonduko.....................................................................................................4 1 Skribo kaj elparolo.....................................................................................7 2 Vortospecoj kaj frazroloj.........................................................................11 Substanti!oj..............................................................................................1 4 "djekti!oj..................................................................................................1# # "d!erboj....................................................................................................1$ % Singularo kaj pluralo...............................................................................2& 7 "rtikolo kaj aliaj difiniloj........................................................................22 $ "postrofo...................................................................................................2' ' (ronomoj................................................................................................... 1 1& )olmontriloj............................................................................................41 11 *abel!ortoj..............................................................................................%$ 12 +onjunkcioj............................................................................................$1 1 +ombinitaj !ortetoj................................................................................$% 14 +omparado.............................................................................................$' 1# ,egacio....................................................................................................'% 1% Demandoj kaj respondoj........................................................................'' 17 ,ombraj !ortoj.....................................................................................1& 1$ +!antaj !ortoj.......................................................................................11# 1' "pozicio..................................................................................................11' 2& Verboj....................................................................................................122 21 (articipoj...............................................................................................1 & 22 Verboj kaj frazroloj..............................................................................1 $ 2 Subfrazoj...............................................................................................142 24 ,erekta parolo......................................................................................1#' 2# Vortordo................................................................................................1%2 2% Vortfarado.............................................................................................1%# 27 Sufiksoj..................................................................................................177 2$ (refiksoj.................................................................................................1'$ 2' "fiksecaj elementoj...............................................................................2&#

Enkonduko

Enkonduko
La lernu!-gramatiko estas mallongigita versio de PMEG, la Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko. Por pli detalaj informoj iam indas kons!lti PMEGon" #$ttp"%%bertilo&.'om%pmeg%(. La lernu!-gramatiko tamen !)as tradi'iajn gramatikajn esprimojn *kiel #ak!)ativo(, #s!bstantivo(, #predikativo( k.t.p.+, ki!j ne aperas en PMEG.

Simboloj kaj mallongigoj

ekz. k.a. k.s. k.t.p. . / Apud *ekzemplo* ek)emple kaj aliaj kaj simile, kaj similaj kaj tiel pl! fari,as, estas -an,ebla al *k.s.+ estas egala al, signifas estas proksim!me egala al, signifas proksim!me Maj!skla vokalo montras ak'enton en ti!j lokoj, kie temas pri ak'entado. La ek)emplo *a. signifo+ estas erara a. tre malrekomendinda.

Gramatikaj terminoj
/en mallongaj klarigoj de gravaj gramatikaj terminoj !)ataj en ti! i gramatiko. La klarigoj estas vortigitaj el la vidp!nkto de la Esperanta gramatiko. En aliaj gramatikoj *pri Esperanto a. pri aliaj lingvoj+ la terminoj povas esti !)ataj en iom aliaj manieroj. La terminoj en la lernu!-gramatiko sekvas plimalpli la !)on en la Plena Analiza Gramatiko de 0alo'sa1 kaj 2aring$ien. adjekti!o adjekto 3orto !)ata por priskribi s!bstantivon a. s!bstantive'an vorteton. 4ra)parto, ki! diras, en ki! maniero, en ki! loko, en ki! tempo, per ki! ilo k.t.p., oka)as la ago *a. stato+ de la predikato. 5i! fra)parto krom predikato, s!bjekto, objekto kaj predikativo, estas adjekto. 3orto !)ata por priskribi ion, kio ne estas s!bstantivo a. s!bstantive'a vorteto *t.e. verbon, adjektivon, adjektive'an vorteton, alian adverbon, adverbe'an vorteton a. t!tan fra)on+. 6adiko, ki! estas !)ata pre'ipe por fari k!nmetitajn vortojn" s!fikso a. prefikso.

ad!erbo afikso

Enkonduko afrikato 0onsonanto farata per kompleta baro, ki!n oni ekrompas, sed n!r tiom, ke la aero povas trafl!i k!n frota sono. akti!o La ordinara spe'o de fra)o, en ki! la s!bjekto estas ti!, ki! faras la agon de la predikato. 3id! pasivo. akuzati!o La rolfina7o -8 *9:0.2+. apozicio 4ra)parto, ki! *normale+ staras t!j post alia fra)parto montrante la saman aferon per aliaj vortoj. epiteto ;djektivo, adjektive'a vorteto, adverbo a. adverbe'a vorteto, ki! rekte priskribas alian vorton. finiti!o 3erboformo, ki! povas esti !)ata kiel predikativo. frikati!o 0onsonanto farata per nekompleta baro *malvastigo+, tra ki! la aero fl!as k!n frota sono. futuro 3erboformo, ki! esprimas agon a. staton en venonta tempo. imperati!o 3erba modo, ki! montras ordonon *!n! el la !)oj de volitivo en Esperanto+. indikati!o 3erba modo, ki! montras agojn kaj statojn realajn kaj efektivajn. infiniti!o 3erba modo, ki! ne.trale nomas agon a. staton, sen montri, ! temas pri reala7o, volo a. imago. interjekcio Ekkria vorteto. kondicionalo 3erba modo, ki! montras agojn a. statojn nerealajn, imagajn a. fanta)iajn. konjunkcio 3orteto, ki! k!nligas fra)partojn, ki!j l!das la saman rolon en la fra)o. konsonanto Lingvosono farata per ia baro de la aerfl!o. lateralo 0onsonanto farata per baro n!r en la me)o de la b!-o. La aero fl!as libere flanke de la lango. modo <! el la kategorioj de verboformoj, ki!j esprimas diversajn sintenojn de la parolanto al la dira7o. La modoj de verboj en Esperanto estas infinitivo, indikativo, volitivo kaj kondi'ionalo. nazalo 0onsonanto farata per kompleta b!-a baro. La aero iras anstata.e tra la na)o. negacio 8ea vorteto. netransiti!a *pri verbo+ 8epovanta $avi objekton. nominati!o =!bstantivo a. s!bstantive'a vorteto, ki! ne $avas rolmontrilon *prepo)i'ion a. ak!)ativan fina7on+. numeralo 3orteto, ki! esprimas nombron. objekto 4ra)rolo, ki! montras tion, kio estas rekte trafata de la ago de la predikato. <afoje oni parolas pri #rekta objekto( kontraste al #nerekta objekto(. #8erekta objekto( nomi,as en ti! i gramatiko al-adjekto. >rdinara *rekta+ objekto estas nomata anka. #ak!)ativa objekto(. 8erekta objekto estas tradi'ie nomata anka. #dativa objekto(. participo 3orto, ki! pre)entas agon a. staton kva)a. e'on de ,ia s!bjekto a. objekto. 5

Enkonduko pasi!o plozi!o pluralo predikati!o predikato prefikso prepozicio preterito prezenco pronomo singularo subjekto subjunkcio substanti!o sufikso suplemento transiti!a !erbo =pe'o de #inversa( fra)okonstr!o, en ki! tio, kio ordinare *en aktivo+ estas objekto, aperas kiel s!bjekto. 0onsonanto farata per kompleta baro, ki!n oni ekrompas per aerp!-o. Gramatika m!lte-nombro" pli ol !n! afero. Memstara fra)parto, ki! priskribas la s!bjekton a. la objekton pere de verbo. 5efverbo de fra)o. 3erbo, ki! ordinare $avas s!bjekton. ;fikso, ki!n oni metas anta. aliaj radikoj. 3orteto, ki! montras la fra)rolon de la posta fra)parto. 3erboformo, ki! esprimas agon a. staton en pasinta tempo. 3erboformo, ki! esprimas agon a. staton en n!na tempo. 3orteto, ki!n oni !)as kiel anstata.a7on de s!bstantiva fra)parto. Gramatika !n!-nombro. 4ra)rolo, ki! *en aktiva fra)o+ montras tion, kio faras la agon de la predikato. 3orteto, ki! enkond!kas s!bfra)on ligante ,in al ,ia effra)o. 3orto, ki! povas roli kiel efvorto de fra)parto s!bjekta, objekta, vokativa, adjekta, epiteta, s!plementa a. predikativa. ;fikso, ki!n oni metas post aliaj radikoj. 6ekta priskribo *de neverba vorto+, kies rilaton al la priskribata vorto montras rolmontrilo *prepo)i'io a. ak!)ativa fina7o+. *pri verbo+ Povanta $avi objekton. 3orto, ki! esprimas agon a. staton, kaj ki! povas roli kiel predikato de fra)o. 0iel verbon oni tamen kalk!las anka. infinitivon, kvankam tia verbo ordinare ne povas roli predikate. 0onsonanto farata per pl!raj sinsekvaj rapidaj baroj kaj rompoj. Lingvosono, ki! estas farata sen baro de la aerfl!o, kaj ki! povas porti ak'enton. 4ra)rolo, ki! montras ti!n, al ki! la eldiro estas direktata. 3erba modo, ki! montras, ke la ago a. stato ne estas reala, sed n!r volata. 3orto, ki! ne be)onas fina7on, sed ki! povas aperi en fra)o tia, kia ,i estas.

!ibranto !okalo !okati!o !oliti!o !orteto

Skribo kaj elparolo

1 Skribo kaj elparolo

1.1 Literoj
/en la alfabeto de Esperanto" 0ajuskloj1 ;, ?, @, 5, A, E, 4, G, B, C, D, <, /, E, 0, L, M, 8, >, P, 6, =, F, G, H, I, 3, J 0inuskloj1 a, b, ', , d, e, f, g, ,, $, K, i, j, 7, k, l, m, n, o, p, r, s, -, t, !, ., v, ) ,omoj1 a, bo, co, o, do, e, fo, go, o, ho, o, i, jo, o, ko, lo, mo, no, o, po, ro, so, o, to, u, !o, "o, zo

1.1.1 Majuskloj kaj minuskloj

5i! litero ek)istas en d! formoj" maj!sklo *granda litero, eflitero+ kaj min!sklo *malgranda litero+. La min!skloj estas la normalaj literformoj. Maj!sklojn oni k!time !)as kiel !n!an literon de efa fra)o, kaj kiel !n!an literon de propra nomo.

1.1.2 Supersignoj
=es literoj estas !nikaj por Esperanto" 23 43 53 63 7 kaj 8. <li $avas s!persignojn. La s!persigno 9 nomi,as 'irk!mflekso a. apelo. La s!persigno s!per H nomi,as $oketo. 0iam ne eblas !)i la ,!stajn s!persignojn, oni povas !)i alternativan skribon. La ofi'iala alternativo estas la C-skribo, ki! trovi,as en la #un$ damento de %speranto. En la C-skribo oni !)as postmetitan : anstata. la 'irk!mfleksoj, kaj oni t!te forlasas la $oketon s!per 8" c;3 g;3 ;;3 j;3 s;3 u. En komp!tila tekstolaboro, en retpo-to, k.s., m!ltaj !)as postmetitan ikson, <, anstata. 'irk!mflekso kaj $oketo" c=3 g=3 ;=3 j=3 s=3 u=.

1.2 Elparolo
La literoj ;, E, <, > kaj H estas !okaloj. 5i!j aliaj estas konsonantoj. 5i! litero devas esti elparolata. 8e ek)istas silentaj literoj.

Skribo kaj elparolo

1.2.1 Vokaloj
Vokalo (riskribo ? A E B " malvasta anta.a Sonsimbolo la> la ?nternacia @onetika "lfabeto [i]

malvasta [u] malanta.a me)vasta anta.a [e]

me)vasta [o] malanta.a vasta [a]

Akcento
En vortoj k!n d! a. pli da vokaloj, !n! vokalo estas elparolata pli forte ol la aliaj. Bi $avas ak'enton. La ak'ento estas iam s!r la anta.lasta vokalo *maj!skla vokalo montras ak'enton i tie+" tAblo, nen&am, rap&da, taks&o, famil&o, re"ol"%ro, krokod&loj, esk&mo, disk'tas, m%tro, metr(o, Apud, anstAta!, tr&cent, mAlpli, %kde, k.t.p. La fina7o > povas esti anstata.igita per apostrofo *9L+. La apostrofon oni kalk!las kiel vokalon *neelparolatan+, kaj la ak'ento ne -an,i,as" taks&), famil&), re"ol"%r), metr().

Vokala variado
La elparola loko de vokalo povas libere varii inter 'ertaj limoj. Gravas n!r, ke i! vokalo ne tro proksimi,! al i! alia el la kvin vokaloj. La longe'o de la vokaloj estas en Esperanto t!te sensignifa. >ni povas elparoli ilin longe, me)longe a. mallonge, la.pla e. 5i! Esperanta vokalo estas elparolata #senmove(, kio signifas, ke oni ne a.deble movas la langon de !n! po)i'io en la b!-o al alia po)i'io d!m la elparolo de !n! vokalo. Ek). E ne son! kiel #ej(, > ne kiel #o.(.

Skribo kaj elparolo

1.2.2 onsonantoj
+onsonanto (riskribo Sonsimbolo la> la ?nternacia @onetika "lfabeto [b] [p] [d] [t] [g] [k] [v] [f] [z] [s] [] [] [x] [h] [] [] [] [m] [n] [l] [r] [j]

C ( D * D + V @ E S 6 7 5 : F 4 2 0 , G ) H 8

plo)ivo lipa vo a plo)ivo lipa senvo a plo)ivo denta vo a plo)ivo denta senvo a plo)ivo vela vo a plo)ivo vela senvo a frikativo lipdenta vo a frikativo lipdenta senvo a frikativo denta vo a frikativo denta senvo a frikativo gingiva vo a frikativo gingiva senvo a frikativo vela senvo a frikativo glota senvo a afrikato denta senvo a afrikato gingiva vo a afrikato gingiva senvo a na)alo lipa vo a na)alo denta vo a lateralo denta vo a vibranto denta vo a d!onvokalo malvasta anta.a

d!onvokalo malvasta malanta.a [w]

Skribo kaj elparolo

!uonvokaloj
La d!onvokaloj / kaj I estas la. la elparola maniero vokaloj, sed ili rolas en la lingvo kiel konsonantoj. <li estas iam mallongaj, kaj neniam povas ri'evi ak'enton. A!onvokalo iam aperas anta. a. post vera vokalo. I aperas ordinare n!r en la kombinoj #a.( kaj #e.(.

onsonanta variado
0iam senvo a konsonanto staras t!j anta. vo a konsonanto, m!ltaj emas vo igi ,in" ak"o M #agvo(, okdek M #ogdek(. 0aj inverse, kiam vo a konsonanto staras anta. senvo a, m!ltaj emas senvo igi ,in" subtaso M #s!ptaso(, absolute M #apsol!te(. Giaj -an,oj prin'ipe neniam estas korektaj, sed estas ofte tolerataj en la praktiko, se ili ne ka.)as miskomprenojn. <afoje i!j eble em!s senvo igi vortfinan vo an konsonanton" apud M #ap!t(, sed M #set(, hund) M #$!nt(, naz) M #nas(. Giaj -an,oj tamen ne estas ak'eptitaj, kaj oni evit! ilin. ;noj de i!j lingvoj emas elparoli la sinsekvojn 03 kaj G3 kiel respektive #k.( kaj #g.(" ak"o M #ak.o(, k"in M #k.in(, g"idi M #g.idi(. I neniam povas sekvi rekte post konsonanto en Esperanta vorto, kaj tial miskomprenoj apena. povas esti,i, sed tia elparolo estas ,enerale rigardata kiel mal,!sta. En kelkaj lingvoj oni elparolas la sonojn P, G, 0, @ kaj 5 k!n aspira'io, kva)a. k!n malforta C poste. En Esperanto ti!j konsonantoj estas normale sen aspira'io, sed pri tio ne ek)istas reg!lo. >ni povas do elparoli aspira'ie, se oni volas, sed oni atent!, ke la aspira'io ne son! kiel plena C. L estas farata per parta baro e la dentoj. =e oni baras n!r tie, la L sonas #$ele(. =e oni samtempe levas la malanta.on de la lango kontra. la velo, la L sonas #mal$ele( *!-e'e+. Gia mal$ela L estas t!te bona alternativo, sed oni atent!, ke ,i ne son! kiel I. Gio oka)as, se la efa baro e la dentoj malaperas. 0iam 8 staras anta. gingiva a. vela sono, oni emas -an,i 8 en gingivan sonon *malgranda diferen'o+, a. velan sonon *granda diferen'o+, por fa'iligi la elparolon" trani, mani, longa, banko k.a. Gio estas senproblema, ar ne ek)istas gingiva a. vela na)aloj, k!n ki!j 8 pov!s konf!)i,i. =imile oni emas elparoli M lipdente anta. alia lipdenta sono" amforo, a!m"ino k.a. ;nka. tio estas senproblema. =ed oni atent!, ke oni ne elparol! 8 lipdente" infero, en"eni k.a., ar tiam oni konf!)!s 8 kaj M, kio ne estas ak'eptebla. 0ompreneble oni povas iam !)i la ba)an elparolon de 8 kaj M. 6 normale estas denta, sed fakte ne gravas, kie en la b!-o oni faras la sonon. Ek). vela 6 estas t!te bona alternativo. La grava afero pri 6 estas, ke ,i est! vibranto. Ao anka. vela 6 prefere est! vibranto *,i est! #r!lata(+, kio signifas, ke la !v!lo tremas kontra. la lango. 6 est! same tremanta en iaj po)i'ioj en la vorto. En ek). ri"ero la d! 6 est! same elparolataj. >ni !)as anka. diversajn aliajn spe'ojn de r-sonoj, kaj tio estas s!fi e ak'eptita en la praktiko. >ni tamen )org!, ke la 6-sono ne konf!)i,! k!n alia konsonanto, a. k!n i! el la kvin vokaloj. La longe'o de la konsonantoj estas en Esperanto t!te sensignifa. >ni povas elparoli ilin longe, me)longe a. mallonge, la.pla e. 10

Vortospecoj kaj "ra#roloj

2 Vortospecoj kaj "ra#roloj

2.1 Vortospecoj
Ek)istas d! spe'oj de vortoj en Esperanto" fina7vortoj kaj vortetoj"

2.1.1 $ina%vortoj
Plej m!ltaj vortoj en Esperanto estas fina7vortoj. 4ina7vorto ba)e konsistas el radiko *a. pl!raj radikoj+ N !ortklasa finaIo, ek)." patro, rozo, suno, amo, sana, "erda, ege, aparteni, brilas, estos. )adikoj esprimas plej diversajn aferojn" bestojn, $omojn, agojn, kvalitojn, abstrakta7ojn, konkreta7ojn k.t.p. 6adiko ne povas aperi memstare kiel vorto, sed be)onas fina7on. Ek)istas na. vortigaj finaIoj" > *9O+, ; *9P+, E *9Q+, < *920.2+, ;= *920.:.:.:+, <= *920.:.:.2+, >= *920.:.:.O+, H= *920.:.O+ kaj H *920.:.2+. =e oni aldonas i!n el ti!j fina7oj al radiko, ,i fari,as vorto. 5i! ajn radiko povas ak'epti i!n ajn fina7on" homo, homa, home, homi, homas k.t.p., bluo, blua, blue, blui, bluas k.t.p., kuro, kura, kure, kuri, kuras k.t.p. <!j radikoj estas !)ataj efe en vortok!nmetado. >ni nomas ilin afiksoj *926.R+" E?L, HL, M;L, GE k.a.

2.1.2 Vortetoj
3orteto ne be)onas fina7on, sed povas aperi en fra)o tia, kia ,i estas. La vortetoj estas limigita gr!po de vortoj, ki!j montras tre ba)ajn ideojn, gramatikajn rilatojn k.t.p. <li estas pre'ipe prepo)i'ioj *9:0.O+, ek). al, de, en k.a.S personaj pronomoj *9T+, ek). mi, "i, i k.a.S s!bstantive'aj *9O.2+ kaj adjektive'aj *9P.2+ vortetoj, ek). kiu, tiu, kio, tio, kia, tia, kies, ties, amba! k.a.S n!meraloj *9:R+, ek). unu, du, tri, dek, cent k.a.S konj!nk'ioj *9:2+, ek). kaj, a! k.a.S s!bj!nk'ioj *92O+, ek). ke, u, se k.a.S adverbe'aj vortetoj *9Q.2+, ek)." kie, tie, for, kiam, tiam, balda!, hodia!, kial, tial, kiel, tiel, kiom, tiom, anka!, e, jes, neS interjek'ioj, ek). adia!, bis, ho k.a. PQ el la vortetoj -ajnas $avi iajn fina7ojn, -ajnas k!nmetitaj, sed estas nek!nmetitaj" tio, tia, kio, kie, iu, iel, iam, iom, nenial, nenies k.a. Gi!jn vortetojn oni nomas tabelvortoj *9::+.

2.2 $ra#roloj
@razo estas vi'o de vortoj, ki!j k!ne esprimas penson. @razparto estas vorto a. gr!po de vortoj, ki!j rolas kiel !n!o en fra)o. 11

Vortospecoj kaj "ra#roloj La plej grava fra)parto estas la predikato. Bi estas verbo *920+ k!n i! el la fina7oj ;=, <=, >=, H= kaj H *normale ne <+" iras, sidis, batos, "idus, pensu k.t.p. Predikato montras, pri kia ago a. stato temas. La predikato estas la 'entro de la fra)o. 5i!j aliaj partoj de la fra)o rilatas en diversaj manieroj al la predikato. <li l!das diversajn frazrolojn, ek). s!bjekto *9:0.:+, objekto *9:0.2+, adjekto *prepo)i'ia U9:0.OV a. ak!)ativa U9:0.2V+, vokativo *9:0.:+, epiteto, s!plemento, predikativo *9:0.:.P+. Ek)istas tri rimedoj montri fra)rolon" nenio *9:0.:+ *nominativo+, la ak!)ativa fina7o 8 *9:0.2+, kaj prepo)i'ioj *9:0.O+. *a junulo legas libron+ La verbo legas estas predikato. *a junulo estas s!bjekto. *ibron estas objekto. La fra)rolo de la s!bjekto estas montrata per foresto de rolmontrilo *per nominativo+. La fra)rolon de la objekto montras eesto de la ak!)ativa fina7o -8. ,i "eturis tutan tagon per sia a!to+ La fra)parto tutan tagon estas ak!)ativa adjekto *ki! montras, kiel longe da.ris la ago+. La fra)parto per sia a!to estas prepo)i'ia adjekto *ki! informas pri la ilo de la ago+. La fra)rolon de la !n!a adjekto montras la ak!)ativa fina7o -8. La fra)rolon de la d!a adjekto montras la prepo)i'io per. Andreo, u "i renkontis Pa!lon hodia!- La fra)parto Andreo estas alvoko. Andreo loas en bela apartamento kun du ambroj+ La adjektivo bela estas epiteto de la s!bstantivo apartamento. La fra)parto kun du ambroj estas s!plemento de la s!bstantivo apartamento. *a apartamento de Andreo estas malgranda+ La fra)parto malgranda estas s!bjekta predikativo. Bi priskribas la s!bjekton la apartamento pere de la predikata verbo estas. 3id! anka. la liston de gramatikaj terminoj en la Enkond!ko.

12

Substantivoj

& Substantivoj
=!bstantivoj estas nomoj de aferoj, konkreta7oj, abstrakta7oj, $omoj, bestoj, fenomenoj, agoj, kvalitoj, spe'oj, individ!oj k.t.p. =!bstantivoj $avas en Esperanto >-fina7on" tablo W nomo de konkreta7o hundo W nomo de bestospe'o sao W nomo de kvalito amo W nomo de sento kuro W nomo de ago martelado W nomo de agado Petro W nomo de persono .okohamo W nomo de !rbo Post s!bstantiva >-fina7o povas sekvi /-fina7o por pl!ralo *96+, kaj ak!)ativa 8-fina7o *9:0.2+. >ni anka. povas meti amba., sed iam / anta. 8" tabloj hundoj tablon hundon tablojn hundojn

>ni povas anstata.igi la s!bstantivan fina7on > per apostrofo *9L+, sed n!r kiam ne sekvas / a. 8" hund) W hundo, sa) W sao, am) W amo, kur) W kuro, .okoham) W .okohamo.

&.1 '#o de substantivoj

=!bstantivoj, a. pli ,!ste fra)partoj k!n s!bstantivo kiel efvorto, rolas en fra)oj pre'ipe kiel s!bjekto *9:0.:.:+, objekto *9:0.2.:+, adjekto a. vokativo *9:0.:.2+, sed ili anka. povas roli kiel s!plementa a. predikativa *9:0.:.P+ priskribo de alia vorto" La bona virino trank"iligis sian soifon+ La fra)parto la bona "irino *kies efvorto estas la s!bstantivo "irino+ rolas kiel s!bjekto. /i "idas leonon+ La s!bstantivo leonon rolas kiel objekto *kaj $avas tial la ak!)ativan fina7on -8+. Ludoviko, donu al mi panon+ La fra)parto *udo"iko rolas kiel vokativo. Sur la fenestro ku as krajono kaj plumo+ La s!bstantiva fra)parto sur la fenestro rolas kiel loka adjekto *kaj $avas tial la lokan prepo)i'ion sur+. La dentoj de leono estas akraj+ La s!bstantiva fra)parto de leono rolas kiel poseda s!plemento de la s!bstantiva fra)parto la dentoj *kaj $avas tial la prepo)i'ion de+.

13

Substantivoj
Mi estas muzikisto+ La s!bstantivo muzikisto rolas kiel predikativa pri-

skribo de la s!bjekto mi.

&.2 Substantivecaj vortetoj

<!j el la vortetoj en Esperanto povas roli s!bstantive'e en fra)o, sed ili ne $avas >-fina7on. Giaj estas la personaj pronomoj *9T+, la tabelvortoj je H kaj > *9::+, la nomoj de la Esperantaj literoj *9:+, la n!meraloj *9:R.:+ kaj la vorteto amba!. ;nka. kvantaj adverboj povas roli s!bstantive'e. *9:L+

&.& (ropraj nomoj

Plene Esperantigitaj propraj nomoj iam $avas >-fina7on" Anno, Petro, 0eodoro, /ario... ;nka. ne-Esperantigitaj propraj nomoj estas s!bstantivoj, sed ili ordinare ne $avas >-fina7on" Anna, Peter, 0heodore 1oose"elt, /arie 2urie. 5e tiaj nomoj oni povas forlasi la ak!)ativan 8-fina7on, e se la fra)rolo prin'ipe post!las tian fina7on. Leg! pli detale en la klarigoj pri 8-fina7o *9:0.2+.

14

Adjektivoj

) Adjektivoj
;djektivoj montras e'ojn, kvalitojn, apartenojn, rilatojn k.s. ;djektivoj $avas en Esperanto ;-fina7on" longa W $avanta m!lte da longo rua W $avanta r!,on kiel e'on bona W karakteri)ata de bono inteligenta W $avanta inteligenton, karakteri)ata de inteligento homa W rilata al $omoj malaperinta W tia, ke ,i jam malaperis ;nka. posedaj pronomoj *9T+ kaj vi'ordaj nombrovortoj *9:R+ estas adjektivoj, sed en ti!j vortoj la ;-fina7o $avas spe'ialan signifon. Post ;-fina7o povas sekvi /-fina7o por pl!ralo *96+, kaj ak!)ativa 8-fina7o *9:0.2+. >ni anka. povas meti amba., sed iam / anta. 8" longaj ruaj miaj sesaj longan ruan mian sesan longajn ruajn miajn sesajn

).1 '#o de adjektivoj

;djektivoj estas !)ataj pre'ipe por priskribi s!bstantivojn.

).1.1 Epitetaj adjektivoj

;djektivoj povas roli kiel epitetoj de s!bstantivoj *rekte priskribantaj adjektivoj+. Epitetaj adjektivoj staras plej ofte anta. la s!bstantivo, sed ili povas stari anka. post ,i. E povas esti adjektivoj samtempe anta. kaj post la sama s!bstantivo" granda domo domo granda la tago longa la longa tago fama Franca "erkisto fama "erkisto Franca *ing"o Internacia *la origina nomo de Esperanto+ Epiteta adjektivo, ki! staras post sia s!bstantivo, estas ofte emfa)ita.

15

Adjektivoj

).1.2 (redikativaj adjektivoj

;djektivo povas anka. priskribi ion predikative *pere de verbo+ *9:0.:.P+" *a domo estas granda+ Granda priskribas la s!bstantivon domo pere de la verbo estas. 0iuj i verkistoj estas famaj+ #amaj priskribas la s!bstantivon "erkistoj pere de estas. /i farbis mian domon blanka+ 3lanka priskribas la s!bstantivon domon pere de la verbo farbis.

).1.& (riskribado de aliaj vortoj

;djektivoj estas !)ataj anka. por priskribi s!bstantive'ajn vortetojn, ek). personajn pronomojn *9T+, ordinare predikative" Mi estas feli a+ Gi! estas mia+ Gio estas bona+ <li fariis koleraj+ ;mba. ajnis dormantaj+

).1.) Substantiveca u#o de adjektivoj

0iam adjektivo rolas kiel epiteto de s!bstantivo, oni iafoje forlasas la s!bstantivon. Giam la adjektivo kva)a. mem transprenas la rolon de s!bstantivo. Gio eblas, kiam la k!nteksto klare montras, ki! s!bstantivo est! s!bkomprenata" *a palaco de la imperiestro estis la plej belega Upala'oV en la mondo+ /i ne "olas tiun i supon, donu al mi alian Us!ponV+ 0ro malmultaj U$omoj%a.sk!ltantojV "enis+ !elkaj UpersonojV el ni al"enis malfrue+ 4i amba! "olas la saman UaferonV+ *;." 4i amba! "olas la samon++ 5i estas la unuaj UpersonojV, kiujn mi "idas hodia! matene+ 5ia pano estas malpli fre a, ol mia UpanoV+ %stas nun la dua U$oroV+ /i parolas la Francan UlingvonV+

16

Adjektivoj

).2 Adjektivecaj vortetoj

<!j el la vortetoj en Esperanto povas roli adjektive'e en fra)o, sed ili ne $avas ;-fina7on. Giaj estas la tabelvortoj je ;, H kaj E= *9::+, la vorteto amba! kaj la n!meraloj *9:R.:+.

17

Adverboj

* Adverboj
;dverboj montras manierojn, lokojn, tempojn, kvantojn k.s. ;dverboj $avas en Esperanto E-fina7on" rapide W en rapida maniero, k!n rapido bele W en bela maniero, k!n belo urbe W en *la+ !rbo*j+ hejme W en la propra*j+ $ejmo*j+ tage W en *la+ tago*j+ matene W en *la+ mateno*j+ lunde W en *la+ l!ndoj, en i! l!ndo normale W en normala maniero, en normalaj oka)oj multe W en granda kvanto al"eninte W post *la+ alveno 5e lokaj adverboj povas aperi la ak!)ativa fina7o 8 por direkto *9:0.2+" urben W #al la !rbo*j+(, hejmen W #al la propra*j+ $ejmo*j+(. =ed adverbo neniam povas ri'evi /-fina7on.

*.1 '#o de adverboj

;dverbo povas roli kiel adjekto de verbo" &li man,as rapide+ 1apide estas adjekto de manas, kaj montras la manieron de man,ado. "rbe trovi,as multaj restoracioj+ 'rbe estas adjekto de tro"ias, kaj montras la lokon de la trovi,ado. ;dverba adjekto povas anka. rilati al t!ta fra)o" !ompreneble mi iros+ 6ompreneble rilatas al la t!ta fra)o. Bi ne montras la manieron de irado, sed komentas la fakton, ke mi iros. Gi! t!ta fakto estas komprenebla. ;dverbo povas anka. roli kiel epiteto de adjektivo, de alia adverbo, kaj de adverbe'a vorteto" 7i estas sufi e granda+ *i manas terure m!lte+ &li re"enos treege balda.+ ;dverbo povas anka. esti predikativa priskribo de infinitiva verbo a. de s!bfra)o *9:0.:.P+" %stas amuze labori+ Amuze priskribas la vorton labori. M!lte ma i estas necese por bona digesto+ 18

Adverboj ;djektivoj kaj adverboj estas tre similaj. La afero, ki!n oni volas priskribi, de'idas, ! oni !)! adjektivon a. adverbon. 0vantaj adverboj povas esti !)ataj kva)a. ili est!s s!bstantivoj *9:L+" 8ur la arbo sin tro"is multe 9a! multo: da birdoj+

*.2 Adverbecaj vortetoj

<!j el la vortetoj en Esperanto povas roli adverbe'e en fra)o, sed ili ne $avas E-fina7on. Giaj estas la tabelvortoj je E, EL, >M, ;M kaj ;L *9::+, la vortetoj pli kaj plej *9:P+, la vorteto ne *9:Q+, la vortetoj i, for, ankora!, balda!, hodia!, hiera!, morga!, jam, us, nun, plu, tuj, ajn, almena!, anka!, apena!, des, do, e, ja, jen, jes, ju, k"aza!, mem, nur, preska!, tamen, tre kaj tro. *M!ltaj gramatikoj nomas anka. tiajn vortetojn simple #adverboj(, sed en ti! i gramatiko ili nomi,as #adverbe'aj vortetoj( por klare distingi ilin de ti!j adverboj, ki!j $avas E-fina7on.+

19

Singularo kaj pluralo

+ Singularo kaj pluralo

Singularo signifas, ke estas !n!. (luralo signifas, ke estas pli ol !n!. Pl!ralon oni montras per la fina7o /. >ni !)as /-fina7on e s!bstantivoj *9O+, adjektivoj *9P+ kaj e la tabelvortoj je H kaj ; *9::+. Singularo 9unu: tago 9unu: granda domo ilia granda domo alia homo la unua tago iu tiu homo tia speco *a kato estas nigra+ 7i estas granda, sed bela+ 5i estas bela+ ;iu miris pri tio+ 6ia estis la respondo(luralo 9pluraj: tagoj 9tri: grandaj domoj iliaj grandaj domoj aliaj homoj la unuaj tagoj iuj tiuj homoj tiaj specoj *a katoj estas nigraj+ &li estas grandaj, sed belaj+ 5i estas belaj+ ;iuj miris pri tio+ 6iaj estis la respondoj-

Event!ala 8-fina7o staras post /" tagojn, grandajn, aliajn, nigrajn, iliajn, tiujn, neniajn. =e adjektivo priskribas pl!rajn s!bstantivojn, ,i $av! /-fina7on, ar la signifo estas pl!rala" *a tablo kaj la seo estas eluzitaj+ Hn! tablo kaj !n! se,o estas d! aferoj. ;mba. estas el!)itaj. %n la ambro estis verdaj seo kaj tablo+ Gie estis *!n!+ verda se,o kaj *!n!+ verda tablo. <afoje adjektivo rilatas al s!bstantivo k!n /-fina7o, sed priskribas la.sen'e n!r !n! el la pl!raj aferoj. Giam la adjektivo ne $av! /-fina7on" 0ie staris pluraj grandaj kaj unu malgranda tabloj+ 0vankam mal$ granda rilatas al la vorto tabloj, ,i est! sen /, ar ,i priskribas n!r !n! el la tabloj. /i "olas verdan kaj ru#an krajonojn+ W +++unu "erdan krajonon kaj unu ruan krajonon+ 5enis Franca kaj $ermanaj gastoj+ W 5enis unu #ranca kaj pluraj Germanaj gastoj+ Pl!rala adjektivo k!ne k!n pl!raj sing!laraj s!bstantivoj povas iafoje -ajni kiel stranga miksa7o, kvankam tio estas t!te logika. Jamen$of ofte evitis tian mikson, !)ante sing!laran adjektivon, pre'ipe kiam la adjektivo estis poseda pronomo, a. kiam temis pri pl!raj abstraktaj s!bstantivoj" %ia frato kaj fratino W mia frato kaj mia fratino W miaj frato kaj fratino. 8!ntempe oni ,enerale preferas la formon miaj frato kaj fratino. 20

Singularo kaj pluralo

*a simpla lernado kaj uzado de %speranto. 8impla estas s!bkomprenata

anta. uzado. ;lternative oni povas diri, ke lernado kaj uzado k!ne estas !n! ideo. =ame Jamen$of ofte evitis !)i pl!rajn sing!larajn adjektivojn k!ne k!n !n! pl!rala s!bstantivo" %stis inter la sepa kaj oka &oro "espere+ W +++la sepa kaj 9la: oka &oroj+++ Codia. eble rekomendindas diri inter la sepa kaj oka horoj *a. inter la sepa horo kaj la oka oro+.

21

Artikolo kaj aliaj di"iniloj

, Artikolo kaj aliaj di"iniloj

Aifiniloj estas vortetoj, ki!jn oni metas anta. s!bstantiva fra)parto por difini la idente'on de la afero. La plej grava difinilo estas la difina artikolo la.

,.1 La - di"ina artikolo

La vorteto la montras, ke oni parolas pri certa afero konata de la alparolata persono. >ni ne aldonas fina7ojn al la, nek /, nek 8. la domo W tiu de "i konata domo la bela junulino W tiu de "i konata bela junulino la junulinoj W tiuj de "i konataj junulinoj la altaj montoj W tiuj de "i konataj altaj montoj la ruajn krajonojn W tiujn de "i konatajn ruajn krajonojn >ni povas en iaj oka)oj !)i la mallongigitan apostrofan formon l) *9L+. *a staras anta. aliaj epitetoj de la s!bstantivo. Event!alan prepo)i'ion *9:0.O+ oni metas anta. la" en la domo e la bela junulino pri la altaj domoj

,.1.1 .ndividua%oj
0iam temas pri individ!a7oj *ne pri spe'o+, la signifas, ke la parolanto s!po)as, ke la alparolato konas la aferon. *a tiam signifas pli-malpli #vi s'ias, pri ki!*j+ mi parolas(. 4oresto de la *a. alia difinilo+ signifas, ke la parolanto s!po)as, ke la alparolato ne konas la aferon. Manko de difinilo signifas pli-malpli #vi ne s'ias, pri ki!*j+ mi parolas(. Manko de difinilo povas anka. signifi, ke la idente'o ne gravas. 8e!)o de la estas do same grava kiel !)o de la. La rozo apartenas al 0eodoro+ La parolanto s!po)as, ke la a.sk!ltanto povas kompreni, pri ki! ro)o temas. Al 0eodoro apartenas rozo+ 8!n temas pri ro)o, ki!n la a.sk!ltanto ne konas. 'omo brulas! <ndivid!a domo br!las, sed la parolanto ne estas 'erta, ! la a.sk!ltanto s'ias, pri ki! domo temas. La domo brulas! La parolanto volas informi, ke n!n br!las ti! 'erta domo, ki!n la a.sk!ltanto s!po)eble konas *eble lia $ejmo+.

22

Artikolo kaj aliaj di"iniloj

5enis multaj gastoj al "ia festo, u ne- La gastoj ja estis 'ertaj

individ!oj, sed i tie la fra)parto multaj gastoj n!r servas por informi pri la kvanto de gastoj. <liaj idente'oj ne gravas.

Anta/e menciita
8ormale io estas konata, ar oni jam anta.e men'iis ,in. *a tiam signifas, ke oni denove men'ias ion jam anta.e priparolitan. 8e!)ado de la signifas, ke oni enkond!kas en la rakonton nova*j+ n persono*j+ n a. afero*j+ n" /i ha"as grandan domon+ La domo ha"as du etaojn+ 5e la !n!a men'io la a.sk!ltanto ankora. ne s'ias, pri ki! domo temas. Gial la parolanto ne !)as la. 5e la d!a men'io la parolanto aldonas la por montri, ke temas pri la 7!s men'iita domo. =e li tiam ne !)!s la, la a.sk!ltanto dev!s s!po)i, ke temas pri alia domo ol la 7!s men'iita. %n tiu i skatolo estas frukto+ La frukto estas ronda+ Hn!e frukto *sen la+ enkond!kas novan aferon. La a.sk!ltanto do s'ias, ke ek)istas fr!kto en la skatolo. Poste la parolanto povas da.rigi paroli pri ti! sama fr!kto per la vortoj la frukto. /i ha"as tri infanojn+ La infanoj ofte ojigas min+ *a montras, ke temas denove pri la jam men'iitaj infanoj. 8ur la strato iris tri viroj+ &li aspektis kiel friponoj+ 8ubite la tri friponoj malaperis en bankon+ ,ajnis, ke la banko estas prirabota+ Post la !n!a men'io de la tri viroj, kaj la informo, ke ili aspektas kiel friponoj, oni povas simple nomi ilin la 9tri: friponoj. La fra)parto la 9tri: friponoj servas kiel oka)a propra nomo de ,!ste ti!j tri viroj. Post la !n!a men'io de la banko oni povas nomi ,in la banko. 8e ne'esas !)i pre'i)e la samajn vortojn por povi paroli pri la sama afero k!n la" 0re malproksime de i tie lois reo, kiu ha"is dek unu filojn kaj unu fil$ inon, %lizon+ La dek unu fratoj iradis en la lernejon kun stelo sur la brusto kaj sabro e la flanko+ 0vankam oni !n!e men'ias ilin per la vorto filoj, oni povas poste nomi ilin la 9dek unu: fratoj.
$ $ $

0erekte menciita1 divenebla

>fte io estas konata, ar alia anta.e men'iita afero komprenigas ,ian ek)iston, a. ar la a.sk!ltanto $avas la ne'esajn s'iojn pri la mondo" /i aetis a!ton, sed la motoro ne funkcias+ La motoro mem ne estas rekte men'iita anta.e, n!r la a.to, sed ar i! a.to normale $avas motoron, la a.sk!ltanto povas kompreni, ke temas pri la motoro de la 7!s men'iita a.to. >ni pov!s anka. diri ia motoro, kio est!s e pli klara. /i manas per la bu(o kaj flaras per la nazo+ La a.sk!ltanto s'ias, ke la parolanto estas $omo, kaj ke $omo $avas b!-on kaj na)on. *a bu o kaj la nazo do egalas al mia bu o kaj mia nazo. >ni pov!s eble forlasi la, sed

23

Artikolo kaj aliaj di"iniloj tiam iomete son!s kva)a. la parolanto d!b!s, ke la a.sk!ltanto s'ias, ke $omo $avas b!-on kaj na)on.

(lene priskribita
4ra)parto povas $avi epitetojn a. s!plementojn, ki!j komprenigas, pri ki! temas" .en ku as la apelo de la patro+ La s!plemento de la patro klarigas, pri ki! apelo temas. >ni s!bkomprenas, ke ek)istas n!r !n! apelo de la patro. =e oni ne !)!s la, oni do dev!s s!po)i, ke ,i estas n!r !n! el pl!raj apeloj de la patro. Povas anka. esti, ke la a.sk!ltanto s'ias, ke !n! el pl!raj apeloj apartenas al la patro *d!m la aliaj apartenas al aliaj personoj+, kaj ke n!n la parolanto montras ,!ste ti!n apelon. Por la &odia)a tago mi rice"is duoblan pagon+ La epiteto hodia!a plene klarigas, pri ki! tago temas. /i redonas al "i la monon* kiun vi pruntis al mi+ La s!bfra)o kiun "i pruntis al mi plene klarigas, pri ki! mono temas. /i "ojais al la urbo +ekino+ La nomo Pekino plene identigas la !rbon.

2ekte vidata
;fero povas esti konata pro tio, ke la a.sk!ltanto rekte vidas ,in, a. alimaniere rimarkas ,in" La domo estas "ere bela+ Giel oni povas diri, kiam la interparolantoj amba. vidas la domon. La floroj odoras tre bone+ Giel eblas diri, kiam la a.sk!ltanto mem vidas a. flaras la florojn, kaj do fa'ile komprenas, pri ki!j floroj temas.

3enerale konata1 unika

;fero povas esti konata, ar ,i estas t!te !nika, ar ek)istas n!r !n! tia afero, a. ar ,i estas tiel elstara a. spe'iala, ke povas temi n!r pri ,i" La ielo estas blua+ 5i!j s'ias, ke ek)istas ielo. >ni povas do nomi ,in simple la ielo. La prezidanto de "sono diris, ke+++ La parolanto s!po)as, ke la a.sk!ltanto s'ias, ke Hsono $avas -tatpre)idanton, kaj n!r !n!. Pro tio eblas nomi lin simple la prezidanto de 'sono.

,.1.2 Specoj
>fte s!bstantivo estas !)ata por paroli pri spe'o, por diri kia io estas. >ni povas tion fari en diversaj manieroj" sen la, k!n la, sing!lare a. pl!rale. >fte oni povas !)i i!n ajn manieron la.pla e a. la. la stilo. Plej ofte oni ne !)as difinilon, kiam oni parolas pri spe'o. >ni kva)a. rigardas la spe'on kiel !n! nekonatan individ!on, a. kiel individ!on, kies idente'o ne gravas" 24

Artikolo kaj aliaj di"iniloj

Leono estas besto+ >ni volas diri, ke leono estas !n! el la m!ltaj besto-

spe'oj, kaj ne plantospe'o a. alia afero. ,ozo estas floro kaj kolombo estas birdo+ Gemas pri spe'oj, ne pri individ!oj. 6arlo estas kuracisto+ La vorto kuracisto ne servas por identigi, sed por diri, kian profesion $avas 0arlo. %lizabeto estas patrino de tri infanoj+ La fra)parto patrino de tri infanoj estas !)ata ne por montri, ki! Eli)abeto estas, sed por informi, kia $omo -i estas. Akvo bolas je cent gradoj+ >ni ne parolas pri 'erta kolekto de akvo, sed pri la s!bstan'o akvo ,enerale. <afoje oni rigardas spe'on kiel !n! imagan konatan individ!on, kaj !)as la. Gio estas s!fi e ofta en formala a. filo)ofie'a stilo. En tiaj oka)oj temas klare pri la t!ta spe'o" La gitaro estas tre populara instrumento+ >ni pre)entas instr!mentospe'on kva)a. tem!s pri !n! 'erta konata instr!mento. ;nka. ebl!s" $itaro estas+++ La kato preferas "arman klimaton+ >ni pre)entas bestospe'on kiel !n! konatan individ!an beston. >ni anka. pov!s diri" !ato preferas+++ La urso tro"ias kaj en %!ropo kaj en Ameriko+ La dira7o ne pov!s validi pri !n! sola !rso. Gial ne eblas diri" <'rso tro"ias kaj en %!ropo kaj en Ameriko+< La sa#ulo ha"as siajn okulojn en la kapo, kaj la malsa#ulo iras en mal$ lumo+ *a saulo W iuj sauloj. *a malsaulo W iuj malsauloj. =e s!bstantivo aperas kiel predikativo, oni nepre ne !)! la, se temas n!r pri spe'o" 6arlo estas advokato+ =e oni diras 6arlo estas la advokato, tiam la signifo estas #0arlo estas ti! 'erta advokato, ki!n vi konas( a. #0arlo estas ti! advokato, pri ki! ni n!n parolas( a. simile. =e temas pri nombrebla afero, oni anka. povas pre)enti spe'on per pl!rala vorto. 0iam oni parolas pri spe'oj, la diferen'o inter sing!laro kaj pl!ralo ofte estas malgrava" Leonoj estas bestoj+ W *eono estas besto+ ,ozoj estas floroj kaj kolomboj estas birdoj+ La leonoj estas bestoj+ La rozoj estas floroj kaj la kolomboj estas birdoj+

,.1.& Malpermesoj de la
8e !)! la e fra)parto, ki! $avas alian difinilon. ;liaj difiniloj estas

posedaj pronomoj *9T+, tabelvortoj *9::+ je A, " a. ES, la vorteto amba), kaj d!ondifina unu"

25

Artikolo kaj aliaj di"iniloj

%ia dorso doloras+ 8e" <La mia dorso doloras+< *=ed ja eblas la

mia="ia+++, se ne aperas posta s!bstantivo U9T.2V.+ .iu domo estas granda+ 8e" <La tiu domo estas granda+< /iuj gastoj jam "enis+ 8e" </iuj la gastoj jam "enis+< /i atas iajn legomojn+ 8e" </i atas la iajn legomojn+< !ies gasto mi estas, ties feston mi festas+ 8e" <La kies gasto+++ la ties festo+++< /i legis amba) librojn+ 8e" </i legis la amba) librojn+< 8e !)! la anta. !okati!o" !elnero, alportu al mi glason da biero! 8e dir!" <La kelnero, alportu+++<

,.1.) La anstata/ poseda pronomo

>fte oni !)as la anstata. poseda pronomo *9T+, se la k!nteksto klare montras, ki! la posedanto estas. Gio aparte ofte oka)as, kiam oni parolas pri korpopartoj kaj paren'oj" *i le"is la kapon+ W *i le"is sian kapon+ /i montris per la fingro, kien li iru+ W +++per mia fingro+++ ,i la"is al si la piedojn+ W ,i la"is siajn piedojn+ ;u 6arlo "enis kun la patro- W +++kun sia patro >iru al la patro, ke mi estas diligenta+ *a patro W mia patro *la patro de la parolanto+. >ni tamen ofte !)as la vortojn Patro kaj Patrino *k!n komen'a maj!sklo+ kva)a. proprajn nomojn sen la.

,.1.* La anstata/ iuj

0iam ne estas risko pri miskompreno, oni povas !)i la anstata. iuj" La gastoj eksidis e la tablo+ X ;iuj gastoj eksidis+++ ;i$"espere la Angloj prezentos teatraon en la kongresejo+ *a Angloj X iuj Angloj. La sit!a'io *kongreso+ tamen limigas la sen'on de iuj Angloj. Gemas pri *pli-malpli+ i!j ;ngloj, ki!j partoprenas en la kongreso, kaj ne pri i!j ;ngloj de la mondo.

,.1.+ La anta/ lingvonomoj

*a estas !)ata anta. lingvonomoj, ki!j konsistas el adjektivo pl!s la vorto ling"o *ofte s!bkomprenata+. >ni !)as la, ar oni rigardas la lingvojn kiel !nika7ojn" la Angla 9ling"o:, la ;ina 9ling"o:, la 4ederlanda 9ling"o: k.a. =ed oni ne !)! la e ti!j malm!ltaj lingvoj, ki!j $avas propran s!bstantivan nomon, ek). %speranto, 8anskrito, &do, 5olapuko k.a.

26

Artikolo kaj aliaj di"iniloj

,.1., La anta/ plej kaj malplej

0iam plej a. malplej *9:P+ eestas, temas normale pri io !nika, kaj oni !)as la" *a malfelia infano forkuris kaj ka is sin en la plej proksima arbaro+ *i estas tre kredema? e la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej nekredindaj &omoj, li tuj kredas+ =e temas pri komparo inter d! individ!a7oj a. d! gr!poj, oni !)as k!time la 9mal: pli anstata. la 9mal: plej" 'nu "id"ino ha"is du filinojn+ La pli maljuna UfilinoV estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj "izao, ke iu, kiu in "idis, po"is pensi, ke li "idas la patrinon+ 0elkfoje plej ne montras ion !nikan, sed plej altan gradon de e'o a. maniero. Giam oni ne !)! la" % vulpo plej ruza fine estas kaptata+ 8e temas pri 'erta konata v!lpo, sed pri i! ajn v!lpo maksim!me r!)a. *i estas plej laca en la mateno+ 8e temas pri komparo inter diversaj personoj, sed pri komparo inter diversaj la'e'oj de !n! sama persono en diversaj tempoj. 6iu "enas plej frue, sidas plej #ue+ Plej ne staras anta. s!bstantiva fra)parto, sed anta. adverba fra)parto.
$ $

,.1.4 La 5e propraj nomoj

8e !)! la e vorto, ki! per si mem estas propra nomo, ar tiaj nomoj estas klare difinitaj per si mem" Pasintjare mi "ojais al !anado+ 8e dir!" <+++al la !anado+< 6ie estas Francisko- 8e dir!" <6ie estas la Francisko-< 5e ordinaraj vortoj, ki!j fari,is propraj nomoj, oni normale ja !)as la, ar tiaj vortoj ne estas per si mem difinitaj" 6aj tiam la 0okto diris? @0enu "in dekstre kaj eniru en la malluman pinarbaron, mi "idis, ke tien foriris la %orto kun "ia malgranda infano+A La nokto kaj la morto rolas en fabelo kiel personoj k!n propraj nomoj *tion montras la maj!skla skribo+, sed nokto kaj morto estas ordinaraj s!bstantivoj, kaj tial be)onas la. 0iam ordinara propra nomo $avas adjektivon kiel epiteton, kaj se ti! adjektivo ne estas mem parto de la propra nomo, oni normale ja !)as la. Gion oni faras pre'ipe, kiam temas pri elekto *reala a. -ajna+ inter pl!raj aferoj k!n la sama nomo" >uoble montriis la bildo de 5enero, de la surtera 1enero+ 3enero estas propra nomo de diino. Hn!e 5enero aperas sen la, la. la ba)aj reg!loj por normalaj propraj nomoj. Poste eestas la epiteto surtera, kaj oni devas

27

Artikolo kaj aliaj di"iniloj !)i la por montri difinite'on. Gemas kva)a. pri d! malsamaj 3eneroj, la iela 3enero kaj la s!rtera 3enero. ;iuj konas Londonon, la efurbon de 3ritio, sed ne iuj konas la aliajn Londonojn en 'sono kaj 6anado+ *ondono ne $avas la. La esprimo aliaj *ondonoj tamen $avas la epiteton aliaj, kaj do ri'evas anka. la. /ultaj "izitis *ondonon, la efurbon de 3ritio, sed mi "izitis anka! aliajn Londonojn+ ;nka. i tie *ondono $avas epiteton, sed oni ne !)! la, ar ne temas pri i!j aliaj Londonoj, kaj la a.sk!ltanto anka. ne povas s'ii, pre'i)e pri ki!j Londonoj temas. ;liaj difiniloj ol la povas aperi anta. iaj propraj nomoj, sed n!r malofte estas be)ono de tiaj esprimoj" Ba, tie "i estas, mia 2lizabeto! ;u "i sentas teruron anta! tiu !arolo-

,.2 !uondi"ina unu

<!j lingvoj !)as spe'ialan nedifinan artikolon, ki! ofte estas vorto simila al la n!meralo *9:R+ unu. 8edifina artikolo tamen t!te ne ek)istas en Esperanto. Plenan nedifinite'on oni montras simple per ne!)o de difinilo. =ed oni iafoje !)as unu kiel duondifinan artikolon. Gia unu ne montras nombron, sed individ!e'on. Bi montras, ke temas pri io, kio estas nekonata al la a>skultanto3 sed konata al la parolanto" "nu vidvino ha"is du filinojn+ 0omen'o de fabelo. ;nkora. n!r la rakontanto konas la vidvinon. "nu vesperon fariis granda uragano+ La d!ondifina artikolo unu tamen neniam estas deviga. Bi estas n!an'ilo, ki!n oni !)! je be)ono.

28

Apostro"o

4 Apostro"o
4.1 Apostro"ado de 67"ina%o
La fina7on > de s!bstantivo oni povas ellasi. Giam oni skribas apostrofon anstata. >. Gia ellaso de > eblas tamen n!r kiam ne sekvas i! el la fina7oj / kaj 8. En la parolo la ak'ento restas s!r la sama vokalo, kva)a. la > ankora. eest!s" turmento M turment) *turm%nt)+ historio M histori) *histor&)+ metroo M metro) *metr()+. ielo M iel) *i%l)+. >ni ne povas !)i apostrofon anstata. ;-fina7o *9P+, E-fina7o *9Q+ a. verba fina7o *920+. >ni anka. atent!, ke ne eblas apostrofi la finojn >8, >/ kaj >/8. Bar) egalas iam al haro, neniam al haron, haroj a. harojn. 5e ti!j tabelvortoj, ki!j fini,as per > *9::+, la finaj #o(-vokaloj ne estas veraj >-fina7oj, kaj tial oni ne povas ilin anstata.igi per apostrofoj. 8e eblas do !)i <ki)<, <ti)<, <i)<, <i)<, <neni)< anstata. kio, tio, io, io, nenio.

4.2 Apostro"ado de la
La vokalo #a( en la difina artikolo la *9R+ povas esti ellasita kaj anstata.igita per apostrofo M l). Gi!n mallongigitan formon oni prefere !)! n!r post prepo)i'ioj, ki!j fini,as per vokalo" de l), e l), je l), tra l), pri l), pro l)" *iberigu nin >io, de l3 so"aaj 4ormandoj!

4.& 8e"e en poe#io

;postrofoj estas !)ataj pre'ipe en poe)io por eviti troajn vokalojn. Post longa migrado sur dorna la voj3 /inacis nin ondoj de l3 maroC 8ed "enkis ni ilin kaj "elas kun #oj3 Al "erda &aven3 de l3 homaro+ Post longa batalo, maldola turment3 *a stela standardo jam flirtas en vent3 el *a 0agio de Antoni G1A3(D86&

29

Apostro"o En ordinara lingva7o apostrofoj estas tre maloftaj. En parola lingvo apostrofado apena. oka)as ent!te.

4.) Dank al
;postrofo estas anka. tradi'ie !)ata en la esprimo dank) al W #pro la *favora+ infl!o de, mal-malgra.(. >ank) al aperas en ia lingva7o, anka. en parola !)o" .es, dank3 al >io, io estas en bona ordo+ 'ank3 al lia instruado mi sukcesis en la ekzameno+

4.* Un
0iam oni kalk!las taktojn, ritmojn k.s., oni povas !)i mallongigitan apostrofan formon de la n!meralo unu *9:R+" "n3! du! un3! du! E *a soldatoj mar is+ W 'nu! du!+++ @"n3, du, tri, k"arA, li kalkulis la!te+ W 'nu, du+++ 'n) povas aperi n!r en memstara, kva)a. interjek'ia !)o, kiel en la ianta.aj ek)emploj. Bi ne povas aperi en ordinaraj fra)oj. 8e eblas ek)." </i ha"as nur un) amikon+< Eblas n!r" /i ha"as nur unu amikon+

30

(ronomoj

9 (ronomoj
Pronomo estas vorteto, ki! povas anstata.i t!tan s!bstantivan fra)parton.

9.1 (ersonaj pronomoj

mi ni vi li (i #i ili oni si X #la parolanto( X #la parolanto kaj alia*j+ persono*j+( X #la alparolato*j+( X #la priparolata vira persono a. persono k!n nekonata sekso( X #la priparolata ina persono( X #la priparolata a7o, besto a. infaneto( X #la priparolataj $omoj, a7oj a. bestoj( X #nepre'i)igita*j+ persono*j+( X #la sama persono kiel la s!bjekto(, se ti! ne estas mi, ni a. "i

Personaj pronomoj povas ri'evi la ak!)ativan fina7on 8 *9:0.2+" /i amas vin+ Ilin konas 6arlo+ ;u "i #in "idas %lizabeto la"as sin en la lago+

9.2 (osedaj pronomoj

=e oni aldonas la fina7on ; al personaj pronomoj, oni kreas posedajn pronomojn" mia nia via lia (ia #ia ilia onia sia #*la+... de mi( #*la+... de ni( #*la+... de vi( #*la+... de li( #*la+... de -i( #*la+... de ,i( #*la+... de ili( #*la+... de oni( #*la+... de si(

La posedaj pronomoj povas ri'evi la fina7ojn / *96+ kaj 8 *9:0.2+ same kiel aliaj adjektivoj *9P+ * iam / anta. 8+" mia ambro Y miaj ambroj Y mian ambron Y miajn ambrojn. 31

(ronomoj 0iam poseda pronomo aperas anta. s!bstantivo, ,i estas difinilo *9R+, kaj oni ne aldonas la *9R+. La poseda pronomo informas pri la posedanto, kaj tio estas s!fi a informo por esprimi difinite'on. =e oni anstata.igas la posedan pronomon per de-esprimo, oni normale devas aldoni la" ilia ambro W la ambro de ili, mia edzo W la edzo de mi. 0iam poseda pronomo aperas sola sen posta s!bstantivo, ,i ne estas difinilo, kaj ne montras difinan signifon. Por montri difinite'on oni tiam normale aldonas la" 0iu i libro estas mia+ Bi estas !n! el miaj libroj Y nedifina sen'o. 0iu i libro estas la mia+ Bi estas ti! konata libro, ki! apartenas al mi Y difina sen'o. /ia a!to estas difektita+ 4i pro"u la vian+ *a "ian W "ian a!ton. =ed iafoje oni povas forlasi i tian la anta. memstara poseda pronomo, se la k!nteksto estas tre klara" *i pli atas mian domon ol 4la5 sian+ W +++ol sian domon+

9.& Aliaj pronomoj

;nka. aliaj vortetoj estas pronomoj *sed ne personaj+, ek). tabelvortoj je >, H kaj E= *9::+ kaj amba!.

9.) 'nua persono

9.).1 Mi
/i estas sing!lara *kaj t!te ne montras sekson+. /i kaj mia estas !)ataj de la parolanto por paroli pri si mem. En gramatiko tio estas ofte nomata #la !n!a persono(" %i "enas de la a"o, kaj mi iras nun al la onklo+ %i foriras, sed atendu min, ar mi balda! re"enos+ Por miaj k"ar infanoj mi aetis dek du pomojn+ 6iam mi finos mian laboron, mi seros mian horloon+ %i prenos miajn glitilojn kaj iros gliti+

9.).2 Ni
4i estas pl!rala *kaj t!te ne montras sekson+. 4i kaj nia estas !)ataj de la parolanto por paroli pri si mem kaj alia*j+ persono*j+. 4i povas signifi mi kaj unu alia persono, mi kaj pluraj aliaj personoj, mi kaj iuj aliaj homoj, a. mi

32

(ronomoj kaj "i. La pronomo ni jen inkl!)ivas la alparolata*j+ n $omo*j+ n, jen ne. 0i!j personoj estas inkl!)ivataj, povas montri n!r la k!nteksto" 0i "idas per la okuloj kaj a!das per la oreloj+ 4i W #mi kaj i!j aliaj $omoj(. 0i disiis kaj iris en di"ersajn flankojn? mi iris dekstren, kaj li iris mal$ dekstren+ 4i W #mi kaj li(. 6iam "i ekparolis, ni atendis a!di ion no"an, sed balda! ni "idis, ke ni trompiis+ 4i W #mi kaj aliaj $omoj, sed ne la alparolato(. *a nokto estis tiel malluma, ke ni nenion po"is "idi e anta! nia nazo+ *a junulo aliis al nia militistaro kaj kurae batalis kune kun ni kontra! niaj malamikoj+
$ $

9.* !ua persono

9.*.1 Vi
5i kaj "ia estas !)ataj de la parolanto por paroli pri la persono*j+, al ki!*j+ li parolas. 5i kaj "ia povas inkl!)ivi anka. aliajn personojn, ki!j iel apartenas al la sama gr!po kiel la alparolato*j+. En gramatiko tio estas nomata #la d!a persono(. >ni !)as "i egale al !n! a. pl!raj personoj. 5i estas do jen sing!lara, jen pl!rala. 5i t!te ne montras sekson, kaj estas anka. t!te ne.trala pri rango a. po)i'io k.t.p." 8injoro, vi estas neentila+ 8injoroj, vi estas neentilaj+ 1i estas infanoj+ ;u vi amas vian patron 1ia parolo estas tute nekomprenebla kaj viaj leteroj estas iam skribitaj tute nelegeble+ 0iam "i estas s!bjekto de H-verbo en effra)o, oni k!time forlasas ,in *920+. En kelkaj lingvoj oni iafoje !)as "i-pronomon pri $omoj ,enerale. Por tio oni devas en Esperanto nepre !)i oni.

9.*.2 Ci
2i estas sing!lara alparola pronomo *ki! t!te ne montras sekson+. 2i kaj cia ek)istas n!r teorie, kaj estas preska. neniam praktike !)ataj. Ebl!s imagi ci kiel p!re sing!laran "i, a. kiel intiman familiaran *sing!laran+ "i, a. e kiel ins!ltan *sing!laran+ "i. =ed estas fakte t!te neeble diri, kian n!an'on ,i montras, ar ,i apena. estas !)ata. <!j imagas, ke oni anta.e !)is ci en Esperanto, kaj ke ti! !)o poste malaperis, sed fakte ci neniam vere estis

33

(ronomoj praktike !)ata. Bi n!r aperis iafoje en eksperimenta lingva7o k.s. En normala Esperanto oni iam !)adis n!r "i kiel alparolan pronomon.

9.+ :ria persono

5io, kio ne estas mi, ni a. "i *a. ci+, estas nomata #la tria persono(. La pronomoj li, i, i kaj ili, kaj lia, ia, ia, ilia, estas !)ataj por paroli pri io konata, kio estas nek la parolanto, nek la alparolato. (ni kaj onia estas !)ataj por paroli pri nedifinita persono. 8i kaj sia anstata.as la aliajn triapersonajn pronomojn en 'ertaj oka)oj.

9.+.1 Li kaj i
*i kaj i estas sing!laraj. *i kaj lia estas !)ataj, kiam oni parolas pri !n! vira persono. ,i kaj ia estas !)ataj pri !n! ina persono" Li estas knabo, kaj (i estas knabino+ Li estas mia onklo+ 6i estas mia onklino+ %n la salono estis neniu krom li kaj lia fianino+ /i renkontis "ian patrinon kaj (ian kolegon+ 0iam oni parolas pri persono, kies sekso ne estas konata, a. kiam oni parolas ,enerale pri $omo de i! ajn sekso, oni normale !)as li. *i do $avas d! signifojn" la "ira persono a. la homo" ;iu, kiu in "idis, po"is pensi, ke li "idas la patrinon+ *i respondas i tie al iu, do al iu persono. 8e "i iros al kuracisto, li po"os helpi "in+ Gemas pri i! ajn k!ra'isto, sendepende de la sekso. Gia i !)o de li estas iafoje rigardata kiel seksa diskrimina'io, sed estas fakte n!r gramatika afero. >ni !)as li ne ar oni ignoras virinojn, sed ar li estas d!signifa" vira kaj sekse ne.tra. Gio ja povas iafoje ka.)i malklara7ojn. Giam oni ne $e)it! esprimi sin pli klare per ek). i a! li, tiu, tiu persono k.s.
,oto1 <!j tamen ne $e)itis proponi novajn pronomojn por anstata.i la ne.tran !)on de li. Pli-malpli i! libera konsonanto N #i( estas jam proponita sen tre m!lte da praktika re)!lto. =ed n!ntempe oni povas iafoje renkonti < li< kaj <ri<, d!m aliaj insistas pri <gi< a. <i< a. ankora. io alia.

9.+.2 i
7i estas sing!lara. 7i kaj ia estas !)ataj por paroli pri senseksa7o" *a tranilo tranas bone, ar #i estas akra+ 0ro"inte pomon, mi #in manis+ /i dis iris la leteron kaj disetis #iajn pecetojn en iujn angulojn de la ambro+ 34

(ronomoj >ni !)as i anka. pri infaneto, ki! estas tiel j!na, ke la sekso ne gravas. =ed oni povas anka. !)i li, kiel oni faras por persono, kies sekson oni ne s'ias" *a infano ploras, ar #i "olas mani+ /i montris al la infano, kie ku as #ia pupo+ =ed se oni volas aparte montri la sekson de infaneto, a. se oni parolas pri pli a,a infano, oni kompreneble !)! li a. i. 7i estas !)ata anka. por paroli pri besto, e kiam ,ia sekso estas konata" @Pip, pip!A diris subite malgranda muso, kiu elkuris, kaj post #i "enis ankora! unu+ /i frapos "ian e"alon sur la kapon tiel, ke #i falos sen"i"a+ En spe'ialaj oka)oj, kiam pov!s esti miskompreno, oni povas tamen !)i li a. i pri besto. 7i anka. povas repre)enti sing!larajn gr!pvortojn kiel" familio, popolo, armeo k.s." Bodia! la problemo interesas la publikon, morga! #i po"as esti indi$ ferenta pri i+ La !n!a i repre)entas la p!blikon *pl!rajn personojn+. *La d!a i estas la problemo.+ 7i normale repre)entas a7on, beston kaj alian klare difinitan aferon. 0io estas !)ata por abstrakta rilato, por repre)enti t!tan fra)on, a. por nedifinita afero *W tiu afero+" E ,i for"ojais+ E .es, mi tion scias+ W .es, mi scias, ke i for"ojais+

9.+.& Ili
&li estas pl!rala. &li kaj ilia estas !)ataj por paroli pri pl!raj konataj aferoj a. personoj *ki!j inkl!)ivas nek la parolanton, nek la alparolaton+. &li ne montras sekson" 6ie estas la knaboj- Ili estas en la ardeno+ 6ie estas la knabinoj- Ili anka! estas en la ardeno+ 6ie estas la traniloj- Ili ku as sur la tablo+ >onu al la birdoj ak"on, ar ili "olas trinki+ 8injoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojnC mi anka! tre amas iliajn infanojn+ En kelkaj lingvoj oni iafoje !)as ili-pronomon pri nedifinitaj $omoj. En Esperanto oni devas tiam !)i oni.

9.+.) Oni
(ni kaj onia estas nedifinitaj pronomoj, ki!j estas !)ataj, kiam oni parolas pri ia ajn persono, pri m!ltaj a. kelkaj nedifinitaj personoj, kiam ne gravas, pri ki!j personoj temas, k.s. (ni estas normale sing!lara, sed povas anka. esti pl!rala. (ni t!te ne montras sekson" 35

(ronomoj
%n malbona "etero oni po"as facile mal"armumi+ 6iam oni estas ria 9a! riaj:, oni ha"as multajn amikojn+ 7ni diras, ke la "ero iam "enkas+ 6un bruo oni malfermis la pordegon, kaj la kale o en"eturis en la

korton+

7ni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron+ *a malpura aero malsanigas onin+ 6iam oni "enas al tiu urbo, oni de"as atenti pri la krimuloj+ &li kapablas

teli e oniajn "estaojn+

4e kritiku onin, ar oni po"as anka! "in kritiki+

La formoj onin kaj onia estas tre malofte !)eblaj en la praktiko. Pro ilia maloftege'o, kelkaj sentas ilin kiel strangajn, kaj evitas ilin.

9., Si
8i kaj sia estas spe'ialaj triapersonaj pronomoj, ki!jn oni en 'ertaj oka)oj devas !)i anstata. la ordinaraj pronomoj de la tria persono. 8i estas jen sing!lara, jen pl!rala, depende de tio, kion ,i repre)entas. 8i per si mem ne montras sekson. >fte oka)as, ke tio, kio rolas kiel s!bjekto, aperas anka. en alia rolo en la sama fra)o. =e la s!bjekto estas mi, ni a. "i *a. ci+, oni simple ripetas la saman pronomon" Mi la"as min+ La d! mi estas la sama persono. Mi "idas mian fraton+ /i kaj mia montras la saman personon. 8i la"as nin+ La d! ni estas la samaj personoj. 8i "idas niajn fratojn+ 4i kaj nia montras la samajn personojn. 3i la"as vin+ La d! "i estas la sama*j+ persono*j+. 3i "idas viajn fratojn+ 5i kaj "ia montras la sama*j+ n persono*j+ n. =ed se la s!bjekto estas triapersona *nek la parolanto, nek la alparolato+, oni devas !)i si por la alia rolo. =e oni !)as ek). li kaj s!bjekte, kaj en alia rolo, tiam temas nepre pri d! malsamaj viroj. La samo validas por i, i kaj ili" ,i la"as in+ Hn! virino lavas alian virinon. Fi la"as sin+ Hn! virino lavas la propran korpon. ,i kaj sin montras la saman personon. ,i "idas ian patrinon+ Hn! virino vidas la patrinon de alia virino. Fi "idas sian patrinon+ Hn! virino vidas la propran patrinon. La virino seras sian filon+ La virino ser as la propran filon. *i la"as lin+ Hn! viro lavas alian viron.
$ $

36

(ronomoj
Li la"as sin+ Hn! viro lavas la propran korpon. *i kaj sin montras la

saman personon. 7i la"as in+ Hn! besto lavas alian beston *a. a7on+. Bi la"as sin+ Hn! besto lavas la propran korpon. 7i kaj sin montras la saman beston. La $!ndo ludas per sia pilko+ La $!ndo l!das per la propa pilko. &li la"as ilin+ Hn! gr!po de personoj a. bestoj lavas alian gr!pon. <li la"as sin+ Hn! gr!po lavas la proprajn korpojn. &li kaj sin montras la saman gr!pon. La na,intoj ne tro"as siajn "estaojn+ La na,intoj ne trovas la proprajn vesta7ojn. >ni ne forgesas facile sian unuan amon+

9.,.1 Si ne povas esti subjekto

8i neniam povas esti mem s!bjekto, nek parto de s!bjekto, ar tiam si repre)ent!s sin mem. =ame sia ne povas esti parto de s!bjekto. 8e eblas fra)oj kiel" <8i manas+< </i kaj si dancas+< <Petro kaj si fi as+< </ia kaj sia fratoj estas samklasanoj+< <8ia edzino estis kisata de li+< 8e dir! do" <0arlo kaj sia frato promenas en la parko+< =e oni dir!s tian fra)on, oni ver-ajne inten'!s, ke sia repre)ent! 0arlon, sed la s!bjekto ja ne estas 6arlo, sed <6arlo kaj sia frato<. Air!" 6arlo kaj lia frato promenas en la parko+ Gamen oni povas !)i si, se oni -an,as la fra)on jene" 6arlo kun sia frato promenas en la parko+ 8!n la s!bjekto estas 6arlo, kaj sia ,!ste repre)entas 0arlon. La fra)parto kun sia frato ne estas parto de la s!bjekto, sed kun-adjekto.

9.,.2 Si en pasiva "ra#o

8i kaj sia repre)entas la gramatikan s!bjekton. Gio validas anka. en pasivaj fra)oj *92:.Q+, kvankam la gramatika s!bjekto ne estas aganto en tiaj fra)oj" Fi estas amata de siaj instruistinoj+ 0arlo estis akompanata de Petro al sia domo+ W +++al la domo de 6arlo+ 6arlo estis akompanata de Petro al lia domo+ W +++al la domo de Petro+ Li sendas leteron al sia kuzo+ M *etero estas sendata de li al lia kuzo+ En la pasiva fra)o oni ne povas diri al sia kuzo, ar tiam tem!s pri la k!)o de la letero.

9.,.& Sub"ra#o
La predikato de s!bfra)o *92O+ $avas propran s!bjekton. =e oni !)as si9a: en s!bfra)o, ,i repre)ent! iam la s!bjekton de la s!bfra)o, neniam la s!bjekton de la effra)o"

37

(ronomoj
%lizabeto rigardis la "iron, ki! kombis al si la harojn+ La viro kombis la

proprajn $arojn *ne ti!jn de Eli)abeto+. 8i repre)entas la s!bjekton de kombis, nome kiu *kaj kiu repre)entas la viron+. 6arlo kaj Petro diris, ke la infanoj jam "estis sin+ La infanoj vestis la proprajn korpojn *ne ti!jn de 0arlo kaj Petro+. *i "idis, ke la $!ndo ludas kun sia pilko+ La pilko apartenas al la $!ndo *la s!bjekto de la s!bfra)o+. Abimele, la reo de la #ili toj, rigardis tra la fenestro, kaj "idis, ke <saak amuzias kun sia edzino 1ebeka+ 6ebeka estas ed)ino de <saak *la s!bjekto de amuzias+, ne de ;bimeleK *la s!bjekto de "idis+. =e est!s la ed)ino de ;bimeleK, oni dir!s lia edzino. /ia a"o diris, ke li tre amis sian patrinon+ 8ian repre)entas la s!bjekton de amis, li, ki! povas esti identa al mia a"o, sed ki! anka. povas esti alia viro. 8i ne povas esti mem s!bjekto. ;nka. ne eblas !)i si kiel s!bjekton de s!bfra)o, nek kiel parton de la s!bjekto de s!bfra)o, k!n la 'elo, ke si repre)ent! la s!bjekton de la effra)o. 8e eblas" <0arlo diris, ke si "enos morga!+< 8ek" <0arlo diris, ke sia frato "enos morga!+< 8i en s!bfra)o iam repre)entas la s!bjekton de la s!bfra)o mem. >ni devas diri" 6arlo diris, ke li "enos+++ = ke lia frato "enos+++ ;nka. ne eblas" <Fi sentis, ke plu"as sur sin+< >ni devas diri" ,i sentis, ke plu"as sur (in+ Parti'ipo k!n ;-fina7o *92:+ estas kva)a. s!bfra)o" *i ek"idis la an,elon de la Etern!lo, starantan sur la "ojo kun elingigita gla"o en sia mano+ La an,elo estis staranta k!n glavo en sia mano. 6arlo promenis kun virino "estita per sia plej bela "esto+ Fi estis vestita per sia plej bela vesto. ;nka. komparaj esprimoj enkond!kitaj de kiel a. ol *9:P+ estas kva)a. s!bfra)oj. 8i ene de tia kompara esprimo repre)ent! la s!bjekton de la s!bkomprenata verbo" Fi amas lin kiel sin mem+ Fi amas lin, kiel -i amas sin mem. ,i estas tiel saa kiel ia fratino+ ;nka. -ia fratino estas sa,a. Li punis ilin same kiel siajn fratojn+ Li p!nis anka. siajn fratojn. Fi amas lin pli ol sin mem+ Fi amas lin pli ol -i amas sin mem. *i estas pli aa ol lia frato+ Lia frato estas a,a *sed malpli+. 0ompleksa postmetita epiteto a. s!plemento de s!bstantivo povas esti rigardata kiel s!bfra)o k!n s!bkomprenata verbo. Giam si povas repre)enti la s!bjekton de la s!bkomprenata verbo. Gi! s!bjekto estas iam identa al la anta.a s!bstantivo. Pri tiaj fra)oj la !)ado estas tamen mal!n!e'a" &li "izitis m!)eon faman pro siaj belaj pentraoj+ W +++muzeon, ki! estas fama pro siaj belaj pentraoj+ La pentra7oj apartenas al la m!)eo. Picasso "izitis muzeon faman pro liaj pentraoj+ W +++muzeon, kiu estas fama pro liaj pentraoj+ La pentra7oj estas de Pi'asso. 38

(ronomoj
,i "idis soldaton kun sia pafilo en la mano+ W +++soldaton, kiu staris kun

sia pafilo en la mano+

9.,.) .n"initivo
=e oni !)as si k!ne k!n infinitiva verbo *920.2+, si repre)entas la sencan subjekton de la infiniti!o. Plej ofte ti! sen'a s!bjekto estas la sama kiel la s!bjekto de la predikato, sed ne iam" 5i! $omo de"as zorgi pri si mem+ 8i repre)entas la s!bjekton de zorgi. Bi estas identa al la s!bjekto de de"as. *a sinjoro ordonis al la servisto "esti sin+ La sen'a s!bjekto de "esti estas la ser"isto. 8in repre)entas la serviston. *a sinjoro ordonis al la ser"isto "esti lin+ La servisto ne vest! sin mem, sed alian viron, plej ver-ajne la sinjoron. =e la sen'a s!bjekto de infinitivo ne eestas en la fra)o, kaj se ,i t!te ne estas grava, oni normale lasas al si repre)enti la s!bjekton de la predikato" La re,o sendis "oki sian kuraciston+ La sen'a s!bjekto de "oki ne eestas en la fra)o, kaj estas malgrava. 8ia tial povas repre)enti la re,on. >ni traktas sendis "oki kiel !n! verbon k!n n!r !n! s!bjekto, la re,o. *a reo sendis la ser"iston "oki lian kuraciston+ 5i tie la s!bjekto de "oki *la servisto+ ja eestas. =e oni dir!s sian kuraciston, la servisto dev!s voki sian propran k!ra'iston, ne ti!n de la re,o.

9.,.* Aga substantivo

=e s!bstantivo estas klare aga, kaj se ,ia sen'a s!bjekto eestas, si normale repre)ent! ti!n s!bjekton. La reg!loj estas tamen nefiksitaj" Petro pacience a!skultis la plendadon de 0arlo pri iuj siaj problemoj+ 0arlo plendis pri i!j siaj problemoj. La problemoj estas de 0arlo *la sen'a s!bjekto de plendado+, ne de Petro *la s!bjekto de a!skultis+. 0iam sia staras anta. aga s!bstantivo kiel difinilo de ,i, ,i iam repre)entas la s!bjekton de la predikato" 0arlo rakontis al %"a pri sia "ojao al Azio+ 0arlo voja,is al ;)io. 6arlo demandis al %"a pri ia "ojao al %!ropo+ Eva voja,is al E.ropo.

9.,.+ Si(a) en "iksitaj esprimoj

En kelkaj fiksitaj esprimoj si9a: ne obeas al la ordinaraj reg!loj. /en ek)emploj" siatempe W #en ti! tempo, en la kon'erna tempo, en konvena tempo(. 0iam siatempe $avas ti!n i spe'ialan signifon, oni diras iam siatempe sendepende de la s!bjekto" /i "olis siatempe proponi regulon+ 0iam mi donos al "ia lando plu"on siatempe+ 39

(ronomoj
Substanti!o J en si W #...tia, kia ,i estas(. 0iam temas pri ti! i spe'iala

signifo, oni !)as si e se la kon'erna afero ne estas s!bjekto" 8e oni rigardas la aferon en si, oni "idas+++ W 8e oni rigardas la aferon tia, kia i estas+++

40

2olmontriloj

1; 2olmontriloj
Por montri la fra)rolojn de fra)partoj oni !)as rolmontrilojn" ,ominati!o 0elkaj fra)roloj, pre'ipe s!bjekto, rekoneblas per tio, ke ili ne KL1&.1M $avas rolmontrilon. 4oreston de rolmontrilo oni nomas nominati!o. "kuzati!o La fra)rolo objekto, kaj anka. kelkaj aliaj roloj, rekoneblas KL1&.2M per la fina7o 8. Gi!n fina7on oni nomas akuzati!a finaIo a. simple akuzati!o. (repozicioj Gre m!ltaj diversspe'aj fra)roloj rekoneblas per diversaj vortKL1&. M etoj, ki!jn oni nomas prepozicioj.

1;.1 0ominativo
8ominativon *sen prepo)i'io, sen ak!)ativa fina7o+ oni !)as por la jenaj fra)roloj" =!bjekto 3okativo 8omina'io Predikativo

1;.1.1 Subjekto
=!bjekto estas ti!, ki! faras la agon de la predikato. La s!bjekto est! iam en nominativo" La patro donis al mi dolan pomon+. Ili promenadis+ La soldato pafis+ 8ubite granda &undo alsaltis el inter la arbetaoj+ ;u vi a.dis jam tiun historion La folioj faladis de la arboj+ .io s!rpri)is min+ Estis iam malgranda knabino+ 6i estas tre maljuna+

1;.1.2 Vokativo
La fra)rolo vokativo montras, al ki! la eldira7o estas 'elata. 3okativo tipe estas la nomo de la alparolato, eldirata aparte por veki ties atenton. 3okativo

41

2olmontriloj estas normale apartigita de la resto de la fra)o per komo a. komoj. 3okativo est! iam en nominativo" 2lizabeto, u "i scias, kie la hundo estas /i konstatis, kara +etro, ke "i ne estis en la lernejo hodia!+ /i deziras al "i bonan tagon, sinjoro! >ni titolas la alparolaton per la vorto sinjoro. 2stimata prezidanto, mi atus fari jenan proponon+

1;.1.& 0ominacio
=!bstantiva fra)parto povas $avi epiteton, ki! montras la idente'on de la afero, normale per ,ia propra nomo. Gia nominacio staras iam post sia efvorto, kaj est! en nominativo" 0io estis en la monato %ajo+ La monato nomi,as #Majo(. /ajo estas nomina'ia epiteto de la vorto monato. 4i "izitis la !rbon Seulo+ *a efurbo de 3ritio estas *ondono, sed anka! en 6anado kaj 'sono oni ha"as !rbojn Londono+ =injoro +etro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn+ >ni povas ofte enmeti kiu nomias anta. nomina'io" monato, kiu nomias /ajoS urbon, kiu nomias 8euloS urbojn, kiuj nomias *ondono. 8e !)! la prepo)i'ion de *9:0.O.P+ anta. nomina'io" <la urbo de 4o"$ .orko<, <la tato de 6eralo<, <la popola respubliko de ;inio<. B!staj estas n!r" la urbo 4o"$.orko, la tato 6eralo, la popola respubliko ;inio.

1;.1.) (redikativo
Predikativo estas fra)parto, ki! priskribas la s!bjekton a. la objekton pere de la predikato. Predikativo normale estas nominativa. Fi estis terure malbela+ 0erure malbela estas priskribo de i. La priskribo estas perata de la verbo estis. La j!na vidvino fariis deno"e fian ino+ *a ojo kaj surprizo faris lin muta! 5emi)ojn, kol!mojn, man!mojn kaj 'eterajn similajn objektojn ni nomas tola8o+

1;.1.).1 Subjekta predikativo

La verbo esti estas la efa verbo, ki! ligas priskribon al s!bjekto. ;liaj priskribaj verboj estas ek). 9far: ii, ajni, montrii kaj nomii. =!bjekta predikativo estas plej ofte adjektivo a. adjektive'a vorteto" La patro estas sana+ 8ana estas priskribo de la patro. La dentoj de leono estas akraj+
$

42

2olmontriloj
<li fariis trankvilaj+

eran adjekton anstata. adjektiva predikativo" %n la no"aj "estoj i aspektis tiel elegante kaj bele+. =!bjekta predikativo povas anka. esti s!bstantiva fra)parto en nominativo" Leono estas besto+ 3esto estas *spe'a+ priskribo de leono. /an!aro estas la unua monato de la jaro+ /i scias, kio mi estas+ Mia frato farios doktoro+ =!bjekta predikativo povas anka. esti s!bstantiva fra)parto k!n prepo)i'io. Gia priskribo montras e'on. >ni povas ofte transformi tian priskribon en adjektivon" Li estas hodia! en kolera &umoro+ W *i estas hodia! kolerhumora+ <li estas de la sama speco+ >ni !)as adverbon kiel predikativon anstata. adjektivo, se la priskribata s!bjekto estas infinitivo *920.2+ a. s!bfra)o *92O+" 6esti kun leono estas dan#ere+ %stas pli bone, ke ni tie i man,! kaj ir! en la !rbon vespere+ >ni !)as adverbon anstata. adjektivo anka. kiam ne ek)istas s!bjekto. Giam la predikativo priskribas la t!tan sit!a'ion" %stis al mi tiel terure! %stis terure estas ,enerala priskribo de la sit!a'io. ;u hodia! estas varme a! malvarme=e s!bjekto estas s!bkomprenata s!bstantivo a. pronomo, oni kompreneble !)! adjektivan formon" *a mastro traktis min tre bone, kaj estis tre afabla+ W +++kaj li estis tre afabla+ %stu kura#a! W 3i estu kura#a!

,i aspektis kolera+ 0!n aspekti oni tamen tre ofte !)as adverban mani-

1;.1.).2 6bjekta predikativo

0elkaj verboj povas peri priskribon de sia objekto. 0vankam tiaj predikativoj priskribas objekton, ili ne $avas la fina7on 8" 5i farbas la domon ru#an+ *W 5i farbas la ruan domon++ 1uan estas i tie epiteto de la domon. W 5i farbas tiun domon, kiu jam estas rua+ >ni ne diras, ki!n koloron ,i n!n ri'evas. 5i farbas la domon ru#a+ W 5i farbas la domon tiel, ke i farias rua+ 1ua estas predikati!o de la domon, do objekta predikativo. La r!,e'o aperas pro la ago farbi. >ni ne diras, ki!n koloron la domo anta.e $avis. *>ni povas anka. diri" 5i farbas ru#a la domon+ =ed ne eblas" <5i farbas la ru#a domon+<+ >bjekta predikativo povas esti adjektivo a. adjektive'a vorteto" ;u "i farbos vian r!,an domon verda 4e, ni preferas ,in flava+ W 4e, ni preferas, ke i estu fla"a+

43

2olmontriloj
,i tro"is la 4ran'ajn vinojn tre bonaj+ W ,i tro"is, ke ili estas tre bonaj+ 4eniam mi "idis lin tia+ W 4eniam mi "idis, ke li estas tia+ <afoje i tia adjektiva priskribo de objekto sen'e respondas al kiam-fra)o, kaj montras staton, ki! ne dependas de la predikata ago. Giam oni povas ja !)i ak!)ativon" 4i lin tro"is malvivan+ W 4i lin tro"is, kiam li estis mal"i"a+ La 8 de mal$ "i"an povas $elpi al klare'o, sed oni anka. povas ,in forlasi. =en 8-fina7o la signifo anka. povas esti" 4i lin tro"is, kaj tro"is, ke li estas mal$ "i"a+ /i atas la matenman,ajn ovojn malmolaj4n5+ W /i atas la maten$ manajn o"ojn, kiam ili estas malmolaj+ /i atas, ke la matenmanaj o"oj estu malmolaj+ <!j !)as 8 en tiaj i fra)oj. ;liaj preferas adjektivon sen 8. La signifodiferen'o praktike estas n!la. >bjekta predikativo povas esti s!bstantiva fra)parto en nominativo" /i elektis lin prezidanto+ W /i elektis lin, ke li estu prezidanto+ 5in mi "olas fari mia ed)o! W /i "olas fari tiel, ke "i estos mia edzo+ 5e iaj verboj oni povas alternative !)i kiel-esprimon *9:P.2+" &li elektis in kiel kasiston+ <afoje fra)parto k!n prepo)i'io povas esti objekta predikativo" ,i lin tro"as la) sia gusto+ W ,i tro"as, ke li estas la! ia gusto+ /i preferas ,in sen sukero+ =e la objekto estas infinitivo, oni !)as adverbon kiel objektan predikativon. Gio praktike oka)as preska. n!r k!n la verbo tro"i en la spe'iala signifo #opinii *ke io estas ia+(" &li tro"is sa,e forkuri+ *<li opiniis, ke fork!ri estas sa,e.+
,oto1 La. i!j gramatikistoj oni !)! adjektivon en tiaj fra)oj, ar ili opinias, ke adverba formo povas esti miskomprenata kiel maniera adjekto. <li do rekomendas, ke oni dir! ek). &li tro"is sa,a forkuri+

ontrolmetodo
=e oni $e)itas, ! temas pri epiteto a. objekta predikativo, oni povas anstata.igi la objekton per pronomo *lin, in, in, ilin k.s.+. Epiteton oni tiam emas forpreni, ar ,i estas parto de la objekto. Predikativon oni tamen emas konservi, ar ,i estas memstara fra)parto ne'esa por la sen'o de la fra)o" ;u "i farbas la domon ru#an- M ;u "i farbas in- 1uan estas epiteto. ;u "i farbas la domon ru#a- M ;u "i farbas in ru#a- 1ua estas objekta predikativo.

1;.2 Aku#ativo
La rolfina7o 8 estas nomata ak!)ativa fina7o a. simple ak!)ativo. Bi povas almeti,i kiel fina7o de diversspe'aj vortoj" 44

2olmontriloj
s!bstantivoj *9O+" domo M domon, hundo M hundon, "irino M "irinon,

seoj M seojn, "idoj M "idojn adjektivoj *9P+" rua M ruan, granda M grandan, "irina M "irinan, "erdaj M "erdajn, knabaj M knabajn personaj pronomoj *9T+" mi M min, i M in, ili M ilin, oni M onin tabelvortoj *9::+ je H, >, ; kaj E" kiu M kiun, iu M iun, iuj M iujn, kio M kion, io M ion, ia M ian, nenia M nenian, tiaj M tiajn, tie M tien, ie M ien lokaj adverboj *9Q+" urbe M urben, strande M stranden *adverboj sen loka signifo ne povas ri'evi 8-fina7on+ La fina7o 8 staras iam post event!ala /-fina7o *96+" domojn, hundojn, "ir$ inojn, ruajn, grandajn, "irinajn, kiujn, kiajn. =e s!bstantivo $avas la fina7on 8, tiam anka. i!j adjektivoj kaj tabelvortoj je H kaj ;, ki!j estas epitetoj de ti! s!bstantivo, $av! la fina7on 8" grandan domon domon ru#an tiun domon tiajn domojn tiun domon grandan tian malgrandan domon antikvan la malgrandajn domojn domojn sen iu ajn dubo tre antikvajn Bbjekta predikati!o *9:0.:.P.2+ tamen ne $av! 8-fina7on" /i refarbis la fla"ajn seojn blankaj+ 8-fina7o povas montri" objekton me)!ron tempop!nkton direkton aliajn signifojn

1;.2.1 6bjekto
>bjekto estas tio, kio estas rekte trafata de ago. La rekta objekto estas montrata per la ak!)ativa 8-fina7o. Gio ebligas !)i diversajn vortordojn. 5i!j el la sekvaj fra)oj montras ba)e la saman signifon" kato mordas hundonS kato hundon mordasS mordas kato hundonS mordas hundon katoS hundon kato mordasS hundon mordas kato * i!foje la $!ndo estas trafata de la mordo+. Pro la 8-fina7o, i! el la ses samsignifaj variantoj estas klare komprenebla. La vortordo dependas n!r de stilo kaj g!sto.

45

2olmontriloj /i amas "inS mi "in amasS "in mi amasS "in amas miS amas mi "inS amas "in mi. 5i!j ses variantoj $avas la saman ba)an signifon" La agon amas faras #mi(, kaj la amo iras al #vi(. 4ra)on k!n objekto oni povas transformi en pasivan fra)on *92:.Q+. Giam la objekto fari,as s!bjekto. %sti kaj similaj verboj ne estas agoj, ki!j direkti,as al io. 4ra)parto, ki! rilatas al esti, ne estas objekto, sed predikativo *9:0.:.P+, ki! neniam $avas 8-fina7on" 0io estas tri se#oj+ /i estas kuracisto+ ,i fariis doktoro+ /ia patro nomias !arlo+ La s!bjekto de verbo povas stari anka. post la predikato. 5e i!j verboj tia vortordo estas tre ofte !)ata. 8e !)! 8-fina7on e tiaj s!bjektoj" Biera! okazis gra"a afero+ =!bjekto de la ago okazis estas gra"a afero. 8e dir!" <Biera! okazis gra"an aferon+< =e oni a.das tian fra)on, oni devas sin demandi, #kio oka)is la gravan aferon(. =ed #oka)i( ne estas ago, ki! iras de aganto al io, kio estas trafata de ti! ago. La verbo #oka)i( $avas n!r !n! * efan+ rolanton" tio kio oka)as. Gi! rolanto iam aperas kiel s!bjekto, kaj do ne $av! 8-fina7on. 1estis nur unu persono+ La persono estas ti!, ki! faris la agon #resti(. 8e dir!" <1estis nur unu personon+< Aperis no"a eldono de la libro+ 8e dir!" <Aperis no"an eldonon de la libro+<

1;.2.2 Me#uro
Me)!raj adjektoj kaj s!plementoj ofte $avas 8-fina7on.

1;.2.2.1 :empa me#uro

8-fina7o e tempa esprimo povas montri me)!ron de tempolongo, tempoda.ro a. ofte'o. Giaj esprimoj respondas al la demandoj" kiel longe-, 9dum: kiom da tempo-, kiel ofte- k.s. Plej ofte tempome)!ra 8-fra)parto estas adjekto de verbo" /i "eturis du tagojn kaj unu nokton+ W +++dum du tagoj kaj unu nokto+ *i estas morte malsana, li ne "i"os pli, ol unu tagon+ *a festo da!ris ok tagojn+ ,i ais tridek jarojn+ *a horloo malfruas kvin minutojn+ W +++per k"in minutoj+ +++je k"in minutoj+ Gempome)!ra 8-fra)parto povas anka. esti s!plemento de adjektivo a. adverbo" *i estis dudek du jarojn a,a+ W +++je dudek du jaroj aa+ *a parolado estis du &orojn longa+ 0iu i "ojo estas milojn da kilometroj longa+

46

2olmontriloj
"nu momenton poste i malaperis malanta! ili+ 'nu momenton montras

la kvanton de tempo, ki! pasis post io. ,i estas du jarojn kaj tri monatojn pli aa ol mi+ Gempome)!ra 8-fra)parto povas anka. k!nlabori k!n tempa post-adjekto a. tempa anta!-adjekto por k!ne montri tempon" 'u tagojn post tio i for$ "eturis 4or"egujon+ Pasis d! tagoj post #tio(.

1;.2.2.2 !iversaj me#uroj

;liaj me)!roj f!nk'ias t!te same kiel tempaj me)!roj. Povas esti me)!ro de spa'a longe'o, alte'o, lar,e'o, distan'o, prof!ndo, pe)o, kosto k.t.p. <li respondas al la demandoj kiom-, kiel multe, kiel malproksime-, kiel longe-, kiel alte-, kiel profunde-, kiel peze- k.s." 7i kostas dek mil vonojn+ 5i de"as kuri pli ol dek kilometrojn+ *a "ojo laris dudek metrojn a! iom pli+ /onto %"eresto estas ok mil okcent kvardek ok metrojn alta+ &li staris nur kelkajn metrojn for de mi+ *a domo estis ducent metrojn distan'a+

1;.2.2.& Me#uro sen rolmontrilo

Me)!ro povas anka. aperi en fra)rolo, ki! ne $av! rolmontrilon" 'ek jaroj estas tre longa tempo+ >ek jaroj estas i tie s!bjekto. Pasis du tagoj+ >u tagoj rolas kiel s!bjekto.

1;.2.& :empopunkto
4ra)parto k!n 8-fina7o povas esti adjekto, ki! montras tempop!nkton. Gia 8-adjekto respondas la demandojn" kiam-, kiudate-, kiutage-, kiujare-, kiu$ foje- k.s. >ni povas diri, ke tia 8-fina7o estas anstata.igo de tempa prepo)i'io, ordinare en" "nu tagon estis forta plu"o+ W %n unu tago+++ /iun monaton li flugas al Pekino+ Georgo 5a ington estis naskita la dudek duan de #ebruaro de la jaro mil sepcent tridek dua+ W %n la dudek dua tago de #ebruaro+++ 5e nomoj de semajntagoj, ak!)ativa s!bstantivo montras pre'i)an konatan tagon" dimanon W #en 'erta konata diman o(, e se oni ne !)as la. ;dverba formo de tia tagonomo normale montras, ke temas ,enerale pri tiaj tagoj" dimane W #en diman oj, en i! diman o(" /i al"enos en *Fon lundon la GH$an de A!gusto+ En $oresprimoj *9:R.L+ oni !)! je *9:0.O.O+, pre'ipe se la vorto horo estas forlasita, por ne konf!)i $oron k!n dato *9:R.T+" 0io okazis la dekan+ W Gio oka)is en la deka tago de la monato. 47

2olmontriloj
0io okazis je la deka+ W Gio oka)is je la deka $oro de la tago.

1;.2.&.1 :empopunkto sen rolmontrilo

Gempop!nkto povas anka. aperi en fra)rolo, ki! ne $av! rolmontrilon" Bodia! estas sabato, kaj morga! estos diman o+ 8abato kaj dimano rolas kiel s!bjektoj.

1;.2.) !irekto
8-adjektoj kaj 8-s!plementoj povas montri direkton. Giam ili respondas la demandojn al kiu loko-, en kiu direkto- k.s.

1;.2.).1 Sola 07"ina%o

/orga! mi "eturos !in(ason+ W +++al 6in aso+ *a "agonaro "eturas de 0abrizo .e&eranon+ =olan direktan 8-fina7on oni !)as n!r kiam temas pri iro al la interno de io. >ni ne diras <iri muron<, <iri kuraciston<, sed iri al muro, al kuracisto. Efektive oni !)as solan direktan 8 preska. n!r e nomoj de lokoj *landoj, !rboj k.s.+.

1;.2.).2 0 kun en1 sur kaj sub

Airekta 8-fina7o aperas plej ofte k!ne k!n en, sur kaj sub, la tri plej gravaj lokaj prepo)i'ioj *9:0.O.:+. 0iam en, sur kaj sub montras simplan po)i'ion, oni !)as ilin sen la fina7o 8. =ed se oni volas montri, ke io movi,as al ti! loko, oni devas kompletigi per rolmontrilo, ki! montras direkton. >ni pov!s !)i al *al en, al sur, al sub+, sed en la praktiko oni !)as iam 8-fina7on" sur la tablo W en po)i'io s!r la tablo M sur la tablon W al po)i'io s!r la tablo, al s!r la tablo sub la granda lito W en loko s!b la granda lito M sub la grandan liton W al loko s!b la granda lito, al s!b la granda lito *a hundo kuras en nia domo+ W La $!ndo estas en la domo kaj k!ras tie. *a hundo kuras en nian domon+ W La $!ndo estis ekster la domo sed k!ras n!n al la interno de la domo. /i metis in sur vian tablon+ W Bi estis en alia loko, kaj mi movis ,in al la tablos!rfa'o. 5e aliaj lokaj prepo)i'ioj ol en, sur kaj sub oni ofte ne !)as direktan 8-fina7on, sed lasas al la k!nteksto montri, ke temas pri direkto. =ed oni ja povas !)i direktan 8 anka. e aliaj lokaj prepo)i'ioj, se tio $elpas al klare'o" *a hirundo flugis trans la riveron, ar trans la ri"ero sin tro"is aliaj hirundoj+

48

2olmontriloj
*a sago iris tra lian koron+ X *a sago plene penetris lian koron+ =e oni

!)as direktan 8-fina7on post tra oni emfa)as, ke la tra-movo plene trairas, kaj pl!iras el la loko. *a "ojo kondukis preter pre#ejon+ =e oni !)as direktan 8-fina7on post preter, oni ak'entas, ke la preter-movo pl!riras for de la afero. 8iajn brakojn i metis irka) mian kolon+ >ni iafoje !)as irka! N 8fina7on anka. por montri movi,on al loko, ki!n oni atingas per irka.movo irka. io alia" *i kuris irka) la angulon de la domo+ *i kuris kontra) la muron kaj "undis sin+ Por montri, ke kontra.movo atingas sian 'elon, kaj k!nt!-i,as k!n ,i, oni povas !)i kontra! pl!s 8fina7on. Gardu "in, ke "i ne "enu plu anta) mian viza#on+ W +++al loko anta! mia "izao+ +++al anta! mia "izao+ /i estis en la urbo kaj iris poste ekster #in+ W +++al ekster i+ *i iris inter la patron kaj la patrinon+ La 'elo de la irado estis loko inter la patro kaj la patrino. /orga! mi "enos e vin+ Gradi'ie oni preferas" /orga! mi "enos al vi+ En iaj oka)oj oni k!timas ne !)i direktan 8-fina7on, ar la vera 'elo estas s!bkomprenata esprimo. Gi! esprimo $av!s 8-fina7on, se oni enmet!s ,in" .akob enfosis ilin sub la kverko+ La vera 'elo estas la gr!ndo" .akob enfosis ilin en la grundon sub la k"erko+ (ni metis anta) mi manilaron+ W (ni metis sur la tablon anta! mi manilaron+ Gamen ne est!s eraro diri sub la k"erkon kaj anta! min, ar anka. ti!j esprimoj povas esti rigardataj kiel 'eloj en ti!j fra)oj. Lokaj prepo)i'ioj estas ofte !)ataj en fig!ra sen'o. <o abstrakta, neloka, estas esprimata kva)a. loko. ;nka. tiam oni povas !)i direktan 8-fina7on por esprimi fig!ran direkton, ek)" /i anos ilian malojon en #ojon+ 0elkaj prepo)i'ioj per si mem montras direkton" al, is, el *9:0.O.2+ kaj de *9:0.O.P+. Gi!j prepo)i'ioj neniam montras po)i'ion. Post ili oni ne !)! 8-fina7on" al la urbo, is la fino, el la lernejo, de la komenco.

1;.2.).& 0 post lokaj adverboj

>ni povas meti la fina7on 8 anka. post lokaj adverboj k!n E-fina7o *9Q+, kaj post lokaj tabelvortoj *9::+ por montri direkton al ia loko" hejme W en la $ejmo M hejmen W al la $ejmo urbe W en la !rbo M urben W al la !rbo ekstere W ekster io M eksteren W al la ekstero de io tie W en ti! loko M tien W al ti! loko, en ti! direkto kie W en ki! loko M kien W al ki! loko, en ki! direkto ie W en i! loko M ien W al i! loko, en i! direkto

49

2olmontriloj
ie W en i! loko M ien W al i! loko, en i! direkto nenie W en neni! loko M nenien W al neni! loko, en neni! direkto

1;.2.* 0 por aliaj signi"oj

8-adjektoj kaj 8-s!plementoj montras plej ofte me)!ron, tempop!nkton a. direkton, sed iafoje tia 8-fra)parto montras alian rolon, por ki! oni normale !)as prepo)i'ion" /i ridas je lia naiveco+ W /i ridas pro lia naiveco+ W /i ridas lian naivecon+ 4eniam i miros pri9pro sia propra malalti#o+ M 4eniam i miros sian propran malalti#on+ Georie oni povas iam anstata.igi prepo)i'ion per 8, se la sen'o ne fari,as malklara. ;parte ofte oni !)as 8 anstata. je *9:0.O.O+. La reg!lo pri klare'o tamen preska. iam malebligas !)i 8 anstata. la demovaj prepo)i'ioj de *9:0.O.P+ kaj el *9:0.O.2+, ar 8 mem estas almova rolmontrilo. <afoje oni tamen !)as fra)ojn kiel" &li eliris la buson+ En tiaj oka)oj temas pri objekta 8-fina7o, la b!so estas objekto de la ago #eliri(. Estas tamen plej klare diri" &li eliris el la buso+

1;.2.+ Aku#ativo kaj propraj nomoj

5e plene Esperantigitaj propraj nomoj oni !)as ak!)ativon t!te la. la ianta.e montritaj reg!loj" Mi vidis +arlon. Elizabeton mi renkontis $iera. en la !rbo. *okion ni tre -atas. 8e-Esperantigitaj propraj nomoj povas aperi sen >-fina7o. 5e tiaj nomoj oni anka. povas forlasi 8-fina7on, e se la fra)rolo prin'ipe post!las tian fina7on" 4i renkontis :minska+ Pola nomo rolas kiel objekto, sed sen 8-fina7o. ,i ludis la +ri;re d3une vierge+ 4ran'a nomo de m!)ikpe'o rolas kiel objekto, sed ne $avas 8-fina7on. *i admiras :amen&of+ La nomo Iamenhof rolas kiel objekto sen 8-fina7o. =e la nomo povas ak'epti 8-fina7on *se ,i fini,as per vokalo+, tiam oni ja kompreneble povas aldoni tian fina7on. >ni anka. povas almeti >-fina7on al fremda nomo. =e oni !)as >-fina7on, oni anka. devas !)i 8-fina7on, se la fra)rolo tion post!las. >ni anka. povas anta.meti titolon a. similan esprimon, ki! povas ri'evi 8-fina7on" ;u "i konas Anna- La nomo Anna rolas objekte sen 8-fina7o. ;u "i konas Annan- La nomo Anna rolas objekte k!n 8-fina7o.

50

2olmontriloj
;u "i konas mian amikinon Anna- Anna estas nomina'io *9:0.:.O+ de

mian amikinon, kaj nepre ne $av! 8-fina7on i tie. *i renkontis 1igd<s Finnbogad=ttir+ La <slanda nomo 5igdJs #innbogadKttir rolas objekte sen Esperantaj fina7oj. *i renkontis 5igdJson #innbogadKttir+ La anta.nomo $avas >-fina7on kaj 8-fina7on. >fte oni Esperantigas n!r la anta.nomon de persono, a. aldonas >-fina7on al la ne-Esperantigita formo de la anta.nomo, sed lasas event!alan postan nomon en origina formo sen Esperanta fina7o. 8-fina7on oni tiam !)as n!r e la anta.nomo. Gio tamen ne estas reg!lo, n!r k!timo. *>ni anka. povas skribi 5igdJs$on k!n dividostreko.+ *i renkontis prezidanton 5igdJs #innbogadKttir+

1;.& (repo#icioj
Prepo)i'ioj estas vortetoj, ki!jn oni metas anta. fra)partoj por montri fra)rolojn. Prepo)i'ioj normale staras anta. s!bstantivoj a. pronomoj *9T+, sed anka. anta. infinitivaj verboj *920.2+, s!bfra)oj *92O+ kaj kvantaj adverboj *9:L+. <afoje oni !)as prepo)i'iojn anta. lokaj kaj tempaj adverboj. La prepo)i'io tiam plipre'i)igas la lokan a. tempan signifon. La jenaj vortetoj estas prepo)i'ioj" al, anstata!, anta!, apud, e, irka!, da, de, dum, ekster, el, en, is, inter, je, kontra!, krom, kun, la!, malgra!, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra kaj trans. /en klarigoj pri la plej gravaj prepo)i'ioj" Lokaj prepo)i'ioj *9:0.O.:+ Airektaj prepo)i'ioj *9:0.O.2+ .e *9:0.O.O+ >e *9:0.O.P+ >a *9:0.O.Q+ Anstata! kaj krom *9:0.O.6+ Po *9:0.O.R+

1;.&.1 Memstaraj prepo#icioj

Post prepo)i'io normale staras fra)parto, al ki! la prepo)i'io rilatas. =en tia posta fra)parto, prepo)i'io ne $avas sen'on" sur la tablo, en mia domo, ekster tiu i ambro, dum la pa)zo, anstata! tio, krom +etro k.t.p. =e oni volas ellasi vortojn post prepo)i'io *s!bkompreni ilin+, oni devas !)i la prepo)i'ion k!n E-fina7o, ar la prepo)i'io tiam fari,as propra fra)parto, ki! rolas kiel adverbo" *i staras apud mi+ M *i staras apude+

51

2olmontriloj
,i sidas ekster la domo+ M ,i sidas ekstere+ 0io okazis dum la pa!zo+ M 0io okazis dume+ 0io okazos post la kongreso+ M 0io okazos poste+

=e tia adverbo montras lokon, ,i povas ak'epti la fina7on 8 por montri movon al la loko *9:0.2.P+" *i sidas ekster la domo+ M *i sidas ekstere+ M *i iras eksteren+ W +++al ekstera loko 9al loko ekster la domo:+ =e iafoje la origina fra)parto rolas adjektive'e, oni !)as ;-fina7on post la prepo)i'io" *i loas en domo apud mia domo+ M *i loas en apuda domo+ +++en domo apuda+ =ed oni anka. povas !)i lokan a. tempan adverbon en tiaj oka)oj" *i loas en domo apude+ W *i loas en domo, kiu tro"ias apude+ <al i!j prepo)i'ioj apena. aperas praktike k!n E-fina7o a. ;-fina7o. >ni ek). preska. neniam diras paroli prie W #paroli pri tio(, iri dee W #iri de la kon'erna loko(, ala "eturo W #vet!ro al la kon'erna loko(, proa agado W #agado pro tio(.

1;.&.1 Lokaj prepo#icioj

Lokaj prepo)i'ioj montras po)i'ion en spa'o, s!r s!rfa'o, s!r linio, kaj simile. Pl!raj el ili estas !)ataj anka. pri tempo, ar oni ofte bildigas al si tempon kiel linion. ;nka. aliajn ideojn oni montras fig!re kiel po)i'iojn. 5e i!j lokaj prepo)i'ioj la loka signifo estas la ba)a signifo, d!m aliaj !)oj povas esti pli oftaj en la praktiko. anta) Po)i'io e ti! flanko, ki! estas plej proksima al la parolanto, a. e ti! flanko, ki! estas la plej grava, la efa. La anta.a flanko de $omo a. besto estas la flanko de la vi)a,o kaj ok!loj" Anta) la domo staras arbo+ Po)i'io en sinsekvo" po)i'io, ki!n sekvas alia" /i iras anta) vi+ Gempo pli fr!a ol alia tempo" Anta) tri tagoj mi "izitis "ian kuzon+ malanta) Po)i'io e la mala flanko kompare k!n la anta.a flanko" 0uj malanta) si i a!dis "iran "oon+ apud Po)i'io flanke de io. 8ormale temas pri la dekstra a. maldekstra flanko *ne la anta.a a. malanta.a+" *i staris tutan horon apud la fenestro+

52

2olmontriloj e Po)i'io tre proksima *intert!-e a. ne intert!-e+. La signifo de e tre varias la. la k!nteksto. >fte e montras simple lokon ,enerale sen pre'i)igo de la po)i'io" /e la angulo de la strato i haltis+ Proksimege'o tempa" /e la komenco de la tagi#o la arbaro aperis bele ko"rita de prujno+ irka) Po)i'io i!flanke de io" *a rabistoj sidis en rondo irka) la fajro+ Proksim!ma tempo" /irka) la mateno la "entego finiis+ ekster en Po)i'io malinterne de io, e la malinterna *ekstera+ flanko de io" /i staras ekster la domo, kaj li estas interne+ <nterna po)i'io" 2n la ambro estis tri "irinoj+ Loko, ki!n oni rigardas kiel spa'on, kvankam striktadire ,i estas s!rfa'o" *a rusoj loas en ,usujo+ Gempo rigardata kva)a. spa'o, interne de ki! io oka)as. La #interno( de tempoperiodo estas inter la komen'o kaj la fino de la periodo" 2n la tago ni "idas la helan sunon, kaj en la nokto ni "idas la palan lunon kaj la belajn stelojn+ inter Po)i'io, e kies flankoj trovi,as d! a. pli da aliaj aferoj" 8ur la kameno inter du potoj staras fera kaldrono+ 4i "ojais inter +ekino kaj 6an&ajo+ %stas granda diferenco inter li kaj mi+ Elektebloj *d! a. pli+" 4i elektis inter /ina restoracio kaj Itala restoracio+ ;parteno al gr!po" Inter miaj amikoj estas multaj 8ud$Amerik$ anoj+ 8epre'i)a tempop!nkto post !n! tempo, kaj anta. alia" %stis inter la sepa kaj oka &oroj "espere+ kontra) Po)i'io de io, kies anta.a flanko estas direktita al io alia, pre'ipe al ties anta.a flanko. La d! aferoj $avas do siajn anta.ajn flankojn direktitaj en inversaj direktoj k!n spa'o inter la d! aferoj" *a reo sidis sur sia rea trono kontra) la enirejo de la domo+ *k!ne k!n movaj verboj+ <o, direkte al kio io movi,as" &li pro$ menis man$en$mane kontra) la levi#anta suno+ Malamike'o, malfavore'o, negative'o k.s" /i ne de"as agi kontra) mia konscienco+

53

2olmontriloj <o, kion oni donas a. ri'evas inter-an,e" &li donas konsilojn kontra) kontanta pago+ post Gempo pli malfr!a ol alia tempo" +ost tri monatoj ili geedzios+ Po)i'io en sinsekvo" po)i'io, ki! sekvas alian" &li staris en "ico unu post la alia+ Po)i'io #malanta.(" ,i a!dis post si brueton+ 8!ntempe oni normale !)as malanta! en tiaj fra)oj. preter Loko, e kies flanko oka)as movo. La movo normale pl!iras for de ti! loko, sed ,i povas anka. resti e la loko sen iri pl!en, la. la k!nteksto" *i pasis preter mi sen saluto+ Loko pli malalta ol io, kio estas pli-malpli rekte s!per ,i. 8ub plej ofte signifas #mals!per(. Giam tio, kio trovi,as pli malalte, ordinare ne t!-as tion, kio trovi,as pli alte" 7i ku as sub la tablo+ <afoje sub signifas #mals!r(. Giam la s!ba afero ja t!-as tion, kio trovi,as pli alte" 8ekaj folioj krakis sub liaj piedoj+ Loko kovrita de io, sendepende de tio, ki! afero estas pli alta" ,i portas la libron sub la brako+ super Loko pli alta ol io, kio trovi,as pli-malpli rekte s!b ,i. <nter la d! lokoj ordinare estas spa'o, tiel ke ne estas intert!-o" Super ni briletas la steloj+ <afoje tamen estas intert!-o, sed tiel malgrava, ke oni ,in ne konsideras" Super la tero sin tro"as aero+ =e estas grava intert!-o, oni !)! sur. 0ovrado sen distingo de alte'o a. intert!-o" ,iaj longaj blondaj haroj pendis super (ia nuko+ sur Loko e la s!rfa'o de io. 8ormale temas pri apogo, fiksite'o, alpremo, t!-a kovrado, a. alia grava intert!-o. Plej ofte sur montras intert!-an po)i'ion pli altan ol la t!-ata s!rfa'o" Sur la tero ku as tono+ =ed sur povas anka. montri po)i'iojn e s!rfa'o sen distingo de alte'o" /eze sur la muro pendis portr$ eto+ Loko, ene de ki! oka)as movi,o. La movi,o komen'i,as ekster la afero, iras en ,in, kaj pl!iras ,is la alia ekstremo de la afero. La movi,o povas anka. komen'i,i e !n! ekstremo, kaj da.ri al la alia ekstremo. La movi,o povas pl!iri for de la loko, a. resti ene de ,i sen iri pl!en, la. la k!nteksto" .ra la fenestro la "aporo iras sur la korton+ >fte tamen la movi,o ne iras strikte de !n! flanko ,is la alia, sed nepre'i)igite de loko al loko ene de la afero" *a soldatoj kondukis la arestitojn tra la stratoj+

sub

tra

54

2olmontriloj A!m la t!ta tempo de la komen'o ,is la fino" &li festis tra la tuta nokto+ trans Po)i'io #s!r la alia flanko de(. >ni !)as trans, kiam oni dev!s iri s!per a. s!r la kon'erna afero por atingi la alian flankon" *i loas trans la strato+ Po)i'io #s!r ti! i flanko de(. >ni !)as maltrans treege malofte. Pli k!tima estas la esprimo i$flanke de" Prefere restu maltrans la rivero+ W Prefere restu i-flanke de la rivero+

maltrans

>ni ofte !)as lokajn prepo)i'iojn k!ne k!n direkta 8-fina7o *9:0.2.P+ por montri movon al la kon'erna loko%po)i'io.

1;.&.2 !irektaj prepo#icioj

La ba)a kaj efa signifo de la prepo)i'ioj al, el kaj is estas direkto, sed ili estas !)ataj anka. por diversaj aliaj signifoj" al @elo de movi,o" /i "enas de la a"o, kaj mi iras nun al la onklo+ =enmova direkto" ,i apogis sin per la mano al la muro+ Gi!, ki! ri'evas ion, a. ki! *mal+ profitas de ago" >onu al la birdoj ak"on+ >iru al mi "ian nomon+ ,i kombas al si la harojn+ Pardonu al mi! *ia babilado malhelpis al mi fari la hejm$ taskojn+
$

Gi!, ki! spertas a. sentas ion" ,ajnas al mi, ke "i mensogas+ Posedanto k.s. * e aparteni+" *a rozo apartenas al .eodoro+ 6e)!lto de transformado a. -an,ado" *i disrompis in al mil pecoj+ 8ormale oni !)as en N 8-fina7on *9:0.O.:+" *i disrompis in en mil pecojn+ ;ldono, adi'io k.s. *k!n aligi, alii, aldoni k.t.p.+" ;u "i jam aliis al la kongresoGio, kion oni konsideras, kiam oni taksas aferon proksima a. simila" Proksime al la angulo staris a!to+ el Movo for de interno al ekstero" *i eliris el la ambro+ Aeveno, origino, fonto, anta.a stato, ka.)o" 2l kiu lando "i "enas- ,i tradukis la libron el la /ina lingvo+ 2l la knabo far$ iis junulo+ 2l surprizo 9L pro surprizo: li preska! falis+ Por esprimi ka.)on oni n!ntempe !)as normale n!r pro.

55

2olmontriloj Materialo, konsisto" *a skatolo estis farita el ligno+ 'nu minuto konsistas el sesdek sekundoj+ Gr!po a. amaso, kiam oni distingas a. apartigas i!jn individ!ojn de la gr!po, a. parton de la amaso" 2l iuj miaj infanoj %rnesto estas la plej juna+ 0rinku el la vino, kiun mi en"er is+ #is Loko, ki!n movo atingas, sed ne pasas" /i akompanis ilin #is ilia domo+ Limo de spa'o, tereno a. simile" *a tuta lago #is la transa bordo estas ko"rita de glacio+ Gempo, me)!ro, grado, nivelo a. stato, ki!n io atingas, sed ne pasas" /i laboras de frua mateno #is malfrua vespero+ *a tasko estu preta #is la fino de >unio+ *a prezo falis #is du e)roj+ ;nka. la ak!)ativa 8-fina7o *9:0.2.P+ kaj la prepo)i'io de *9:0.O.P+ estas direktaj rolmontriloj.

1;.&.& Je
.e estas prepo)i'io sen difinita signifo. La origina inten'o estis, ke oni !)! je en i!j abstraktaj oka)oj, por ki!j ne ek)istas alia prepo)i'io. Gial en la fr!a tempo oni !)is je tre m!lte. 8!ntempe je estas pli malofta, kaj montras pre'ipe $oron kaj me)!ron. Benerale oni evit! je, se pli bona alternativo ek)istas. >fte oni povas !)i 8-fina7on anstata. je, pre'ipe por me)!ro *9:0.2.2+ kaj tempop!nkto *9:0.2.O+.

1;.&.&.1 <oro kaj aliaj tempopunktoj

4i prenos la buson je dudek 4minutoj5 anta) la deka 4&oro5+ 0io okazis je +asko+ >e la lasta fojo mi permesas al "i fari tion+

1;.&.&.2 Me#uro
5i certe estas je duono da kapo pli alta ol mi+ W +++duonon da kapo pli

alta ol mi+ >rdinare oni !)as 8-fina7on *9:0.2.2+ por montri me)!ron.

1;.&.&.& Manko1 abundo kaj sopiro

7i estas libera je mankoj+ ;. +++de mankoj. Abram estis tre ria je brutoj* ar#ento* kaj oro+ Glaso da "ino estas glaso plena je vino+ ;. +++plena de "ino.

56

2olmontriloj
/i sopiras je mia perdita feli o ;. +++mian perditan felion % +++al mia

perdita felio+.

1;.&.&.)

orpa a/ anima stato

&li suferas je astmo+ ,i gra"ediis je #emeloj+ *i malsaniis je profunda melankolio +

1;.&.&.* orpoparton iel tu=atan de preno1 kapto1 mal7 sano k.s.

*i kaptis min je la brako+ .e la brako montras mian brakon. >ni anka.

povas diri e la brako. Por montri lian brakon *ki!n li !)as por kapti min+, oni !)! per. *i estis lama je siaj amba) piedoj+

1;.&.&.+ !iversaj "iksitaj esprimoj

,i kredas je 'io+ 6redi je iu a. je io W #kredi, ke ti! a. tio vere ek)istas(.

6redi ion, al io, pri io W #kredi, ke tio estas vera(. 6redi al iu W #kredi, ke ti! diras la veron(. >e mia miro la afero sukcesis+ W *a afero sukcesis, kio mirigis min+ /i "etis kun i je dek dolaroj+ La venkonto en la veto gajnos la dek dolarojn. >ni povas anka. !)i pri.

1;.&.) De
La prepo)i'o de $avas tre m!ltajn signifojn. Pro ti! m!ltsignife'o povas iafoje ekesti malklara7oj. Giam oni povas aldoni diversajn klarigajn esprimojn, a. elekti alian prepo)i'ion.

1;.&.).1 $ormovo
La ba)a signifo de la prepo)i'io de estas loko, kie komen'i,as movo" /i "enas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo+ *a "ento forblo"is de mia kapo la apon+ &lia "ojao de 'el&io al 6alkato estis tre longeda!ra+ 1ekta linio estas la plej mallonga "ojo de unu punkto al alia+ #or de tie i! Por klare'o oni povas je be)ono !)i for de a. disde" *a polico prenis la tel$ itan monon for de la rabisto = disde la rabisto+ =e oni dir!s" +++la telitan monon de la rabisto, oni pov!s eble pensi, ke temas pri apartena de" #...la -telitan monon, ki! apartenis al la rabisto.(

57

2olmontriloj

1;.&.).2 6rigino1 ka/#o

>e povas anka. montri originon a. ka.)on" 'e la patro mi rice"is libron, kaj de la frato mi rice"is plumon+ *a hebreoj estas &zraelidoj, ar ili de"enas de Izraelo+ #rancisko de Asizo W ti! 4ran'isko, ki! devenas de la !rbo ;si)o W #rancisko el *9:0.O.2+ Asizo *i paliis de timo kaj poste li ruiis de &onto+ W +++pro timo+++ pro honto+ Por ka.)o oni tamen normale !)as pro kaj iafoje el *9:0.O.2+. %bria de feli o, mi alkroiis al lia kolo+

1;.&.).& Malsimileco k.s.

>e ofte montras malsimile'on, distingon, aparte'on, malproksime'on, dise'on" /i po"us diferencigi la saajn de la malsa#aj! 6ial 5i ka as "in de mi 4un mi iom liberiis de la plej ur#aj el miaj kolekti#intaj laboroj+ 7i estas libera de malsanoj+ &li loas malproksime de ni+

1;.&.).) :empo
>e anka. povas montri la komen'an momenton de da.ra ago a. stato" *i laboras de la sesa &oro matene+ 'e nun mi ne plu manos "iandon+ /i konas lin de longa tempo+ Por montri klare, ke temas pri tempo, oni povas !)i ekde a. de post" ekde de post W #de la komen'o de( W #de la fino de(

=e temas pri tempop!nkto, apena. estas diferen'o inter ekde kaj de post, sed se temas pri tempoda.ro, la diferen'o estas ja granda" de post ia "i"o W ekde ia morto.

1;.&.).* Aparteno
Gre ofte de esprimas apartenon *W posedon, $avon, ap!de'on, alligite'on, parte'on, paren'e'on...+" .en ku as la apelo de la patro+ La apelo apartenas al la patro kiel poseda7o a. $ava7o. *a dentoj de leono estas akraj+ La dentoj apartenas al leono kiel korpopartoj.

58

2olmontriloj
8ur la bordo de la maro staris amaso da homoj+ La bordo apartenas al la

maro, ar ,i trovi,as t!j ap!d ,i. .anuaro estas la unua monato de la jaro+ Monatoj estas partoj de jaro. *a filo de la re#o in renkontis+ La filo apartenas al la re,o kiel paren'o. /i legos poemon de :amen&of+ La poemo apartenas al Jamen$of, ar li verkis ,in. Glaso de vino estas glaso, en kiu anta!e sin tro"is "ino, a! kiun oni uzas por "ino+ La glaso apartenas al vino, ar ,i estas !)ata por vino. ,i estas profesoro de matematiko+ La profesoro apartenas al matematiko, ar tio estas -ia fako. >ni povas anka. !)i pri. 0iu libro estas de !arlo+ Pli ofte oni !)as aparteni N al" 0iu libro apartenas al 6arlo+ 7i estas de mi+ Pli ofte oni diras" 7i estas mia+ 7i apartenas al mi+

1;.&.).+ Subjekto1 aganto1 objekto

>e-esprimo, ki! estas s!plemento de aga s!bstantivo, normale montras la sen'an s!bjekton *la aganton+ a. la sen'an objekton de la ago" *a kanto de la birdoj estas agrabla+ La birdoj kantas. *i tuj faris, kion mi "olis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de mia deziro+ Li plen!mis mian de)iron. Por 'ertigi, ke temas pri senca subjekto, oni povas !)i fare de" Bodia! post$ tagmeze okazos akcepto fare de la urbestro+ La !rbestro ak'eptos i!n.
,oto1 <!j mallongigas fare de al far, sed ti! vorto estas neofi'iala kaj ne!)inda.

6ilate al pasiva parti'ipo, de iam montras sen'an s!bjekton, aganton" ,i estas amata de iuj+ 5i!j amas -in. *i estis murdita de nekonato+ 8ekonato m!rdis lin. *a montoj estis ko"ritaj de ne#o+ 8e,o kovris la montojn. >ni anka. povas !)i fare de" *a infano estis forprenita fare de la patrino+ =ed simpla de ordinare s!fi as e pasiva parti'ipo. =e oni volas !)i alisignifan de-esprimon e pasiva parti'ipo, oni tamen normale devas tion montri klare per disde, for de, ekde a. simile" *a infano estis forprenita disde la patrino+ >ni forprenis ,in de la patrino.

1;.&.)., Eco
>e iafoje montras e'on, konsiston a. me)!ron" ,i estas "irino de meza a#o+ W ,i estas mezaa "irino+ Li $avas harojn de nedifinita koloro+ *i estas de meza kresko+ bukedo de rozoj W b!kedo, ki! konsistas el ro)oj. reto de komputiloj W reto, ki! konsistas el komp!tiloj. 59

2olmontriloj
*a knabo ha"is la aon de nur ses jaroj+

1;.&.* Da
La prepo)i'io da ligas kvantan esprimon al s!bstantiva fra)parto, ki! montras ion #s!bstan'e'an( *ion nelimigitan kaj nedifinitan+" k!anto NsubstancoO unu kilogramo da pano litro da lakto skatolo da rizo amason da komencantoj du milionoj da rubloj iom da "alizoj tiom da felio multe da problemoj La kvanta esprimo montras, kiom estas. Bi estas s!bstantiva fra)parto, kvanta adverbo a. kvanta adverbe'a vorteto. La #s!bstan'e'a( esprimo montras, el kio konsistas la kvanto %n la botelo estas litro da lakto+ ,i aetis faskon da ligno+ 0iu i ri"ero ha"as d!'ent kilometrojn da longo+ /i neniam prenas kun mi m!lton da paka8o+ %n la urbo tro"ias m!lte da a)toj+ *a riulo ha"as m!lte da mono+ *i ha"as pli da mono, ol li po"as kalkuli+ 8!meraloj *9:R.:+ *unu, du, tri, k"ar, k"in, ses, sep, ok, na!, dek, cent, mil+ ne be)onas da, sed aperas normale kiel epiteto de s!bstantivo" 0ie loas du Esperantistoj+ /i ha"as cent pomojn+ 0iu i "ilao ha"as du mil lo,antojn+ =!bstantivaj nombrovortoj *9:R.2+ kiel miliono, miliardo, deko kaj cento tamen be)onas da" 0iu i urbo ha"as milionon da lo#antoj+ %n la kesto estas 'ento da pomoj+ 8ormale da-esprimo staras t!j post sia kvantesprimo, sed oka)e da-esprimo staras sola. Giam normale la kvantesprimo trovi,as en alia loko de la fra)o *nek!tima vortordo+. <afoje tamen la kvanta vorto estas s!bkomprenata" 'a (afoj kaj bovoj li ha"is m!lte+ W *i ha"is m!lte da (afoj kaj bovoj+ 'a pulvo ni ha"as kiom "i "olas+ W 4i ha"as tiom da pulvo, kiom "i "olas+

60

2olmontriloj

0e u#u 07"ina%on post a Post la prepo)i'io da oni neniam !)! 8-fina7on. =!bstan'e'a da-esprimo neniam estas mem objekto. La kvanta esprimo anta. da tamen povas esti objekto" *i portas m!lton da valizoj+ =ed la kvanta esprimo ofte estas kvanta adverbo a. kvanta adverbe'a vorteto, ki! ne povas ri'evi objektan 8-fina7on, e kiam ,i rolas kiel objekto" *a riulo ha"as m!lte da mono+ W *a riulo ha"as m!lton da mono+ 8epre ne" <*a riulo ha"as multe da monon+< 0iom da pano "i "olas- W 0iel grandan kvanton da pano "i "olas8epre ne" <6iom da panon "i "olas-<

1;.&.*.1

iam oni ne u#u a>

=e t!te ne temas pri kvanto, me)!ro a. nombro, sed ek). pri spe'o, oni ne !)! da, sed ordinare de *9:0.O.P+" 4i manis spe'on de fi(o+ La vorto speco neniam povas esprimi kvanton, me)!ron a. nombron. Ao neniam dir! <speco da+++<. ;e ni estas manko de akvo+ La vorto manko neniam esprimas kvanton, me)!ron a. nombron. Pro perdo de kura#o ili ne "enis+ La vorto perdo neniam esprimas kvanton, me)!ron a. nombron. 8eniam !)! da rilate al adjektivo, e se ,i esprimas kvanton, me)!ron a. nombron" 4i renkontis multajn &omojn+ *W 4i renkontis m!lte%m!lton da &omoj++ 0vantaj adjektivoj, multa9j:, kelka9j:, pluraj k.a., ligi,as rekte al la me)!rata s!bstantivo kiel epiteto sen da. *a botelo estas plena de9je akvo+ La adjektivo plena i!oka)e ne esprimas kvanton, sed staton. ;nka. la adverbo plene ne esprimas kvanton" 0ie estas plene de9je &omoj+ 8eniam dir! <plena da+++< a. <plene da+++<. 0ie ni tro"is ambron plenan de9je ruba8oj+ 4ra)parto k!n difinilo *9R+ *la, tiu, iu, poseda pronomo...+ estas difinita, do limigita kaj individ!e'a *ne-s!bstan'e'a+. =ekve ne !)! da anta. tia fra)parto, sed anstata.e de a. el" 4i manis iom de9el la pano+ &li aetis kelkajn botelojn de9el tiuj vinoj+ Persona pronomo *9T.:+ ordinare montras !n! a. pl!rajn difinitajn individ!ojn. Gial ne !)! da anta. persona pronomo, sed anstata.e de a. el" 4i manis iom de9el #i+ &li aetis kelkajn botelojn de9el ili+ =e la kvanto a. nombro jam estas montrata per n!meralo *9:R.:+ a. adjektivo, oni ne !)! da, sed de a. el"

61

2olmontriloj
,i pagis koti)on de cent e)roj+ La vorto kotizo i!oka)e ne esprimas

kvanton. =ed ja eblas diri i pagis 'ent e.rojn da kotizo. 4i gustumis tre m!lte de unu vino+ &li manis iom de9el tuta bovo+ *i trinkis iom de9el kelkaj bieroj+ =e sing!lara s!bstantivo jam per si mem esprimas klare limigitan kvanton, oni ne !)! da" 'nu tago estas tri'ent-sesdek-kvinono a! tri'ent-sesdek-sesono de jaro+ .aro montras per si mem klare limigitan tempon. &li fortranis d!onon de centimetro+ <!j vortoj iafoje esprimas kvanton, alifoje ion alian. La inten'ita sen'o de'idas, ! oni !)! da a. alian prepo)i'ion" Glaso de vino estas glaso, en kiu anta!e sin tro"is "ino, a! kiun oni uzas por "inoC glaso da vino estas glaso plena je "ino+ Glaso jen montras individ!a7on, jen kvanton. &li konstruis grandan reton da9de komputiloj. =e la esprimo grandan reton montras, kiom da komp!tiloj estis, tiam oni dir! da komputiloj. =ed se grandan reton montras, kiamaniere la komp!tiloj interrilatas *en la formo de granda reto+, tiam oni dir! de komputiloj. La !)o de da do dependas de tio, kion la parolanto volas diri. Por $elpi sin, oni povas imagi demandon, al ki! la fra)o pov!s respondi" !iom da soldatoj estis- E %stis grupo da soldatoj! !ia grupo i estas- E 7i estas grupo de soldatoj! !iom da rozoj "i "olas- E /i "olas bukedon da rozoj! !ian bukedon "i "olas- E /i "olas bukedon de rozoj! 8e'esas ofte atenti, ! la posta vorto estas pli grava *M da+, a. la anta.a vorto *M de+. Grupo da soldatoj estas !n!avi'e soldatoj *en gr!pa kvanto+. Grupo de soldatoj estas !n!avi'e grupo *ki! konsistas el soldatoj+. 3ukedo da rozoj estas rozoj *en b!keda kvanto+. 3ukedo de rozoj *a. bukedo el rozoj+ estas bukedo *ki! konsistas el ro)oj+. La prin'ipoj pri da iom evol!is kaj -an,i,is d!m la $istorio de Esperanto. Gial en malnovaj tekstoj oni povas trovi da, kie dev!s esti de a. el la. la ianta.aj klarigoj.

1;.&.*.2 ?Da7ismo@
En parola Esperanto disvasti,is mal,!sta maniero !)i da, ki!n oni povas nomi #da-ismo(. En ti! !)o da ne $avas postan esprimon, kies rolon ,i pov!s montri. >a esis esti prepo)i'io. Giam da n!r montras, ke la anta.a esprimo estas kvanta" </i ha"as multe da+< <6iom da "i "olas-< >a i tie ne rilatas al la posta "i. 62

2olmontriloj
<&li kunportis tiom da, ke iu po"is rice"i iom da+<

0!lpas pri tio i interalie m!ltaj lernolibroj, ki!j instr!as da kva)a. ,i aparten!s efe al la anta.a vorto. =ed da apartenas !n!avi'e al tio, kio staras poste. <!j diras, ke temas pri ordinara s!bkompreno" /i ha"as multe da mono+ M </i ha"as multe da+< 6iom da viando "i "olas- M <6iom da "i "olas-< En tia s!bkomprenado oni tamen normale forlasas anka. la prepo)i'ion" *i estas instruisto de lingvoj+ M *i estas instruisto+ 8e" <*i estas instruisto de+< Gial, se oni volas forlasi la vorton post da, tiam oni forlas! anka. da. >ni do dir! simple" /i ha"as multe+ 6iom "i "olas- &li kunportis tiom, ke iu po"is rice"i iom+ 3ortoj kiel multe, tiom kaj iom estas kvantaj per si mem. <li neniel be)onas da por povi esprimi kvantan signifon. 8!r se oni volas montri, el kio konsistas la kvanto, oni !)! da, sed tiam nepre k!n s!bstantiva fra)parto poste.

1;.&.+ !ns"a"a# kaj kr$m

1;.&.+.1 !ns"a"a#
La prepo)i'io anstata! montras ion, kies rolon plen!mas io alia, a. ion, en kies loko estas io alia" Anstata) kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo+ Li ne donis kafon, sed ja teon. La rolon de kafo *kiel trinka7o+ plen!mis teo. 6iam mortis .obab, ekreis anstata) li Mu am el la lando de la 0eman$ anoj+ Anstata) matene, mi nun hejtados la fornon tagmeze+ Mi ne pl! $ejtados matene, sed tagme)e. Anstata) ia respondo la maljunulino nee skuis la kapon+ Fi ne donis veran respondon, sed kapsk!o servis kiel respondo. ;u mi ne helpu "in, anstata) tio* ke vi sola faru la tutan laboron - 8!n la inten'o estas, ke vi sola far! la t!tan laboron. 5! ne anstata. tio mi $elp! vinZ Anstata) ke iu lernas diversajn lingvojn , iuj ellernadu unu saman ling"on+ *a aliaj anasoj preferis naadi en la kanaloj, anstata) viziti (in+

1;.&.+.2 %r$m
La prepo)i'io krom montras aferon, ki!n oni konsideras aparte. Gi! ba)a signifo donas praktike d! signifojn" escepta krom kaj aldona krom.

63

2olmontriloj

1;.&.+.2.1 Escepta kr$m Es'epta krom montras ion, por kio la 'etero de la fra)o ne validas. =e la fra)o estas po)itiva, la sen'o de es'epta krom estas negativa. Gia po)itiva fra)o normale en$avas iu9j:, io a. tuta" 0ie estis i!j miaj fratoj krom +etro+ Petro ne estis tie. 5io en i estis juna kaj almena! ajne serena, krom la frunto+ La fr!nto ne estis tia. *a t!ta teksto estas korekta, krom unu frazo+ Hn! fra)o ne estas korekta. =e la fra)o estas negativa *k!n ne, 8E8<-vorto a. sen+, la sen'o de es'epta krom estas po)itiva" %n la salono estis neni! krom li kaj lia fian ino+ Li kaj lia fian ino ja estis tie. 8e ekzistas >io krom %i+ Mi estas Aio, kaj mi ja ek)istas. %n la lastaj monatoj mi, krom miaj profesiaj bezonoj, preska! neniam eliras el la domo+ >ka)e de profesiaj be)onoj mi ja eliras. *>ni povas por klare'o diri krom pro miaj profesiaj bezonoj, sed vid! i-poste pri anstata. kaj krom N aliaj rolmontriloj.+ /arta ku is sur la malmola litao sen ia alia sento krom morta laci#o+ Mortan la'i,on -i ja sentis. /i nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindonecon kaj estimon+ 8e ekzistas alia bono por la homo, krom man#i kaj trinki+ 1;.&.+.2.2 Aldona kr$m ;ldona krom montras ion, kio ja validas. ;l tio oni *poste+ aldonas ion alian, kio anka. validas. 8ormale anka! *event!ale ankora! a. e+ eestas en la fra)o por fortigi la aldonan sen'on" !rom +etro tie estis anka. iuj aliaj miaj fratoj+ W Aldone al Petro anka! ili estis tie+ Per pruntedono ofte oni perdas krom sia &avo anka. la amikon+ W Aldone al tio, ke oni perdas sian ha"on, oni perdas anka! la amikon+ *a luno ne le"iis ankora. sufie alte, krom tio estis iom da nebulo+ W Aldone al tio, ke la luno ne le"iis sufie, estis anka! iom da nebulo+ !rom !arlo, "enis e lia tuta familio+ W Aldone al tio, ke "enis 6arlo+++ !rom tio* ke li venis malfrue, li e kondutis tre malbone+ 1;.&.+.2.& 2isko de miskompreno 8ormale la k!nteksto klare montras, ! temas pri es'epta a. aldona krom. =e eestas anka!, ankora! a. e, tiam krom estas nepre aldona. =e mankas tia vorto, kaj la fra)o estas negativa, krom estas nepre escepta. Por absol!ta klare'o oni povas por la es'epta signifo !)i anstata.e kun escepto de,

64

2olmontriloj escepte de, escept9int: e N 8-fina7on, a. ekskluzi"e de. Por aldona signifo oni povas !)i aldone al, inkluzi"e de.
$

1;.&.+.2.) !ns"a"a# kaj kr$m A aliaj rolmontriloj Anstata! kaj krom estas iom apartaj prepo)i'ioj, ar ili fakte t!te ne montras fra)rolon[ <li n!r montras, ke io alia plen!mas la rolon de la afero, a. ke la afero estas konsiderata aparte. 0!time la k!nteksto montras, ! la transprenita rolo estas ti! de s!bjekto, objekto a. ia adjekto. /e be)ono oni povas tamen aldoni alian rolmontrilon *prepo)i'ion a. 8-fina7on+, ki! montras la efektivan fra)rolon" *i faris tion pro i anstata) pro mi+ =e oni dir!s anstata! mi, -ajn!s, ke li anstata.as min kiel aganton, ke li faris tion anstata. ke mi far!s tion. Pro montras, ke mi l!das rolon de #ka.)o(, kaj ke -i anstata.as min en ti! rolo. Petro batis Pa!lon anstata) 1il&elmon+ W Petro batis ne 3il$elmon, sed Pa.lon. 0ompar! k!n" Petro batis Pa!lon anstata) 1il&elmo+ W 8e 3il$elmo, sed Petro batis Pa.lon. &li "eturis al *ondono anstata) al Bat&+ 6iu alportas oferojn al dioj, krom al la 2ternulo sole, tiu estu eksterm$ ita+ =en al -ajn!s, ke n!r la Etern!lo povas alporti oferojn al dioj sen esti ekstermita. Al ne'esas por komprenigi, ke la Etern!lo estas la ri'evanto de la oferoj. 4eniu rajtas uzi la no"an a!ton, krom en la okazo, se mi tion diros+ %n montras, ke okazo estas tempa adjekto. !rom 1il&elmon Petro batis anka! Pa!lon+ 8-fina7o post krom estas fakte iam s!perfl!a, kvankam ne erara en i tiaj fra)oj. 0onf!)o ne povas esti,i. 5i tie la loko de anka! malebligas miskomprenon. 0ompar!" !rom 1il&elmo anka. Petro batis Pa!lon+ W 6rom ke 5ilhelmo batis Pa!lon, anka! Petro faris tion+ >ni povas klarigi tion i anka. per s!bkomprenata infinitivo" +++anstata! fari tion pro mi+ +++anstata! peti de "i+++ +++anstata! bati 5ilhelmon+ +++anstata! "eturi al 3ath+ +++anstata! skribi per literoj ordinaraj+ 6rom bati 5ilhelmon+++

1;.&.+.& Memstara u#o

=e oni volas !)i anstata! a. krom memstare, sen men'io de tio, pri kies rolo temas, tiam oni devas aldoni la adverban fina7on" anstata!e W #anstata. tio(S krome W #krom tio(" *i ne donis al mi kafon+ Anstata)e li donis teon+ W Anstata! kafo+++ !rome "i de"as pagi por matenmano+ W 6rom tio, kion "i jam pagis+++ ;nka. eblas !)i adjektivan fina7on" 4i de"is almeti la anstata)an radon+ W +++tiun radon, kiu ser"as anstata! alia rado+ 5i de"as pagi kroman kotizon+ W +++plian kotizon, krom tiu kotizo, kiun "i jam pagis+ 6rome kaj kroma $avas iam aldonan signifon, neniam es'eptan. 65

2olmontriloj

1;.&., &$
La vorteto po montras distrib!on de kvantoj. Bi estas tradi'ie klasata kiel prepo)i'io, sed m!ltaj !)as ,in kiel adverbe'an vorteton. Po $avas sen'on n!r rilate al ia nombro a. kvanto. Post po do iam devas stari nombrovorto a. alia kvanta esprimo" po k"in, po dek, po dudek mil, po multe, po kiom, po miliono, po duono, po iom, po pluraj, po paro, po egalaj partoj k.s. <afoje oni s!bkomprenas la kvanton" po pomo W po unu pomo, po tutaj boteloj W po pluraj tutaj boteloj. Po montras por'ion de io, kio estas iel distrib!ata al pl!raj personoj, al pl!raj a7oj, al pl!raj lokoj a. simile. ;l i! el la diversaj aferoj apartenas !n! por'io. Por eks'ii la t!tan kvanton, la t!tan nombron, ne'esas m!ltipliki la po-kvanton per ia nombro. 0i! estas ti! nombro, dependas de la k!nteksto" Por miaj k"ar infanoj mi aetis dek du pomojn, kaj al iu el la infanoj mi donis po tri pomoj+ O pomoj oble P W :2 pomoj. 6imark!, ke la re)!lto montras pomojn, ne infanojn. >ni m!ltiplikis O pomojn per la nombro de infanoj, sed la re)!lto estas nepre :2 pomoj, ne :2 infanoj. La re)!lto de i tia kalk!lo rilatas iam al tio, kion montras la po-esprimo. 0ie estis "iro tre altkreska, kiu ha"is sur la manoj kaj sur la piedoj po ses fingroj, sume dudek k"ar+ 6 fingroj oble P *2 manoj N 2 piedoj+ W 2P fingroj. 0iu i libro ha"as sesdek paojnC tial, se mi legos en iu tago po dek kvin paoj, mi finos la tutan libron en k"ar tagoj+ :Q pa,oj oble P W 60 pa,oj. ,i rice"is lecionojn po dek e!roj por horo+ =e la le'ionoj da.ris s!me ek). P $orojn, la kosto estis" :0 e.roj oble P W P0 e.roj. >ume la gastoj trinkis po glaseto da "ino+ 5i tie estas s!bkomprenata la vorto unu" +++po unu glaseto+++ =e estis ek). :0 gastoj, estis s!me anka. :0 glasetoj. /i fumadis cigaredojn po dudek kvin rubloj por cento+ @ento da tiaj 'igaredoj kostas 2Q r!blojn. Por ek). Q 'entoj tiaj 'igaredoj la kosto estas do" 2Q r!bloj oble Q W :2Q r!bloj. %l iuj "i"aoj, el iu karno, enkonduku po unu paro el iuj en la arkeon, ke ili restu "i"aj kun "i+ =e est!s ek). :000 bestospe'oj, est!s 2 bestoj *: paro+ oble :000 W 2000 bestoj *:000 paroj+. *a urbestro aranas grandajn tagmanojn, kie la "ino estas trinkata po tutaj boteloj+ W +++po pluraj tutaj boteloj. En i! tagman,o oni trinkas pl!rajn t!tajn botelojn. En la i-anta.aj ek)emploj po estas !)ata kiel prepo)i'io. En la klarigoj pri n!an'iloj de nombroj *9:R.6+ aperas ek)emploj de po !)ata adverbe'e.

Erara u#o de p$ >fte oni metas po anta. la mal,!sta esprimo. /en tipa ek)emplo"

66

2olmontriloj
<0iu i tofo kostas dek dolarojn po metro+< La parolanto inten'is diri, ke

i! metro de la -tofo kostas dek dolarojn, sed tio estas mal,!sta. Po devas i tie rilati al s!bkomprenata unu M po unu metro. La kalk!lo do fari,as" : metro oble :0 *la nombro de dolaroj+ W :0 metroj. En la fra)o po aperas anta. la esprimo 9unu: metro. La re)!lto de la kalk!lo estas do dek metroj, ne dek dolaroj. Gi!j dek metroj da -tofo kostas s!me dek dolarojn. Gio signifas, ke i! metro kostas !n! dolaron. Gio kredeble ne estis la inten'ita sen'o. B!sta fra)o estas" 0iu i tofo kostas po dek dolarojn por metro+ =e estas ek). Q metroj, la kalk!lo fari,as" :0 dolaroj oble Q W Q0 dolaroj. 8!n la re)!lto montras dolarojn, ar po staras anta. la esprimo dek dolaroj. M!ltaj lingvoj !)as en i tiaj fra)oj n!r !n! vorton por esprimi distrib!on. Gi! vorto staras anta. metro. >ni konf!)as po k!n tiaj vortoj, ki!j $avas t!te alian signifon ol po. En Esperanto oni esprimas tiajn i aferojn per d! vortoj, po kaj !n! alia. La alia vorto estas ofte por, sed depende de la k!nteksto anka. aliaj prepo)i'ioj *a. adverba formo+ povas esti !)ataj. En la i-anta.a ek)emplo eblas ek). la! metro a. metre. 8ot! anka. la diferen'on inter la jenaj fra)oj" *a a!to "eturis po dek kilometrojn en k"in horoj+ La a.to vet!ris s!me Q $orojn, kaj ,i vet!ris s!me Q0 kilometrojn. *:0 kilometroj oble Q W Q0 kilometroj.+ *a a!to "eturis dek kilometrojn en po kvin horoj+ La a.to vet!ris s!me :0 kilometrojn, kaj tio da.ris s!me Q0 $orojn. *Q $oroj oble :0 W Q0 $oroj.+

$ormuloj kun "rakcistreko

@ormulo 20\%kg :20 km%$ 2 M8%m] Elparolo po dudek dolaroj por kilogramo po cent dudek kilometroj en=por horo po du megane!tonoj sur=por k"adratmetro

>fte oni anka. povas !)i po k!ne k!n adverbo" po NOH kilometroj &ore. <afoje oni povas forlasi po en tiaj i esprimoj, event!ale aldonante iu, ek)." cent dudek kilometroj por=en 9iu: horo, dudek dolaroj por 9iu: kilogramo, du megane!tonoj por=sur 9iu: k"adratmetro.

67

:abelvortoj

11 :abelvortoj
En Esperanto ek)istas PQ vortetoj, ki!j estas nomataj tabel!ortoj, ar oni povas ilin aran,i en tabelo la. similaj formoj kaj similaj signifoj. >ni povas diri, ke i! tabelvorto konsistas el anta.parto kaj postparto, sed oni tamen ne rigard! la tabelvortojn kiel k!nmetitajn vortojn. La tabelvortaj partoj formas apartan, fermitan sistemon, kaj oni normale ne intermiks! ilin k!n la ordinaraj vortelementoj en la lingvo.

11.1 Anta/partoj
+?*??2?,E,?demandovorto, rilata vorto, ekkria vorto montrovorto nedifinita vorto t!tampleksa vorto nea vorto

11.2 (ostpartoj
-A -B -" -ES -E -"0 -"G -EG -B0 individ!o afero e'o, spe'o posedanto *sen'a objekto, sen'a s!bjekto+ loko tempo, fojo *oka)o, kondi o+ ka.)o maniero, grado kvanto *emfa)ita grado+

0elkaj postpartoj de la tabelvortoj similas al ordinaraj fina7oj, sed la signifoj ne estas samaj" La ordinara s!bstantiva >-fina7o *9O+ kaj la tabelvorta >-parto estas preska. samsignifaj, sed la tabelvortoj je > normale ne ak'eptas la fina7on / *96+. La ordinara fina7o H estas verba fina7o por la volitivo%imperativo *920.:.2+, d!m la tabela A-parto montras indi!iduojn Y komplete malsamaj aferoj. La ordinara adjektiva fina7o ; estas ,enerala priskriba fina7o. *9P+ Bi ofte montras e'ojn kaj kvalitojn, sed ,i anka. povas montri apartenon, rilaton, individ!e'on k.s. Ga tabela "-parto montras nur ecojn kaj specojn.

68

:abelvortoj
La ordinara adverba fina7o E *9Q+ povas montri manieron, tempon, lokon,

me)!ron, oka)on kaj ankora. aliajn signifojn. Ga tabela E-parto montras Piam nur lokon.

11.&

.7vortoj

La tabelvortoj je 0< estas !)ataj pre'ipe kiel demando!ortoj *9:6+ kaj kiel rilataj !ortoj *92O.O+, sed anka. kiel ekkriaj !ortoj" !io estas tio- Aemanda kio. !iu kuraas rajdi sur leono- Aemanda kiu. !iel "i fartas- Aemanda kiel. #remdulo, diru, kiu kaj el kie "i estas+ Aemandaj kiu kaj kie. *a fera bastono, kiu ku is en la forno, estas nun brule "armega+ 6ilata kiu. !iam mi "enis al li, li dormis+ 6ilata kiam. *i estas tiu, kies monon "i prenis+ 6ilata kies. !ia granda brulo! Ekkria kia. #i, kiel abomene! Ekkria kiel. !ion mi "idas! Ekkria *kaj demanda+ kio.

11.&.1 La vorteto ajn

La adverbe'a vorteto ajn montras emfa)e nedifinite'on a. indiferente'on. Ajn estas !)ata efe k!ne k!n rilataj 0<-vortoj, sed anka. k!n <-vortoj kaj 5<-vortoj, iafoje k!n 8E8<-vortoj. Ajn iam staras post la kon'erna tabelvorto" /i kondukos "in al i, kie ajn i estos tro"ebla! 8e gravas, kie -i estas trovebla. !iu ajn i estos, mi deziras al i felion! 8e gravas, ki! -i estos. /i donis solenan promeson, ke mi silentos, is mi re"enos, kiam ajn tio i farios+ /iam ajn "i estas bon"ena e mi+ 3en!, kiam vi volas. 6ial i forlasis tiun lokon, en kiu i ha"is ian ajn eblon, por ion ajn laborenspezi- =en ti! loko t!te mankas eblo. 0enion ajn mi diros+ ;bsol!te nenion. ;nta. ajn Jamen$of, pro infl!o de na'iaj lingvoj, kelkfoje !)is rilatan 0<vorton, kiam pli logike est!s !)i 5<-vorton a. <-vorton. =e ne temas pri enkond!ko de s!bfra)o, 5<-vorto a. <-vorto estas preferinda. /i konsentas akcepti kian ajn pagon+ Pli bone" +++ian ajn pagon a. +++ian ajn pagon.

69

:abelvortoj

11.) :.7vortoj
La tabelvortoj je G< estas montraj vortoj. Plej ofte ili montras ion anta.e diritan a. ion poste dirotan. <li povas anka. almontri ion rekte vidatan, a.datan a. simile" /i "olas, ke tio, kion mi diris, estu "era+ 0io montras anta.e diritan aferon. .io estas mia hejmo+ 0io montras ion vidatan *eble k!ne k!n fingromontrado+. *i estas tiel dika, ke li ne po"as trairi tra nia mallara pordo+ 0iel almontras la postan ke-fra)on. 6io estas, kio "in tiel afliktas- 0iel almontras vidatan a. a.datan aferon. ,i estis en tiu momento tre bela+ 0iu almontras anta.e men'iitan momenton. .iu i malfre a pano estas malmola, kiel tono+ 0iu almontras eestantan aferon *la malfre-an panon+.

11.).1 La vorteto i
;l tabelvortoj je G< oni povas aldoni la vorteton i, ki! montras proksime'on al la parolanto. ;i povas stari ! anta., ! post la tabelvorto. ;i ne povas ri'evi fina7ojn. =impla G<-vorto iam montras ion ne t!te proksiman al la parolanto. G<-vorto N i montras ion proksiman al la parolanto" tie W en ti! loko M tie i, i tie W en ti! i loko proksime de mi tiu domo *for de mi+ M tiu i domo, i tiu domo *proksima de mi+ tio W ti! afero *for de mi+ M tio i, i tio W ti! i afero tiel W en ti! maniero M tiel i, i tiel W en ti! i maniero *ki!n mi montras+ ;i tiam a. tiam i ne estas praktike !)ataj. ;nstata.e oni !)as nun. ;i estas aparta vorto. 8e !)! dividostrekon. 8e skrib!" <i$tiu<, <tiu$i<, <i$tie<, <tie$i<, <io$i< k.t.p. =krib!" i tiu, tiu i, i tie, tie i, io i k.t.p. =ed oni ofte faras adjektivon a. adverbon el fra)parto, ki! en$avas la vorteton i. Giam la t!ta esprimo fari,as !n! vorto *926.6+. 8ormale la G<-vorto malaperas. Por klare'o oni tiam k!timas meti dividostrekon post i" i tie M i$tiea, en tiu i nokto M i$nokte, sur i tiu flanko M i$flanke, la somero de tiu i jaro M la i$jara somero.

11.* .7vortoj
Gabelvortoj je < repre)entas nepre'i)igitajn a. nekonatajn aferojn" ,i rice"is ion por mani kaj por trinki+ >ni ne diras, kion -i ri'evis. 70

:abelvortoj
5enis iuj personoj, kiujn mi ne konas+ >ni ne s'ias, ki!j estis la personoj. &li iam re"enos+ La tempop!nkto estas nekonata. Bodia! estas ies tago de naskio+ >ni ne diras, kies naski,tago ,i estas.

11.+ 8.7vortoj
Gabelvortoj je 5< $avas signifojn t!tampleksajn, totalajn" *i faris ion per la dek fingroj de siaj manoj+ ;io esprimas la t!ton de la aferoj, ki!jn li faris. /iu homo amas sin mem+ 8e ek)istas persono, por ki! ne validas tio. 0iuj i du amikoj promenas iam duope+ ;iam montras, ke ne ek)istas fojo, kiam ili ne iras d!ope. /ie regis ojo+ 8e ek)istis loko, en ki! ne regis ,ojo. >ni iafoje !)as la vorteton i anta. a. post tabelvorto je 5<" io W i!j aferoj M io i, i io W i!j i ti!j aferoj, io tio i.

11., 0E0.7vortoj
Gabelvortoj je 8E8< $avas signifon nean" *a tempon "enontan neniu ankora! konas+ 4eniu esprimas, ke ne ek)istas persono, ki! konas la tempon venontan. /i neniel po"as kompreni, kion "i parolas+ 4eniel montras, ke ne ek)istas maniero, en ki! mi pov!s vin kompreni. 6iam mi ien "eturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakao+ 4eniam esprimas, ke ne ek)istas tia fojo, d!m ki! mi pren!s m!lton da paka7o al voja,o. 8E8<-vorto s!fi as por nei la t!tan fra)on *9:Q+.

11.4 :abelvortoj je '

kiu Aemandas pri la idente'o de !n! el pl!raj konataj personoj, a7oj a. aferoj. tiu Montras !n! 'ertan el pl!raj konataj personoj, a7oj a. aferoj. iu Montras nekonatan a. nedifineblan individ!an personon, a7on a. aferon. iu Montras !n!ope kaj senes'epte la individ!ojn de gr!po da personoj, a7oj a. aferoj. neniu 8eas la individ!ojn de gr!po da personoj, a7oj a. aferoj. 71

:abelvortoj La H-vortoj montras individ!e'on kaj idente'on. <li estas la plej ba)aj el i!j tabelvortoj. La tabelvortoj je H povas ak'epti 8-fina7on, kaj /-fina7on. 0!n /-fina7o ili montras pl!rajn individ!ojn. Gabelvortoj je H estas difiniloj *9R+. Gial oni ne povas !)i la k!ne k!n ili. Gabelvortoj je H normale estas epiteto *difinilo+ de s!bstantivo, sed la s!bstnativo ofte estas s!bkomprenata. =e nenio en la k!nteksto montras alie, oni s!po)as, ke temas pri la vorto #persono*jn+(" !iu libro estas "ia- M !iu estas "ia .iu se,o ajnas bona+ M .iu ajnas bona+ /iu $omo de"as pensi mem+ M /iu de"as pensi mem+ !iu persono "enis- M !iu "enis ;u estas iu UpersonoV en la kuirejo- E .es, Pa!lo estas tie+ .en kelkaj bonaj libroj+ !iun UlibronV "i "olas legi- E /i "olas tiun UlibronV+ ;u "i ha"as krajonon- E 0eniun UkrajononV mi ha"as+ ;iu9j: estas iam pl!rala la.sen'e, sed oni tamen faras distingon inter sing!lara iu kaj pl!rala iuj. >ni !)as iu, se oni konsideras la individ!ojn aparte. >ni !)as iuj, se oni pensas pri la t!ta gr!po k!ne. <afoje ti! distingo ne estas grava, sed alifoje la diferen'o estas granda" Por iu tago mi rice"as k"in e!rojn+ W Por iu aparta tago+++ /iu amas ordinare personon, kiu estas simila al li+ W ;iu aparta homo amas+++ 6"inope ili sin etis sur min, sed mi "enkis iujn k"in atakantojn+ W +++mi "enkis la tutan grupon+ 5i tie / estas ne'esa, ar oni men'ias la nombron kvin. =ed oni pov!s alternative diri" +++mi "enkis iun el la k"in atakantoj+ =ed tiam oni ne parolas pri !n! batalo kontra. t!ta gr!po, sed pri kvin pli-malpli apartaj bataloj. Post la kurado iuj estis terure lacaj+ >ni parolas pri la t!ta gr!po de k!rintoj. Eblas anka." +++iu estis terure laca+ %l iuj miaj infanoj %rnesto estas la plej juna+ W %l la tuta grupo de miaj infanoj+++ 4un mi legas, "i legas kaj li legasC ni iuj legas+ 4i estas pl!rala vorto. Gial iuj nepre devas $avi /. Memstara neniu aperas k!time sen /-fina7o" *a tempon "enontan neniu ankora! konas+ 4eniu W neniu persono. /i konas neniun en tiu i urbo+ ;nka. k!n posta s!bstantivo oni normale !)as neniu sen /" ,i ne "idis e la ielon, ar i estis ko"rita de nuboj kaj neniu stelo en i brilis+ 72

:abelvortoj >ni povas tamen !)i neniuj, se oni volas iel montri kontraston k!n la ideo #pli ol !n!(, sed tion oni faras normale n!r kiam sekvas s!bstantivo" ;e la fenestro restis plu neniuj floroj+ ;nta.e estis tie m!ltaj floroj.

11.9 :abelvortoj je 6
kio tio io io nenio #ki! afero, kia afero( #ti! afero( #i! afero, ia afero( # i! afero, ia afero( #neni! afero, nenia afero(

Gabelvortoj je > montras aferon, ki!n oni ne povas pre'i)e nomi per s!bstantivo. 5i tie la ,enerala vorto #afero( estas !)ata kiel klarigo, sed la signifo estas e pli ,enerala. La tabelvortoj je > estas !)ataj anka. por repre)enti ion abstraktan, kion oni esprimis per t!ta fra)o. Gabelvortoj je > povas ri'evi 8-fina7on, sed normale ili ne ri'evas /-fina7on, ar ili esprimas ,eneralan t!ton. Epitetoj de tabelvortoj je > staras iam post la tabelvorto" io bona, kion no"an, io gra"a k.s. Gabelvortoj je > estas memstaraj fra)partoj. <li ne povas priskribi s!bstantivon. <li respondas al H-vorto N afero" !io estas tio- W !iu afero estas tiu afero .io estas speco de meblo+ W .iu afero estas speco de meblo+ /io restis kiel anta!e+ W /iu afero restis kiel anta!e+ !ion bonan "i tro"is tie- W !iujn bonajn aferojn "i tro"is tie 0enion interesan mi tro"is+ W 0eniun interesan aferon mi tro"is+ <afoje oni povas $e)iti inter tio kaj i *9T.6.2+. 8ormale oni !)as tio pri io nedifinita, kion oni ne povas a. volas nomi per pre'i)a s!bstantivo. 8epre oni !)! tio por repre)enti ion, kio estis esprimita per t!ta fra)o. >ni !)as i por io difinita, ki!n oni anta.e esprimis per s!bstantivo, kaj kion oni pov!s ripeti per la sama s!bstantivo k!n la a. alia difinilo" Fi rakontis belan fabelon+ .io estis tre amuza+ ;m!)a estis tio, ke -i rakontis fabelon. 0io repre)entas la t!tan anta.an fra)on. ,i rakontis belan fabelon+ ?i estis tre amuza+ ;m!)a estis la fabelo. 7i repre)entas la fra)parton la 9bela: fabelo.

11.1; :abelvortoj je A
kia #de ki! spe'o, $avanta ki!n e'on( tia #de ti! spe'o, $avanta ti!n e'on( 73

:abelvortoj ia #de i! spe'o, $avanta i!n e'on( ia #de i! spe'o, $avanta i!n e'on( nenia #de neni! spe'o, $avanta neni!n e'on( Gabelvortoj je ; rolas adjektive'e. <li ri'evas /-fina7on kaj 8-fina7on la. la samaj reg!loj kiel adjektivoj. =ed tabelvortoj je ; montras iam e'ojn kaj spe'ojn, d!m veraj adjektivoj *k!n vera ;-fina7o+ povas $avi m!lte pli variajn signifojn. Gabelvortoj je ; estas difiniloj *9R+. Gial oni ne povas !)i la *9R.:+ k!ne k!n ili. !ia li estas- ;u li estas maljuna a! juna !ian aon "i ha"as !ia estas "ia nomo- ;." 6iu Uel i!j nomojV estas "ia nomo- ;. pli ofte" 6io estas "ia nomo- Jamen$of !)is anka." 6iel estas "ia nomo- Plej ofte oni tamen diras" 6iel "i nomias 3e! li staris senhelpe, tian respondon li ne atendis+ %stis tia "entego, ke la tegoloj defl!gis de la tegmentoj+ 1estu iam tia, kia vi estas! 0ia almontras la postan kia-fra)on. =e post tia ne sekvas t!ta fra)o *k!n predikato+, sed sola fra)parto, tiam oni ne !)as kia, sed komparan kiel *9:P+" *i estas tia kiel mi+ /i ne "olis trinki la "inon, ar i enha"is en si ian suspektan malklar$ aon+ /aldiligenteco estas la radiko de ia malbono+ 0enia konstruo po"as esti sen bruo+ Gabelvortoj je ; montras e'on a. spe'on, d!m tabelvortoj je H montras idente'on. 5e kia=kiu kaj tia=tiu la diferen'o normale estas klara. 5e ia=iu, ia=iu kaj nenia=neniu estas iafoje n!r malgranda diferen'o" !ia homo li estas- >ni volas karakteri)on de la $omo. !iu homo li estas- >ni volas ek). la nomon de la $omo por eks'ii lian idente'on. .ia opinio estas tute erara+ 5i!j opinioj de ti! spe'o estas eraraj. .iu opinio estas tute erara+ La disk!tata opinio estas erara. ;liaj similaj opinioj eble estas ,!staj. 4i de"as enloii en ia hotelo+ W +++en hotelo de iu el la di"ersaj specoj de hoteloj+ 4i de"as enloii en iu hotelo+ W +++en iu el la di"ersaj indi"iduaj hoteloj, kiuj tro"ias i tie+ 8ormale oni simple forlasas iu en tia fra)o.

11.11 :abelvortoj je ES
kies #*la+... de ki!*j+( 74

:abelvortoj ties ies ies nenies #*la+... de ti!*j+( #*la+... de i!( #*la+... de i!*j+( #*la+... de neni!(

E=-vorto, ki! estas epiteto de s!bstantivo, aldonas difinitan signifon. E=vortoj do estas difiniloj *9R+ ^ same kiel la posedaj pronomoj ^ kaj oni ne povas !)i la *9R.:+ k!ne k!n ili. =e oni anstata.igas E=-vorton per deesprimo, oni normale devas aldoni la. =ame kiel posedaj pronomoj la E=-vortoj staras anta. la s!bstantivo, d!m samsignifa de-esprimo devas stari poste" ties libro W la libro de tiu 9persono:. E=-vortoj ne povas ri'evi /-fina7on a. 8-fina7on. !ies filino "i estas /i efekti"e ne scias, kies kulpo i estas+ &li ek"idis "irinon, kies "izaon ili en la krepusko ne rekonis+ !ies gasto mi estas, ties feston mi festas+ 0ies ne estas tre m!lte !)ata. 8ormale oni preferas posedajn pronomojn *lia, ia, ia a. ilia+. *a infano ludis kun sia p!po, kiam subite ties kapo frakasiis+ 0ies montras, ke temas pri la kapo de la p!po. =e est!s la kapo de la infano, oni dir!s ia kapo. 6iu ojas pri ies malfelio, tiu ne restos sen puno+ W +++pri la malfelio de iu persono+++ &es estas k!time !)ata n!r pri !n! nekonata persono *ne pri a7oj, nek pri pl!raj aferoj a. personoj+. 0io estis la koro de ria fama "iro, kies nomo estis sur ies lipoj+ W +++sur la lipoj de iuj personoj+ ;ies estas k!time !)ata n!r pri personoj, ne pri a7oj. /emoru, ke %speranto estas nenies proprao+ 4enies estas k!time !)ata n!r pri personoj, ne pri a7oj.

11.12 :abelvortoj je E
kie tie ie ie nenie #en ki!*j+ loko*j+( #en ti!*j+ loko*j+( #en i!*j+ loko*j+( #en i!*j+ loko*j+( #en neni!*j+ loko*j+(

Gabelvortoj je E ne povas ri'evi /-fina7on, sed oni povas aldoni 8-fina7on por montri direkton *9:0.2.P+" kien tien ien ien #al ki!*j+ loko*j+(, #en ki!*j+ direkto*j+( #al ti!*j+ loko*j+(, #en ti!*j+ direkto*j+( #al i!*j+ loko*j+(, #en i!*j+ direkto*j+( #al i!*j+ loko*j+(, #en i!*j+ direkto*j+( 75

:abelvortoj nenien #al neni!*j+ loko*j+(, #en neni!*j+ direkto*j+(

!ie estas la libro kaj la krajono /i montris al la infano, kie ku as ia pupo+ 8onorado al li "enas, sed de kie E li ne komprenas+ /i "olis resti tie, kie mi estis+ 8e li scius, ke mi estas tie i, li tuj "enus al mi+ ;u "i loas ie- W ;u "i loas en iu loko /alsaulo ie sian nomon skribas+ Pli bela reidino ol i tro"iis nenie en la mondo+ !ien "i iras- E /i iras en la ardenon+ 1igardu tien i+ /i nenien plu iros hodia!+

11.1& :abelvortoj je AM
kiam tiam iam iam neniam #en ki!*j+ tempo*j+, en ki!*j+ fojo*j+( #en ti!*j+ tempo*j+, en ti!*j+ fojo*j+( #en i!*j+ tempo*j+, en i!*j+ fojo*j+( #en i!*j+ tempo*j+, en i!*j+ fojo*j+( #en neni!*j+ tempo*j+, en neni!*j+ fojo*j+(

;M-vortoj ne povas ri'evi /-fina7on a. 8-fina7on. 8ed kiam tio okazis- =e oni demandas pre'i)e pri $oro, oni tamen ne !)as kiam, sed la vi'ordan demandvorton kioma *9:R.L+. *i skribis al mi, ke li intencas in eldoni, sed li ne skribis ankora! kiam li in eldonos+ %n unu tago, kiam i estis apud tiu fonto, "enis al i malria "irino+ 0ubeto, en kiun oni metas cigaron, kiam oni in fumas, estas cigaringo+ 'e kiam "i loas i tie *i "ekiis nur tiam, kiam la suno le"iis+ ,ajnas al mi, ke i tiun "izaon mi jam iam "idis+ ,i estis ja la plej bela knabino, kiun li iam "idis+ &am repre)entas i!n ajn pasintan tempon. (ni diras, ke la "ero iam "enkas+ 3ona koro neniam farias fiera+ *a maljunulo fermos por iam siajn okulojn+ La esprimo por iam montras, ke la sekvoj iam restos. La fermado de la ok!loj estas n!r momenta, sed la sekvo, la fermite'o de la ok!loj, estos eterna.

76

:abelvortoj

11.1) :abelvortoj je AL
kial tial ial ial nenial #pro ki! ka.)o, pro ki! motivo, pro kio( #pro ti! ka.)o, pro ti! motivo, pro tio( #pro i! ka.)o, pro i! motivo, pro io( #pro i! ka.)o, pro i! motivo, pro io( #pro neni! ka.)o, pro neni! motivo, pro nenio(

;L-vortoj ne povas ri'evi /-fina7on a. 8-fina7on. !ial "i ploras /i komprenas, kial "i faris tion+ Codia. estas bela frosta vetero, tial mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti+ 6imark! la diferen'on inter tial kaj ar. 0ial repre)entas ka.)on, sed ar enkond!kas s!bfra)on, ki! montras ka.)on" /i prenos miajn glit$ iloj kaj iros gliti, ar hodia! estas bela frosta "etero+ /i "in ial ankora! ne konas+ 5i demandas, kial mi amas "in+ /i respondas? ial! La vorto nenial estas en la praktiko tre malm!lte !)ata, sed kiam oni ,in ja !)as, ,i neas la t!tan fra)on *same kiel i!j aliaj 8E8<-vortoj+" 0ian 1egularon por nia *igo mi nenial po"us aprobi+ W +++mi pro neniuj moti"oj po"us aprobi+ 5i po"us inciti lin kiom ajn+ *i nenial kolerus+ W +++li pro neniu ka!zo ko$ lerus+ =e oni volas esprimi po)itivan sen'on, oni !)! sen ka!zo, senka!ze, sen$ moti"e a. simile" ,i ridis senka!ze+ W ,i ja ridis, sed sen moti"o+.

11.1* :abelvortoj je EL
kiel tiel iel iel neniel #en ki! maniero a. grado( #en ti! maniero a. grado( #en i! maniero a. grado( #en i! maniero( #en neni! maniero(

La EL-vortoj estas ,eneralaj adverbe'aj tabelvortoj, ki!jn oni !)as, se ne temas pri tempo%oka)o *;M-vortoj+, loko *E-vortoj+, ka.)o *;L-vortoj+ a. kvanto%nombro *>M-vortoj+. La EL-vortoj kovras pli-malpli i!jn aliajn signifojn, ki!jn povas esprimi adverbe'a vorto. Pre'ipe temas pri grado kaj maniero. EL-vortoj ne povas ri'evi /-fina7on a. 8-fina7on. !iel li aspektas !iel "i fartas77

:abelvortoj
1akontu al mi per malmulte da "ortoj, kiel tio okazis+ /i zorgas pri i tiel, kiel mi zorgas pri mi mem+ !iel alta estas tiu turo !iel longe ankora! tiu malno"a domao staros i tie e la strato kiel

spektaklo por iuj-

0iu i malfre a pano estas malmola, kiel tono+ 3ojas hundido, ar tiel faras la hundo+ 4e faru tiel, faru tiel i! &li amba! estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne po"is "i"i kun ili+ /i estas tiel forta, kiel vi+ Iel ni sukcesos+ &li iel helpis al mi+ /i neniel esperis sukceson+

11.1+ :abelvortoj je 6M
kiom tiom iom iom neniom #kiel m!lte, kianombre, kiakvante( #tiel m!lte, tianombre, tiakvante( #ne tre m!lte sed anka. ne malm!lte( #la t!ta kvanto( #nenianombre, neniakvante, neniame)!re(

>M-vortoj ne povas ri'evi /-fina7on a. 8-fina7on. !iom "i "olas, u du a! tri- W 6iel multajn "i "olas+++ ,i pripensis, kiom kostos al i la nokta restado+ Bo, kiom pli bona estas "ia amo, ol "ino! !iom mi "idas, "i ha"as nur unu filon+ W *a! tio, kion mi "idas, "i ha"as+++ Eble vi $avas pli da filoj, sed mi ne povas vidi pli. 8endi :00 ek)emplerojn mi ne po"is, ar mi nun tiom ne ha"as+ /i ha"as tiom multe, ke mi ne bezonas pari! >fte kiom kaj tiom estas !)ataj k!ne k!n multe *a. multaj+. /ulte estas forlasebla, sed ,i iom emfa)as la signifon. >ni povas anka. !)i kiel multe, tiel multe, sed tiam ne estas emfa)o. ,i aetis iom da butero+ W +++k"anton da butero ne tre grandan sed tamen konsiderindan+ 0eorie iom de"us signifi @ia nedifinita k"antoA, sed en la praktiko i preska! iam montras malgrandan k"anton+ *a signifo estas efekti"e e pli speciala, nome? @ne tre multe, sed tamen sufie multe por esti konsiderata, por esti signifaA+ 8e konf!)! iom k!n malmulte" *i faris iom da eraroj+ Estis ne tre m!lte da eraroj, sed tamen s!fi e por ke

78

:abelvortoj oni malla.d! lin. *i faris malmulte da eraroj+ La eraroj estis tiel malm!ltaj, ke oni devas la.di lin. /i pensas, ke mi in ankora! iom memoras+ W +++ne tre multe memoras, sed ankora! ja memoras+ 0ie supre estingiis la ruaj koloroj, dum la suno iom post iom mal$ aperis+ La esprimo iom post iom montras, ke io oka)as per m!ltaj malgrandaj apena. distingeblaj -an,i,etoj. E !iom da benzino "i "olas- E /i "olas iom, kiom "i ha"as+ W +++/i "olas la tutan k"anton da benzino, kiun "i ha"as+ La signifo de iom ofte praktike fari,as tre simila al la signifo de io, ki!n oni !)as m!lte pli ofte. 8ur la mezo de la strato estas multe da radoj kaj da e"alaj hufoj, sed da homoj piedirantaj estas malpli, preska! neniom+ >M-vortoj estas !)ataj kaj adverbe'e, kaj s!bstantive'e *9:L+. 8ormale por montri gradojn oni !)as kiel kaj tiel. =ed por forta emfa)o, oni povas anstata.e !)i kiom kaj tiom" 7i estis tiom bela, ke mi s"enis+ *a %sperantistoj tute ne pretendas, ke ilia ling"o prezentas ion tiom perfektan, ke nenio pli alta jam po"us ekzisti+

11.1, 8u AL.7vortoj povas esti tabelvortoj>

M!ltfoje oni proponis aldoni al la tabelo la anta.parton _;L<-_ kreante la novan serion <aliu<, <alio<, <alia<, <alies<, <alie<, <aliam<, <alial<, <aliel<, <aliom<+ <!j e praktikas tion !)ante pre'ipe la vortojn <aliel< kaj <alies<. En ofi'iala Esperanto ;L< estas ordinara radiko, el ki! oni faras vortojn per la ordinaraj fina7oj. alia W ne la sama, diferen'a alio W io alia alie W en alia oka)o, en alia maniero alii W esti alia, diferen'i *malofte !)ata+ Ek!)o de la novaj tabelvortoj k!nport!s drastajn -an,ojn en la lingvon. /en n!r kelkaj ek)emploj" La normala vorto alie signifas plej ofte #en alia oka)o(, sed ,i anka. povas signifi #en alia maniero(. La tabelvorto <alie< tamen signif!s anstata.e #en alia loko(. =ekve normalaj fra)oj kiel 4i de"as alie agi t!te -an,!s sian signifon. Alia en normala Esperanto ne estas tabelvorto, sed ordinara adjektivo, kaj ,i signifas #de alia spe'o( a. #k!n alia idente'o(. La nova tabelvorto <alia< signif!s n!r #de alia spe'o(. =e ek)ist!s tabelvortoj je ;L<, oni do dev!s ne pl! diri ek). la alia ambro estas pli granda, sed <la aliu ambro estas pli

79

:abelvortoj granda<. >ni anka. dev!s diri" <ili amas unu la aliun< anstata. la normala ili amas unu la alian. >ni ofte faras k!nmeta7ojn kiel" de alia speco M alispeca. =ed !)antoj de tabelvortoj je ;L< anstata.e dev!s diri" <aliuspeca<, ar oni ne povas forigi la postpartojn de tabelvortoj. 0ompar! k!n" de tiu speco M tiuspeca *ne" <tispeca<+. ;nkora. neni! praktikis la plenan tabelserion je ;L< en konsekven'a maniero. Ek)istas n!r senpripensa kaj mallogika !)ado de <aliel< kaj <alies<, kaj oka)e de <aliu<. <!j !)as parte klasikan Esperanton, parte la reformitan dialekton. 0iam ili diras ek). alie a. alia, oni ne povas s'ii, ! kompreni la. la 4!ndamenta lingvo, a. la. la nova dialekto. 4eli e tamen plej m!ltaj ankora. !)as la lingvon reg!le kaj logike. H)! do n!r la jam ek)istantajn tabelvortojn, kaj esprim! aliajn aferojn per ordinaraj radikoj la. la reg!loj de la 4!ndamenta Esperanto" E!itenda reformo <aliu< <alio< <alia< <alies< <alie< <alien< <aliam< <alial< <aliel< <aliom< Bficiala Esperanto alia alio alia, alispeca, alieca de alia 9persono:, aliula aliloke aliloken alifoje, aliokaze alika!ze alimaniere, alie alik"ante

,oto1 Estis proponitaj la #kompromisaj( formoj aliio, aliiu, aliia, aliie, aliiel k.t.p. *k!nmeta7oj de la radiko ;L< k!n tabelvortoj je <+. Giaj vortoj ja estas reg!laj, sed beda.rinde ili estas t!te malta.gaj en praktika !)ado. ;.di la distingon inter aliie kaj alie, inter aliia kaj alia, k.t.p., ne estas fa'ile. 8e s!fi as, ke vortoj estas reg!le k!nmetitaj. <li devas anka. f!nk'ii en praktika kom!nikado.

80

onjunkcioj

12 onjunkcioj
La vortetoj kaj, a!, sed, plus, minus, kaj nek estas konj!nk'ioj. Pri nek leg! en la klarigoj pri nega'io *9:Q.Q+.

12.1 %aj
6aj ligas d! aferojn, ki!j l!das la saman rolon en la fra)o" 0arlo kaj Petro manas+ A! personoj faras la saman agon. Estas d! s!bjektoj. 6arlo man,as kaj trinkas+ 0arlo samtempe faras d! agojn. Estas d! predikatoj. 6arlo manas ri)on kaj legomojn+ A! aferoj estas trafataj de la sama ago en la sama maniero. Estas d! objektoj samspe'aj. Petro manas per forko kaj tran ilo+ A! iloj $elpas al la sama ago. =e oni volas, oni povas ripeti la prepo)i'ion" per forko kaj per tran ilo. Petro estas malj!na kaj sa,a+ Petro ha"as grandan kaj l!ksan domon+ 0iam d! adjektivoj estas epiteto de la sama s!bstantivon, oni ofte forlasas kaj" Petro ha"as grandan luksan domon+ 6arlo laboras por kaj per %speranto+ W +++ por Esperanto kaj per Esperanto+. Petro legis la ga)eton, kaj 0arlo rigardis televidon+ A! ligitaj effra)oj. &li diris, ke ili tre am!)i,is, kaj ke ili volonte revenos venontjare+ A! ligitaj ke-fra)oj. .en "enas tiu knabino, ki! savis mian vivon, kaj ki! poste malaperis+ A! ligitaj kiu-fra)oj. =e estas pli ol d! aferoj k!n la sama rolo, oni k!time metas kaj n!r anta. la lasta, pre'ipe se estas tre longa elnombrado de aferoj. Gie, kie mankas kaj, oni elparole povas iomete pa.)i. =kribe oni tie metas komon" Petro, 0arlo, Eli)abeto kaj Eva "ojais kune al la kongreso+ W Petro kaj 6arlo kaj %lizabeto kaj %"a "ojais+++ Bodia! ni manos s!pon, salaton, vianda7on, frititajn terpomojn kaj gla'ia7on+ Li iras per a.to, -i iras per trajno, kaj mi iras piede+ En parole'a stilo oni iafoje plene forlasas kaj" *i estas st!lta, malaminda+ /i tute ne atas lin+ 5enis 0arlo, Petro, Eva+ .es, iuj miaj amikoj "enis+

81

onjunkcioj Por emfa)i kaj insisti oni povas !)i kaj anta. i!j aferoj, anka. anta. la !n!a *9:O.:+.

12.1.1 !iversspecaj rilatoj inter ligitaj "ra#oj

0iam fra)oj estas ligitaj per kaj, ti! ligo povas repre)enti m!ltajn diversajn signiforilatojn. 0ia estas la rilato, oni devas kompreni el la k!nteksto" /i la"is la "estaojn, kaj 9poste: mi sekigis ilin+ 6aj montras tempan sinsekvon. La vorto poste je be)ono povas $elpi al kompreno. Anno estas gaja persono, kaj 9kontraste: %lizabeto estas silentema+ 6aj montras kontraston. ,i ha"as brunajn okulojn, kaj 9aldone: iaj haroj estas longaj+ 6aj montras aldonan informon.

12.2 !#
A! f!nk'ias same kiel kaj. Bi povas ligi la samajn aferojn en la samaj manieroj, sed a! montras, ke la ligitaj aferoj estas alternati!oj. A! montras, ke oni povas fari elekton inter la ligitaj aferoj, a. ke estas ne'erte, ki! el ili validas" Petro a) 0arlo laboras+ A! eblaj s!bjektoj. Hn! el ili laboras, event!ale amba.. 4i po"as mani vianda7on a) fi-a7on+ 6ion "i preferas- Elekto inter d! rektaj objektoj. 5i de"as fari tion per fosilo a) *per+ $akilo+ 7i estis r!,a a) flava+ /i ne memoras klare+ /i konstruus lignan a) -tonan domon+ ;u eblas konstrui a!ton kun kvin a) ses radoj *a kato tro"ias s!r a) s!b la domo+ 5! mi kapablas plen!mi tiajn laborojn a) ! mi ne kapablas ,i ne sciis, ! -i n!r son,is a) ! tio estis efektiva7o+ *a pasantoj forflankiis anta! i, supozante, ke -i estas frene)!lino a) ke -i $avas ian !r,egan be)onon rapidi+ Glaso de "ino estas glaso, en ki! anta.e sin trovis vino, a) ki!n oni !)as por vino+ 5i po"as "ojai per trajno, b!so, a.to a) bi'iklo+ 6iu po"as helpi min- %ble 0arlo, Petro a) Eli)abeto+ 8ormale a! estas ekskl!)iva. Gio signifas, ke n!r !n! el la alternativoj povas validi. <afoje tamen a! estas inkl!)iva. Giam ,i permesas, ke oni elekt! pli ol !n! el la alternativoj *event!ale e i!jn+. 5! a! estas inkl!)iva a. eks82

onjunkcioj kl!)iva, montras la k!nteksto. Por emfa)e montri, ke a! estas ekskl!)iva, oni povas !)i a! anta. i! alternativo *9:O.O+. Por montri, ke a! estas inkl!)iva, oni iafoje, pre'ipe en skriba lingvo, !)as la esprimon kaj=a!" *a "ojao okazos per trajno kaj9a) b!so+ W *a "ojao okazos per trajno a) buso, a! per trajno kaj buso+ *a "ojao okazos per trajno a! buso a! amba!+ 8ormale oni ne !)as kaj=a! en la parola lingvo, n!r en la skriba. Fajnas rekomendinde eviti kaj=a! anka. en skriba !)o. Pli bone estas rekte eldiri la eblon elekti i!jn alternativojn.

12.& Se
La konj!nk'io sed ligas fra)ojn a. fra)partojn, kaj montras, ke ili iel kontrastas inter si" *a papero estas tre blanka, sed la neo estas pli blanka+ *i amas min, sed mi lin ne amas+ /i zorgas pri i tiel, kiel mi zorgas pri mi memC sed i mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas+ 4ia pro"incestro estas se"era, sed justa+ /i "olis lin bati, sed li forkuris de mi+ /i kriis tiel la!te, kiel mi po"is, sed neniu min a!dis, mi estis tro mal$ proksime+ *a patro ne legas libron, sed li skribas leteron+ 0io i estis jam ne simpla plu"o, sed plu"ego+ Anstata! kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo+ >ni s!po)is, ke estos anka. kremo en la teo. 8ed ofte aperas k!ne k!n tamen, ki! tiam emfa)as la kontraston" /i ne scias la ling"on hispanan, sed per helpo de "ortaro hispana$ germana mi tamen komprenis iom "ian leteron+ ,i ha"is forton kaj i estis laborema, sed i tamen restis malria+ =e oni !)as tamen, oni pov!s ofte same bone !)i kaj anstata. sed, ar la kontraston s!fi e bone esprimas tamen" *i ha"is la impreson, ke li sonas kaj tamen ne sonas+ *a lekanto sentis sin tiel felia, k"aza! tiam estus gra"a festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo+ 0amen normale rolas kiel adjekto, d!m sed estas konj!nk'io. Gial sed aperas komen'e de sia fra)o, d!m tamen povas aperi en diversaj po)i'ioj ene de la fra)o. <afoje tamen aperas komen'e de effra)o, ki! estas tre proksime ligita al la anta.a effra)o. Giam tamen ek$avas ian konj!nk'ian rolon. 0amen tiam praktike egalas al sed. >ni pov!s anka. diri, ke sed a. kaj estas s!bkomprenata" *i estas tre ekkolerema kaj ekscitias ofte e la plej malgranda 83

onjunkcioj bagateloC tamen li estas tre pardonema, li ne portas longe la koleron kaj li tute ne estas "enema+

12.) &lus kaj minus

La vortetoj plus kaj minus estas efe !)ataj en matematikaj kaj similaj esprimoj *9:R.R+ por repre)enti la simbolojn N *plus+ kaj ^ *minus+. Plus montras adi'ion, po)itive'on k.s. /inus montras s!btra$on, negative'on k.s. =ed iafoje plus estas !)ata konj!nk'ie anstata. kaj, kiam temas pri adi'io a. simile. /inus povas simile anstata.i sed ne, kiam temas pri s!btra$o a. simile" 7i kostas dek e!rojn plus k"indek cendojn+ W +++kaj aldone k"indek cendojn+ 4ecesas sperto plus zorgemo+ W +++kaj anka! zorgemo+ /i pagos al "i NHHH e!rojn minus la NHH e!rojn, kiujn "i uldas al mi+ /i do pagos sume PHH e!rojn+ <afoje oni !)as plus kaj minus kiel prepo)i'iojn *9:0.O+, simile al kun kaj sen, do iam sen 8-fina7o poste. Estas tamen preferinde iam !)i plus kaj minus kiel konj!nk'iojn la. la i-anta.aj ek)emploj, metante 8-fina7on, kiam la fra)rolo tion post!las.

12.* onjunkcioj inter vortostumpoj

<afoje, pre'ipe en skriba lingva7o, oni !)as kaj por ligi d! a. pli da elementoj de k!nmetita vorto por mallongigi fra)on" &li en$ kaj el$iris tre rapide+ W &li eniris kaj eliris tre rapide+ 0io estas kombinita man,a7$ kaj ga)et$"endejo+ W +++man,a7vendejo kaj ga)etvendejo+ *i faris multajn erarojn? skrib$, leg$ kaj pens$erarojn+ W +++skriberarojn, legerarojn kaj penserarojn+ 0ute mankas sub$tasoj kaj $teleroj+ W +++s!btasoj kaj s!bteleroj+ 0io estas man,a7$ a) ga)et$"endejo+ 0io estas man,a7$ sed anka! ga)et$"endejo+ 5i tiaj fra)oj estas s!fi e nenat!raj. Benerale ili estas malkonsilindaj, pre'ipe kiam ili en$avas vortost!mpojn sen fina7oj, kio normale ne eblas en Esperanto. >ni prefere !)! aliajn rimedojn mallongigi" &li iris en la domon kaj el ,i tre rapide+ 0io estas kombinita man,a7a kaj ga)eta "endejo+ *i faris multajn erarojn skribajn, legajn kaj pensajn+ 84

onjunkcioj
0io estas man,a7a a) ga)eta "endejo+ 0io estas man,a7a sed anka! ga)eta "endejo+

85

ombinitaj vortetoj

1&

ombinitaj vortetoj

<!j vortetoj aperas pare a. pl!roble k!n spe'ialaj signifoj. >ni povas nomi ilin kombinitaj vortetoj.

1&.1 %aj''' kaj

A!obla kaj *9:2.:+ estas !)ata por emfa)i kaj insisti. >ni tiam metas kaj anta. i!j k!nligitaj aferoj, anka. anta. la !n!a. Parole oni tiam normale emfa)e ak'entas je kaj" !aj Petro kaj 0arlo laboras+ <nsisto pri tio, ke ne n!r !n! sed fakte amba. laboras. !aj pl!vas kaj blovas+ <nsisto pri tio, ke amba. agoj oka)as. Petro kaj f!mas kaj drinkas+ <nsisto, ke li fakte faras amba. agojn. !aj ilia amo, kaj ilia malamo, kaj ilia 7al!)o jam de longe malaperis+ <nsisto, ke i!j tri aferoj malaperis.

1&.2 Nek''' nek

>rdinara nek *9:Q.Q+ signifas #kaj anka. ne(. Pl!robla nek signifas #kaj ne(. 0ombinita nek estas do egala al kaj+++ kaj pl!s neado" /i renkontis nek lin, nek lian fraton+ W /i kaj ne renkontis lin, kaj ne renkontis lian fraton+ 0ek ojo, nek malojo da!ras eterne+ W 6aj ojo, kaj malojo ne da!ras eterne+ ,i estis muta, po"is nek kanti nek paroli+ W ,i kaj ne po"is kanti, kaj ne po"is paroli+

1&.& !#''' a#
A!obla a! *9:2.2+ montras, ke la pre)entitaj alternativoj estas nepre la solaj. Aevas esti !n! el ili, neni! alia. Parole oni tiam normale emfa)e ak'entas je a!" 4un ni de"as a) venki a) morti! 8i ne povas fari amba., kaj ni ne povas fari ion alian ol ti!j d! alternativoj. A) vi faris grandan eraron, a) mi ion miskomprenis+ 8e ek)istas alia alternativo.

86

ombinitaj vortetoj
(ni po"us diri, ke a) -i forgesis ion en la mondo, a) -i ne $avis forton,

por iri pl!en+

1&.) Jen''' jen

>rdinara jen altiras la atenton al io. A!obla a. pl!robla jen ne $avas tian signifon, sed enkond!kas alternativojn, ki!j alternas, a. eblojn, ki!j validas alterne. .en+++ jen W iufoje+++ alifoje" >en mi ardas de "armego, jen mi tremas de frosto+ La d! statoj alternas. <!foje mi estas varma, alifoje mi estas malvarma. ,ia "izao aperigis jen mortan palecon, jen koloron de sango+ La vi)a,o -an,i,adis. /ario "ideble ha"is deziron jen koleri, jen ridi, jen premi la manon al tiu "entanimulo+ *i okupadis sin jen per tio, jen per alio+

1&.* Ju''' es
.u kaj des estas iam !)ataj k!ne k!n pli a. malpli *9:P.:.:+. .u kaj des k!nlabore montras, ke !n! pli-esprimo dependas de alia. La ju-esprimo montras tion, kio regas. La des-esprimo montras tion, kio dependas" >u pli da mono ni ha"os, des pli rapide kaj bone iros kompreneble nia afero+ =e la mono plii,os, tiam anka. la rapide'o kaj bone'o plii,os. >u pli alte staras la ling"o, des pli rapide progresas la popolo+ La progreso de la popolo dependas de la nivelo de ,ia lingvo. >u pli da bruo, des malpli da uo+ >u pli grandaj ili fariis, des malpli ili "olis tion toleri+ 0iam ili kreskis en grande'o, ili malkreskis en toleremo. >u pli klare "i elparolas, kaj ju malpli da malfacilaj "ortoj "i uzas, des pli bone oni komprenas "in+ Plii,o de la klare'o kaj malplii,o de la malfa'ilaj vortoj ka.)as pliboni,on de la kompreno. <afoje des aperas sola, sen ju. Giam ju-esprimo estas iel s!bkomprenata" *a saloneto ne estis "asta, tial des pli frapis la okulojn la eleganteco de ia arano+ =!bkomprenata estas la ideo" .u pli mal"asta estas eleganta salono, des pli la eleganteco frapas la okulojn+ =ola des povas ofte esti anstata.igita per tiom *9::.:6+. En kelkaj lingvoj oni povas !)i la saman vorton por la dependa kaj la reganta pli-esprimoj. Gio ne eblas en Esperanto. <.u+++ ju< ne $avas sen'on. La reganta 9mal: pli-esprimo $av! ju, kaj la dependa 9mal: pli-esprimo $av! des. 8e dir!" <>u pli rapide "i re"enos hejmen, ju pli bone+< Air!" >u pli rapide
$ $

87

ombinitaj vortetoj "i re"enos hejmen, des pli bone+ 0ompreneble anka. <des+++ des< ne eblas. =ed oni ja povas $avi pl!rajn ju-esprimojn, ki!j k!ne regas !n! a. pl!rajn des-esprimojn *a. simile+" >u pli zorge kaj ju pli malrapide "i faros la laboron, des pli kontenta kaj des pli oja mi farios+

88

omparado

1) omparado
1).1 &li1 plej
Por montri gradojn de komparado oni !)as pli kaj plej, ki!j normale priskribas adjektivojn a. adverbojn, sed anka. aliajn vortojn.

1).1.1 &li
Pli montras, ke la priskribata e'o, maniero, ago a. simile, s!peras ion alian, k!n kio oni komparas. Por montri, kion pli-esprimo s!peras, oni !)as la vorteton ol" *a papero estas tre blanka, sed la neo estas pli blanka+ La blanke'o de la ne,o s!peras la blanke'on de la papero. /i ha"as pli fre-an panon, ol "i+ La fre-e'o de mia pano s!peras la fre-e'on de via pano. 4u, iru pli rapide! 3ia rapide'o s!per! la n!nan rapide'on. >u homoj po"as pli m!lte fari ol unu+ La kvanton, ki!n povas fari d! $omoj, s!peras la kvanton, ki!n povas fari !n! $omo. /ia frato diris al 8tefano, ke li amas lin pli, ol sin mem+ La frato amas kaj =tefanon, kaj sin mem, sed lia amo al =tefano s!peras lian memamon. /ieno lia montris pli s!feron, sed ne koleron+ La mieno montris diversajn aferojn, sed s!feron ,i montris pli m!lte. 7i e unu minuton pli ne po"us elteni+ Pli W pli longe. 1estas irka! dek personoj, ne pli+ Pli W pli multaj. 8e konf!)! pli k!n la vorteto plu, ki! montras, ke ago a. stato ne esas, sed da.ras. Plu estas tempa vorteto" 0enu anka! plu in en sekreto+ W 4e esu teni in en sekreto+ >a!rigu teni in en sekreto+ 4i ne esis labori, sed plu faris niajn taskojn+ /i plu amos "in is la morto+ Pli povas montri tempon n!r se alia tempa vorto eestas a. estas s!bkomprenata" *i rakontis plu+ W *i da!rigis sian rakontadon+ *i rakontis pli+ W *i rakontis pli multe da aferoj+ *i ne "i"os plu+ W *i ne "i"os pli longe+ /i pensas, ke i estos konstruata pli UlongeV ol tri jarojn+ 5i tie ne eblas plu, ar sekvas ol-esprimo, ki! post!las pli a. similan vorton.

89

omparado

1).1.2 &lej
Plej montras, ke la priskribata e'o, maniero, ago a. simile, s!peras i!jn aliajn, k!n ki!j oni komparas. Povas esti i!j aliaj, ki!j ek)istas, a. i!j aliaj ene de la k!nteksto" A!gusto estas mia plej amata filo+ 8e ek)istas filo, ki!n mi amas pli. ,i prenis la plej belan arentan "azon, kiu estis en la loejo+ Pli bela va)o tie ne ek)istis. *i estas tre ekkolerema kaj ekscitias ofte e la plej malgranda bagatelo+ *i eka!dis bruan tonon, kiu po"is ektimigi la koron e de plej k!ra,a "iro+ +lej m!lte li amas, ke oni lin bone akceptu, ke la regalado estu bona+ W *i plej amas, ke+++ Por montri ti!n gr!pon, ene de ki! validas plej-esprimo, oni !)as normale la prepo)i'ion el" ,i estas la plej saa el iuj, kiujn mi konas+ >ni povas anka. montri, kie plej-esprimo validas per en, sur a. alia loka prepo)i'io" 7i estas la plej alta montaro en Azio+ 0iam oni komparas ek)akte d! aferojn, malaperas la diferen'o inter la pli kaj la plej. =e !n! afero el d! estas pli granda ol la alia, ,i estas a.tomate anka. la plej granda el ili" 7i estas la pli bona el la du+ L 7i estas la plej bona el la du+ =e oni diras la pli, normale n!r povas esti d! komparataj aferoj, kaj oni ne be)onas aldoni #el la d!(" ,i estas la pli a,a+ W ,i estas la plej a,a el la du+ =ed en iaj k!ntekstoj ne nepre estas n!r d!" ;u tiu estas unu el "iaj malpli aaj fratinoj- 4e, i estas la pli aa+ Fi estas ti! el miaj m!ltaj fratinoj, ki! estas pli a,a ol mi. M!ltaj e opinias, ke oni devas !)i la pli, kiam oni komparas d! aferojn, kaj ke la plej tiam estas malkorekta. 5i!oka)e estas ofte pli elegante !)i la pli.

1).1.& Malpli1 malplej

Por kompari oni anka. povas !)i la formojn malpli kaj malplej" 5ia pano estas malpli fre-a, ol mia+ X +++pli malfre-a+++ *a amaso kuris malpli rapide ol la "eturilo, kiu ruliis tre rapide+ X +++pli malrapide+++ 7uste tie tro"ias unu loko, kiu, estante malplej fa'ile komprenebla, malplej bone aperis en la traduko+ X +++plej malfa'ile+++ +++plej malbone+++ 0iu estas la malplej ta.ga el iuj+ X +++plej malta.ga+++ *i estas la malpli a,a frato *el la d! fratoj+. X +++la pli j!na+++

90

omparado <afoje oni povas movi la M;L-prefikson la.pla e en tiaj i fra)oj, sed ofte estas n!an'a diferen'o. La diferen'o e povas esti grandega" *i estas malpli bela ol "i+ *i estas pli malbela ol "i+ La !n!a varianto estas komplimento. La d!a estas ins!lto.

1).1.) %iel eble plej

La esprimo kiel eble plej montras volon maksim!migi ion. Bi montras, ke oni !)! i!jn eblojn por atingi plej altan gradon" *a "ortaro de"is ha"i amplekson kiel eble plej malgrandan+ /! pli malgranda, des pli bone. >iru kiel eble plej rapide, per kio mi po"as esti utila al "i! H)! vian maksim!man rapide'on. ;lia pop!lara varianto estas plejeble" #aru tion plejeble rapide! 8e konf!)! kiel eble plej k!n kiom eble 9plej=pli:, ki! $avas limigan n!an'on. A!m kiel eble plej instigas al maksim!mo, kiom eble 9pli=plej: montras, ke trovi,as limoj de la ebloj" %stas dezirinde ke iuj uzu la no"ajn "ortojn kiom eble egale+ G!te plena egale'o ver-ajne ne estas ebla. /i kiom eble e"itas tiun "orton+ W /i "ere pro"as e"iti tiun "orton, sed po"as esti, ke tio ne iam eblas+ *i de"as E kiom tio estas ebla E uzi ling"on kiom eble plej ne!tralan+ ;lia varianto k!n limiga n!an'o estas la!eble plej.

1).2 %iel kaj $l

Per la vortetoj kiel kaj ol oni povas montri, k!n kio oni komparas. En tia !)ado kiel kaj ol similas al prepo)i'ioj *9:0.O+, sed anka. al s!bj!nk'ioj *92O+. >ni povas diri, ke ili formas propran vortkategorion" komparaj !ortetoj. Per kiel oni faras egalecajn komparojn, ki!j montras, al kio io similas. 6iel povas k!nlabori k!n G<-vorto a. sama=same, sed ofte tia vorto estas n!r s!bkomprenata" 0iu i malfre a pano estas malmola, kiel (tono+ La malmole'o de la pano similas al la malmole'o de -tono. ,iaj okuloj estis kiel du steloj+ W ,iaj okuloj similis al du steloj+ 4ia regimentestro estas por siaj soldatoj kiel bona patro+ /i ojas, ke "i ha"as tian saman opinion, kiel mi+ *i estis kiel senviva+ W *ia eco similis al sen"i"eco+ 8entu "in tute kiel &ejme+ >iskuti kun li estas same senutile, kiel dra(i venton+ 91

omparado
/i zorgas pri i tiel, kiel mi zorgas pri mi mem + *a afero ne estas tia, kiel oni pensas+ Per ol oni faras malegalecajn komparojn, ki!j montras, al kio io malsimilas. (l normale k!nlaboras k!n pli, malpli, malsama, malsame, alia a. alie" *akto estas pli nutra, ol vino+ W *akto malsimilas al "ino la! la nutreco+ /i ha"as pli fre an panon, ol vi+ W =e oni komparas k!n vi *k!n la pano, ki!n vi $avas+, mi $avas pli fre-an panon. 5i estas pli ol beleta, "i estas bela! ,i estis ankora! pli bela ol anta)e+ Pli bone ne fari, ol erari+ 7i estis al mi pli kara, ol mi povas diri+ 5e preferi *prefere, prefero k.s.+ oni povas montri la malprefera7on per ia vorteto. ;nta. infinitivo oni !)as ol, iafoje anstata!. ;nta. s!bstantivo a. pronomo oni normale !)as al, sed anka. anta!, kontra! kaj anstata! eblas" 0iam >io inspiris al mi la ideon ekbruligi mian liton, prefere neniigi mian domon per fajro, ol permesi* ke la granda amaso da &omoj mizere pereu+ /ia edzino preparas manojn, kiujn mi certe preferas al la man#oj el la kuirejoj de la plej bonaj &oteloj+ *i ne atentas la "izaon de princoj, kaj ne preferas riulon anta) malri ulo+ Preferos la morton ol la vivon iuj restintoj+ W +++ol elekti la "i"on+++ (l rilatas al s!bkomprenata infinitivo. Gial oni !)as ol.

1).2.1 %iel kaj $l kune kun rolmontriloj

=e post kompara kiel a. ol aperas s!bstantiva fra)parto *a! pronomo+ sen rolmontrilo, la komparo rilatas al la s!bjekto de la fra)o. La kiel-afero a. olafero iel estas s!bjekto en fra)a ideo. Gia kiel-esprimo a. ol-esprimo anka. povas respondi al alia fra)rolo, ki! ne $av! rolmontrilon, ek). predikativo *9:0.:.P+. =e tia kompara esprimo est! komprenata kiel objekto a. adjekto, oni devas !)i rolmontrilon por montri tion" /i elektis lin kiel prezidanto+ =!bkomprenata ideo" Prezidanto elektis lin+ La pre)idanto estis mi, la s!bjekto de la fra)o. /i elektis lin kiel prezidanton+ =!bkomprenata ideo" /i elektis prezid$ anton+ Pre)idanto fari,is li, la objekto de la fra)o. *i amos sian landon pli ol iuj aliaj landoj+ *;iuj aliaj landoj amos lian landon malpli++ *i amos sian landon pli ol iujn aliajn landojn+ **i amos iujn aliajn landojn malpli++ 92

omparado
0ie la suno lumis multe pli hele ol ni+ *4i lumis malpli hele++ 0ie la suno lumis multe pli hele ol e ni+ *;e ni la suno lumis malpli

hele++

*i uzas %speranton, kiel sekretan lingvon+ **i uzas sekretan ling"on++ ,i ha"as multe da ne$%sperantistoj kiel amikojn+ *,i ha"as amikojn++ Al "i kiel al esperantistoj mi "olas nur diri, ke terure altaj kaj dikaj estas

ankora! la interpopolaj muroj+ */i diros tion al %sperantistoj++

lume++ /ia frato diris al 8tefano, ke li amas lin pli, ol sin mem + **i amas sin mem++ %stas ja pli bone ha"i ion, ol nenion+ *(ni po"us ha"i nenion++ 4eniam mi amis lin pli multe, ol en la tago* kiam li de tie i forveturis+ *%n tiu tago mi amis lin multe++ Antono de"is pensi pri io alia ol pri sia ama aflikto+ **i ne pensu nur pri sia ama aflikto++ <afoje kiel-esprimo a. ol-esprimo rilatas n!r al epiteto de vorto. =e tia epiteto $avas 8-fina7on, la kompara esprimo tamen ne $av! 8-fina7on, ar la kompara esprimo ne estas objekto en s!bkomprenata fra)o" *i uzas domon grandan kiel palaco+ X *i uzas domon+ *a domo estas granda kiel palaco+ La komparo rilatas n!r al la grande'o de la domo. 0ompar! k!n" *i uzas grandan domon kiel palacon+ **i uzas palacon++ /i neniam renkontis homon 9tian: kiel (i+ X /i ne renkontis homon, kiu estas simila al i+ 7i ha"as du okulojn tiel grandajn, kiel du tasoj+ X *a okuloj estas tiel grandaj kiel du tasoj+ *i lernis gravajn ling"ojn, kiel la Angla lingvo kaj la Franca+ **a Angla ling"o kaj la #ranca estas tiaj gra"aj ling"oj+ + La ;ngla kaj la 4ran'a estas ek)emploj de ti! spe'o de lingvoj, ki!jn li lernis. Eble li ne lernis ,!ste ilin. /i ha"as alian proponon, ol la 8us prezentita+ */ia propono estas alia, ol la us prezentita++ *i ha"as korpon pli lar,an ol alta+ W +++ pli laran ol i estas alta+

%stis tie tiel lume, preska! kiel dum la tago+ *>um la tago estas tiel

1).2.2 .denta kaj rola kiel

8ormale kompara kiel montras simile'on *+++tia kiel+++, +++tiel kiel+++ k.s.+, sed iafoje ,i montras idente'on a. rolon. Giam kiel signifas #estante, estanta, en la rolo de( a. simile" /i elektis lin kiel prezidanto+ W +++estante prezidanto+ +++en mia rolo de prezidanto+, +++ar mi estas prezidanto+ ,i estus bona por mi kiel edzino! W +++estanta edzino! +++en edzina rolo! 93

omparado
*i naskiis kiel Franco, sed mortis kiel &omarano+ Li estis 4ran'o, kiam

li naski,is, sed $omarano, kiam li mortis. 8!r la k!nteksto povas montri, ! kiel montras simile'on, idente'on a. rolon.

1).2.& omparaj esprimoj - 5u mallongigitaj "ra#oj>

>fte oni povas anstata.igi komparan kiel-esprimon per plena s!bfra)o k!n predikato, sed ne iam tio eblas" *i uzas sian hejmon kiel laborejon+ M *i uzas sian hejmon 9tiel:, kiel oni uzas laborejon+ La plena kiel-fra)o $avas la saman signifon kiel la kompara kiel-esprimo. /i elektis in kiel prezidanton+ M /i elektis in 9tiel:, kiel oni elektas prezidanton+ La plena kiel-fra)o $avas alian signifon ol la kompara esprimo. La kompara esprimo informas pri la posteno, ki!n -i ri'evis. La kiel-fra)o montras la manieron, en ki! oni elektis -in. 0omparaj kiel-esprimoj do ne estas * iam+ mallongigitaj s!bfra)oj. <!j pensas, ke oni iam !)! ti!n 0<-vorton, ki!n oni !)!s en plena fra)o. <li tiam ofte !)as kia9j:9n: anstata. kiel por montri egale'an komparon. Gia !)o estas netradi'ia kaj malrekomendinda. Bi krome povas iafoje fari,i tre maleleganta" *i "izitis tiajn urbojn, kia estas Parizo+ M <*i "izitis 9tiajn: urbojn kia Parizo+< Prefere dir!" *i "izitis 9tiajn: urbojn kiel Parizo+ *i loas en la sama urbo, en kiu mi loas+ M <*i loas en la sama urbo, en kiu mi+< Prefere dir!" *i loas en la sama urbo kiel mi+ *i naskiis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi nask$ iis+ M <*i naskiis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi+< Prefere dir!" *i naskiis en la sama tago kaj en la sama loko kiel mi+ %milio ha"is sur si e la saman "eston, kiun i tiam ha"is sur si+ M <%milio ha"is sur si e la saman "eston kiun tiam+< Air! kiel Jamen$of" %milio ha"is sur si e la saman "eston kiel tiam+ =e kompara esprimo estas plena s!bfra)o, oni povas ,in enkond!ki per kia, kiu, kiam k.t.p., sed se kompara esprimo estas sola fra)parto *a. kelkaj fra)partoj sen predikato+, oni !)! komparan kiel.

1).& %(a)a#
En simile'aj komparoj oni povas !)i k"aza! anstata. kompara kiel, se la simile'o estas n!r -ajna, nereala, kaj oni volas tion emfa)i"

94

omparado
>um momento li staris senmo"a, kvaza) (toni#inta+ Li ne vere estis

-toni,inta. 8ilente li migris tra la lando, kiu aperis al li kvaza) abunda frukto#ardeno+ ;iu statuo sur la riaj sarkofagoj ajnis kvaza) ricevinta vivon+ <afoje oni devas !)i 8-fina7on *a. alian rolmontrilon+ post kompara k"aza! same kiel e kompara kiel" 0iesto telis filon de Atreo kaj lin edukis kvaza) sian propran+

95

0egacio

1* 0egacio
1*.1 Ne
Por nei fra)on oni !)as la vorteton ne. 4e neas tion, anta. kio ,i staras. 8ormale ne staras anta. la predikato, kaj se oni neas la predikaton, oni neas la t!tan fra)on" /i ne dormas+ 8e estas tiel, ke mi dormas. La t!ta afero estas neata. Al leono ne don! la manon+ *a patro ne legas libron, sed li skribas leteron+ La neo trafas la verbon legas. La verbo skribas kaj ,ia t!ta fra)o restas valida. 8ega'io en s!bfra)o validas n!r ene de la s!bfra)o" /i diris, ke mi ne "enos+ La nega'io trafas n!r la s!bfra)an predikaton "enos. La t!ta fra)o restas po)itiva" Mi ja diris tion. <afoje oka)as, ke neata predikato estas s!bkomprenata" ;iu po"u "idi, kiu el la "astigantoj plenumas sian promeson kaj kiu ne+ La neado trafas la s!bkomprenatan verbon plenumas" +++kaj kiu ne plen!mas sian promeson+ 4e estas anka. respondvorto 9:6.O.2.

1*.2 :abelvortoj je 0E0.

Por nega'ii oni povas anka. !)i tabelvortojn je 8E8< *9::.R+. 8E8<-vorto s!fi as por nei la predikaton, kaj do la t!tan fra)on. La po)i'io de 8E8<vorto normale ne gravas, ,i tamen neas la t!tan fra)on" *a tempo pasinta jam neniam revenosC la tempon "enontan neniu ankora! konas+ La pasinta tempo ne revenos. >ni ne konas la tempon venontan. /i neniel povas kompreni, kion "i parolas+ Mi ne povas kompreni. *a nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi e anta! nia nazo+ 8i ne povis vidi. La neado kon'ernas n!r la ke-fra)on. La effra)a verbo estis restas po)itiva. 0eniu radio al mi l!mas, neniu "arma aereto blovas sur min, neniu amiko min vi)itas+ 6adio ne l!mas. ;ereto ne blovas. ;miko ne vi)itas. /emoru, ke %speranto estas nenies proprao+ Esperanto ne estas ies propra7o. 0ian 1egularon por nia *igo mi nenial pov!s aprobi+ Mi ne povas aprobi ,in pro kia ajn kialo. 4enial neas la t!tan fra)on.

96

0egacio

1*.& !uobla negacio

=e oni !)as 8E8<-vorton, kaj aldonas anka. la vorton ne, la fra)o fari,as po)itiva. Gia d!obla nega'io estas !)ebla n!r por esprimi tre spe'ialajn signifojn" /i ne amas neniun+ 8e estas tiel, ke mi amas neni!n. Mi do ja amas i!n. 7i ne estas nenies proprao+ 8e estas tiel, ke ,i estas nenies propra7o. Bi do estas ies propra7o. 4ra)o anka. povas fari,i po)itiva, se !n! 8E8<-vorto klare neas la verbon, kaj anka. alia 8E8<-vorto aperas en la fra)o" /i ankora! neniam gajnis nenion+ W 4eniam okazis tio, ke mi gajnis nenion+ Mi i!foje gajnis almena. ion. =ed pl!raj 8E8<-vortoj en la sama fra)o ne nepre kreas po)itivan signifon. >fte ili n!r plifortigas !n! la alian, kaj la nega'io restas" 4i malutilon alportus al nia afero grandan, kaj utilon ni alport!s al neniu nenian+ 8i ne alport!s !tilon. 0eniam* neniam* neniam li revenos+ Li ne revenos. 8e gravas, ! estas !n!, d!, tri a. e pli da neniam.

1*.) (arta negacio

<afoje la vorteto ne aperas en fra)o tiel, ke ,i neas n!r parton de ,i. La predikato restas valida. 4e neas ,!ste tion, anta. kio ,i staras, sed tio povas esti la t!j sekvanta vorto, la sekvanta fra)parto, a. e pli m!lte. 8!r la k!nteksto povas montri pre'i)e, kio estas neata" 4i faris la kontrakton ne skribe, sed parole+ 8i ja faris la kontrakton, sed ni ne faris ,in skribe. 0e i! kreskao estas manebla+ <!j kreska7oj ja estas man,eblaj. 0ompar! k!n" ;iu kreskao ne estas manebla+ W 4eniu kreskao estas man$ ebla+ *i estas homo ne kredinda+ Li ja estas $omo. %n la animo iuj pri"ataj homoj kaj iuj registaroj ne po"as ne aprobi nian ideon+ La !n!a ne trafas la predikaton po"as kaj neas la t!tan fra)on. La d!a ne trafas n!r aprobi 9nian ideon:. La s!ma signifo estas" &li ne po"as rifuzi nian ideon+ W &li de"as aprobi nian ideon+ 8E8<-vortoj normale nega'ias la t!tan fra)on sendepende de la vortordo, sed iafoje anka. 8E8<-vorto povas validi por n!r parto de fra)o. Giam la k!nteksto kaj la vortordo devas t!te klare tion montri" /i decidis paroli jam pl! nenion pli pri ti! i temo+ La de'ido estas reala. La neado trafas n!r la infinitivon paroli kaj i!jn fra)partojn, ki!j rilatas rekte al ,i. 97

0egacio
Pli "aloras faro nenia, ol faro malbona+ W #aro, kiu ne okazis, ja "aloras

pli, almena! kompare kun faro malbona+ La predikato "aloras restas po)itiva. 0iam ne a. 8E8<-vorto estas parto de k!nmetita vorto, la nega'io validas n!r ene de ti! vorto" 8injoro, "i estas ne#entila+ La fra)o diras, ke la sinjoro ja $avas 'ertan e'on, nome mankon de ,entile'o. Estas n!r s!btila diferen'o disde" 5i ne estas entila+ *a pastro, kiu mortis anta! nelonge 9a! anta! nelonga tempo:, lois longe en nia urbo+ La neado kon'ernas n!r la longe'on de la tempo. 3eda!rinde ili estas ne-2sperantistoj+ <li estas tiaj $omoj, ki!j ne s'ias Esperanton.

1*.* Nek
4ek signifas #kaj anka. ne(. >ni !)as ,in, se oni jam !)is ne, kaj volas nei ankora. ion. Bi estas kva)a. varianto de kaj *9:2.:+, kaj sekvas ba)e la samajn reg!lojn kiel kaj" *i ne "idis min, nek a!dis+ W +++kaj anka! ne a!dis+ /i ne renkontis lin, nek lian fraton+ W +++kaj anka! ne lian fraton+ 4enia peno nek pro"o donos lakton de bo"o+ 8e !)! nek por ligi d! aferojn post sen. H)! kaj" 0iu "irino ne foriru de i sen konsolo kaj helpo+ 8e" <+++sen konsolo nek helpo+< 4ek ne egalas al ne N emfa)o. Por emfa)e nei oni !)! e k!ne k!n ne. 8e dir!" </i ha"as nek unu amikon+< Air!" /i ha"as e ne unu amikon+ ;." /i ne ha"as e unu amikon+ >ni anka. povas !)i kombinitan, pl!roblan nek *9:O.2+.

98

!emandoj kaj respondoj

1+ !emandoj kaj respondoj

1+.1 .7demandoj

0<-demandoj estas farataj per tabelvortoj je 0< *9::.O+. Aemanda 0<-vorto repre)entas informon, ki!n oni ser as. La 0<-vorto normale staras komen'e de la demanda fra)o" !ion "i "olas- Y /i "olas man,on! !ian manon "i deziras- Y /i deziras malm!ltekostan manon! !iel "i fartas- Y /i fartas bone! !iom da pomoj "i ha"as- Y /i ha"as d! kilogramojn da pomoj! !ies estas tiu a!to- Y 7i apartenas al ;nno! 7i estas de ;nno! 7i estas -ia! !iam do- Y Morga.! >ni !)as 0<-vortojn anka. en demandaj s!bfra)oj *92O.2+" ,i demandis, kion mi "olas+

1+.2 *u7demandoj
;u-demandoj estas farataj per la demandvorto u. ;u-demando ser as konfirmon pri la ,!ste'o de la t!ta fra)o. La respondo estas normale jes a. ne. ;u staras normale komen'e de la demanda fra)o" /u "i komprenas min- Y .es, mi komprenas "in! 4e, mi ne komprenas "in! /u "i estas 6anadano- Y .es, mi estas 6anadano! 4e, mi ne estas 6anadano! /u li- Y .es, li! /u i estas ta!ga- Y .es, 9i: estas! ;u-demando povas anka. esti alternativdemando. Giam la respondo normale estas elekto inter la diversaj alternativoj" /u "i "olas kafon a! teon- Y /i "olas kafon! /i "olas teon! /i "olas nek kafon, nek teon! /i "olas kaj kafon, kaj teon! /u li a! i- Y ,i! *i! &u ajn el ili! 4eniu el ili! Amba!!

99

!emandoj kaj respondoj

1+.& 2espondvortoj
Por respondi al u-demandoj oni povas simple eldiri fra)on *plenan a. mallongigitan+, ki! donas respondon al la demando" ;u "i amas min- E %i amas vin! 6aj u "i longe lernis- E @o* mi lernis ne malpli ol tri jarojnA =ed normale oni !)as la respondvortojn jes kaj ne. Gia respondvorto estas kiel t!ta fra)o per si mem. >fte oni tamen post la respondvorto aldonas t!tan respondan fra)on a. parton de tia fra)o por plia klare'o.

1+.&.1 Jes
La respondvorto jes donas poziti!an respondon" E ;u "i "olas kafon- E >es! *W /i "olas kafon++ E ;u "i ion deziras- E >es! *W /i ion deziras++ ;u la 'ni"ersala 6ongreso estos en %!ropo i$jare- E /i pensas, ke jes! W /i pensas, ke i ja estos en %!ropo i$jare! La respondvorto jes anstata.as la t!tan respondan s!bfra)on *krom la enkond!ka ke+. >ni ne !)! jes ene de fra)o por emfa)i la vere'on de io. Por tio oni !)! la vorteton ja. 8e dir!" <0iu i "ino ne estas dola, dum tiu alia jes estas+< Air!" 0iu i "ino ne estas dola, dum tiu alia ja estas+

1+.&.2 Ne
La respondvorto ne donas negati!an respondon" E ;u "i "olas kafon- E 0e! *W /i ne "olas kafon++ E ;u "i ion deziras- E 0e! *W /i nenion deziras++ ;u li estas blondulo a! brunulo- E 0e, pli ka tanhara+ W *i estas nek blondulo nek brunulo, li estas pli ka tanhara+ Ba, u efekti"e la malgranda 6aF mortis- *a rozoj estis sub la tero, kaj ili diras, ke ne! W +++ili diras, ke li ne mortis+ >ni atent! pri la diferen'o inter ne kiel nea vorto ene de fra)o *9:Q+, kaj ne kiel respondvorto" 4e "enu i tien! W /i "olas, ke "i ne "enu i tien+ 4e neas la predikaton. 4e, "enu i tien! W 4e! /i ja "olas, ke "i "enu i tien+ 4e estas respondvorto, kaj rolas pli-malpli kiel t!ta fra)o per si mem. =e t!j post responda ne sekvas fra)o, ki! komen'i,as per verbo, oni devas elparoli k!n klara pa.)o post ne por eviti miskomprenon.

100

!emandoj kaj respondoj

1+.&.& Jes kaj ne 5e neaj demandoj

Ek)istas d! manieroj !)i respondvortojn e negativaj demandoj. Hn! sistemo estas pli ofta en ok'identaj lingvoj, la alia sistemo estas pli ofta en orientaj lingvoj. Gial oni povas paroli pri okcidenta kaj orienta !)ado, sed fakte en m!ltaj landoj kaj lingvoj amba. sistemoj ek)istas paralele. ;nka. en Esperanto amba. sistemoj estas $ejmaj. Jamen$of pli ofte !)is jes kaj ne la. la ok'identa sistemo, sed li anka. pl!rfoje !)is la orientan sistemon.

6kcidenta sistemo
En la okcidenta sistemo jes repre)entas po)itivan respondfra)on, kaj ne repre)entas negativan respondfra)on. 8egativa respondfra)o estas fra)o k!n nea vorto *ne a. 8E8<-vorto+ en la effra)a parto. En la ok'identa sistemo la signifo de respondvorto estas sendependa de la formo de la demando. =e la demando estas nea, oni respondas per la sama respondvorto, ki!n oni !)!s, se la demando est!s sen nea vorto. Gravas n!r la formo de ti! respondfra)o, ki!n la respondvorto repre)entas" ;u "i "olas kafon- *po)itiva demando+ Y >es! *W /i "olas kafon++ Y 0e! *W /i ne "olas kafon++ ;u "i ne "olas kafon- *negativa demando+ Y >es! *W /i "olas kafon++ Y 0e! *W /i ne "olas kafon++ ;u "i nenion dezirasY >es! *W /i ja deziras ion++ Y 0e! *W /i deziras nenion++ Por respondi *la. la ok'identa sistemo+ jese al nea demando, oni povas anka. !)i la emfa)an respondon >es ja! W >es, tiel ja estas! *a. simile+" ;u "i ne "olas trinki la mal"arman kafon- E >es ja! *W >es, mi ja "olas trinki in++ 0elkaj !)as tamen anstata. jes ja.

6rienta sistemo
En la orienta sistemo jes konfirmas ek)akte tion, kion la demando en$avas, kaj ne malkonfirmas la t!tan demandofra)on. En ti! sistemo jes kaj ne inter-an,as rolojn e neaj demandoj" ;u "i "olas kafon- *po)itiva demando+ Y >es! *W /i "olas kafon++ Y 0e! *W /i ne "olas kafon++ ;u "i ne "olas kafon- *negativa demando+ Y >es! *W /i ne "olas kafon++ Y 0e! *W /i ja "olas kafon++

101

!emandoj kaj respondoj

;u "i nenion deziras-

Y >es, mi nenion deziras+ Y 0e, mi ja deziras ion+

!u logikoj
;mba. sistemoj respondi al neaj demandoj, estas logikaj, sed en malsamaj manieroj. Est!s bone, se n!r !n! sistemo ek)ist!s en Esperanto. Prin'ipe oni povas rekomendi la ok'identan sistemon, ar ,i estas ,is n!n la pli ofte !)ata, kaj klare la pli ofta e Jamen$of. =ed -ajnas, ke ne estas eble atingi t!te !n!e'an !)on de !n! sola sistemo. ;mba. !)oj estas $ejmaj en la lingvo. >ni tial est! singarda pri respondado al negativaj demandoj. >ni prefere aldon! klaran respondfra)on por ne riski miskomprenon.

102

0ombraj vortoj

1, 0ombraj vortoj
1,.1 0umeraloj
8!meraloj estas vortetoj, ki!j esprimas nombron. Ek)istas dek tri n!meraloj en Esperanto" nul unu du tri kvar kvin ses sep ok na) dek cent mil 0 : 2 O P Q 6 R L T :0 :00 :000

;liajn nombrojn oni esprimas per kombinado de la n!meraloj. >ni diras !n!e kiom da miloj estas, poste kiom da 'entoj, poste kiom da dekoj, kaj fine kiom da !n!oj. La dekoj kaj la 'entoj tiam k!nskribi,as *kaj elparoli,as+ kiel po !n! vorto, d!m io alia disskribi,as *kaj elparoli,as kiel apartaj vortoj+" 11 12 1 14 1# 1% 17 1$ 1' 1& 2& 21 22 2 & 4& #& %& dek unu dek du dek tri dek k"ar dek k"in dek ses dek sep dek ok dek na! dek dudek dudek unu dudek du dudek tri tridek k"ardek k"indek sesdek 103

0ombraj vortoj 7& $& '& 1&& 1&1 11& 111 2&& 2 2 && 4&& #&& %&& 7&& $&& '&& 1&&& 1&&1 1&11 1111 12 4 2&&& 2%7$ &&& 4&&& #&&& %&&& 7&&& $&&& '&&& 1&&&& 11&&& 12&&& 2&&&& &&&& 42&&& '''&&& '''''' sepdek okdek na!dek cent cent unu cent dek cent dek unu ducent ducent tridek du tricent k"arcent k"incent sescent sepcent okcent na!cent mil mil unu mil dek unu mil cent dek unu mil ducent tridek k"ar du mil du mil sescent sepdek ok tri mil k"ar mil k"in mil ses mil sep mil ok mil na! mil dek mil dek unu mil dek du mil dudek mil tridek mil k"ardek du mil na!cent na!dek na! mil na!cent na!dek na! mil na!cent na!dek na!

Aekoj kaj 'entoj k!nmeti,as al !n! vorto" dudek, tridek, ducent, tricent k.t.p. 5io alia est! skribata kiel apartaj vortoj, anka. miloj. Aekoj kaj 'entoj ri'evas same kiel aliaj vortoj ak'enton je la anta.lasta vokalo" d'dek, tr&dek, d'cent, tr&cent. 5io alia estas elparolata kiel apartaj vortoj" d%k d', d%k tr&, c%nt d', c%nt tr&, c%nt d%k d', d' m&l, tr& m&l, d' m&l d%k d'.

104

0ombraj vortoj =e el tiaj i ba)aj nombraj esprimoj oni kreas vortk!nmeta7ojn, ek). s!bstantivajn nombrovortojn a. adjektivajn nombrovortojn, oni tamen povas a. devas k!nskribi, event!ale k!n dividostrekoj. 4ul origine estis s!stantivo" nulo *nomo de la 'ifero 0+. =ed oni delonge !)as ,in anka. kiel n!meralon sen fina7o, ek)." 0,Q W nul komo k"in *a. nulo komo k"in+. <afoje oni povas !)i la mallongigitan formon un) *9L.Q+ anstata. unu.

1,.1.1 '#ado de numeraloj

8!meraloj plej ofte aperas kiel epitetoj de s!bstantivoj. La n!meraloj tiam ne ri'evas la fina7ojn 8 kaj /" /i ha"as nur unu b!-on, sed mi ha"as du orelojn+ 0iam unu rolas kiel p!ra n!meralo, ,i povas ri'evi nek /-fina7on, nek 8-fina7on. *i faris ion per la dek fingroj de siaj manoj+ *i ha"as dek unu infanojn+ Sesdek min!toj faras unu $oron, kaj unu min!to konsistas el sesdek sek!ndoj+ <afoje la s!bstantivo estas forlasita *s!bkomprenata+" 4u, se "i ne ha"as mil Ur!blojnV, mi petas cent rublojn+ 6iun el la tri Uaferoj%personojV "i elektas4ul normale ne aperas kiel nombra epiteto. ;nstata.e oni !)as neniu *9::.L+" /i ha"as neniun malamikon+. 8!meraloj povas anka. aperi memstare en diversaj fra)roloj. >fte ili kond!tas s!bstantive'e. 8eniam oni !)as la fina7ojn / a. 8" !vin kaj sep faras dek du+ .ridek kaj kvardek kvin faras sepdek kvin+ &lia nombro estas kvardek tri mil sepcent tridek+ >i"ido per nul ne estas permesita+ .ri estas duono de ses+ Sep estas sankta nombro+ /i legis numeron B de la jaro BCCD+ Gemas pri n!mero de ga)eto. 4i loas en ambro tricent tridek tri en tiu hotelo+
0iam temas pri n!mero, oni anka. povas !)i ordan n!meralon" la dua numero, la jaro OHHN$a, la tricent$tridek$tria ambro. =ed povas esti diferen'o inter vi'ordo kaj n!mero. Ek). k"ara signifas, ke estis tri aliaj anta.e en vi'ordo, d!m numero k"ar signifas, ke la afero $avas la 'iferon P kiel iaspe'an #nomon(. En ek). $oteloj ofte mankas n!meroj, kaj tial ek). ambro 'ent ne nepre estas la 'enta ambro. 0aj se oni staras e la fino de strato, oni povas diri, ke domo n!mero !n! ne estas la !n!a domo, sed la lasta.

105

0ombraj vortoj

1,.1.2 Specialaj u#oj de unu

La ba)a signifo de unu estas nombra. Gi! !)o estas klarigita i-anta.e k!ne k!n la aliaj n!meraloj. =ed unu $avas anka. kelkajn spe'ialajn signifojn kaj !)ojn. <nteralie unu povas esprimi same'on, !nike'on, individ!e'on kaj idente'on" *a loantoj de unu regno estas samregnanoj, la loantoj de unu urbo estas samurbanoj, la konfesantoj de unu religio estas samreligianoj+ W *a loantoj de unu sama regno+++ ,in trafis unu malfelio post la alia+ 5i tie unu ak'entas la individ!e'on de i! malfeli o. En tia sen'o unu ofte k!nlaboras k!n alia. %n unu tago, kiam i estis apud tiu fonto, "enis al i malria "irino+ Gemas pri tago konata al la parolanto, sed ne al la a.sk!ltanto. En tia !)o unu estas d!ondifina artikolo *9R.2+. 'nu estas anka. !)ata individ!e'e sen posta s!bstantivo. >fte oni povas diri, ke s!bstantivo estas s!bkomprenata, sed iafoje aldono de s!bstantivo n!r ,en!s. Giam unu estas !)ata pronome'e" ,i estis unu el la plej belaj knabinoj, kiujn oni po"is tro"i+ "nu babilis, alia kantis+ 0iam individ!e'a a. pronome'a *iafoje !nike'a+ unu estas !)ata pri pl!raj individ!oj, ,i ri'evas la fina7on /" %l iaj multaj infanoj unuj estas bonaj kaj aliaj estas malbonaj+ >um unuj artikoloj alportas al nia afero rondon da no"aj amikoj, multaj aliaj, skribitaj nelerte, tute perdias sen rezultato+ "nuj Ust!dentojV kun gaja rideto sur la bu o, aliaj meditante, aliaj en "igla interparolado, unuope a! duope forlasas la uni"ersitatan korton+ La formo unu ne povas ri'evi la fina7on 8. Gio estas ba)a reg!lo, ki! iam validas, ! unu montras nombron, ! ,i montras individ!e'on, ! !nike'on" "nu mi renkontis en *ondono, alian en Parizo+ 8eniam !)! la formon <unun<. =ed la formo unuj ja povas ri'evi 8-fina7on, ar unuj neniam povas esti p!ra n!meralo. Bi iam montras individ!e'on a. !nike'on. La formo unujn estas tamen be)onata n!r treege malofte" "nujn mi renkontis en *ondono, aliajn en Parizo+
La reg!lo, ki! malpermesas <unun<, sed permesas unujn, estas stranga el vidp!nkto de logiko. =ed ,i estas tre bona el vidp!nkto de praktika !)ado. En la praktiko la nombra, !nike'a kaj individ!e'a !)oj de unu ne estas strikte distingeblaj. Estas m!ltaj limoka)oj, kaj tial la simpla reg!lo, ke unu neniam $av! 8-fina7on, estas tre praktika. >ni ne be)onas 'erb!mi i!foje, ! unu montras nombron, !nike'on a. individ!e'on. 'nuj tamen iam montras individ!e'on a. !nike'on, kaj tial ne estas problemo !)i post ,i 8-fina7on, se la fra)rolo tion post!las.

8e konf!)! individ!e'an unu k!n la tabelvorto iu *9::.L+. <ndivid!e'a unu montras, ke la parolanto bone s'ias, pri ki! individ!o li parolas *sed la a.sk!ltanto ne s'ias+. &u montras, ke la idente'o de la priparolata individ!o estas nekonata a. neklara, a. ke la idente'o ne estas grava"

106

0ombraj vortoj
*oas i tie unu el "iaj amikoj+ La parolanto s'ias, ki! el la amikoj i tie

lo,as. *oas i tie iu el "iaj amikoj+ La parolanto *ver-ajne+ ne s'ias, ki! el la amikoj lo,as i tie. >fte oni povas !)i iu anstata. unu, kiam ne estas grave montri, ! la individ!o estas konata al la parolanto. =ed unu estas pli pre'i)a. Bi montras, ke la parolanto ja s'ias la idente'on. La adjektivo certa $avas iafoje signifon similan al individ!e'a unu, sed certa estas pli forta. Bi emfa)e montras, ke io estas 'erte konata al la parolanto *sed ver-ajne ne al la a.sk!ltanto+" %n certaj okazoj multe da sao estas pli malbona, ol se oni in tute ne ha"us+ Biera! "izitis min certa sinjorino 8chmidt+ La m!ltspe'a !)o de unu -ajnas stranga al i!j, interalie ar lernolibroj malofte klarigas ,in. Gial m!ltaj preferas !)i unu n!r en p!re nombra rolo, kaj preferas por la aliaj signifoj la vortojn iu9j:, kelka9j: kaj certa9j:. Gio estas malri igo de la lingvo, ar i!j i vortoj esprimas malsamajn n!an'ojn, kaj i!j ti!j n!an'oj estas be)onataj.

Unu''' la alia
Pronome'a unu estas parto de la esprimo unu+++ 9la: alia, per ki! oni montras re'iproke'on. 'nu+++ 9la: alia repre)entas t!tan mallongigitan fra)on. 'nu normale estas s!bjekto en la plena fra)o, kaj 9la: alia estas objekto a. $avas alian nes!bjektan rolon" 0iuj gejunuloj amas unu la alian+ M 0iuj gejunuloj amas+ 'nu amas la alian+ 5i! el ili amas i!n alian el ili. &li donis florojn unu al alia+ M &li donis florojn+ 'nu donis florojn al alia+ 5i! el ili donis florojn al i! alia el ili. *i kunigis k"in tapi ojn unu kun la alia+ Li k!nigis !n! tapi-on k!n la alia. >ni povas preska. iam !)i unu+++ 9la: alia sen /-fina7oj. La.be)one oni tamen povas aldoni /-fina7on al alia kaj anka. al unu depende de la 'elita sen'o" *a junaj knabinoj kaj junuloj e la lageto babilas unuj kun la aliaj+ Hn!j el ili babilas k!n aliaj el ili. <afoje oni devas !)i la formon unujn" *a registaroj etas la homojn unujn kontra) la aliajn+ W *a registaroj etas unujn homojn kontra! la aliajn homojn+ ;nstata. unu+++ la alia oni povas kelkfoje !)i la vorton reciproke k!ne k!n si a. alia pronomo" *a knabino kaj la knabo kisis sin reciproke+ W *a knab$ ino kaj la knabo kisis unu la alian+ >ni anka. povas !)i reciproke k!ne k!n unu+++ la alia por emfa)i la re'iproke'on" 5i ne estas reciproke egalaj unu al la alia en la regiono de la spirito+ >ni povas anka. !)i inter prefikse'e e verbo, ofte k!ne k!n si a. alia pronomo, a. la esprimon inter si *inter ni, inter "i+, ki! iam signifas unu kun la alia a. simile" &li sin interakuzas+ W &li akuzas unu la alian+ &li interparolas+ W &li parolas unu kun la alia+ &li estis

107

0ombraj vortoj tre amikaj inter si+ >ni neniam !)! la pronomon si k!ne k!n unu+++ la alia. 8e dir!" <&li amas sin unu la alian+< Air! simple" &li amas unu la alian+

1,.2 Substantivaj nombrovortoj

8ombrovortoj k!n la s!fikso >8 *92R.2R+ montras partajn nombrojn" duono W ` triono W :%O dekono W :%:0 dekduono W :%:2 centono W :%:00 milono W :%:000 Pli altaj nombroj ol TTTTTT estas esprimataj per s!bstantivaj nombrovortoj" miliono miliardo biliono triliono :.000.000 *ses n!loj+ :.000.000.000 *W na. n!loj+ :.000.000.000.000 *W dek d! n!loj+ :.000.000.000.000.000.000 *W dek ok n!loj+

0elkaj lingvoj, interalie la ;ngla kaj la 6!sa, donas t!te aliajn valorojn al nombrovortoj similformaj kiel biliono kaj triliono. La Esperantaj vortoj tamen $av! ,!ste la i-anta.e montritajn signifojn, neni!jn aliajn. Ek)istas ankora. pli altaj tiaj vortoj, sed ili estas tre malofte !)ataj.

=!bstantivaj nombrovortoj ri'evas la fina7ojn / kaj 8 la. la samaj reg!loj kiel aliaj s!bstantivoj" 6iam "i ha"os rikolton, "i donos kvinonon al #araono+ /i rice"is dudek k"in centonojn+ ,i ha"as pli ol dek milionojn+ *a malprofito atingis sumon de k"ardek sep miliardoj+ =!bstantivaj nombrovortoj ne povas rekte priskribi s!bstantivon, sed estas !)ataj k!ne k!n la prepo)i'io da *9:0.O.Q+" *i ha"as du miliardojn da dolaroj+ ,i "idis pli ol dek milionojn da $omoj+ ;nka. >8-vorto k!n >-fina7o be)onas $elpan prepo)i'ion" 'nu tago estas tricent-sesdek-kvinono a! tricent-sesdek-sesono de jaro+ ;nka. n!meraloj povas fari,i s!bstantivoj per aldono de >-fina7o. Giam ili montras ian aferon k!n rilato al la nombro, a. gr!pon k!n tiom da aferoj. ;nta. >-fina7o oni iam k!nskribas n!meralojn. Por klare'o oni povas !)i dividostrekojn, kie origine estis spa'etoj" unu M unuo W la 'ifero :, ba)a kalk!lelemento, elementa kvanto, !nito *ek). metro, kilogramo, ampero k.t.p.+ du M duo W la 'ifero 2, paro, d!opo 108

0ombraj vortoj
dek du M dek$duo a. dekduo W la nombro :2, gr!po de :2 aferoj du mil k"incent M du$mil$k"incento *prefere ne dumilk"incento+ /i aetis dekon da ovoj kaj dek-duon da pomoj+

1,.& Miksitaj nombroj

0iam oni miksas n!meralojn kaj s!bstantivajn nombrovortojn en !n! nombro, iliaj malsamaj reg!loj koli)ias. 8!meraloj volas esti epitetoj de efvorto, d!m s!bstantivaj nombrovortoj mem estas efvortoj k!n da-esprimo post si. Benerale la ,!sta solvo estas !)i da en tiaj oka)oj, ar da k!ne k!n n!meraloj estas nek!tima, sed t!te ne erara" 0ie loas N+QHH+HHH homoj+ W 0ie loas unu miliono 9kaj: k"incent mil da homoj+ >ni anka. povas diri" +++unu kaj duona milionoj da homoj. ;." +++unu komo k"in milionoj da homoj+ /i ha"as unu milionon da e!roj+ 8e mi rice"os ankora! unu e!ron, mi ha"os unu milionon unu da e!roj+ *i ha"as NH+GHH+PRS T+ W *i ha"as dek milionojn tricent mil na!cent sepdek ok da dolaroj+ &li kostas kvar kaj duonon da dolaroj+ ;lia bona kaj ofta solvo estas" &li kostas k"ar kaj duonan dolarojn

1,.) Adjektivaj nombrovortoj

=e oni aldonas la fina7on ; al n!meralo, oni kreas adjektivon, ki! montras po)i'ion en vi'ordo, ordan numeralon" unua W en po)i'io n!mero !n! en vi'ordo *$avanta neni!n anta. si+ dua W en po)i'io n!mero d! en vi'ordo *$avanta !n! anta. si+ tria W en po)i'io n!mero tri en vi'ordo *$avanta d! anta. si+ k"ara W en po)i'io n!mero kvar en vi'ordo *$avanta tri anta. si+ deka W en po)i'io n!mero dek en vi'ordo *$avanta na. anta. si+ >rdaj n!meraloj ri'evas /-fina7on kaj 8-fina7on same kiel ordinaraj adjektivoj" *a sepan tagon de la semajno >io elektis, ke i estu pli sankta, ol la ses unuaj tagoj+ =e oni aldonas ;-fina7on al pl!rvorta nombro, oni povas k!nmeti la t!ton en !n! vorton, sed oni anka. povas lasi la apartajn vortojn. 5i!oka)e oni metas ;-fina7on n!r laste. =e oni k!nmetas, oni povas skribi dividostrekojn por klare'o. Giam oni met! la strekojn tie, kie estas spa'etoj en la origina pl!rvorta nombro" 109

0ombraj vortoj
Bodia! estas la dudek sepa 9tago: de /arto+ W +++dudek$sepa+++ *a.

+++dudeksepa++++ Georgo 5a ington estis naskita la dudek duan de #ebruaro de la jaro mil sepcent tridek dua+ W +++dudek$duan+++ mil$sepcent$tridek$dua+ ;nstata. dudek$duan oni povas skribi anka. dudekduan, sed anstata. mil$sepcent$tridek$dua oni ne skrib! <milsepcenttridekdua<, ar tio estas tro malklara. 0io okazis en la okdekaj jaroj+ W +++iam en la jaroj de NPSH is NPPP in$ kluzi"e+ ,i estas la dua plej bona en nia klaso, kaj mi estas la tria+ 8!r !n! estas pli bona ol ni. 0iam oni !)as vi'ordan esprimon ap!d ordinara n!meralo, oni met! la vi'ordan esprimon !n!e por klare'o" 0io okazis iam en la unuaj dek tagoj+ =e oni dir!s la dek unuaj tagoj est!s risko, ke oni kompren!s dek kiel parton de la vi'orda esprimo, do kiel la dek$unuaj tagoj.

1,.).1 Aliaj nombrovortoj kun A7"ina%o

>8-vortoj k!n ;-fina7o estas ordinaraj adjektivoj. duona W $avanta n!r d!onon de sia plena grande'o triona W $avanta n!r trionon de sia plena grande'o centona W $avanta n!r 'entonon de sia plena grande'o 7i estas longa je duona metro+ Bia longo estas Q0 'entimetroj. !varonan horon li restis+ Li restis dek kvin min!tojn. /iliona, miliarda k.t.p. estas ordinaraj adjektivoj, ki!j teorie povas $avi diversajn signifojn la. la k!nteksto. =ed en la praktiko preska. n!r vi'orda signifo aperas" 4ia miliona kliento rice"os specialan donacon+ ;nka. nula estas ordinara adjektivo, ki! teorie povas esti !)ata k!n diversaj signifoj la. la k!nteksto, ek). k!n vi'orda signifo" je la nula horo kaj tridek minutoj. En la praktiko ,i estas !)ata preska. n!r k!n la signifo #neek)istanta, senvalora, nevalida(" 3ruo potenca, nula esenco+ 3i'ordaj adjektivoj el miksitaj nombroj estas teorie eblaj, sed apena. rekomendindaj" <nia du$milion$unua kliento<. >ni !)! prefere esprimojn k!n numero" nia kliento numero du milionoj unu.

1,.* Adverbaj nombrovortoj

8ombrovortoj k!n E-fina7o $avas la samajn signifojn kiel la respondaj adjektivaj formoj" unue W en la !n!a po)i'io 110

0ombraj vortoj
due W en la d!a po)i'io dek$due, dek due W en la :2-a po)i'io "nue mi redonas al "i la monon, kiun "i pruntis al miC due mi dankas

"in por la pruntoC trie mi petas "in anka! poste prunti al mi, kiam mi bezonos monon+ 7i estas trione el plasto, trione el ligno, kaj trione el metalo+ 0iu monto estas e ne centone tiel alta kiel ;omolungmo+ W *a alteco de tiu monto estas e ne unu centono de la alteco de ;omolungmo 9L %"eresto:+

1,.+ 0uanciloj de nombrovortoj

La prepo)i'ioj irka! *9:0.O.:+, de *9:0.O.P+, is *9:0.O.2+, inter *9:0.O.:+ kaj po *9:0.O.R+ povas !)i,i k!n nombrovortoj por ilin n!an'i en diversaj manieroj" 1estas irka) dek personoj+ W 1estas proksimume dek personoj+ ?is d!'ent homoj po"as eniri+ W /aksimume ducent homoj po"as eniri+ &li kostas de kvin #is dek e!rojn+ W &li kostas minimume k"in kaj maksim$ ume dek e!rojn+ /i "idis inter 'ent kaj d!'ent homojn+ W /i "idis minimume cent kaj maksimume ducent homojn+ Aranu ilin en du "icoj, po ses en "ico+ W Aranu ilin en du "icoj, ses en iu "ico+ En i tiaj fra)oj la prepo)i'ioj neniel kon'ernas la postan s!bstantivon, sed $avas sen'on n!r por la nombro. =e oni forprenas la nombrovorton, anka. la n!an'ilo devas malaperi, ar ,i ne pl! $avas sen'on" 1estas irka) dek personoj+ M 1estas personoj+ *<1estas irka) per$ sonoj< ne $avas sen'on.+ /i "idis inter 'ent kaj d!'ent homojn+ M /i "idis homojn+ *</i "idis inter homojn< ne $avas sen'on.+ Gi!j prepo)i'ioj do ne montras fra)rolon, kiam ili n!an'as nombrojn. <li ne estas rolmontriloj, sed $avas ian adverbe'an rolon" irka! W proksimumeS de W minimumeS is W maksimume. 8ombrovortaj n!an'iloj povas aperi k!ne k!n veraj rolmontriloj, ki!j montras la fra)rolon de la t!ta esprimo" 7i estis "irino, kiu po"is ha"i la aon de irka) sesdek jaroj+ ;irka! kon'ernas n!r la nombron sesdek. >e montras la fra)rolon de la t!ta esprimo irka! sesdek jaroj. 4enie en la irka) 'ent jaroj la loko estis pli anita, ol en unu mal$ granda frukta ardeno+ La tempa adjekto $avas la prepo)i'ion en. ;irka! estas n!ra n!an'ilo de la nombro cent. 111

0ombraj vortoj
&li loos tie de ok #is na. jarojn+ La fra)parto de ok is na! jarojn estas

tempoda.ra adjekto, ki! devas $avi ian rolmontrilon. 5i tie ,i $avas 8fina7on. >e kaj is n!r n!an'as la nombrojn. %stis tiel mal"arme, ke ili de"is ku i sub po tri ko"riloj+ La fra)parto sub po tri ko"riloj estas loka sub-adjekto. Po n!r estas n!an'ilo de tri. *i ha"as irka) mil e!rojn+ La objekto irka! mil e!rojn be)onas la fina7on 8. ;irka! n!r n!an'as la nombron mil. En tiaj i fra)oj oni !)as ti!jn i n!an'ilojn n!r kiel n!an'ilojn, kaj ne kiel prepo)i'iojn Y es'epte de po. Pri po la lingvo!)o varias. <!j !)as po iam kiel veran prepo)i'ion, kio signifas, ke ili neniam !)as 8-fina7on k!ne k!n po, e se la fra)parto rolas kiel objekto en la fra)o, ek).. /i donis al ili po dek e!roj+ ;liaj !)as po iam adverbe'e, kaj aldonas 8-fina7on, kiam la fra)rolo tion post!las, ek). /i donis al ili po dek e!rojn+ ;mba. !)oj estas t!te bonaj kaj ,!staj.

1,., Matematikaj esprimoj

@ormulo 2N2WP :0 ^ O W R 22 aS 6 W :O2 R"2 W O,Q P6,TLR Qb W :2Q Elparolo >u kaj du faras k"ar+ % >u plus du estas k"ar+ >ek minus tri faras sep+ >udek du multiplikite per ses faras cent tridek du+ % >udekdu$ oble ses estas cent tridek du+ % >udek du oble ses egalas al cent tridek du+ 8ep di"idite per du faras tri komo k"in+ k"ardek ses komo na! ok sep *ne <+++komo na!cent okdek sep<+ *a tria potenco de k"in estas cent dudek k"in+

6"in kaj sep faras dek du+ >ek kaj dek faras dudek+ 6"ar kaj dek ok faras dudek du+ 0ridek kaj k"ardek k"in faras sepdek k"in+ 6"inoble sep estas tridek k"in+ Egalsignon *W+ oni povas elparoli kiel faras a. estas a. egalas 9al:, plimalpli la.pla e" du kaj du faras k"ar, dek minus tri estas sep, du oble du egalas 4al5 k"ar. 8e !)! p!nkton anstata. komo e de'imaloj. P!nkto estas !)ata kiel de'imala signo n!r en kelkaj landoj. Esperanto, same kiel plej m!ltaj landoj kaj lingvoj, !)as de'imalan komon.

@ormulo Elparolo TP0O,Q km na! mil k"arcent tri komo k"in kilometroj % na! mil k"arcent tri kaj duona kilometroj 112

0ombraj vortoj L,6 kg NOR,Rc ok komo ses kilogramoj % ok kilogramoj 9kaj: sescent gramoj 9plus: tridek sep komo sep gradoj % tridek sep komo sep gradoj super nulo PT,RQ H=A k"ardek na! komo sep k"in 9'sonaj: dolaroj % k"ardek na! 9'sonaj: dolaroj 9kaj: sepdek k"in cendoj 3ortojn por s!b!n!oj kiel gramoj kaj cendoj oni povas iafoje s!bkompreni en tiaj i esprimoj" tri kilogramoj 9kaj: sepcent, k"ar dolaroj 9kaj: sepdek k"in. =ed oni atent!, ke ne esti,! d!bo, pri kia s!b!n!o temas.

1,.4 <oroj
Por montri $oron oni sekv! i!n el la i-postaj modeloj. La vortojn horo kaj minutoj oni tre ofte n!r s!bkomprenas" Fifere Elparole O":Q *a. :Q":Q+ %stas la tria 9horo: 9kaj: dek k"in 9minutoj:+ % %stas dek k"in 9minutoj: post la tria 9horo:+ T"PQ *a. 2:"PQ+ %stas la na!a 9horo: 9kaj: k"ardek k"in 9minutoj:+ % %stas dek k"in 9minutoj: anta! la deka 9horo:+ Por plia klare'o oni povas aldoni la esprimojn en la anta!tagmezo a. anta!$ tagmeze, kaj en la posttagmezo a. posttagmeze. =ed oni anka. povas !)i la 2P-$oran sistemon" %stas la dek k"ina 9kaj: dek k"in+ % %stas dek k"in post la dek k"ina+ %stas la dudek unua 9kaj: k"ardek k"in+ % %stas dek k"in anta! la dudek dua+ ;nstata. NQ minutoj oni povas !)i k"arono, k"aronhoro a. k"arona horo. ;nstata. GH minutoj oni ofte !)as duono, duonhoro a. duona horo. Corojn oni montras per ordaj n!meraloj" tria, na!a, dek$dua k.t.p. Por demandi pri $oro oni do !)as la demandvorton kiom *9::.:6+ N ;-fina7o M kioma. kiom- M tri, na!, dek du, dudek unu... kioma- M tria, na!a, dek$dua, dudek$unua... !ioma horo estas, gardisto !ioma horo estis, kiam "i al"enisPor montri, kiam io oka)as, oni devas !)i rolmontrilon, normale je, anta!, post, is a. irka!" >e 9la: kioma horo okazis tio 0io okazis je la tria kaj k"ardek+ 4i de"as mani anta) la oka+ +ost la dek unua horo io de"as esti preta+

113

0ombraj vortoj 0iam temas pri $oroj, oni ne !)! la rolmontrilon 8, ar oni riskas konf!)i $oron k!n dato, ki! anka. estas montrata per ordaj n!meraloj" je la tria W #je la tria $oro(, la trian W #en la tria tago de la monato(.

1,.9 !atoj
Por montri daton oni sekv! la jenajn modelojn. La vortoj tago kaj en la jaro estas tre ofte n!r s!bkomprenataj" %stis la tria 9tago: de >ecembro 9en la jaro: mil na!cent na!dek unu+ Bodia! estas la dua 9tago: de /ajo 9en la jaro: du mil k"in+ /orga! estos la dudek k"ina 9tago: de .ulio 9en la jaro: du mil dek+ Por jaroj oni anka. povas !)i ordajn n!meralojn, sed tio fari,as pli kaj pli malofta" %stis la lasta de .anuaro 9en la jaro: mil-okcent-okdek-sepa+ <nter la tago kaj la monato oni iam !)! de, ar la orda n!meralo ne rilatas al la monato, sed al la vorto tago, ki! normale estas forlasita" la unua de /ajo W la unua tago de /ajo, la dek$tria de >ecembro W la dek$tria tago de >ecembro. =e oni diras la unua /ajo, oni parolas pri la !n!a el pl!raj Majmonatoj. Por montri la daton, kiam io oka)is, oni !)! ta.gan rolmontrilon. >fte oni !)as la fina7on 8 *9:0.2.O+" &li "enos la sepan 9tagon: de /arto+ W &li "enos en la sepa 9tago: de /arto+ *a unuan de /ajo ili komencis sian "ojaon+ W 2n la unua 9tago: de /ajo+++ /i laboris tie #is la unua de A!gusto mil na!cent sesdek+ Anta) la lasta tago de .unio "i de"as tro"i laboron+ +ost la dek k"ina de /arto i loos e mi+

114

vantaj vortoj

14 vantaj vortoj
0vantaj vortoj iafoje kond!tas en aparta maniero. 3ortoj k!n kvanta signifo povas esti s!bstantivoj *multo, kelko k.s.+, adjektivoj *multa, pluraj k.s.+, adverboj *multe, kelke k.s.+, kaj adverbe'aj vortetoj *pli, tiom k.s.+.

14.1

vantaj substantivoj

0vantaj s!bstantivoj kond!tas kiel normalaj s!bstantivoj. >fte ili estas priskribataj de da-esprimo *9:0.O.Q+, ki! montras, el kio konsistas la kvanto" 6iam mi ien "eturas, mi neniam prenas kun mi multon da paka7o+ Gramatike la kvanta vorto estas efvorto, sed el sen'a vidp!nkto la daesprimo ofte estas pli grava. <afoje oni traktas la s!bstantivon de tia daesprimo kva)a. ,i est!s efvorto" 0iam grandega multo da "ortoj farius en la skribado tute nediferen'igeblaj unu de alia+ 4ediferencigeblaj gramatike rilatas al multo, sed $avas /-fina7on, ar ,i rilatas la. la sen'o tre forte al "ortoj. 4akte la fra)o i,!s tre stranga, se oni dir!s nediferencigebla sen /, ar la posta esprimo unu de alia tr!das la ideon de pl!raj individ!oj. 0ompar! k!n la jena ek)emplo" Grandega multo da "ortoj farias tute senbe)ona por lernado+ ;nstata. multo, malmulto kaj kelko oni plej ofte preferas la adverbajn formojn multe, malmulte kaj kelke.

14.2

vantaj adverboj

0vantaj adverboj ofte aperas en fra)oj kva)a. ili est!s s!bstantivoj rolante kiel s!bjekto, objekto k.t.p. Praktike temas preska. n!r pri multe, kelke, sufie kaj variantoj de ili" 8ur la arbo sin tro"is multe da birdoj+ /ulte estas s!bjekto. >ni povas diri anka. multo da birdoj. %l ia bu o eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj+ La d! kelke estas s!bjektoj de eliris. >ni pov!s diri kelko da perloj=diamantoj, sed kelko estas praktike neniam !)ata. *a riulo ha"as multe da mono+ /ulte estas objekto, sed ,i ne povas ri'evi la fina7on 8, ar ,i estas adverbo. /i aetis por la infanoj tableton kaj kelke da seetoj+ /i ha"as sufi e da laboro+ Post kelke da tagoj mi "enos+ 115

vantaj vortoj =imile oni povas !)i adverbe'ajn vortetojn kvantajn" ;u "i scias, kiom estis da mortigitoj- 6iom estas s!bjekto de estis. Prenu tiom da mono, kiom "i "olas+ 0iom kaj kiom estas objektoj. Pri tiom da felio mi e ne sonis, kiam mi estis ankora! la malbela anasido! 0iom estas pri-adjekto. 1estas ankora! iom da problemoj+ &om estas s!bjekto. (bser"u pli da ordo! Pli estas objekto. .ro da kuiristoj kaon difektas+ 0ro estas s!bjekto. 0iam kvanta adverbo $avas da-esprimon post si, povas ofte -ajni, ke la adverbo t!te ne estas efvorto, sed ke la s!bstantivo de la posta da-esprimo estas efvorto. El sen'a vidp!nkto la da-esprimo estas fakte pli grava, sed el gramatika vidp!nkto la adverbo ja estas efvorto. =ed kiam kvanta adverbo N da-esprimo $avas priskribon, oni normale rilatigas la priskribon al la daesprimo, kvankam ,i ne estas efvorto" %ulte da ak"o estis ver-ita sur in+ =ed se mankas da-esprimo, oni povas rilatigi la priskribon n!r al la adverbo, kaj konsekven'e oni devas !)i E-formon" %ulte estis plorite+

14.2.1 vantaj adjektivoj anstata/ kvantaj adverboj

>fte oni povas anstata.igi kvantan adverbon per kvanta adjektivo. Giam la s!bstantivo de la da-esprimo fari,as efvorto kaj da malaperas" 8ur la arbo sin tro"is multaj birdoj+ X +++multe da birdoj+ *a riulo ha"as multan monon+ X +++multe da mono+ ,i staris nur kelkajn sekundojn+ X +++kelke da sekundoj+ Estas tamen n!an'a diferen'o. /ultaj kaj kelkaj estas !)ataj jen pri individ!aj, apartaj aferoj, jen pri k!na nedistingebla amaso. /ulte kaj kelke estas !)eblaj n!r pri nedistingebla amaso. 8e ebl!s do diri" <!elke da homoj sentas sin la plej feliaj, kiam ili "idas la suferojn de siaj najbaroj+< >ni devas diri 6elkaj homoj+++, ar temas pri la sentoj de i! $omo aparte.

14.& Grado kaj kvanto

Grado kaj kvanto estas malsamaj aferoj, sed iafoje ili proksimi,as.

14.&.1 +re kaj mul"e

tre W #en alta grado, k!n forta intenso( multe W #en granda kvanto, k!n longa da.ro, ofte ripetite(

5e adjektivoj kaj adverboj oni preska. iam !)as tre, sed oni povas !)i multe, kiam klare temas pri kvanto a. ofte'o. 5e verboj oni !)as plej ofte 116

vantaj vortoj multe, ar temas normale pri kvanto a. ofte'o, sed oni !)as anka. tre, kiam temas pri grado a. intense'o" 7i estas tre bona+ 0ie tro"ias tre grandaj domoj+ /i tre -atas 3erlinon+ W /i intense atas 3erlinon+ /i tre amas in+ W /i intense amas in+ /i $avas multe da mono+ ,i multe pensis pri tio+ W ,i longe pensis pri tio+ 6iu multe parolas, ne multe faras+ *i tre m!lte $elpis al mi+ 0re priskribas multe. /ulte priskribas helpis. Por priskribi pli kaj tro oni !)as multe" 7i estis multe pli granda ol anta!e+ 7i fariis multe tro nigra+

14.&.2 %iel kaj "iel

La tabelvortoj kiel kaj tiel *9::.:Q+ montras ne n!r manieron, sed anka. gradon. >ni !)! ilin en la samaj lokoj, kie oni pov!s !)i tre" 5i estas tiel bela, tiel bona kaj tiel $onesta, ke mi de"as fari al "i donacon+ >ni povas diri" tre bela, tre bona kaj tre honesta. *a nokto estis tiel mall!ma, ke ni nenion po"is "idi e anta! nia nazo+ Eblas diri" tre malluma.

14.&.& %i$m kaj "i$m

La tabelvortoj kiom kaj tiom *9::.:6+ montras kvanton. >ni !)! ilin tie, kie oni pov!s !)i multe" /i volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti+ >ni povas diri" "olas multe kaj po"as porti multe. ,i tiom laboris, ke i fariis efo de la firmao+ >ni povas diri" multe laboris. ;nta. multe oni ofte preferas tiom, ar multe estas kvanta vorto" 4un li estis ja ria, ha"ante tiom m!lte da mono+ ;. +++ha"ante tiel multe da mono+ ;. +++ha"ante tiom da mono+

14.&.) ?+i$m,ki$m7ismo@
6iom kaj tiom *9::+ estas iafoje !)ataj pri grado anstata. kiel kaj tiel, kiam oni volas tre forte emfa)i. Gio estas t!te bona. =ed i!j Esperantistoj !)as sisteme n!r kiom kaj tiom anstata. kiel kaj tiel por montri gradon, kva)a. ili iam emfa)!s, ek)." </i estas tiom forta, kiom "i+< 0ompar! k!n la 4!ndamenta fra)o" /i estas tiel forta, kiel "i+ Gia #tiom$kiom-ismo( estas kompl117

vantaj vortoj ete fremda al la #undamento kaj al la !)ado de Jamen$of. 0rome tiom$ kiom-istoj perdas la eblon !)i tiom kaj kiom por emfa)i.

118

Apo#icio

19 Apo#icio
;po)i'io estas postmetita klariga revortigo de fra)parto. Bi montras la saman aferon per aliaj vortoj. ;po)i'io iel priskribas la anta.an fra)parton, sed estas tamen propra fra)parto. En la parolo oni normale distingas apo)i'ion per pa.)etoj anta.e kaj poste. En la skribo oni k!time metas komojn. ;po)i'io l!das la saman fra)rolon, kiel la !n!a fra)parto. =e la !n!a fra)parto $avas la ak!)ativan fina7on 8, anka. la apo)i'io $av! ti!n fina7on" 0arlo, nia prezidanto, prezentis Petron, la novan sekretarion+ 0aj 6arlo kaj nia prezidanto estas s!bjektoj, ili e estas la sama persono. 0aj Petro kaj la no"a sekretario estas objektoj, ar ili estas la sama. 0ie mi renkontis 3il jon, mian edzon+ *a diablo lin prenu, la senta)gulon! La koko, trumpetisto de l3 mateno, per sia la!ta, forta, hela "oo el dormo "ekas dion de la tago+ *i prelegis pri Citlero, la fondinto de la naziismo+ >ni pov!s diri" +++pri Bitlero, pri la fondinto+++ 4i esprimas nian koran dankon al sinjoro ='$le1er, la unua kaj plej energia pioniro de la ideo de ne)trala lingvo internacia+ >ni pov!s diri +++al sinjoro 8chleFer, al la unua kaj plej energia pioniro+++ <afoje oni enkond!kas apo)i'ion per nome, tio estas a. simila esprimo" /i renkontis mian malamikon, nome la mortiginton de mia patro+ Bodia! mi rice"is d!oblan pagon, tio estas cent dolarojn+ Mallongigo de" 0io estas? mi rice"is cent dolarojn+ 8e konf!)! apo)i'iojn k!n nomina'ioj *9:0.:.O+. 8omina'io povas aspekti simile al apo)i'io, sed nomina'io neniam $av! 8-fina7on a. alian rolmontrilon. 0ompar! la jenajn fra)ojn" &uj asertis, ke ili "idis e profesoron, +a)lon >enkins+ La s!rpri)a7o estas, ke ili ent!te vidis profesoron. Poste oni aldonas, ke ,!ste Pa.lon /enkins ili vidis. Pa!lon .enkins estas apo)i'io. &uj asertis, ke ili "idis e profesoron +a)lo >enkins+ La s!rpri)a7o estas, ke ili vidis ,!ste Pa.lon /enkins *ki! estas profesoro+. Pa!lo .enkins estas nomina'io de profesoron. Profesoron Pa!lo .enkins W tiun pro$ fesoron, kiu nomias Pa!lo .enkins. ;nka. ne konf!)! apo)i'iojn k!n la fra)rolo vokativo *9:0.:.2+, ki! ne $av! rolmontrilon" 8idigu "in, sinjoro! 5in kaj sinjoro estas la sama persono, sed "in estas objekto, kaj sinjoro estas vokativo.

119

Apo#icio

19.1 Apo#iciita iu(j)1 amba# a/ i$

;iu9j: *9::.L+, amba! kaj io *9::.T+ povas esti klariga apo)i'io de s!bstantivo a. persona pronomo. =e la s!bstantivo a. pronomo $avas 8-fina7on, tiam anka. la apo)i'io $av! ti!n fina7on *krom amba!, ki! neniam povas $avi 8-fina7on+. 5i tiaj apo)i'ioj ne staras iam t!j post la !n!a fra)parto, sed ofte iom pli poste en la fra)o" 8i iuj legas+ W 4i legas+ ;iuj 9el ni: legas+ <li iuj sidas silente kaj skribas+ W &li sidas+ ;iuj 9el ili: sidas+ ,i "idis, kiel la 'ikonioj forflugis, iu aparte+ W *a cikonioj forflugis+ ;iu unuopa cikonio forflugis aparte+ La kolonoj ha"is iu la alton de dek ok ulnoj+ 5i! !n!opa kolono estis tiel alta. 3in iujn mi kore salutas+ W /i salutas "in+ /i salutas iujn 9el "i:+ <li amba) estis bonaj homoj+ W &li estis bonaj homoj+ Amba! 9el ili: estis bonaj homoj+ Gio estas io tre bona+ W 0io estas tre bona+ ;io 9el tio: estas tre bona+ ;io povas aperi kiel apo)i'io n!r de la vorteto tio.

19.2 unskriboj
=pe'iala formo de apo)i'io estas k!nskribo. En k!nskribo pl!raj *plej ofte d!+ samspe'aj vortoj k!nlaboras por esprimi ion spe'ialan. La apartaj vortoj en k!nskribo preska. fari,as !n! k!nmetita vorto. >ni elparolas ilin senpa.)e, kaj oni k!timas ilin skribi k!ne, sed k!n dividostreko. Gamen ne temas pri veraj k!nmeta7oj. Gramatike oni traktas ilin *normale+ kiel apartajn vortojn" Pluraj (tatoj-membroj informis pri sia preteco ampleksigi la instruadon de %speranto+ W +++ tatoj, kiuj estas membroj Ude H8E=0>V+++ 0aj tatoj, kaj membroj $avas /-fina7on, ar ili estas d! apartaj vortoj. *a #ranca flago estas blua-blanka-ru#a+ >ni pov!s anka. diri blua, blanka kaj rua, sed la k!nskriba formo montras, ke temas pri !n!e'a difinita kolorkombino. *a fotoj ne estis koloraj, sed nigraj-blankaj+ >ni pov!s anka. diri nigraj kaj blankaj, sed nigraj$blankaj pli emfa)as la kontraston al koloraj. Gemas pri 'erta spe'o de foto. 6io estos, tio estos, mi pro"os trafe-maltrafe+ W +++mi pro"os, u trafe, u maltrafe, la! anco+ 1ole-ne-vole li de"is konsenti+ W ;u "ole, u ne$"ole, li de"is konsenti+

120

Apo#icio
+li-malpli unu horon poste /arta eniris en sian ambreton en la

mansardo+ W Proksimume unu horon poste+++ <afoje oni pov!s same bone diri pli a! malpli, sed tio ne $avas vere la signifon proksimume.

19.&

omentaj apo#icioj

<afoje oni !)as apo)i'iitajn fra)partojn, ki!j ne montras la saman aferon, sed ki!j aldonas ian informon pri la afero. Plej ofte temas pri loko, kie la afero trovi,as, a. de kie ,i devenas. Giaj komentaj apo)i'ioj neniam $avas 8-fina7on. >ni pov!s rigardi tiajn apo)i'iojn kiel mallongigitajn s!bfra)ojn" Prelegis interalie profesoro 6iselman, Svedujo+ W +++6iselman, kiu "enas el 8"edujo+ >ni anka. povas diri" +++6iselman el 8"edujo+ 4i "izitis 0okion, >apanio+ W +++0okion, kiu tro"ias en .apanio+ ;." +++0okion en .apanio+

121

Verboj

2; Verboj
3orto k!n i! el la fina7oj <, ;=, <=, >=, H= a. H estas verbo. 3erbo montras faradon de ago a. estadon en stato. 4initiva verbo *920.:+ estas verbo k!n i! el la fina7oj ;=, <=, >=, H= kaj H. Gia verbo rolas kiel predikato de fra)o. <nfinitivo *920.2+ estas verbo k!n <-fina7o. Gia verbo ne rolas kiel predikato, sed $avas diversajn aliajn rolojn en fra)oj.

2;.1 $initivaj verboj

Ek)istas tri modoj de finitivaj verboj" indikativo, volitivo *imperativo+ kaj kondi'ionalo.

2;.1.1 .ndikativo
<ndikativo estas modo, ki! montras agojn kaj statojn realajn kaj efektivajn. En indikativo oni devas fari distingon inter tri tempoj" pre)en'o, preterito kaj f!t!ro.

2;.1.1.1 (re#encoB AS7"ina%o

Pre)en'a verbo, verbo k!n ;=-fina7o, montras, ke la ago a. stato estas reala, efektiva, kaj ke ,i komen'i,is, sed ne fini,is. Gio signifas, ke la ago a. stato oka)as ,!ste n!n, a. ke ,i oka)as k!time, a. ke la afero validas iam" laboras W la ago #labori( komen'i,is sed ankora. ne fini,is estas W la stato #esti( komen'i,is sed ankora. ne fini,is /i sidas sur seo+ La sidado estas reala kaj n!na. /i estas ad"okato+ La profesio estas efektiva kaj n!na. 6"ar kaj dek ok faras dudek du+ Gio validas iam. 4un mi legas+ La legado efektive oka)as n!n. Bodia! mi studas %speranton+ Mi eble ne st!das ,!ste en la momento de parolado, sed mi komen'is la $odia.an st!dadon kaj ankora. ne finis ,in. %n la "intro oni &ejtas la fornojn+ Gio oka)as i!vintre, anta.e kaj estonte. /i lo#as i tie tri jarojn+ Mia lo,ado da.ris jam tri jarojn, kaj da.ras pl!. <afoje en rakontoj oni !)as ;=-tempon por la tempo de la rakonto, por ti! tempo, ki!n la rakonto atingis. Gia spe'iala stilo povas plivigligi la rakontadon" 4e suspektante ion li iradis tra la arbaro+ 8ubite eksonas pafo+ Hn!e la rakontanto !)as preteriton por pasinte'o, sed poste li -an,as al pre)en'o 122

Verboj por ke la a.sk!ltanto a. leganto sent! kva)a. li mem eestas, kaj povas a.di la pafon.

2;.1.1.2 (reteritoB .S7"ina%o

Preterita verbo, verbo k!n <=-fina7o, montras, ke la ago a. stato estas reala, sed oka)is iam anta. la momento de parolado. 8ormale la ago a. stato jam fini,is" laboris W la ago #labori( oka)is anta. n!n estis W la stato #esti( oka)is pli fr!e ol n!n /i sidis tiam sur seo+ La sidado efektive oka)is en ti! pasinta tempo. /i estis knabo+ La knabe'o estis reala en la kon'erna pasinta tempo. Biera! mi renkontis "ian filon, kaj li entile salutis min+ /i lo#is i tie tri jarojn+ Mia lo,ado da.ris tri jarojn, sed ne pl! da.ras. =e oni volas montri n!an'ojn de pasinta tempo, oni povas !)i diversajn aldonajn vortojn, sed oni anka. povas !)i k!nmetitajn verboformojn *92:.P+. Preska. iam tamen simpla preterito s!fi as. <afoje oni vidas <=-formojn, ki!j montras ion, kio estonte plenumiQos. Gio estas erara. >ni !)! >=-formon, a., se oni volas esti tre pre'i)a, estos +++inta *92:.P+. Ao, ne dir!" /i "enos al "i, kiam mi <finis< mian taskon+ Air!" /i "enos al "i, kiam mi finos mian taskon+ ;." /i "enos al "i, kiam mi estos fininta mian taskon+

2;.1.1.& $uturoB 6S7"ina%o

4!t!ra verbo, verbo k!n >=-fina7o, montras, ke la ago a. stato ankora. ne komen'i,is en la momento de parolado. 0ompreneble la estonte'o iam estas ne'erta, sed f!t!ro montras, ke la parolanto pensas, ke la afero vere oka)os" laboros W la ago #labori( ankora. ne komen'i,is sed ja komen'i,os estos W la stato #esti( ankora. ne komen'i,is, sed post iom da tempo ,i reali,os /i sidos poste sur seo+ La sidado efektive oka)os poste. /i estos riulo+ La ri !la stato estas fakto de la estonte'o. /i rakontos al "i historion+ La rakontado ankora. ne komen'i,is. /orga! estos dimano+ /i lo#os i tie tri jarojn+ Mia lo,ado ankora. ne komen'i,is, sed kiam ,i komen'i,os, ,i efektive da.ros tri jarojn.

2;.1.2 Volitivo CimperativoDB '7"ina%o

3olitiva verbo, verbo k!n H-fina7o, montras, ke la ago a. stato ne estas reala, sed de)irata, volata, ordonata a. 'elata. 3olitivo ne montras la tempon de la ago. Gia ago tamen k!time trovi,as en la estonte'o" 123

Verboj
laboru W la ago #labori( estas de)irata, petata, ordonata a. 'elata estu W la stato #esti( estas de)irata, petata, ordonata a. 'elata Sidu sur seo! >rdono a. peto. 2stu "iro! >rdono a. peto. *udo"iko, donu al mi panon+ 4i legu la unuan apitron+ Esprimo de de)iro. ;u ni iru al la dancejo- Aemando pri volo. La efektiva sen'o de tia fra)o

tamen plej ofte estas ,entila propono. 0ompar! k!n ,entilaj petoj iposte. 5e volitivo oni tre ofte forlasas la s!bjekton, se ,i estas la pronomo "i" 5enu tuj! W 1i "enu tuj! =ed tia forlaso eblas n!r en effra)o, ne en s!bfra)o.

2;.1.2.1 Volitivo en ke7"ra#oj

3olitivo estas !)ata en ke-fra)oj *92O.:+, se la effra)o iel montras volon, 'elon, opinion k.s." /i "olas, ke "i laboru+ La laborado estas volata. *i petas, ke mi estu atenta+ %stas necese, ke ni nun unu fojon por iam faru finon al tiu i stato+

2;.1.2.2 3entila peto

Por esprimi pli ,entile sian volon oni !)! la vorton bon"olu pl!s infinitivon. >ni anka. povas aldoni alian ,entilan esprimon kiel mi petas, a. simile" Bonvolu sidi i tie! W 8idu i tie, mi petas! Bonvolu fermi tiun i fenestron! W #ermu la fenestron, mi petas! 8epre ne !)! d!oblan H-formon. 8e dir!" <3on"olu sidu+++<.
,oto1 0elkaj !)as anstata.e bon"ole +++', ek)." 3on"ole sidu i tie! Gio estas s!fi e logika alternativo, sed ,i ne estas k!tima, nek tradi'ia.

2;.1.&

ondicionaloB 'S7"ina%o

0ondi'ionala verbo, verbo k!n H=-fina7o, estas !)ata por agoj kaj statoj nerealaj, imagaj a. fanta)iaj. H=-formo ne montras la tempon de la ago" laborus W la ago #labori( estas imagata estus W la stato #esti( estas imagata 8e mi estus ria, mi ne laborus+ Gemas pri nerealaj, imagaj stato kaj ago. 8e mi estus sana, mi estus felia+ 8e mi nur lo#us en palaco! La lo,ado estas de)irata, sed mi s'ias, ke ,i ne estas ebla, ke ,i estas n!ra fanta)io. /i ne farus la eraron, se li anta!e dirus al mi la "eron 9a! se li estus dirinta al mi la "eron:+ 0aj farus, kaj dirus i tie rakontas pri imagataj

124

Verboj agoj en la pasinte'o. =e oni volas, oni povas montri la pasinte'on per estus dirinta *92:.P+. >ni anka. !)as kondi'ionalon por pli milde pre)enti petojn a. de)irojn" /i dezirus aeti kelkajn aferojn+ 6eala de)iro, sed ,entile pre)entata. ;u mi povus ha"i la skribilon- Gre ,entila, milda peto. ;u "i bonvolus paroli iom pli silente+ Gre ,entila, milda peto. 0ondi'ionalo estas ofte !)ata k!n la vorteto se *92O.P+, ki! montras kondi on, sed se ne a.tomate ne'esigas kondi'ionalon. 5io dependas de la sen'o. =e temas klare pri imago, oni !)! H=, sed se eble estas reala ago a. stato, oni !)! indikativon" 8e li estus i tie, li certe mirus pri la malordo+ >ni s'ias, ke li ne estas i tie, sed se li est!s, li anka. mir!s. 8e li estas i tie, li certe miras pri la malordo+ >ni ne s'ias, ! li estas i tie, sed tiel ja povas esti. =e tiel efektive estas, li anka. efektive miras. En kelkaj lingvoj la verbformo por kondi'ionalo estas !)ata anka. por io, kio iam estis anta.vidita. Gion Esperanto esprimas per k!nmetita verboformo" estis +++onta *92:.P+ a. estis +++ota *92:.Q+.

2;.2 .n"initivo
3erboj k!n la fina7o < n!r nomas agon a. staton. <li ne montras, ! temas pri reala7o, volo a. imago. <li anka. ne montras tempon. <nfinitivo estas tradi'ie rigardata kiel la ba)a formo de verbo. Gial verboj aperas en infinitiva formo en vortaroj. <nfinitivo estas ofte simila al aga s!bstantivo" labori W la ideo de farado de laboroS esti W la ideo de estado. =ed estas tamen diferen'o. <nfinitivo partoprenas en fra)o en tiaj roloj, ki!jn normale $avas s!bstantiva fra)parto" s!bjekto, objekto, pri-adjekto, k.t.p. <afoje infinitivo e povas $avi prepo)i'ion anta. si. =ed infinitivo neniam povas $avi 8-fina7on a. /-fina7on. <nfinitivo povas $avi objekton, adjektojn k.t.p., same kiel predikata verbo. Gial infinitivo tamen estas verbo. mani rapide Y La infinitivo $avas adverban adjekton de maniero. multe mani Y La infinitivo $avas adverban adjekton de kvanto. mani pomon Y La infinitivo $avas objekton. <nfinitivo tamen ne povas $avi propran *gramatikan+ s!bjekton. 8e eblas do diri" <mi man#i<, <la knabino esti< a. simile. Plej ofte tamen ek)istas s!bkomprenata s!bjekto, senca subjekto. M!ltaj *sed ne i!j+ infinitivoj estas kva)a. mallongigitaj ke-fra)oj" /i ojas vin vidi! W /i ojas, ke mi vin vidas! /i "idis la knabon kuri+ W /i "idis, ke la knabo k!ras+ 125

Verboj

2;.2.1 .n"initivo kiel subjekto

<nfinitivo povas roli kiel s!bjekto de fra)o, kiam oni volas diri, kia estas la ago de la infinitivo. Plej ofte la predikato estas formo de esti" ,esti kun leono estas danere+ Gio, kio estas dan,era, estas la ago resti kun leono. >anere estas predikativo de resti. Bi $av! E-fina7on, ar ,i estas priskribo de verbo. !ritiki estas facile, fari UestasV malfacile+ Gio, kio estas fa'ila, estas la ago kritiki. Gio, kio estas malfa'ila, estas la ago fari.

2;.2.2 .n"initivo kune kun predikata verbo

<nfinitivo ofte estas !)ata k!ne k!n predikata verbo, de ki! ,i dependas" /i povas kuri+ *i volis veni+ &li devis cedi+ %n "armega tago mi amas promeni en arbaro+ X +++amas promenon+++ ,i komen'is senti doloron kaj rigidi#on+ X ,i komencis sentadon de doloro+++ *i -ajnis subite kompreni+ W *i ajnis subite komprenanta+++ La infinitivo estas predikativo de la s!bjekto li. 4un ili iuj iris dormi+ W +++iris por dormi+ 0iam infinitivo rolas kiel poradjekto oni normale forlasas la prepo)i'ion por. ,i tuj k!ris bati (in+ W +++kuris por bati in+ 6aj "i ne $ontas fanfaroni per i tio- X +++hontas pri fanfaronado+++ 0iam infinitivo rolas kiel pri-adjekto oni iam forlasas la prepo)i'ion pri. #elie mi s!k'esis ekbruligi la fajron+ X +++sukcesis pri ekbruligado de la fajro+ En la i-anta.aj ek)emploj la sen'a s!bjekto de la infinitivo estas la sama kiel la s!bjekto de la predikata verbo. =ed en iaj oka)oj infinitivo $avas alian s!bjekton ol la predikato" <!j predikatoj montras agon, ki! 'elas infl!i la agadon de alia persono *a. afero+. Giaj verboj estas ek). 9mal: permesi, ordoni, doni, destini, peti, instrui, instrukcii, de"igi, lasi, in"iti, "oki, sendi, 9mal: konsili, komandi, kon$ "inki, pers"adi, memorigi kaj 9mal: rekomendi. La infl!ata persono *a. afero+ aperas e tiaj verboj kiel al-adjekto a. 8-adjekto. 0iam infinitivo aperas k!ne k!n tia verbo, la sen'a s!bjekto de la infinitivo estas la infl!ata persono a. afero" /i malpermesis al li fari tion+ =!bjekto de fari estas li. &li ordonis al mi veni anta) la vesperi#o+ =!bjekto de "eni estas mi.
$ $ $

126

Verboj
*a reo Aa "ero ordonis venigi al li la re#inon 1a(ti+ =!bjekto de "en$

igi estas ti!j, al ki!j la re,o ordonis. <li estas s!bkomprenataj, sed pov!s aperi kiel al-adjekto" +++ordonis al i!j venigi+++ /i petas vin trinki+ W /i petas "in, ke "i trinku+ La verbo promesi ne apartenas al ti! i gr!po" Mi promesis al li veni al la festo+ W /i promesis al li, ke mi "enos al la festo+ La sen'a s!bjekto de "eni estas la s!bjekto de la predikativa verbo. 0iam la predikativa verbo estas formo de "idi, a!di, senti, imagi a. simile, povas aperi infinitivo, ki! estas predikativo *9:0.:.P.2+ de la objekto de la predikata verbo. Giam ti! objekto estas sen'a s!bjekto de la infinitivo" /i "idis la knabon kuri+ 6uri estas predikativo de la knabon, la objekto de "idis. =!bjekto de kuri estas la knabo. W /i "idis la knabon kuranta+ /i "idis, ke la knabo kuras+ /i hodia! matene "idis danci miajn knabinojn+ Aan'is la knabinoj.

2;.2.& .n"initivo kiel suplemento

<nfinitivo povas esti postmetita s!plemento de s!bstantivo a. adjektivo *plej ofte aga+" #orte min doloras la nepovado &elpi vin sur "ia malfacila "ojo+ W #orte min doloras, ke mi ne po"as &elpi vin+++ /i rice"as grandan de)iron edzi#i+ W /i ekdeziregas edzi#i+ *ia propono elekti novan prezidanton ne estis akceptita+ 5i ha"is nenian rajton paroli al mi en tia maniero+ ,i rice"is la taskon trovi trinka8on+ W +++la taskon, ke i tro"u trinkaon+ /i estas kapabla instrui nur la francan lingvon+ +++kapablas instrui+++ /i estas preta iri por vi piede al la fino de la mondo +

2;.2.) .n"initivo kun prepo#icioj

8ormale oni ne montras la fra)rolon de infinitivo, sed lasas tion al la k!nteksto. Gamen kelkfoje estas ne'ese montri la fra)rolon de infinitivo per prepo)i'io. El i!j prepo)i'ioj tradi'ie n!r por, anstata! *9:0.O.6.:+ kaj krom *9:0.O.6.2+ estas ak'eptataj anta. infinitivo. 8en fari,as tamen pli kaj pli ofta anta. infinitivo. 4i iuj kun"enis, por priparoli tre gravan aferon+ >ni !)as por N infinitivon pre'ipe kiam la infinitivo $avas la saman s!bjekton kiel la predikato. =e la d! s!bjektoj estas malsamaj, oni !)as plej ofte infinitivon sen prepo)i'io" ,i in"itis min trinki kafon+ W +++por ke mi trinku kafon+ Post movaj verboj kiel iri kaj kuri, oni preferas infinitivon sen por, e kiam la d! s!bjektoj identas" /i iros ripozi+ W /i iros por ripozi+

127

Verboj
;i tie ne ekzistas akvo por trinki- X ;i tie ne ekzistas trinkebla=trinkota

ak"o+ =e infinitivo estas s!plemento de s!bstantivo, oni !)as por sendepende de la sen'a s!bjekto. %n la domo estas jam nenio por man#i+ *a aliaj anasoj preferis naadi en la kanaloj, anstata) viziti (in+ 5i nenion po"as fari krom kunbati viajn dentojn+ 4e ekzistas alia bono por la homo, krom man#i kaj trinki+ 0ion mi ne po"us fari sen detrui mian reputacion+ W +++sen detruo de mia reputacio = +++ ne detruante mian reputacion+ Sen man#i kaj trinki oni ne po"as "i"i+ W 8en manado kaj trinkado+++ <nter anta! kaj infinitivo oni metas la komparan vorteton ol" (ni de"as iri longan distancon, anta) ol veni al la rivero+ W +++anta! ol oni "enas al la ri"ero+ Anta) ol foriri li losis la pordon+ W Anta! ol li foriris+++ H)ado de aliaj prepo)i'ioj anta. infinitivo ne estas mallogika, sed povas krei miskomprenojn pro la malk!time'o.

2;.2.* .n"initivo kva#a/ predikato

<afoje oni vidas fra)ojn a. s!bfra)ojn, en ki!j la sola verbo estas infinitivo. La infinitivo tiam sen'e egalas al volitivo *920.:.2+ a. esprimo k!n po"i" Grandega hundo metis sur min sian anta!an piedegon, kaj mi de teruro ne sciis, kion fari+ W +++kion mi faru+ /i efekti"e jam ne scias, kiel in klarigi+ W +++kiel mi in klarigu+ &li ne ha"as, kion man#i, ili ne ha"as, per kio &ejti la fornon+ W &li ne ha"as 9ion:, kion ili=oni po"us mani, ili ne ha"as 9ion:, per kio ili po"us hejti la fornon+ /i ha"is tiam apud mia domo foson, kiu, se preni la plej malmulte, ha"is almena! ok futojn da lareco+ W +++se oni prenu la plej malmulte+++ ;u esti a! ne esti, E tiel staras nun la demando+ W ;u mi estu a! ne estu+++ 6ion fari- W 6ion oni=mi="i faru<afoje oni vidas infinitivojn !)atajn anstata. ordonaj volitivoj. Giam la ordono ri'evas n!an'on ne.tralan, nek ,entilan nek mal,entilan, sed simple konstatan. La sen'a s!bjekto de la infinitivo estas t!te ,enerala oni. Gi! !)o estas malofta" 4ur prunti, sed ne restigi al si! W (ni po"as nur prunti+++ ;nstata. ordoni per H-formo, la parolanto eldiras sian volon kiel simplan konstaton de nedisk!tebla fakto. Por landoj ne menciitaj en la listo sin turni al *#$6((P, 8"islando+ =impla konstato, kiel oni ag! por mendi ion de L40>>P.

128

Verboj

2;.2.+ .n"initivoj kaj agaj substantivoj

<nfinitivoj kaj agaj s!bstantivoj estas similaj, sed ek)istas tamen diferen'o. <nfinitivo $avas iam s!bkomprenatan sen'an s!bjekton, ki! plej ofte estas identa al la s!bjekto de la predikato. ;ga s!bstantivo estas tamen sendependa de s!bjekto. ;ga s!bstantivo nomas agon sen konsideri event!alan faranton. La signifo de fra)o povas do -an,i,i, se oni -an,as infinitivon en agan s!bstantivon" /albonaj infanoj amas turmenti bestojn+ W &li amas, kiam ili mem turmentas bestojn+ /albonaj infanoj amas turmentadon de bestoj+ W &li amas turmentadon de bestoj, u ili mem turmentas, u iu alia turmentas+ /i promesis amuzi#i+ W /i promesis, ke uste mi amuzios+ /i promesis amuzi#on+ W /i promesis, ke okazos amuzio+ 8e gravas, ki! am!)i,os.

129

(articipoj

21 (articipoj
Parti'ipoj estas vortoj, ki!j pre)entas agon a. staton kva)a. e'on de ,ia s!bjekto a. objekto. Parti'ipojn oni formas per spe'ialaj parti'ipaj s!fiksoj. Ek)istas ses parti'ipaj s!fiksoj, tri aktivaj *;8G, <8G, >8G+ kaj tri pasivaj *;G, <G, >G+.

21.1 (articipoj kiel adjektivoj

;ktiva parti'ipo pre)entas agon a. staton kiel priskribon de ,ia s!bjekto" ",* ?,* B,* d!m la ago - la ago ankora. ne fini,is post la ago - la ago jam fini,is anta. la ago - la ago ankora. ne komen'i,is leganta leginta legonta W tia, ke oni ankora. legas W tia, ke oni anta.e legis W tia, ke oni poste legos

5iro, kiu ankora! legas, estas leganta "iro+ 5iro, kiu anta!e legis, estas leginta "iro+ 5iro, kiu poste legos, estas legonta "iro+

Pasiva parti'ipo pre)entas agon a. staton kiel priskribon de ,ia objekto" "* ?* B* d!m la ago - la ago ankora. ne fini,is post la ago - la ago jam fini,is anta. la ago - la ago ankora. ne komen'i,is legata legita legota W tia, ke i! ,in legas W tia, ke i! ,in jam legis W tia, ke i! ,in poste legos

*ibro, kiun oni ankora! legas, estas legata libro+ *ibro, kiun oni anta!e legis, estas legita libro+ *ibro, kiun oni poste legos, estas legota libro+

Pasivaj parti'ipoj eblas n!r e agoj, ki!j povas $avi objekton. 8e eblas diri ek). <okazata<, ar okazi neniam povas $avi objekton. 5i!j verboj k!n <Bs!fikso estas netransitivaj. Gial <+++iata<, <+++iita< kaj <+++iota< neniam estas eblaj.

130

(articipoj La vokaloj en la parti'ipoj estas la samaj kiel la vokaloj en la verbaj fina7oj ;=, <= kaj >= *920.:.:+. ;nka. la signifoj estas tre similaj, sed ne t!te samaj. ;= montras efe n!ntempe'on de la ago, d!m ;8G kaj ;G montras da.re'on a. ripetadon de la ago. <= montras, ke la ago oka)is anta. la n!no, d!m <8G kaj <G montras, ke la ago plen!mi,is, event!ale anta. alia ago. >= montras tempon post la n!no, d!m >8G kaj >G montras staton anta. la komen'o de la ago, ofte k!n n!an'o, ke oni inten'as fari la agon, ke oni planas ,in, a. ke ,i balda. oka)os" *i skribas+ La skribado oka)as n!n a. k!time. 0iam li estis skribanta en sia ambro+ La skribado estis da.ra en ti! pasinta tempo. *a letero estis skribata en la pa!zo+ La skribado estis da.ra en la pa.)o. .anjo ha"is en tiu nokto dormon maltrank"ilan kaj interrompatan+ >ka)is ripete interrompoj de la dormo. *i skribis+ La skribado oka)is pli fr!e ol n!n. 6iam li estis skribinta la leteron, li foriris+ Post kiam la skribado fini,is, li foriris. *i sendis la skribitan leteron al sia amiko+ La skribado de la letero oka)is pli fr!e ol la sendado. *a letero estis skribita en la pa!zo+ La skribado ne oka)is anta. la pa.)o, sed iam en la pa.)o la skribado atingis sian finon. La letero do preti,is en la pa.)o. *i skribos+ La skribado iam poste oka)os. *i estis skribonta la leteron, sed de"is subite foriri+ La skribado estis inten'ita, sed tamen ne oka)is. 8ur la tablo ku is aro de legotaj leteroj+ La leteroj atendis la legadon. <! dev!s ilin legi, sed ankora. ne faris tion.
,oto1 <!j eksperimentas k!n parti'ipoj respondaj al la H=-fina7o, _H8G_ kaj _HG_" <skribunta "iro< W #viro, ki! skrib!s(, <skributa letero< W #letero, ki!n oni skrib!s(. =ed ti!j parti'ipoj ne estas parto de la ofi'iala Esperanto. =e oni !)as ilin, oni ofte ne s!k'esas kompreni,i. 8!r en -er'a !)o ili povas esti tolerataj.

21.2 (articipoj kiel adverboj

Parti'ipo k!n E-fina7o montras kroman agon, ki! rilatas al la s!bjekto de la fra)o. ;nstata. diri d! fra)ojn, !n! por i! ago, oni k!nmetas la fra)ojn al !n!" *i legis sian libron kaj manis samtempe pomon+ M %an#ante pomon li legis sian libron+ La man,ado da.ris samtempe k!n la legado. *i faris sian taskon+ Poste li iris hejmen+ M Farinte sian taskon li iris hejmen+ La farado de la tasko fini,is anta. ol li iris $ejmen.

131

(articipoj
*i intencis skribi leteron+ 0ial li kolektis siajn skribilojn+ M Skribonte

leteron li kolektis siajn skribilojn+ La leterskribado estis planata, sed anta. ol ,i komen'i,is, oka)is la kolektado. &li laboris+ 8amtempe la mastro rigardis ilin+ M &li laboris rigardate de la mastro+ La laborado kaj la rigardado oka)is samtempe. /i tute ne atendis lin, sed li tamen "enis al mi+ M *i "enis al mi tute ne atendite+ La atendado *ki! ne oka)is+ est!s pli fr!a ol lia venado. (ni preska! kaptis lin, sed li forkuris+ M !aptote, li forkuris+ 0iam la fork!ro oka)is, la kaptado estis en la t!ja estonte'o. Giaj k!nmetitaj fra)oj estas plej oftaj en la skriba lingvo. <li pre)entas komplikan rilaton inter pl!raj aferoj en tre densa kaj iom malfa'ila formo. La parola lingvo ofte esprimas tiajn aferojn per pli m!ltaj vortoj. En tiaj fra)oj la adverba parti'ipo devas la.sen'e esti priskribo de la s!bjekto de la predikato" Farinte la taskon li iris hejmen+ Li faris la taskon. <li laboris rigardate+ <li estis rigardataj. 8e dir! do" <+romenante sur la strato "enis subite ideo al mi en la kapon+< La s!bjekto de la predikato "enis estas ideo. La fra)o do signifas, ke la ideo estis promenanta s!r la strato, kio ver-ajne ne estas la de)irata signifo. 8e'esas diri" +romenante sur la strato mi subite ekha"is ideon en la kapon+ ;." 6iam mi promenis sur la strato, "enis subite ideo al mi en la kapon+

21.& (articipoj kiel substantivoj

;ktiva parti'ipo k!n >-fina7o montras la sen'an s!bjekton de la ago a. stato. Pasiva parti'ipo k!n >-fina7o montras la sen'an objekton. La. spe'iala reg!lo >-parti'ipo normale montras personon" skribanto W skribanta persono, persono ki! skribas skribinto W skribinta persono, persono ki! anta.e skribis skribonto W skribonta persono, persono ki! poste skribos amato W amata persono, persono ki!n i! amas amito W amita persono, persono ki!n i! anta.e amis amoto W amota persono, persono ki!n i! poste amos 6iam 4ikodemo batas .ozefon, tiam 4ikodemo estas la batanto kaj .ozefo estas la batato+ *a fu#intoj kolektiis sur la kampo+ M *a personoj, kiuj anta!e fuis+++ *a ju#otoj staris anta! la juisto+ M *a personoj, kiujn oni intencis jui+++ >ni ne aldon! la s!fikson HL *92R.O0+, ar >-parti'ipoj per si mem montras !lojn. 132

(articipoj <afoje >-fina7a parti'ipo montras nepersonan aferon, ki! plen!mas f!nk'ion" di"idanto W persono ki! dividas, nombro ki! dividas *en matematiko+ di"idato W persono ki!n oni dividas, nombro dividata *en matematiko+ =e temas ne pri persono, sed pri a7o, oni aldon! la s!fikson ;E *92R.O+" skribitao, legatao, plenumitao, plaantao. =ed kiam eestas ;E, la parti'ipa s!fikso ofte estas s!perfl!a. 8ormale s!fi as skribao, legao, plenum$ ao, plaao. El s!bstantivo, ki! montras personon, oni normale povas fari adjektivon, ki! signifas #rilata al la persono(. Gio ne eblas por s!bstantivaj parti'ipoj, ar ;-parti'ipoj $avas aliajn signifojn" no"ulo M no"ula kurso W k!rso por nov!loj. komencanto M komencanta kurso W #k!rso, ki! komen'as *ion+_. >ni do ne povas !)i komencanta kurso en la signifo (k!rso por komen'antojd, sed oni devas diri ,!ste kurso por komencantoj. 8e eblas !)i adjektivon.
,oto1 La vorto %speranto *k!n maj!sklo+ origine estis parti'ipo k!n la signifo #esperanta persono(, sed ,i estas n!n nomo de lingvo, kaj ne estas pl! rigardata kiel parti'ipo. >ni do povas fari la adjektivon %speranta W #rilata al la lingvo Esperanto(. La vorto esperanto *k!n min!sklo+ estas tamen ankora. parti'ipo, kaj ,i pl! signifas #esperanta persono(.

21.)

unmetitaj verbo"ormoj

Per la $elpverbo esti kaj diversaj parti'ipoj, oni povas esprimi tre ek)akte diversajn n!an'ojn de modo, tempo, da.ro, plen!mi,o k.t.p. =implaj verboj *920+ k!n ;=, <=, >=, H= kaj H estas ,enerale preferindaj, sed en oka)oj, kiam oni volas detale pre)enti agon, oni povas !)i k!nmetitan formon. Prin'ipe oni povas kombini i!jn formojn de esti *esti, estas, estis, estos, estu, estus+ k!n i!j ses parti'ipoj. Gio donas prin'ipe O6 eblajn k!nmetitajn verboformojn. <!j el ti!j formoj estas tamen praktike apena. !)eblaj, ar ili esprimas tro strangajn a. tro spe'ialajn n!an'ojn. ;liaj montras n!an'ojn, ki!j ja estas be)onataj, sed por ki!j ofte ek)istas aliaj pli oport!naj esprimomanieroj. /en sekvas n!r kelkaj ek)emploj" *i estas leganta libron+ Lia legado de libro da.ras n!n. *i estis leganta libron+ Lia legado de libro da.ris tiam. *i estos leganta libron+ Lia legado de libro da.ros tiam. *i estas leginta libron+ Lia legado de libro estas n!n pasinta afero. *i estis leginta libron+ Lia legado de libro estis tiam jam pasinta afero. *i estos leginta libron+ Lia legado de libro estos en ti! venonta tempo jam pasinta afero. *i estus leginta libron, se+++ Lia legado de libro est!s pasinta afero, se... *i estis legonta libron+ Li estis tiam preparita por posta *balda.a+ legado de libro.

133

(articipoj
*i "olas esti legonta libron+ Li volas, ke li est! preparita por posta

*balda.a+ legado de libro. *a libro estas legata+ La legado de la libro da.ras n!n. *a libro estos legata+ La legado de la libro da.ros tiam. *a libro estus legata, se+++ La legado de la libro da.r!s, se... La k!nmetitaj ;8G-formoj tre malofte estas be)onataj. <li emfa)e montras, ke io estas da.ra, kiam io alia oka)as. 8ormale s!fi as simplaj verboj. >ka)e oni povas !)i 9uste: tiam por ak'enti samtempe'on. La k!nmetitaj <8Gformoj estas pli ofte be)onataj. <li povas esti !tilaj por montri, ke ago oka)is anta. alia. >fte la k!nteksto tamen tion montras s!fi e bone. /e be)ono esprimoj k!n jam, anta!e, us, post kiam a. anta! ol povas $elpi. La k!nmetitaj >8G-formoj estas !)eblaj por montri balda.an a. inten'an agon. ;nka. balda! kaj diversaj verboj povas tion montri, ofte pli klare. La k!nmetitaj <G-formoj iom diferen'as de la k!nmetitaj <8G-formoj. 0!nmetita <8G-formo iam montras agon, ki! oka)is anta. alia ago. 0!nmetita <G-formo montras plen!mi,on de ago, a. agon, ki! donis re)!lton. <G-formo ja povas montri tempon pli fr!an ol alia, sed tre ofte ne estas tiel" 0iam li estis eltrovinta la "eron+ La eltrovo de la vero oka)is nepre anta. tiam. =e oni volas esprimi, ke la ago ,!ste tiam plen!mi,is, oni !)! simplan verbon" 0iam li tro"is la "eron+ 0iam la "ero estis eltrovita+ La eltrovo de la vero plen!mi,is ,!ste tiam, a. anta. tiam, la. la k!nteksto. =impla verboformo por pasiva ago ne ek)istas, sed oni povas anstata.e !)i fra)on k!n la s!bjekto oni" 0iam oni tro"is la "eron+ <afoje pov!s esti,i miskompreno, ! <G-formo montras agon pli fr!an, a. agon ki! plen!mi,is. Giam oni $elp! sin per aldonaj esprimoj, ki!j klare montras la tempon. En la praktiko tamen tiaj klarigoj estas malofte be)onataj" 6iam "ia domo estis konstruata, mia domo estis jam longe konstruita+ %stis konstruita estas anta.tempa kompare k!n estis konstruata. Anta)e ni iradis en la lernejon kaj iom lernis, kaj poste ni estis konfirmitaj+ %stis kon$ firmitaj estas posttempa kompare k!n iradis kaj lernis. <afoje anstata. !)i esti N parti'ipon, oni rekte verbigas la parti'ipon, same kiel oni ofte rekte verbigas aliajn adjektivojn" estas leganta M legantas, estis legonta M legontis, estus leginta M legintus, estas legata M legatas, estos legita M legitos, k.s. Giaj formoj estas t!te logikaj kaj reg!laj, sed beda.rinde ili estas en la praktiko tre malfa'ile kompreneblaj. 3orto kiel legintos en$avas -ajne tro m!lte da informoj en tro k!npakita formo. La normalaj k!nmetitaj formoj k!n esti estas pli ta.gaj en ti!j maloftaj oka)oj, kiam oni ne povas !)i ordinarajn simplajn verboformojn *legis, legos k.t.p.+. 0elkaj tiaj mallongigitaj formoj efektive praktike iom en!)i,is. Pre'ipe <8GH=-formoj estas pop!laraj. =impla H=-formo estas t!te sentempa, sed m!ltaj tamen sentas H=-verbojn kiel n!ntempajn, kaj !)as <8GH= iam, kiam temas pri pasinte'o" 8e mi sciintus tion, mi agintus alie+ W 8e mi estus

134

(articipoj sciinta tion, mi estus aginta alie+ >ni povas pli simple diri" 8e mi 9tiam anta!e: scius tion, mi 9tiam: agus alie+ ;nka. ;G;=-formoj estas s!fi e oftaj" Bezonatas no"aj fortoj en nia organizo+ W %stas bezonataj+++ Ser atas no"a redaktisto por la re"uo+ W %stas serata+++

21.* (asivo
4ra)ojn k!n transitiva verbo oni povas transformi de aktivo *normala fra)o+ en pasivon. Pasivo estas kva)a. inversa maniero pre)enti agon. 0iam oni pasivigas fra)on, oka)as tri -an,oj" La objekto fari,as s!bjekto *kaj perdas sian 8-fina7on+. La predikato fari,as k!nmetita verbo" esti N pasiva parti'ipo. La aktiva s!bjekto malaperas a. fari,as de-adjekto. *a knabino "idas la domon+ la domon M la domo "idas M estas "idata la knabino M de la knabino M *a domo estas "idata de la knabino+ *i batis sian hundon per bastono+ sian hundon M lia hundo batis M estis batata li povas malaperi M *ia hundo estis batata per bastono+ >ni !)as pasivon por movi la atenton for de la aktiva s!bjekto al la ago. ;nka. la iama objekto *la nova s!bjekto+ ri'evas pli da atento. >ni ofte !)as pasivon, kiam oni parolas pri tre ,enerala afero, kiam apena. ek)istas aktiva s!bjekto. =e oni volas konservi en pasiva fra)o la originan s!bjekton de la aktivo, oni devas !)i la prepo)i'ion de *9:0.O.P+" 7i estis tro"ita de mia frato+ W /ia frato tro"is in+ *a piano estas ludata de vera majstro+ W 5era majstro ludas la pianon+ La prepo)i'io de $avas m!ltajn signifojn, sed e pasiva parti'ipo de normale iam montras aganton. =e tamen estas risko de miskompreno oni povas !)i fare de" 7i estis forprenita fare de mi+ W /i forprenis in+ =e s!bjekto en pasiva fra)o estas s!bfra)o, infinitivo a. kvanta adverbo *a. kvanta adverbe'a vorteto+, la pasiva parti'ipo devas $avi E-fina7on" (ni interkonsentis, ke mi far! tion.+ M %stis interkonsentite, ke mi faru tion+ (ni ordonis al mi fari tion+ M Al mi estis ordonite fari tion+ (ni parolas m!lte pri tio+ M Pri tio multe estas parolate+ <afoje transitiva verbo aperas en fra)o 135

(articipoj sen objekto. =e oni pasivigas tian fra)on, la re)!lto estas sens!bjekta pasiva fra)o. La parti'ipo anka. tiam $av! E-fina7on" (ni parolis pri tio+ M Pri tio estis parolate+

21.*.1 (asivo - participelekto

La elekto de parti'ipo en pasivo dependas de tio, kion oni volas esprimi. >ni elekt! ;G-parti'ipon, se oni interesi,as pri la iom-post-ioma da.rado de la ago, a. se temas pri ripetado de la ago. >ni elekt! <G-parti'ipon, se plen!mi,o a. re)!lto estas pli grava. >ni elekt! >G-parti'ipon, se temas pri stato anta. la ago. "* da.rado a. ripetado ?* plen!mi,o a. re)!lto B* stato anta. ago 0iam oni $e)itas inter ;G kaj <G, oni povas !)i kontrolesprimojn por trovi, ki! n!an'o pli ta.gas" =e oni povas aldoni iom post iom, plu kaj plu a. ree kaj ree sen t!te -an,i la sen'on, tiam ta.gas ;G, ar iom post iom kaj plu kaj plu emfa)as da.radon, kaj ree kaj ree emfa)as ripetadon. =e oni povas aldoni definiti"e sen detr!i la sen'on, tiam ta.gas <G, ar de$ finiti"e ak'entas plen!mi,on a. atingon de re)!lto. ,i amis kaj estis Upl! kaj pl!V amata+ >um la teatrao estis Uiom post iomV montrata, okazis strangaj aferoj en la salono+ 0iu i komercao estas iam "olonte Uree kaj reeV a etata de mi+ /i sciigas, ke de nun la uldoj de mia filo ne estos Uree kaj reeV pagataj de mi+ %stu trank"ila, mia tuta uldo estos UdefinitiveV pagita al "i balda!+ Georgo 5a ington estis UdefinitiveV naskita la dudek duan de #ebruaro de la jaro mil sepcent tridek dua+ <!j verboj $avas d! malsamajn signifojn, kaj la elekto de parti'ipo dependas de tio, ki! el la d! signifoj estas 'elata. 0lasika ek)emplo estas la verbo okupi, ki! povas signifi a. #preni ok!pe( a. #teni ok!pe(. Prenado estas ago normale momenta, kaj tial pre'ipe la plen!mi,o estas interesa. Genado tamen estas pli longda.ra afero, kaj tial normale la da.rado estas pli interesa. Post prenado tamen sekvas tenado, kaj anta. tenado normale oka)is prenado. Gial oni ofte povas !)i, ! ;G-formon, ! <G-formon, sen praktika diferen'o e #ok!pi(" /i estas tre okupata de mia laboro+ W /ia laboro nun @tenas minA 9plu kaj plu:, ar i anta!e @prenis minA+ /i estas tre okupita de mia laboro+ W /ia laboro 9definiti"e: @prenis minA, kaj tial i nun @tenas minA+ ;lia ek)emplo estas la verbo #kovri(" *i ko"ris la plankon per tapi o+ M *a planko estis kovrita 9de li: per tapi o+ 5i tie temas pri la definitiva re)!lto de 136

(articipoj la ago #meti s!r plankon(. 0api o ko"ris la plankon+ M *a planko estis kovrata de tapi o+ 5i tie temas pri iom-post-ioma da.rado de la ago #k!-i s!r planko(. Plej ofte oni !)as <G-formon e verboj kiel okupi kaj ko"ri, sed oni $avas liberan elekton depende de la ideo, ki!n oni volas esprimi. <afoje oni preferas ;G-parti'ipon, kiam la ago estas n!r teoria eblo, ki! ne 'erte efektivi,os, a. kiam la ago estas neata, a. se k!nteksto iel forvi-as la ideon de plen!mi,o" ;i tiu "erko de"as esti eldonata nun a! neniam+ Gemas pri devo de eldonado, efe pri la komen'ado de la eldonlaboroj. 5! la eldonado plen!mi,os, oni ne s'ias. &li "olas, ke tia a! alia ano estu farata jam nun+ 5! la -an,oj estos plen!mitaj, oni ne s'ias. *a unueco de %sper$ anto neniam estos rompata+ La rompo neniam plen!mi,os. % "ulpo plej ruza fine estas kaptata+ Gemas pri prin'ipo iam valida. La ideo de da.re'o fari,as do pli grava ol la ideo de plen!mi,o. =ed anka. eblas !)i <G-formon en i tiaj fra)oj. >ni $avas liberan elekton la. ti! n!an'o, ki!n oni volas esprimi. 5e ripetaj agoj oni normale !)as ;G, ar oni interesi,as pri la la ripetado, sed iafoje oni povas kon'entri,i je la plen!mi,o de i! !n!opa ripeto, kaj !)i <G. =e oni montras la pre'i)an nombron de ripetoj, la ideo de plen!mi,o fari,as pli grava, kaj oni tiam ordinare !)as <G-formon" >um la milito tiu "ilao estis ofte prirabata kaj bruligata+ >um la milito tiu "ilao estis kvarfoje prirabita kaj bruligita+
,oto1 <!j Esperantistoj ne ak'eptas la i-anta.ajn prin'ipojn pri elektado de ;G kaj <G. La. ti!j Esperantistoj ;G signif! anstata.e #,!ste tiam(, kaj <G signif! la. ili n!r #anta. tiam(. <li !)as fra)ojn kiel" </i estis naskata en .anuaro+< <*a losilo estis perdata hiera!+< <8ubite li estis tra$ fata de kuglo+< Gian lingva7on oni k!time nomas #atismo( *anka. #tempismo(+. En normala Esperanto oni !)as <G en tiaj fra)oj, kaj tial oni ofte !)as la esprimon #itismo( *anka. #aspektismo(+. La demandon pri itismo kaj atismo definitive de'idas tri modelaj fra)oj en la #undamento" Georgo 5a ington estis naskita la dudek duan de #ebruaro de la jaro mil sepcent tridek dua+ *i sentis sin tiel malfelia, ke li malbenis la tagon, en kiu li estis naskita+ /ia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj anka! estis mortigita de neniuC unu tagon, promenante apud la reloj de fer"ojo, li falis sub la radojn de "eturanta "agonaro kaj mortiis+

137

Verboj kaj "ra#roloj

22 Verboj kaj "ra#roloj

La plej grava parto de fra)o estas la predikato. Bi regas la gramatikon de la t!ta fra)o. Predikato estas kva)a. man!skripto de teatra7o. La signifo de la predikata verbo de'idas, kiaj rolantoj povas aperi, kaj kiajn rolmontrilojn ili $av!. Por konstr!i fra)ojn korekte oni do devas por i! verbo bone koni ,ian signifon, kaj s'ii, kiaj rolantoj povas a. devas aperi. Plej grave estas s'ii detalojn pri subjekto, objekto kaj predikati!o.

22.1 Sensubjektaj verboj

Preska. i! Esperanta verbo devas $avi s!bjekton *9:0.:.:+, sed kelkaj verboj ne be)onas tian rolanton. <li estas sens!bjektaj" tagi#i temi =ola finitiva verboformo s!fi as por fari kompletan fra)on" 0ag$ iis+ 3alda! tagios+ 0emi ne be)onas s!bjekton, sed $avas normale pri-adjekton, ki! montras la temon" 0emas pri politiko+ 5er ajne temos pri ni+ Gio, kio $avas temon, povas tamen aperi kiel s!bjekto" *a libro temas pri matematiko+ Plu"is hiera!+ 3alda! plu"os+ =e io alia ol pl!vakvo falas pl!vsimile, tio aperas kiel s!bjekto" ;iuspecaj demandoj plu"is sur in+ ,tonoj plu"is sur ilin+ *La fala7o ne povas aperi kiel objekto. 8e eblas" <Plu"is tonojn sur ilin+<+

pluvi

22.2 0etransitivaj verboj

Plej m!ltaj verboj devas $avi s!bjekton *9:0.:.:+, sed m!ltaj el ili ne povas $avi objekton *9:0.2.:+. <li estas netransitivaj verboj. morti okazi danci La s!bjekto estas ti!, ki! perdas sian vivon" %n la domo de la malgranda 4iko mortis lia maljuna a"ino+ La s!bjekto estas ago a. simila afero" %n 6jUge iujare okaz$ adis tre "izitata foiro+ 6io okazis- (kazis io gra"a+ La s!bjekto estas ti!, ki! sin movas dan'e" *a gejunuloj kune dancis+ >ka)e tamen la dan'ospe'o povas aperi kiel objekto" /i dancis "alson kun li+

138

Verboj kaj "ra#roloj

22.& :ransitivaj verboj

M!ltaj s!bjektaj verboj povas krom s!bjekto *9:0.:.:+ $avi anka. objekton *9:0.2.:+. <li estas transitivaj verboj" vidi preni &elpi La s!bjekto estas ti!, ki! perok!le rimarkas ion. La objekto estas tio, kio estas rimarkata" *a knabino "idas la domon+ ;u "i "idis la akcidentonLa s!bjekto estas ti!, ki! ka.)as la agon kaj ek$avas la objekton. La objekto estas tio, kio pro la preno transiras al la s!bjekto" ,i prenis teleron el la ranko+ =!bjekto estas la fa'iliganto. Gio, kies tasko a. laboro estas fa'iligata, povas esti objekto" &li helpis la blindulon+ >ni anka. povas !)i al-adjekton anstata. objekto" %ble mi po"os helpi al "i+

22.) (riskribaj verboj

Priskribaj verboj ligas priskribon al la s!bjekto a. la objekto. Gian priskribon oni nomas predikativo *9:0.:.P+. Bi plej ofte ne $avas rolmontrilon. esti fari#i opinii La s!bjekto estas tio, kio $avas ian e'on. La e'o aperas kiel predikativo" *a domo estas granda+ /ia patro estis oforo+ La s!bjekto estas tio, kio ek$avas ian e'on. La e'o aperas kiel predikativo" *a etoso fariis malbona+ *i fariis neeltenebla+ La s!bjekto estas ti!, ki! $avas opinion pri la e'o de io. La objekto estas tio, kio $avas la e'on. La e'o mem aperas kiel predikativo de la objekto" /ia fratino opinias "iajn klopodojn "anaj+

22.* .G7verboj
3erboj faritaj per la s!fikso <G *92R.:R+ estas iam transitivaj. <li montras ka.)adon de ia re)!lto. La s!bjekto estas iam la ka.)o a. la ka.)anto. La radiko*j+ anta. <G montras la re)!lton. =e la re)!lto de <G-verbo estas eco a> stato *po)i'io, idente'o...+, la objekto estas ti!, ki! ri'evas ti!n e'on, staton k.t.p."

139

Verboj kaj "ra#roloj lacigi edzinigi La objekto estas ti!, ki! fari,as la'a" *a tro multa parolado lac$ igas lin+ *a "ojao certe "in lacigis+ 0iu i medikamento estas bona, sed i lacigas la uzanton+ La objekto estas ti!, ki! fari,as ed)ino" /i edzinigas mian fil$ inon ne kun ia simpla nobelo+ *i edzinigis in al si per la edzia ringo kontra! la "olo de ia patro+

5e iaj <G-verboj la re)!lto estas netransiti!a ago. >ni tiam faris <G-verbon el alia verbo, ki! estas netransitiva. 5e tiaj <G-verboj la objekto estas la s!bjekto de la origina verbo" bruligi sidigi La objekto estas tio, kio ekbr!las" Post infekta malsano oni ofte bruligas la "estojn de la malsanulo+ *a suda suno bruligas lian nudan kapon+ >bjekto estas ti!, ki! estas metata en sidan po)i'ion" 1apide i prenis la infanon sur la brakojn kaj sidigis in sur siaj genuoj+ *a hundon li residigis sur la keston+

5e iaj <G-verboj la re)!lto estas transiti!a ago. >ni tiam faris <G-verbon el verbo, ki! jam estas transitiva. Ek)istas d! manieroj !)i tiajn <G-verbojn. La objekto de la <G-verbo povas esti la s!bjekto de la origina verbo, a. la objekto de la origina verbo" sciigi La objekto povas esti ti!, ki! eks'ias ion" ,i sciigis min pri la no"ao+ La objekto povas alternative esti la s'ia7o" ,i sciigis la no"aon al mi+ memorigi La objekto povas esti ti!, ki! ekmemoras ion" 0io memorigas min pri mia infaneco+ La objekto povas alternative esti la memora7o" 0io memorigas al mi mian infanecon+ >ni ne povas !)i amba. eblojn samtempe. 8e eblas diri" <,i sciigis min no"$ aon+< 8ek eblas diri" <0io memorigas min mian infanecon+<

22.+ .37verboj
3erboj faritaj per la s!fikso <B *92R.:L+ estas iam netransitivaj. >rdinaraj <B-verboj montras transiron al nova stato. La radiko*j+ anta. <B montras la re)!lton, la novan staton. La s!bjekto de ordinara <B-verbo estas tio, kio eniras en novan staton. Event!ala ka.)anto de la transiro normale ne aperas en la fra)o. 5e <B-verboj ka.)anto ne estas interesa" malpuri#i La s!bjekto estas ti!, ki! fari,as malp!ra" /ia "esto malpuriis+ glacii#i La s!bjekto estas tio, kio fari,as gla'io a. gla'ia" *a ak"o glaci$ iis+ edzini#i La s!bjekto estas ti!, ki! fari,as ed)ino" ;u "i "olas edzinii kun mi-

140

Verboj kaj "ra#roloj En <B-verboj faritaj el transitivaj verboj ne temas pri ekesto de re)!lto a. -an,o de stato, sed pri ago, ki! oka)as per si mem. ;. ne ek)istas ka.)anto, a. oni ne interesi,as pri event!ala ka.)anto. La s!bjekto de la <B-verbo estas la objekto de la origina verbo. 5e tiaj i verboj <B do servas por renversi la fra)rolojn. Gio similas al pasivo *92:.Q+. 5e vera pasivo tamen ka.)anto nepre ek)istas, kvankam oni eble ne men'ias ,in. detrui#i La s!bjekto estas tio, kio fari,as komplete difektita a. malkonstr!ita. 5! i! detr!is ,in, ! ,i fari,is tia per si mem, tion la <B-verbo ne montras" 0iu i domo detruiis dum la milito+ ;iuj miaj planoj detruiis+ La origina verbo detrui signifas #ka.)i kompletan difekton a. malkonstr!on(" *a milito detruis la domojn+ La s!bjekto estas io, kio movi,as t!rni,ante irka. si mem, a. vet!rilo, ki! movi,as, ar ,iaj radoj t!rni,as" *a "eturilo ruliis tre rapide+ 1uli signifas #movi ion per t!rnado de ,i a. ,iaj radoj(" 1ulu nun al mi grandan tonon+ *a "endisto rulis sian aron la! la strato+ La s!bjekto estas tio, pri kies !n!a parto temas" 0iam komenciis la milito+ *ia nomo komencias per @IA+ 6omenci signifas #ka.)i komen'on, fari la !n!an parton de io(" &li komencis sian "ojaon+ ,i komencis paroli+

ruli#i

komenci#i

141

Sub"ra#oj

2& Sub"ra#oj
Ene de fra)o povas trovi,i alia fra)o, ki! rolas en la effra)o kiel fra)parto. Gian mal efan fra)on oni nomas s!bfra)o. =!bfra)oj plej ofte ne $avas rolmontrilon. =!bfra)o normale komen'i,as per enkond!ka vorteto, subjunkcio" 6e estas la plej grava s!bj!nk'io. ;u enkond!kas demandajn s!bfra)ojn. Gabelvortoj je 0< enkond!kas demandajn s!bfra)ojn kaj rilatajn s!bfra)ojn. ;liaj s!bj!nk'ioj estas se, ar, dum, is, k"ankam, k"aza!, ol kaj apena!.

2&.1 %e
La s!bj!nk'io ke ne vere montras ian signifon. Bi n!r montras la komen'on de s!bfra)o, ki! ne $avas alian s!bj!nk'ion. 6e-fra)o povas roli en m!ltaj diversaj fra)roloj. La fra)rolon oni povas evidentigi, se oni anstata.igas la ke-fra)on per la tabelvorto tio. 0elkfoje oni !)as la vorteton tio kaj ke-fra)on k!nlabore, pre'ipe kiam ne'esas indiki la fra)rolon de la ke-fra)o per prepo)i'io.

2&.1.1 %e7"ra#oj kiel subjekto1 objekto a/ adjekto

(kazis, ke la re#ino mortis+ M .io okazis+ ,ajnas, ke pluvos+ M .io ajnas+ %stas "ero, ke (i &avis sur si pantoflojn+ M .io estas "ero+ 6ompreneble, ke mi lin amas+ La predikato estas s!bkomprenata" 2stas

kompreneble, ke mi lin amas+ M .io estas komprenebla+

>iru al la patro, ke mi estas diligenta+ M >iru tion al la patro+ /i "olas ke vi tien iru+ M /i "olas tion+ 8e li scius, ke mi estas tie i, li tuj "enus al mi+ M 8e li scius tion+++ 8ubite li a!dis, ke iu alrajdas de la vojo al la domo + M 8ubite li a!dis

tion+ /i pensas, ke ne+ M /i pensas tion+ La s!bfra)o estas draste mallongigita, W +++ke tiel ne estas, a. simile. *i "ekiis per tio* ke iu lin skuis+ W *i "ekiis per skuado+ 0iam i ekploris pro tio* ke (i estas tiel malbela+ W 0iam i ekploris pro sia malbeleco+

142

Sub"ra#oj
5ia patro neniam po"is ekrigardi "in sen tio* ke li batus sin en la

bruston kaj #emus+ W +++sen brustobatado kaj emado+ 4e por tio mi estas i tie, ke mi alportadu man#on al la lo#antoj+ W /i estas i tie ne por alportado de mano al la loantoj+ =e la prepo)i'io estas pri, oni normale forlasas ,in *kaj la $elpan tio+" &li nin kulpigas, ke ni agas maljuste+ W &li nin kulpigas pri tio, ke+++ Petu in, ke (i sendu al mi kandelon + W Petu in pri tio, ke+++ La prepo)i'ion por oni normale metas rekte anta. la ke-fra)o sen $elpa tio. La plenan esprimon por tio ke oni tre malofte !)as. >ni !)as anka. anstata! rekte anta. ke, kaj kelkfoje malgra!, krom kaj sen" .en prenu ankora! du panojn kaj unu inkon, por ke vi ne bezonu malsati+ ,i tuj la"is sian kruon kaj erpis ak"on en la plej pura loko de la fonto kaj alportis al la "irino, iam subtenante la kruon, por ke la virino povu trinki pli oportune+ Anstata) ke iu lernas diversajn lingvojn , iuj ellernadu unu saman ling"on+ *i klopodis da!rigi, malgra) ke li estis tre laca+ /algra! ke W k"ankam. /i nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindonecon kaj estimon+ 5i ne po"as in tu i, sen ke #i rompi#us+ <afoje oni !)as simplan ke-fra)on sen por anstata. por 9tio: ke" ,i bone lin ko"ris, ke li ne malvarmumu denove+ W +++ko"ris por ke li ne mal"armumu deno"e+ 0ie estis unu ria "irino, kiu retenis lin, ke li man#u e (i+ W +++por ke li manu e i+ 8!r por ke, malgra! ke, anstata! ke, krom ke kaj sen ke estas ,enerale ak'eptitaj. =ed n!r malk!time'o estas arg!mento kontra. fra)oj kiel" 4i parolis, pri ke la prezoj iam altias+ (ni argumentis, kontra) ke ili eklou en la urbo+ *i sukcesis eskapi, pro ke "i dormis+ 0io okazis, anta) ke mi naskiis+ Malk!time'o estas tamen forta arg!mento. >ni ne senbe)one esprim! sin en maniero tiel nek!tima, ke oni eble ne estas komprenata. Prefere oni do !)! $elpan tio" pri tio ke, kontra! tio ke k.t.p. ;nstata. anta! 9tio: ke kaj post 9tio: ke oni !)as anta! ol kaj post kiam. ;nstata. pro ke oni !)! pro tio ke a. ar.

2&.1.2 %e7"ra#oj kiel suplemento

>fte ke-fra)o rolas kiel s!plemento, ki! klarigas la signifon de vorto. >e s$ro 3ourlet mi rice"is la s'iigon, ke li ne volas publikigi la projekton en la E,evuoF+ ,i estis plena de timo, ke la infano mortos+ 143

Sub"ra#oj
*i metis la kondi on, ke oni ne instruu al (i la !ristanan religion+ 0io estis la unua fojo, ke (i nomis (in sia filino+ M!ltaj !)as kiam

anstata. ke en i tiaj fra)oj. 6e estas normale pli ta.ga, ar tia i ke-fra)o plej ofte ne montras, kiam oka)is la fojo, sed klarigas la en$avon de la fojo. %stis tia "entego, ke la tegoloj deflugis de la tegmentoj+ &li amba! estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili+ &li tro"is e ili multe da ha"ao, "estoj, kaj multekostaj objektoj, kaj prenis al si tiom, ke ili ne povis porti+ 5i ne estas k!lpa, ke vi fari#is tio* kio vi estas+ W +++kulpa pri tio, ke+++ ,i estis tute 'erta, ke tio estos plenumita+ W +++certa pri tio ke+++ 6iel feli a mi estas, ke mi #in scias! 5i tie la ke-fra)o montras ka.)on. >ni pov!s do anstata. ke !)i ar. ;ion mi permesis al "i es'epte, ke vi faru tion i+ W +++kun la es'epto, ke vi faru tion i+

2&.1.& %e7"ra#o kiel predikativo

6e-fra)o povas esti predikativa priskribo de s!bstantiva fra)parto" *a vero estas, ke mi amas vin+ La esen'o de la sciigoj estis, ke al ili estas bone+

2&.1.) $orlaso de ke
0elkfoje oni forlasas ke anta. s!bfra)o, sed preska. n!r en nerekta parolo *92P+" /i diras al "i, i rice"os+ W /i diras al "i, ke i rice"os+ *a "etero balda! malbonios, ajnas+ W ,ajnas, ke la "etero balda! mal$ bonios+

2&.2 !emandaj sub"ra#oj

=e s!bfra)o estas demando, ,i komen'i,as per u *9:6.2+ a. per 0<-vorto *9::.O+. Aemandaj s!bfra)oj povas roli en la samaj fra)roloj kiel ke-fra)oj, kaj ,enerale la samaj reg!loj validas. >iru, u mi povos veni+ La u-demando estas objekto de diru. ,i ne sciis, u (i nur son#is a! u tio estis efektiva8o+ Estas d! objektaj u-demandoj ligitaj per a!. /u tio estas roso a) larmoj* tion neniu po"is "idi+ La u-demando estas objekto k!n $elpa tio. 144

Sub"ra#oj
*i pro"is, u la pordo estas nefermita+ La u-demando estas objekto de

pro"is. *a tuta afero dependas de tio* u (i venos a) ne+ La demando estas deadjekto k!n $elpa tio. /i dubas, u vi estas feli a+ La demando rolas kiel pri-adjekto. W /i dubas pri tio* uAAA *i faris al mi la demandon, u mi bone fartas+ La demando estas s!plemento de la vorto demandon. Mia sola demando al vi estas, u vi amas min+ La demando estas s!bjekta predikativo. !ion ni nun faru, estas demando tre malfacila+ La 0<-demando rolas kiel s!bjekto de estas. /i montris al la infano, kie ku(as #ia pupo+ La demando estas objekto de montris. /i "olus scii, kiom de la (tofo ili jam pretigis+ La demando estas objekto de scii. /i ne scias, #is kiam ili restos i tie+ La demando estas objekto. !iel longe ni estis en la malliberejo* tion mi ne scias+ La demando estas objekto k!n $elpa tio. 4un mi "enis, por informi "in, kio estos kun via popolo en la estonta tempo+ La demando estas pri-adjekto, sed pri tio estas forlasita" +++por informi "in pri tio* kio estos+++ La demando pri tio* kia estos la formo de tiu lingvo, estas por mi afero negra"a+ La demando estas rekta priskribo de la demando pere de $elpa tio. En i!j lingvoj oni !)as en s!bfra)oj la saman vorton por u kaj por se. En Esperanto oni devas distingi. ;u montras demandon. 8e montras kondi on. La signifodiferen'o estas tre granda" /orga! li diros, u li "enos+ X /orga! li diros @jes, mi "enosA a! @ne, mi ne "enosA+ La u-demando estas objekto de diros. W /orga! li diros la respondon al la demando, u li "enos+ /orga! li diros, se li "enos+ W /orga! li diros 9ion:, sed tio okazos nur se li "enos+ La se-fra)o estas kondi a adjekto.

2&.& 2ilataj sub"ra#oj

Gabelvortoj je 0< anka. enkond!kas s!bfra)ojn sen demanda signifo. >fte tia 0<-vorto iel repre)entas aferon, ki! trovi,as anka. en la effra)o. Giajn 0<-vortojn oni nomas rilataj, ar ili montras rilaton inter la s!bfra)o kaj la effra)o.

145

Sub"ra#oj

2&.&.1 2ilata kiu

Biera! mi "idis viron, kiu promenis sur la strato+ La kiu-fra)o estas epi-

teto de la vorto "iron. La t!to estas k!nigo de la d! fra)oj" Biera! mi "idis "iron+ N *a "iro promenis sur la strato+ La sama viro rolas en amba. fra)oj. En la s!bfra)o oni !)as rilatan kiu por repre)enti la viron. >ni pov!s anstata. kiu-fra)o !)i parti'ipan epiteton" Biera! mi "idis "iron promenantan sur la strato+ La libroj, kiuj ku(as tie, estas miaj+ W *a libroj estas miaj+ N *a libroj ku as tie+ *W *a libroj ku antaj tie estas miaj++ >ni !)as kiuj k!n /-fina7o, ar ,i repre)entas pl!ralan vorton. La domo, kiun vi a etis, estas malbona+ W *a domo estas malbona+ N 5i aetis la domon+ *W *a domo aetita de "i estas malbona++ >ni !)as kiun k!n 8-fina7o, ar ,i rolas kiel objekto en la s!bfra)o. /i "idis la filmojn, pri kiuj vi tiel multe rakontis+ W /i "idis la filmojn+ N 5i rakontis tiel multe pri la filmoj+ >ni !)as pri anta. kiuj, ar ,i rolas kiel pri-adjekto en la s!bfra)o. .en "enas la verkisto, la librojn de kiu iuj legas+ W .en "enas "erkisto+ N ;iuj legas la librojn de la "erkisto+ >e kiu estas poseda s!plemento de la librojn kaj devas stari post la librojn. >rdinare oni !)as kies anstata. de kiu" .en "enas la verkisto, kies librojn iuj legas+ 1ia estas ti!, kiu (uldas al neniu+ /i nun ha"as tie i preska! neni!n, al kiu mi povus konfidi! /i "izitos ti!jn amikojn, kiujn mi ekkonis dum la pasinta "niversala !ongreso+ W /i "izitos tiujn amikojn+ N /i ekkonis tiujn amikojn dum+++ La aldona tiujn anta. amikojn plifortigas la rilaton al la posta rilata s!bfra)o. ,i kisis ti!n manon, kiu ankora) anta) nelonge kruele batis (ian infanon+ 'nuj ser"as por ornamo, kaj aliaj por mano, ekzistas anka! tiaj, kiuj estas tute superfluaj+ >ni pov!s diri, ke s!bstantivo estas s!bkomprenata" +++ekzistas anka! tiaj kreskaoj, kiuj estas+++. >ni povas anka. !)i rilatan kia post tia, se temas klare pri e'o. Al 3i, kiu kreas, al 3i, kiu re#as, hodia! ni preas+ >fte estas malfa'ile disigi rilatan kiu-fra)on de la effra)o, ar la signifo dependas de amba. fra)oj k!ne" ,i prenis la plej belan ar,entan va)on, kiu estis en la lo#ejo+ W ,i prenis la plej belan arentan "azon+ N *a plej bela arenta "azo estis en la lo$ ejo+ La apartaj fra)oj ne estas veraj. La kiu-fra)o ne'esas por limigi la signifon de la fra)parto la plej belan arentan "azon. M!ltaj ne metas komojn anta. kaj post kiu-fra)oj, ki!j estas ne'esaj por la signifo de la t!ta fra)o. Pri tio tamen ne ek)istas reg!loj. >ni povas iam meti komojn. 146

Sub"ra#oj 6ilata kiu-fra)o normale staras t!j post la kon'erna vorto, sed iafoje en alia po)i'io, ek). en la komen'o de la t!ta fra)o. Giam la priskribata vorto estas iam tiu a. $avas tiu anta. si" !iu volas perfekti#i en 2speranto, al ti! mi rekomendas la di"ersajn lernolibrojn kaj "ortarojn+ W Al tiu, kiu "olas perfektii en %speranto, mi rekomendas+++ !iun mal#ojo ne turmentis, ti! ojon ne sentas+ W 0iu, kiun malojo ne turmentis, ne sentas ojon+ <afoje !n! efvorto $avas pli ol !n! rilatan kiu-fra)on kiel epiteton. 8ormale oni por klare'o almetas konj!nk'ion *9:2+, ek). kaj a. sed" Biera! mi "idis viron, kiu promenis sur la strato, kaj kiu portis grandan valizon+ ;mba. kiu-fra)oj rilatas al la vorto "iron. =e estas pli ol d! rilataj kiu-fra)oj, oni povas meti k!nligilon n!r anta. la lasta el ili" .en estas afero, kiu estas tre utila, kiu &elpos vin en multaj okazoj, kaj kiun vi tre zorge gardu+ 5i!j tri kiu-fra)oj estas epiteto de la vorto afero. <afoje rilata kiu-fra)o estas tre malforte ligita al la vorto, kies epiteto ,i estas. Gia kiu-fra)o simple da.rigas la rakontadon. >ni same bone pov!s !)i apartan effra)on. Pl!rakonta kiu-fra)o iam staras en la fino de la effra)o" ,i kun entila rideto transdonis la leteron al la anglino, kiu levi#is* faris saluton kaj eliris el la ambro+ W ,i kun entila rideto transdonis la let$ eron al la anglino, kaj tiu 9poste: le"iis+++ 6elkaj estimataj scienculoj per sugestio falis en kaptilon, el kiu ili tamen balda) retiri#is+ W +++falis en kaptilon, sed ili tamen balda! retiriis el i+ *i uldas al mi mil e.rojn, kiun sumon li ne repagis malgra) plurfoja rememorigo+ W *i uldas al mi mil e!rojn+ 0iun sumon li ne repagis+++ Ek)istas spe'iala emfa)a fra)t!rno, en ki! oni !)as pre)enton per la verbo esti pl!s rilatan s!bfra)on k!n kiu" *i "enis+ M %stis li, kiu venis+ La effra)o estis li pre)entas la s!bjekton emfa)e. La kiu-fra)o rakontas ion pri li. 4i manas makaroniojn+ M %stas makaronioj, kiujn ni man#as+ La origina objekto fari,is s!bjekto en la pre)enta effra)o. En la kiu-fra)o la makaronioj ankora. estas objekto *W kiujn+. Giajn i fra)t!rnojn oni eble ne tro!)!. Plej ofte oni povas emfa)i pli fa'ile per la vortordo" 5enis li+ /akaroniojn ni manas+.

2&.&.2 2ilata ki$

6ilata kio povas esti !)ata kiel s!bj!nk'io simile al rilata kiu. >ni !)as rilatan kio anstata. rilata kiu, se la s!bfra)o estas epiteto de tabelvorto je >" /i "olas, ke tio, kion mi diris, estu obeata+ W /i "olas, ke tio estu obe$ ata+ N /i diris tion+ /i faros ion, kion mi povos, por tro"i por "i konforman okupon+ *a ju"elista laboro enha"as en si nenion, kio superus miajn fortojn+ 147

Sub"ra#oj
5i rakontis al mi ion, kion mi neniam forgesis+

>fte la priskribata tabelvorto estas s!bkomprenata" 1edonu, kion vi prenis+ W 1edonu tion, kion vi prenis+ Post du a! tri tagoj mi jam ne ha"os per kio &ejti la ambron+ W +++ne ha"os ion, per kio mi povus &ejti la ambron+ >ni !)as rilatan kio anstata. kiu, se la s!bfra)o estas epiteto de s!bstantive'a adjektivo k!n tre ,enerala signifo. >ni pov!s diri, ke la vorto io estas s!bkomprenata post la adjektivo. =ed efektive oni neniam !)as tian plenan esprimon k!n io" La sola, kion mi deziras, estas? ke la mondo ha"u ling"on internacian+ *X <*a sola io, kion mi deziras+++<+ La !n!a, kion li faris vespere, estis tio, ke li elprenis la nukson+ (kazis la plej bona, kion oni povus imagi+ =e oni ja enmetas s!bstantivon, ek). afero, oni devas iam !)i rilatan kiu" *a sola afero, kiun mi deziras+++ *a unua afero, kiu okazis+++ (kazis la plej bona afero, kiun oni po"us imagi+ =e la signifo de s!bstantive'a adjektivo estas malpli abstrakta, kaj oni s!bkomprenas ian veran s!bstantivon, tiam oni !)! kiu" 5i ne estas la !n!a UpersonoV, kiu parolas al mi en tia maniero+ ;iu estis ra"ata de la nova kaj bela UaferoV, kiun (i vidis+ >ni !)as rilatan kio anstata. kiu anka. por priskribi t!tan fra)on. Giam kio repre)entas la ideon de la t!ta fra)o" Li donadis m!lte da mono al la malri !loj, kio estis tre la)dinda+ W *i donadis multe da mono al la malriuloj+ N 0io estis tre la!dinda+ 6io repre)entas la t!tan fra)on" *i donadis multe da mono al la malriuloj+ Fi $avas -atok!pon, kio estas bona+ W %stas bone, ke i ha"as atokupon+ 0ompar! k!n" ,i ha"as -atok!pon, kiu estas bona+ W ,i ha"as bonan atokupon+ La filmo estis t!te teda, pro kio li foriris jam anta) la fino+ W ;ar la filmo estis tute teda, li foriris+++ (ni proponis al li oficon de kuriero, kio promesis esti tre enspeziga afero+ 5i tie kio ne repre)entas la ideon oni proponis al li oficon de kuri$ ero, sed la ideon ke li ha"us oficon de kuriero, a. ha"i oficon de kuriero.

2&.&.& 2ilata kies

6ilata kies plej ofte montras posedon a. apartenon" .en "enas la verkisto, kies librojn iuj legas+ W .en "enas "erkisto+ N ;iuj legas la librojn de tiu "erkisto+ La libroj apartenas al ti! verkisto * ar li verkis ilin+.

148

Sub"ra#oj
La ambro, kies pordon la pordisto malfermis, estis sufie "asta+ W *a

ambro estis sufie "asta+ N *a pordisto malfermis la pordon de la ambro+ 6ilata kies anka. povas montri la sen'an objekton a. s!bjekton de aga s!bstantivo" 7i estas ia ennova7o, pri kies akceptado a) neakceptado oni devas konsili#i+ W 7i estas ia enno"ao+ N (ni de"as konsilii pri la akceptado a! neakceptado de tiu enno"ao+ La s!plemento de tiu enno"ao montras la sen'an objekton de neakceptado" (ni de"as konsilii, u oni akceptu a! ne akceptu tiun enno"aon+ La serpento, de kies mordo mortis via patro, nun portas lian kronon+ W *a serpento nun portas lian kronon+ N 5ia patro mortis de la mordo de la serpento+ >e la serpento montras la sen'an s!bjekton de mordo" 5ia parto mortis, ar la serpento mordis lin+ En i!j lingvoj ek)istas vorto, ki! similas al kies, sed $avas pli da signifoj. La Esperanta kies povas n!r signifi de kiu, kaj n!r kiam temas pri posedo%aparteno, sen'a objekto a. sen'a s!bjekto. 6ies ne povas signifi el kiu, al kiu, pri kiu a. simile" 5enis grupo de j!n!loj, el kiuj du estis miaj filoj+ 8e eblas" <+++junuloj, kies du estis miaj filoj+< Memstarigita fra)o estas" >u el la junuloj estis miaj filoj+ Gemas pri apartigo de individ!oj el gr!po. >ni devas diri el la junuloj, ne de la junuloj. Gial kies ne eblas. 8ia aso'io, al kiu ne apartenas tiuj personoj, ne ha"as ian ajn respondecon pri iliaj agoj+ 8e eblas" <4ia asocio, kies ne apartenas+++< La memstara fra)o estas" 0iuj personoj ne apartenas al nia asocio+ >ni neniam diras <aparteni de<. 8e eblas do !)i kies.

2&.&.) 2ilata kiam

6ilata kiam povas enkond!ki tempan s!bfra)on. Gia s!bfra)o povas rilati al tempa esprimo en la effra)o a. al s!bkomprenata tiam" ;nta.$iera., kiam mi estis en la urbo, mi aetis no"an robon+ W Anta!hiera! mi aetis no"an robon+ N 0iam mi estis en la urbo+ !iam 0ikodemo batas >ozefon, tiam 4ikodemo estas la batanto kaj .ozefo estas la batato+ !iam oni estas ri a, UtiamV oni ha"as multajn amikojn+ W 0iam oni ha"as multajn amikojn+ N 0iam oni estas ria+ !iam mi venis al li, UtiamV li dormis+ 6ilata kiam-fra)o povas $avi tempan prepo)i'ion anta. si. La prepo)i'io montras la rolon de la t!ta kiam-fra)o, ne de la vorto kiam" +ost kiam -i estis mallongan tempon en la arbaro, fariis nokto+ W +ost mallonga estado en la arbaro fariis nokto+ 'e kiam naski,is mia filino, mi estas kiel alia homo+ W 'e la naski,o de mia filino mi estas kiel alia homo+ 149

Sub"ra#oj
Adam "i"is, post kiam naski,is al li =et, okcent jarojn+ W +++post la naski,o

de =et+++ =e oni enmetas tiam en tiajn fra)ojn, la prepo)i'io star! anta. tiam" Adam "i"is, post tiam, kiam naskiis al li 8et, SHH jarojn+ 5e demanda kiam estas alie. Prepo)i'io anta. demanda kiam montras la rolon de kiam, ne de la t!ta demanda fra)o" ,i demandis, #is kiam mi restos hejme+ W ,i demandis, #is ki! tempo mi restos hejme+

2&.&.* 2ilata kie

6ilata kie povas enkond!ki lokan s!bfra)on. Gia s!bfra)o povas rilati al loka esprimo en la effra)o a. al s!bkomprenata tie" /i "olis resti tie, kie mi estis+ W /i "olis resti tie+ N /i estis tie+ !ie fumo levi#as, tie fajro tro"ias+ .en la loko, de kie venis la bruo+ W .en 9estas: la loko+ N >e tiu loko "enis la bruo+ ;ie, kien mi venas, tro"ias ia malbonao, kiu premas la koron+ ;nstata. rilata kie oni povas ofte !)i en kiu9j:, e kiu9j:, sur kio a. simile, pre'ipe se la s!bfra)o estas epiteto de s!bstantivo, ki! ne rolas kiel loka adjekto en la effra)o. =ed kie estas ofte pli eleganta" 6elkajn fojojn mi e legis longajn artikolojn pri mia afero, kie estis videble* ke la a)toroj e ne vidis mian verkon+ W +++longajn artikolojn pri mia afero, en kiuj estis+++ La fra)parto longajn artikolojn pri mia afero ne estas loka adjekto, sed objekto. 4e tro"ias, kie sidi+ W 4e tro"ias io, sur kio oni po"us sidi+

2&.&.+ 2ilata kia

6ilata kia povas enkond!ki e'an s!bfra)on. 6ilata kia-fra)o povas rilati al tia, tiaspeca a. tiuspeca en la effra)o" ,i ne estas tia, kia devas esti re#ino+ W ,i ne estas tia+ N 1eino de"as esti tia+ !ia oni vin vidas, tia oni "in taksas+ W 0ia oni "in taksas+ N 0ia oni "in "idas+ 1egis tia frosto, kian ni e ni ne &avas e en la plej kruela vintro + 1egis tia frosto+ N 0ian froston ni e ni ne ha"as e en la plej kruela "intro+ *a arbo de la suno estis belega arbo tia, kian ni neniam vidis+ =e rilata 0<-fra)o rilatas al s!bstantivo k!n tia, oni povas anka. !)i rilatan kiu" 5i ha"as plenan rajton uzi la monon en tia maniero, kiu (ajnas al 1i la plej bona+ 6ilata kiu montras 'ertan individ!on, d!m rilata kia montras spe'on" /i uzis ti!n a.ton, kiu povas veturi tre rapide+ >ni parolas pri 'erta individ!a a.to. Bi povas vet!ri tre rapide. 150

Sub"ra#oj
/i uzis tian a.ton, kia povas veturi tre rapide+ >ni parolas pri spe'o de

a.to. 5i!j a.toj de ti! spe'o povas vet!ri tre rapide. =ed en ti!j i ek)emploj jam tiun kaj tian s!fi e klare montras la distingon inter individ!o kaj spe'o. >ni povas do !)i kiu en amba. s!bfra)oj. Pli ofte oni preferas kiu, sed kia pli ak'entas, ke temas pri spe'o. H)! rilatan kia n!r anta. fra)o k!n verbo. ;nta. sola fra)parto, a. gr!po de fra)partoj sen verbo, oni !)! komparan kiel *9:P.2+" *i "izitis 9tiajn: urbojn kiel +arizo+ 8e dir!" <+++urbojn kia Parizo+<

2&.&., 2ilata kiel

6ilata kiel povas enkond!ki manieran a. gradan s!bfra)on. 6ilata kiel-fra)o rilatas al tiel en la effra)o, sed ofte tiel estas forlasita" (ni ludas sur fortepiano, tamen tre malla!te kaj tiel bele, kiel (i neniam anta)e a)dis+ *i komprenas predikon UtielV, kiel bovo UkomprenasV muzikon+ 6ilata kiel-fra)o iafoje priskribas t!tan fra)on. Giam kiel repre)entas la ideon de la t!ta fra)o, simile al rilata kio" Fia bele'o, kiel oni diris, estas la deloga bele'o de la malbono+ W ,ia beleco estas la deloga beleco de la malbono+ N 0iel oni diris+ W (ni diris, ke ia beleco estas+++

2&.&.4 2ilata ki$m

6ilata kiom povas enkond!ki kvantan a. me)!ran s!bfra)on. 6ilata kiomfra)o rilatas al tiom en la effra)o, sed ofte tiom estas forlasita" 5i faris por nia afero tiom m!lte, kiom neniu alia #is nun faris+ W 5i faris por nia afero tiom multe+ N 4eniu alia is nun faris tiom+ 4un "i rice"os tiom m!lte da mono, kiom vi volas &avi+ ;iuj donas al mi prunte UtiomV, kiom mi volas+ =!bfra)o k!n rilata kiom ofte montras ian limigon" *a kompatinda stana soldato tenis sin, kiom li povis, tute rekte+ Liaj fortoj estis limigitaj. 'nu el la plej kuraaj knaboj kaj iom post iom anka! iuj aliaj ekkantis strofon el malno"a kanto pri cikonioj, kiom ili tion memoris+ Estis limoj de ilia memoro. <li ne povis kanti pli ol la memoro permesis.

2&.&.9 2ilata kial

;nka. kial estas !)ata kiel rilata vorto, sed n!r kiel s!plemento de s!bstantivoj kiel ka!zo a. moti"o, kaj e tiam n!r tre malofte" *a efekti"a ka!zo, kial ili ne ali#as al ni, estas tio, ke ili timas+ W *a efekti"a ka!zo estas tio, ke ili timas+ N 0ial ili ne alias al ni+ >ni povas

151

Sub"ra#oj anka. diri +++la ka!zo, pro kiu ili ne alias al ni+++ Pli ofte oni tamen !)as ke-fra)on" +++la ka!zo, ke ili ne alias al ni+++ >ni do ne !)as fra)ojn kiel" <&li foriris tial, kial mi foriris+< =ed oni diras" &li foriris pro la sama ka.)o, kial mi foriris+ ;. pli ofte" +++pro la sama ka!zo, pro kiu mi foriris+ Por repre)enti t!tan fra)on, ki! montras kialon, oni povas !)i pro kio" Mi ne ri'evis vian leteron, pro kio mi ne respondis+ >ni anka. povas renversi la fra)okonstr!on, !)ante ar" /ar mi ne rice"is "ian leteron, mi ne respondis+ 6ilata kial-fra)o ne montras mem ka.)on a. motivon. La ka.)on montras la vorto, al ki! la kial-fra)o rilatas, kaj la vorteto kial repre)entas ti!n ka.)on en la s!bfra)o. Por enkond!ki s!bfra)on, ki! mem montras ka.)on a. motivon, oni !)as ar" &li foriris, ar mi foriris+ *Mia foriro estas la ka.)o de ilia foriro.+

2&.&.1; $orlaso de :.7vorto

6ilataj 0<-vortoj ofte rilatas al samspe'a G<-vorto en la effra)o. >fte oni povas s!bkompreni la G<-vorton sen -an,i la signifon. 8e ek)istas absol!taj reg!loj, kiam oni povas forlasi G<-vorton. Plej grava estas la klare'o" =e la fra)o fari,as tro malklara, oni ne forlas! la G<-vorton. La rilata 0<-vorto kaj la responda G<-vorto devas normale $avi la saman formon" <li est! de la sama tabelvorta gr!po *tiu E kiu, tio E kio, tiel E kiel k.t.p.+, kaj ili $av! la saman rolmontrilon, a. ili est! amba. sen rolmontrilo. Gi!, kiu &avas forton, ha"as rajton+ M !iu &avas forton, ha"as rajton+ !iu okupas sin je meGaniko, estas meanikisto, kaj kiu okupas sin je Gemio, estas emiisto+ W Gi!, kiu okupas sin+++ /i pagis al ti!, al kiu oni devis UpagiV+ M /i pagis, al kiu oni devis+ >ni normale ne ellasas solan tiun a. tiujn" /i finfine pro"is ti!jn, kiujn vi tiom la)dis+ 8e dir!" </i finfine pro"is, kiujn "i tiom la!dis+< =e tiu staras anta. s!bstantivo kiel difinilo de ,i, oni ne povas forlasi tiu sen -an,i la signifon. =ed oni ofte povas -an,i tiu al la sen grava signifo-an,o" *i ankora! ne redonis ti!n libron, kiun li pruntis de mi+ M *i ankora! ne redonis la libron, kiun li pruntis de mi+ =e oni dir!s" *i ankora! ne redonis libron, kiun+++, tem!s pri !n! el ti!j libroj, ki!n li pr!ntis de mi. La signifo -an,i,!s. Gio, kio pasis, ne re"enos+ M !io pasis, ne re"enos+ *i tuj faris tion, kion mi volis+ M *i tuj faris, kion mi volis+ =e tio kaj kio $avas prepo)i'ion, oni prefere ne ellas! tio" /arta renkontiis k!n tio, kun kio renkonti#as milionoj da &omoj+ 8e" </arta renkontiis, kun kio renkontias+++< =e rilata kiam-fra)o rilatas al tiam, oni plej ofte forlasas tiam. >ni retenas tiam n!r se oni volas emfa)i" !iam oni estas ri a, UtiamV oni ha"as multajn amikojn+

152

Sub"ra#oj ;nstata. anta! tiam kiam, de tiam kiam k.t.p., oni normale !)as n!r anta! kiam, de kiam k.t.p. >ni do forlasas tiam, sed konservas la prepo)i'ion. En tiaj oka)oj la prepo)i'io rilatas ne al la vorto kiam, sed al la t!ta kiam-fra)o" Post tiam, kiam (i estis mallongan tempon en la arbaro, fariis nokto+ M Post kiam (i estis mallongan tempon en la arbaro, fariis nokto+ ;nstata. is 9tiam: kiam oni dir! simple is. >ni anka. ne !)! dum 9tiam: kiam, sed simple dum. 7is kaj dum estas memstaraj s!bj!nk'ioj, kaj t!te ne be)onas $elpon de kiam. =e rilata kie-fra)o rilatas al sola tie, oni ofte forlasas tie, sed oni povas konservi tie por emfa)o" !ie estas pano, UtieV ne mankas panpecetoj+ 6ilata kia-fra)o iam rilatas al tia en la effra)o. Plej ofte oni konservas tia, sed se la fra)o restas klara, oni povas ,in ellasi" *i ha"as UtianV kapon, kian vi ne trovos en la tuta mondo+ 6ilata kiel-fra)o iam rilatas al tiel en la effra)o, sed ofte oni povas s!bkompreni tiel" 4e "i"u UtielV kiel vi volas, "i"u UtielV kiel vi povas+ 6ilata kiom-fra)o iam rilatas al tiom en la effra)o, sed ofte oni povas s!bkompreni tiom" >a pul"o ni ha"as UtiomV kiom vi volas+ 6ilata kies-fra)o treege malofte rilatas al ties en la effra)o. 0iam tiel tamen iafoje estas, oni apena. povas forlasi ties" !ies #i estas, ties i restu+ 6ilata kial-fra)o neniam rilatas al tial en la effra)o. Ellaso de G<-vorto normale ne eblas, kiam la G<-vorto kaj la rilata 0<vorto $avas malsamajn rolmontrilojn, a. kiam !n! el ili $avas kaj la alia ne $avas rolmontrilon. 8e dir!" </i konas, kiu venis+< Air!" /i konas ti!n, kiu venis+ 8e dir!" <7i estas besto, kian vi timas+< =ed" 7i estas tia besto, kian vi timas+ 8e eblas" <&li loas, de kie mi venas+< >ni devas diri" &li loas tie, de kie mi venas+ ;nka. ne eblas" <*i de"enas, kien mi iros+< 8e'esas" *i de"enas de tie, kien mi iros+ ;nka. ne eblas forlasi tie, sed konservi prepo)i'ion, ki! star!s anta. tie. 8e dir!" <*i "enas de kie mi lo#as+< Air!" *i "enas de tie, kie mi lo#as+ En kelkaj lingvoj eblas iafoje forlasi rilatan 0<-vorton. Gio ne eblas en Esperanto. 8e dir!" <La viro, mi vidis, portis "alizon+< En la s!bfra)o mankas objekto de "idis. >ni do ne povas s'ii, kion mi vidis. Air!" La viro, kiun mi vidis, portis "alizon+ 8e dir!" <4un estas la $oro, (i normale alvenas+< Air!" 4un estas la $oro, kiam (i normale alvenas+ En i!j lingvoj oni povas iafoje forlasi la rilatan 0<-vorton, sed konservi event!alan prepo)i'ion, ki! tiam staras sola ie en la s!bfra)o *e en la fino+. Gio estas absol!te neebla en Esperanto. Prepo)i'io devas stari anta. ti! fra)parto, kies rolon ,i montras. 8e dir!" </i "idis ti!n knabinon, vi parolis pri+< 8epre dir!" /i "idis ti!n knabinon, pri kiu vi parolis+

2&.) Se
8e W #s!b la kondi o ke, k!n la s!po)o ke, en la oka)o ke(. 8e enkond!kas s!bfra)on, ki! montras kondi on, s!po)on a. oka)on" 153

Sub"ra#oj
Se li scius* ke mi estas tie i , li tuj "enus al mi+ W %n la okazo, ke li

scius+++ >ni !)as kondi'ionalon, ar temas pri n!ra fanta)io. Se mi estus sana, mi estus felia+ W 8ub la kondio, ke mi estus sana+++ Se li &avas multe da mono, li "er ajne aetos a!ton+ La ;=-formo kaj >=-formo *indikativo+ montras, ke povas esti reale'o. Povas esti, ke li vere $avas m!lte da mono, sed oni ne s'ias 'erte. Se iu &avas multe da mono , tiu ha"as anka! multe da problemoj+ La ;=formoj montras, ke temas pri iam valida prin'ipo. 0iu i libro ha"as sesdek paojnC tial, se mi legos en iu tago po dek kvin pa#oj, mi finos la tutan libron en k"ar tagoj+ ;nka. eblas !)i kondi'ionalon en i tiaj fra)oj. 5e estonta tempo ne eblas iam fari striktan distingon inter fanta)io kaj fakto, ar la estonte'o iam estas ne'erta. 0iam se-fra)o trovi,as fra)komen'e, oni ofte !)as tiam en la effra)o por $elpi al klare'o. 0iam repre)entas la ideon de la se-fra)o. >ni povas anka. !)i tiuokaze, tiaokaze a. simile" Se iu balaos anta) sia pordo, tiam en la tuta urbo estos ordo+ <afoje tio en la effra)o repre)entas la ideon de anta.a se-fra)o" Se (i &avas multe da mono, tio ne nepre signifas, ke i estas felia+ W 8e i ha"as multe da mono, la fakto, ke i ha"as multe da mono, ne nepre signifas+++ 8e estas !)ata anka. en effra)o por esprimi fortan de)iron, ki! ver-ajne estas nerealigebla. La verbo $avas iam H=-formon en tia fra)o" Bo, se mi estus sola! Se mi ne ha"us infanon! W /i deziregas, ke mi estu sola, ke mi ne ha"u infanon 9sed tio ne eblas:+ >ni povas diri, ke vera effra)o estas s!bkomprenata" Bo, se mi estus sola, tiam mi estus felia! >ni povas !)i nur en de)iraj se-fra)oj por fortigi la de)iran signifon" Bo, se mi nur estus sola! Bo, se mi nur po"us esti tiu feliulo!

2&.* *ar
;ar W #pro tio ke(. ;ar enkond!kas s!bfra)on, ki! montras ka.)on a. motivon" *a tranilo tranas bone, ar #i estas akra+ W 6e la tranilo estas akra, estas la ka!zo, ke i tranas bone+ /ar vi estas tiel servema, mi faras al "i donacon+ 5enigu la kuraciston, ar mi estas malsana+ *i estas mia onklo, ar mia patro estas lia frato+ La fakto, ke mia patro estas lia frato, estas la motivo por nomi lin mia onklo. =e ar-fra)o trovi,as fra)komen'e, oni ofte !)as tial en la effra)o. 0ial repre)entas la ideon de la ar-fra)o" /ar la a)toro de la lingvo 2speranto tuj en la komenco rifuzis unu fojon por iam iujn personajn rajtojn kaj privilegiojn rilate tiun lingvon, tial %speranto estas @nenies propraoA+ En la fino de la longa ar-fra)o oni eble forgesis, ke ,i komen'i,is per ar. 0ial 154

Sub"ra#oj enkond!kas la sekvon de la ka.)o, kaj memorigas, ke temas pri ka.)o. 0elkfoje oni !)as tial rekte anta. ar por emfa)i" /i petas tion i tial, ar mi scias la inklinon de la plimulto da &omoj+ Post tial oni !)as tamen normale ke-fra)on. 0ial ke W pro tio ke W ar" 0io i estas nur tial, ke la ideo mem de lingvo EtutmondaF estas tiel alta kaj alloga+ La varianton <pro tio ar< oni tamen ne !)!.

2&.+ Dum
>um enkond!kas tempan s!bfra)on. >um-fra)o montras ion, kio da.ras samtempe k!n la effra)o. >ni !)as dum, se kaj la s!bfra)o kaj la effra)o estas pli-malpli da.raj, kaj da.ras d!m pli-malpli la sama tempo" 'nu el la "ojaantoj gardodeoris, dum la aliaj dormis+ La gardode7orado da.ris samtempe kiel la dormado. 1estu apud mi, dum mi kun li ekstere parolos+ >fte dum-fra)o montras ion, kio kontrastas al la effra)o. Giam la tempoda.ra signifo povas malforti,i kaj iafoje preska. malaperi" 'um interne io kantadis kaj #ojadis, i sidis malgaja en sia ardeneto+ La d! agoj, ki!j ja estis samtempaj kaj da.raj, estas forte kontrastaj !n! al la alia. *i estas nur unufoja mensoginto dum vi estas ankora) nun iam mensoganto+ La d! statoj estas ja samtempaj *kvankam la ago de la !n!foja mensoginto oka)is anta.e+, sed grava estas la kontrasto inter la !n!foja mensogo, kaj la iama mensogado. >um estis komen'e n!r s!bj!nk'io. Poste dum fari,is anka. prepo)i'io" 'um la man#ado "enas apetito+ =e ne amba. agoj estas da.raj, a. se oni ne volas aparte montri da.re'on, oni !)as rilatan kiam. Giam la d! agoj eble estas samtempaj n!r momente" !iam mi venis al li, li dormis+ !iam oni estas ri a, oni ha"as multajn amikojn+ >um kaj kiam montras malsamajn n!an'ojn. >ni do ne !)! amba. samtempe. 8e dir!" <0io okazis, dum kiam mi lo#is en ,omo+< Air! +++dum mi lois en 1omo, se temas pri longeda.ra oka)ado. Air! +++kiam mi lois en 1omo, se estis mallongeda.ra oka)a7o, a. se la da.re'o ne gravas.

2&., is
7is enkond!kas s!bfra)on, ki! montras la tempan finp!nkton de la effra)o. 0iam la ago de la is-fra)o komen'i,as, la ago de la effra)o fini,as" &li persekutos "in, #is vi pereos+ 0iam vi pereos, fini,os la persek!tado.

155

Sub"ra#oj
/aloje i eliris el la palaco kaj iris dum la tuta tago tra kampoj kaj

maroj, #is (i venis al la granda arbaro+ 0iam -i venis al la granda arbaro, esis la irado. &li jam obstine celados al i iam pli kaj pli kaj ne esos en sia celado tiel longe, #is ili la aferon atingos+ 7is-fra)o iam montr! ion pli-malpli momentan. 8e dir!" </i restis, is li dormis+< Air!" /i restis, is li ekdormis+ ;." /i restis, is mi "idis, ke li dormas+ ;. simile. En tempa s!bfra)o estas s!perfl!e, e evitinde, aldoni kiam post is. 8e dir!" </i da!rigos demandadi al "i, #is kiam vi respondos+< Air! simple" /i da!rigos demandadi al "i, #is vi respondos+ 7is estas memstara s!bj!nk'io, kaj ne be)onas $elpon de kiam. =ed se temas pri demanda s!bfra)o, is kiam estas t!te normala" /i demandis, #is kiam ili restos tie+ Povas -ajni strange, ke oni !)! is kiam n!r e demandoj. La klarigo estas, ke nedemanda is kiam estas t!te alia fra)konstr!o ol demanda is kiam. La simile'o estas n!r -ajna. ;nta. nedemanda s!bfra)o is rilatas al la t!ta s!bfra)o" /i da!rigos demandadi al "i, #is _kiam_ vi respondos+ W /i da!rigos demandadi al "i #is la tempo de via respondo+ En demanda s!bfra)o tamen is rilatas n!r al kiam" /i demandis, #is kiam ili restos tie+ W /i demandis? @?is ki! tempo ili restos tie-A 5e i tia demanda s!bfra)o, kaj is kaj kiam estas nepre be)onataj por la signifo. 5e tempa is-fra)o kiam estas tamen t!te s!perfl!a. ;ldono de tia s!perfl!a kiam pov!s iafoje e kredigi, ke temas pri demando, kvankam t!te ne estas. <!j erare aldonas ne en is-fra)o *pro na'ilingva infl!o+, kio donas t!te mal,!stan sen'on. >ni diras ek)." </i rifuzos kredi al "iaj "ortoj, #is "i ne donos pru"ojn+< La inten'ita sen'o estas, ke la ago #rif!)i kredi al viaj vortoj( esos en la momento, kiam pr!voj ja estos donitaj. >ni do devas diri" /i rifuzos kredi al "iaj "ortoj, #is "i donos pru"ojn+ =e oni !)as dum anstata. is, oni tamen !)! ne" /i rifuzos kredi al "iaj "ortoj, dum "i ne donos pru"ojn+ La ago #rif!)i kredi al viaj vortoj( da.ros d!m ti! tempo, kiam vi ne donos pr!vojn *,is la momento, kiam vi ja donos pr!vojn+. 7is estas dekomen'e ne n!r s!bj!nk'io, sed anka. prepo)i'io *9:0.O.2+" Post la "espermano niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akomp$ anis ilin #is ilia domo+

2&.4 %(ankam
6"ankam enkond!kas s!bfra)on, ki! montras nes!fi an ka.)on a. nes!fi an mal$elpa7on. 6"ankam-fra)o montras ion, kio ne s!k'esas mal$elpi la effra)an ideon" ,i edziniis kun sia kuzo, kvankam (iaj gepatroj volis (in edzinigi kun alia persono+ Fi ja ed)ini,is k!n sia k!)o. La volo de la gepatroj ne povis mal$elpi tion.

156

Sub"ra#oj
;emizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas

tolao, kvankam ili ne iam estas faritaj el tolo+ 8i ja nomas ilin tola7o. La fakto, ke ili ne iam estas el tolo, ne mal$elpas tion. =e k"ankam-fra)o staras komen'e, oni ofte por klare'o !)as tamen en la effra)o" !vankam la pasintaj tagoj povis (in prepari al tia sorto, i tamen estis surprizo+ !vankam blinda kaj maljuna, li en la da!ro de tre mallonga tempo per$ fekte ellernis %speranton+ W 6"ankam li estis blinda kaj maljuna+++ 8eniam !)! sed *nek kaj+ por $elpi k"ankam-fra)on. 8e dir!" <6"ankam mi ne "olis tion, sed mi faris+< Air!" 6"ankam mi ne "olis tion, mi tamen faris+ ;." /i ne "olis tion, sed mi tamen faris+ 6"ankam tre similas al malgra!. La diferen'o estas, ke k"ankam enkond!kas s!bfra)on, d!m malgra! estas prepo)i'io, ki! staras anta. s!bstantiva fra)parto" &li rifuzis helpi, kvankam mi petegis+ W &li rifuzis helpi malgra) mia petego+ =ed anka. malgra! povas enkond!ki s!bfra)on k!n $elpo de ke a. tio ke" &li rifuzis helpi malgra) 4tio5* ke mi petegis+ La esprimo malgra! 9tio: ke estas malpli k!tima, kaj tial pli emfa)a ol k"ankam. ;nka. ek)istas la e pli forta esprimo spite ke, ki! montras inten'an kontra.staron" &li rifuzis spite ke mi petegis+ ;nka. e N se povas iafoje $avi similan signifon. % N se montras, ke est!s s!rpri)e, se la afero ne pov!s mal$elpi" &li rifuzus, e se mi petegus+

2&.9 %(a)a#
6"aza! W #tiel kiel est!s se(. 6"aza! povas enkond!ki s!bfra)on, ki! montras fanta)ian komparon" 0ie ili sidis kune, kvaza) ili estus gefian oj+ W &li sidis kune tiel, kiel estus, se ili estus gefianoj+ <li ne estis gefian oj, sed -ajnis tiel. ,i kuris al li renkonte, kvaza) (i volus lin kisi+ ,i tion ne faris+ %stas al mi kvaza) mi son#us+ /i ha"as tian senton, kvaza) mi kisus mian patrinon! W /i ha"as tian senton, kian mi ha"us, se mi kisus mian patrinon+ En tiaj k"aza!-fra)oj oni !)! normale kondi'ionalon. =ed, se k"aza!-fra)o iel redonas ies penson, tiam oni plej ofte !)! indikativon. Giam temas pri nerekta parolo, en ki! oni iam !)! la verboformon de la iama penso a. diro *92P+" ,i ha"is la senton, k"aza! tio estas ia arbo+ 6"aza! plej ofte ne enkond!kas s!bfra)on, sed estas adverbe'a vorteto. Giam oni normale !)as n!r indikativon" &li "idas en mi personon, kiu kvaza) ludas la rolon de ia reo+

157

Sub"ra#oj

2&.1; Ol
(l povas enkond!ki tempan s!bfra)on, se anta! staras anta. la s!bfra)o" Anta) ol li atingis sian celon, la suno subiris+ W Pli frue ol tiam, kiam li atingis+++ /i ne manos, anta) ol mi diros mian aferon+ W /i ne manos pli frue ol tiam, kiam mi diros mian aferon+ (l plej ofte montras komparojn *9:P.2+ k!nlabore k!n pli a. alia. ;nka. en anta! ol temas pri komparo. >ni komparas d! tempojn. Hn! el ti!j tempoj estas pli fr!a, pli anta.a. Logike oni pov!s anka. !)i anta! kiam, same kiel oni !)as post kiam. ;lternative oni pov!s same logike !)i post ol anstata. post kiam. =ed jam delonge estas k!timo !)i anta! ol kaj post kiam. ;mba. estas logikaj. Logikaj est!s anka. anta! ke *W anta! tio ke+, kaj post ke *W post tio ke+, sed ti!j esprimoj ne estas praktike !)ataj. Estas rekomendinde !)i anta! ol kaj post kiam, ar ili estas plej fa'ile komprenataj ,!ste pro sia k!time'o. =e la effra)o kaj la s!bfra)o $avas la saman s!bjekton, oni povas anstata. s!bfra)o !)i anta! ol N infinitivon" (ni de"as iri longan distancon, anta) ol veni al la rivero+

2&.11 !pena#
Apena! plej ofte estas adverbe'a vorteto, sed ,i anka. povas esti s!bj!nk'io de tempa s!bfra)o. Giam apena! signifas #t!j post kiam( a. #preska. samtempe kiam(. Giaj apena!-fra)oj staras iam anta. la effra)o" Apena) (ia patrino (in rimarkis, i kriis al i? @4u, mia filino-A W 0uj post kiam ia patrino in rimarkis 9preska! samtempe:, i kriis+++ Apena) (i ektu(is (ian brakon, el la bu o de .anjo elsaltis krieto de doloro+ ;lternative oni povas !)i apena! kiel adverbe'an vorteton en effra)o" Apena) i ektu is ian brakon, kiam el la bu o+++ La fra)o kiam el la bu o+++ estas n!n tempa s!bfra)o.

158

0erekta parolo

2) 0erekta parolo
8erekta parolo estas s!bfra)o *92O+, ki! rerakontas ies diron, penson, opinion, de'idon, demandon, rimarkon k.s. >fte oni devas iom -an,i la formon de la origina diro a. penso. 8erekta parolo diferen'as de rekta parolo, sen-an,a 'ita7o, ki! ne estas s!bfra)o, kaj ki! do ne $avas s!bj!nk'ion. 6ekta parolo ofte aperas inter 'itiloj kaj post d!p!nkto. )ekta parolo1 Petro diris? @%i volas doni ion al viAA ,erekta parolo1 Petro diris, ke li volas doni ion al mi+ )ekta parolo1 6arlo demandis? @/u vi volas iri kun miHA ,erekta parolo1 6arlo demandis, u mi volas iri kun li+ 8erekta parolo estas normale ke-fra)o *92O.:+ a. demanda s!bfra)o *92O.2+. Gia s!bfra)o plej ofte rolas kiel objekto de verbo kiel diri, krii, pensi, scii, decidi, skribi, kompreni, rimarki, "idi, demandi, "oli, a!di k.t.p." *i diris, ke li estas feli a+ ,i pensis, ke (i estas feli a+ 8erekta parolo anka. aperas kiel s!plemento de vortoj kiel penso, decido, demando, timo k.t.p." *i ha"is la penson, ke li estas feli a+ *a decido estis, ke +etro estu prezidanto+ &li faris la demandon, u ili povas partopreni+ 8erekta parolo anka. aperas kiel s!bjekto de ajni, esti e"idente, esti dube, esti klare, esti 9ne: eble, esti "er ajne k.s." ,ajnis, ke pluvas+ %stis e"idente, ke li ne estas feli a+
$

2).1 Verbo"ormoj en nerekta parolo

En i!j lingvoj oni devas e nerekta parolo iafoje -an,i la verboformon. En Esperanto oni iam konservas la originan verboformon" *i diris? @/i volas maniA+ M *i diris, ke li volas mani+ La ;= de "olas estas la n!no de la origina dirado. 8e -an,! al <=. *i diris? @/i tiam lo#is en ;inio+A M *i diris, ke li tiam lo#is en ;inio+ La <= de lois montras tempon pli fr!an ol la origina dirado. Est!s eraro -an,i al estis lointa. ,i demandis? @;u "i iros kun mi al kinejo-A M ,i demandis, u mi iros kun i al kinejo+ La >= de iros montras tempon postan al la origina demando. Est!s eraro -an,i al estis ironta a. "olis iri. =e la origina demando est!s @;u "i volas iri kun mi-A, oni dir!s" ,i demandis, u mi volas iri kun i+ *i ne komprenis? @6ial i ne volas partopreni-A M *i ne komprenis, kial i ne volas partopreni+ La ;= de "olas montras la tempon de la origina demando.

159

0erekta parolo
&li ordonis? @+aku tuj "ian "alizon!( M &li ordonis, ke mi tuj paku mian

"alizon+ ,i esperis, ke i ilin trovos+ La origina penso estis" @/i ilin trovos+A ,i estis plena de timo, ke la infano mortos+ Fi timis kaj pensis" @*a inf$ ano mortos!A *i metis la kondion, ke oni ne instruu al i la 6ristanan religion+ Li diris" @4e instruu al i+++A ,ajnis al i, ke in irka)as unu sola densa barilo el traboj+ Fi pensis" @/in irka)as+++A, ar tiel -ajnis al -i. 6ilataj s!bfra)oj *92O.O+ normale ne rerakontas diron a. penson. En tiaj s!bfra)oj la verbotempoj do rilatas al la absol!ta n!no" /i ne konis tiun, kiu venis+ 6onis kaj "enis amba. montras tempon anta. la n!no. 3er-ajne ili montras la saman tempon. /i ne konis la personon, kiu estis balda! venonta tra la pordo+ 0aj konis kaj estis montras tempon anta. la n!no. 5enonta montras tempon post ti! pasinta tempo.

2).2 :empaj kaj lokaj vortoj en nerekta parolo

=e en 'itata fra)o estas tempomontra esprimo, ,i normale povas resti sen-an,e en nerekta parolo. 0elkaj tempaj vortetoj tamen dependas de la absol!ta n!no, kaj devas tial iafoje -an,i,i por eviti konf!)on. Giaj vortoj estas hodia!, hiera!, anta!hiera!, morga! kaj postmorga!. 4ra)oj, en ki!j oni devas -an,i tian tempovorton, estas tamen s!fi e maloftaj" Pasintan lundon li diris? @/i ne laboros &odia)!A M Pasintan lundon li diris, ke li ne laboros tiun tagon+ =e oni konserv!s hodia! en la s!bfra)o, tem!s pri ti! tago, en ki! estis dirita la t!ta fra)o. /orga! li "er ajne diros? @/i estis malsana &iera)!A M /orga! li "er ajne diros, ke li estis malsana &odia)+ =e oni !)!s hiera! en la nerekta parolo, tem!s pri la tago anta. ol estis dirita la t!ta fra)o. Li efektive parolos pri la $odia.a tago, kaj oni do -an,! al hodia!. Anta! unu semajno li demandis al mi? @;u "i "enos al mi morga)-A M Anta! unu semajno li demandis al mi, u mi "enos al li la postan tagon+ En rakontoj oni tamen iafoje konservas hodia!, hiera! kaj morga! sen-an,e" *i renkontis konaton, junan poeton, kiu rakontis al li, ke morga) UW la postan tagonV li komencos sian someran "ojaon+ 5i ti! fra)o aperas en fabelo, kaj apena. pov!s esti,i konf!)o k!n la vera morga.o. 4ormoj kiel hiera!o, hiera!a tago, morga!o, morga!a tago estas ofte !)ataj sendepende de la absol!ta n!no.

160

0erekta parolo La tempovorton nun oni povas iafoje por klare'o -an,i en nerekta parolo, sed plej ofte tio ne ne'esas" Biera! li diris? @/i "olas fari tion nun kaj ne poste!A M Biera! li diris, ke li "olas fari tion nun kaj ne poste+ >ni pov!s -an,i al tiam, tiumomente a. eble tuj, sed anka. nun ta.gas. Loka esprimo en 'itata fra)o devas iafoje -an,i,i en nerekta parolo, se oni rerakontas la aferon en alia loko. ;lifoje tia -an,o povas esti nat!ra, sed ne nepra" 0arlo kaj Eva estas en Pari)o. 0arlo parolas pri Pekino, kaj diras al Eva" /i iros tien+ Eva poste estas k!n Petro en Pekino, kaj rerakontas al Petro" 6arlo diris, ke li iros i tien+ *;." +++ke li "enos i tien++ Petro kaj Eva estas en Gokio, kaj Petro diras al -i" /i iam estis en Berlino+ Eva kaj 0arlo poste estas en ?erlino, kaj -i rerakontas al li" Petro diris, ke li iam estis i tie+ ;." Petro diris, ke li iam estis en Berlino+

2).& (ronomoj en nerekta parolo

En nerekta parolo personaj kaj posedaj pronomoj ofte devas -an,i,i, se la parolanto a. la alparolato -an,i,is" 0arlo diras" %i estas tre felia+ Petro rakontas al Eva" 6arlo diris, ke li estas tre felia+ /i M li. 0arlo diras al Eva" %i amas vin+ Petro demandas al Eva" ;u li "ere diris, ke li amas vin- /i M li, "in restas. Petro demandas al 0arlo" ;u "i "ere diris, ke vi amas (in- /i M "i, "in M in. Petro rakontas al Eli)abeto" *i fakte diris al (i, ke li amas (in+ /i M li, "in M in. 0arlo diras al Petro pri Eva" %i amas (in+ Petro rakontas al Eva" *i diris, ke li amas vin+ /i M li, in M "in.

161

Vortordo

2* Vortordo
En Esperanto la efa reg!lo de vortordo estas kompreneble'o. >ni met! la vortojn en tia ordo, ke la sen'o estas klara. La diversaj fina7oj, pre'ipe 8, ebligas grandan libere'on, sed la libere'o ne estas absol!ta. M!ltaj adverbe'aj vortetoj ordinare star! por klare'o prefere t!j anta. tio, al kio ili rilatas, ek). anka!, e, tre, nur. ;nka. ne *9:Q+ star! anta. tio, kion ,i neas. Prepo)i'io *9:0.O+ star! iam anta. tio, kies rolon ,i montras. 0onj!nk'io *9:2+ star! anta. tio, kion ,i ligas al io. Ajn *9::.O.:+ star! t!j post ti! tabelvorto, ki!n ,i n!an'as.

2*.1 6rdo de "ra#partoj

La ba)a ordo de fra)partoj sekvas la modelon" subjekto Y predikato Y objekto Y aliaj frazpartoj. &li E sidas E en la sofo+ =!bjekto Y predikato Y loka adjekto. *a hundo E asas E katon+ =!bjekto Y predikato Y objekto. 6arlo E manas E rizon E per manbastonetoj+ =!bjekto Y predikato Y objekto Y ila adjekto. *a "irino E estas E arkitekto+ =!bjekto Y predikato Y s!bjekta predikativo. ;iuj E opinias E lin E stranga+ =!bjekto Y predikato Y objekto Y objekta predikativo. =e oni !)as alian vortordon, oni ne -an,as la ba)an signifon, sed n!r kreas diversajn emfa)ojn. 5e predikativo *9:0.:.P+ oni tamen ne povas iam t!te libere -an,i la vortordon, ar predikativo plej ofte ne $avas rolmontrilon. Estas diferen'o inter leono estas besto *vero+ kaj besto estas leono *malvero, ar ek)istas anka. aliaj bestoj+. En fra)o kiel lernanto fariis instruisto la ordo estas tre grava, ar instruisto fariis lernanto estas t!te alia afero. En plej m!ltaj realaj fra)oj k!n predikativo, la k!nteksto tamen forigas la eblojn de miskomprenoj, e se oni !)as nek!timan vortordon. =ed fra)o kiel <instruisto lernanto farias< estas apena. komprenebla, kaj tial evitenda.

2*.1.1 Anta/metado
4ra)parton, ki! k!time ne aperas !n!e en fra)o, oni povas emfa)i per tio, ke oni ,in metas ,!ste en tian komen'an po)i'ion" .erure gajaj ajnis al ili iliaj propraj ercoj+ 8ormala vortordo est!s" &liaj propraj ercoj ajnis al ili terure gajaj+ 162

Vortordo
La sonorilon mi "olas kaj de"as tro"i! 8ormale" /i "olas kaj de"as tro"i

la sonorilon+ 4ra)parto, kies efvorto estas 0<-vorto *9::.O+, staras normale komen'e de sia effra)o a. s!bfra)o. Gia po)i'io ne estas do aparte emfa)a e 0<-vortoj. ;nta. la 0<-vorto povas tamen stari prepo)i'io, ki! montras ,ian fra)rolon" !ion "i "olas /i "olas tion, kion "i "olas+ 'e kio tio i "enas, mia filino /i anka! ne scias, per kio oni po"as klarigi tiun fakton+ ,i ne sciis, en kiu flanko oni de"as seri butiketon kun maneblaoj+ Prin'ipe anka. aliaj vortoj, ki!j k!nlaboras k!n la 0<-vorto, povas stari anta. ,i, sed oni ,enerale malemas $avi anta. 0<-vorto ion, kio ne estas prepo)i'io" .uj kiam la suno le"iis, la cignoj kun %lizo forflugis de la insuleto+ Sume kiom mi uldas- >ni pov!s meti sume aliloke en la fra)o. !une kun kiu "i "enis- >ni normale forlas!s kune. La konj!nk'ioj kaj *9:2.:+, a! *9:2.2+ kaj sed *9:2.O+ povas senprobleme aperi anta. 0<-vorto, ar tiaj vortetoj ne vere apartenas al la posta fra)o, sed n!r ligas ,in al la anta.a" >um la trarigardado mi tro"is di"ersajn esprimojn, kiuj siatempe ajnis al mi bonaj, sed kiuj nun al mi ne plaas kaj kiujn mi "olonte anus+ <afoje oni povas meti fra)parton, ki! vere apartenas al s!bfra)o, en la komen'on de la t!ta fra)o. Gio kreas tre fortan emfa)on pro la malk!time'o de la vortordo" .iun laboron mi diris, ke mi faros+ W /i diris, ke mi faros tiun laboron+ La fra)parto tiun laboron estas objekto de faros, kaj apartenas plene al la ke-fra)o. Por emfa)o ,i tamen staras komen'e de la t!ta fra)o. 2n salono :amen&of mi pensas, ke okazas nun la solena ina!guro+ W /i pensas, ke okazas nun en salono Iamenhof la solena ina!guro+ La loka adjekto ne montras la lokon de la pensado, ar ,i vere apartenas al la s!bfra)o. >fte povas esti,i konf!)o, al ki! parto de la fra)o vere apartenas anta.metitaj vortoj. >fte povas -ajni, ke ili apartenas al la effra)a verbo, ar ili ja staras pli proksime al ,i. =e la fra)parto, ki!n oni volas emfa)i, rolas kiel s!bjekto en sia s!bfra)o, oni nepre ne povas formovi ,in, ar s!bjekto devas eesti e sia predikato. G!te ne eblas do" <0iu laboro mi pensas, ke estas malfacila+< >ni devas diri" /i pensas, ke tiu laboro estas malfacila+ <afoje, se la sen'o permesas, oni povas emfa)i fra)parton en s!bfra)o per !)o de anta.metita pri-adjekto. Gi!n fra)parton, ki!n oni volas emfa)i, oni lasas en ,ia loko en la s!bfra)o en la formo de pronomo a. tabelvorto, kaj en la komen'o de la t!ta fra)o oni metas ,in en la formo de pri-adjekto. La emfa)ata afero aperas do d!foje, !n! fojon kiel pri-adjekto en la effra)o, kaj !n! fojon pronome en sia vera fra)rolo en la s!bfra)o" 163

Vortordo
+ri tiu laboro mi diris, ke mi faros ,in+ W /i diris, ke mi faros tiun

laboron+ +ri tiu laboro mi pensas, ke ,i estas malfacila+ +ri talento mi neniam a!dis, ke "i ian ha"as+ W /i neniam a!dis, ke "i ian talenton ha"as+ <afoje, kiam oni be)onas meti 0<-vorton komen'e de fra)o, sed la 0<-vorto la.sen'e apartenas al s!bfra)o, la re)!lto povas fari,i tre malfa'ile komprenebla. 4eli e tiaj problemoj aperas en la praktiko tre malofte" 5i konsilas, ke ni respondu ion al i tiu popolo+ M !ion "i konsilas, ke ni respondu al i tiu popolo- 6ion estas objekto de la predikato respondu, kvankam ,i staras pli proksime al konsilas. La fra)o sonas tamen s!fi e nat!re, ar kion anka. pov!s rilati al la effra)a verbo konsilas. Petro diris, ke lia amiko nomias !arlo+ M !iel Petro diris, ke lia amiko nomias- Estas risko, ke oni pensas, ke kiel rilatas al diris, kio don!s tre strangan signifon. Pli komprenebla alternativo estas" !iel la! Petro nom$ ias lia amiko 5i "olas, ke mi "endu ion al "i+ M !ion "i "olas, ke mi "endu al "i- Pli simpla *sed ne samsignifa+ estas" 6ion mi "endu al "i>ni plene evit! i tiajn fra)ojn, se la s!bfra)o mem estas demando, ar tia konstr!o fari,as tro komplika" ,i demandis, u mi atas muzikon+ M <!ion i demandis, u mi atas-< >ni devas diri n!r 6ion i demandis- kvankam tio estas malpli pre'i)a. La sama problemo ek)istas e rilataj *nedemandaj+ 0<-vortoj. ;nka. tiajn 0<-vortojn oni metas en la komen'o de la s!bfra)o. =e la rilata 0<-vorto vere apartenas al s!bfra)o de la s!bfra)o, konf!)o povas esti,i" 5i asertis, ke "i "idis &omon+ M *a homo, kiun "i asertis, ke "i "idis, estas jam delonge mortinta+ Evitinda fra)o, ar kiun -ajnas esti objekto de asertis, kvankam ,i vere estas objekto de "idis. >fte oni povas elt!rni,i per anta.metita pri-adjekto. >ni lasas la 0<-aferon en ,ia loko en la formo de pronomo, kaj !)as pri-adjekton kiel demandesprimon a. s!bj!nk'ion" ,i demandis, u mi atas muzikon+ M +ri kio i demandis, u mi atas ,in 5i asertis, ke "i "idis &omon+ M *a homo, pri kiu "i asertis, ke "i "idis lin, estas jam delonge mortinta+ =e la 0<-afero rolas kiel s!bjekto, oni ne povas movi ,in for el la s!bfra)o. La s!bjekto de verbo devas eesti en sia fra)o" 6arlo diris, ke lia frato edz$ iis+ M <!iu 6arlo diris, ke edziis-< >iris -ajnas $avi d! s!bjektojn, d!m edziis -ajnas t!te ne $avi s!bjekton. H)! la pri-solvon" +ri kiu 6arlo diris, ke li edziis-

164

Vort"arado

2+ Vort"arado
La vortelementoj >, ;, E, <, ;=, <=, >=, H= kaj H estas vortklasaj fina7oj. <li estas tre gravaj en la vortfarado. Ek)istas anka. la fina7o / kaj la fina7o 8. <li ne estas gravaj en vortfarado. 3ortetoj estas jam per si mem vortoj" por, mi, jam, e, tiam, anstata!, je, jes k.a. Plej m!ltaj vortelementoj estas radikoj. 5i! radiko $avas jam per si mem signifon, sed radiko ne povas aperi memstare kiel vorto. Bi be)onas vortklasan fina7on. 0elkaj radikoj montras ;omojn3 personojn, ek)." ;M<0, G;/L>6, <84;8, P;G6, =<8/>6, 3<6... ;liaj radikoj montras bestojn, ek)." 5E3;L, ;JE8, CH8A, ?>3, 4<F, 0>0, P>60... ;liaj estas kreskaIoj, ek)." ;6?, 4L>6, 6>J, CE6?, ;?<, G6<G<0... <!j radikoj estas iloj, ek)." 06;/>8, ?6>=, 4>60, M;F<8, P<8GL, GELE4>8... M!ltaj radikoj estas nomoj de agoj, ek)." A<6, 4;6, L;?>6, M>3, 3E8, 46;P, LHA... ;liaj radikoj estas nomoj de ecoj a. k!alitoj, ek)." ?EL, ?>8, G6;3, 6HB, 3;6M, BH=G, P6EG... Ek)istas m!ltaj diversaj gr!poj kaj kategorioj, ne n!r la i-anta.aj. 0elkaj radikoj estas malfa'ile klaseblaj, i!j $avas pl!rajn signifojn, aliaj $avas tre spe'ialan signifon, sed i!j $avas ian signifon. Por ,!ste !)i radikon k!n diversaj fina7oj oni devas koni la propran signifon de la radiko. La grave'on de la radikosignifo bone montras la klasika ek)emplo de la radikoj 0>M? kaj ?6>=. La d! verboj kombi kaj brosi $avas tre similajn signifojn. <li amba. montras agon, kaj la d! agoj estas e tre similaj. =ed se oni -an,as ilin en s!bstantivojn, ili s!bite komplete malsimilas. kombo W la ago kombi broso W ilo, per ki! oni brosas La klarigo de ti! i drasta -an,i,o estas la fakto, ke jam la radikoj $avas signifojn. 0>M? estas nomo de 'erta ago, d!m ?6>= estas nomo de 'erta ilo. 0!n >-fina7o ili estas do nomoj de ago kaj ilo respektive Y tre malsimilaj aferoj. =ed k!n verba fina7o ili amba. ri'evas agan signifon. 0>M? tiam apena. -an,i,as, ar ,i estas jam aga per si mem. ?6>= tamen -an,i,as, kaj montras ti!n agon, ki!n oni k!time faras per broso. =e oni de)iras s!bstantivon por ti! ago, ki!n oni faras per broso, oni devas fari k!nmeta7on" bros$ad$o. =ame, se oni de)iras vorton por ti! ilo, per ki! oni kombas, oni anka. devas fari k!nmeta7on" komb$il$o. Grovi,as m!ltegaj i tiaj radikparoj, kie la signifo de la verbaj formoj estas similaj, d!m la >-formoj estas malsimilaj. La klarigo estas iam, ke la 165

Vort"arado radikosignifoj estas malsamaj. /en kelkaj ek)emploj" bati Y marteli, haki Y pioi, ser"i Y skla"i, kudri Y tajlori, regi Y rei, kaperi Y pirati, "iziti Y gasti. =ame oni povas trovi parojn, kie la ;-formoj similas, sed la >-formoj malsimilas, ek)." eleganta Y danda, nobla Y nobela, lerta Y majstra, kuraa Y heroa, proksima Y najbara, dola Y miela. 0ontrol! mem la signifon de la respondaj >-formoj en vortaro. >ni povas diri, ke ek)istas diversaj ba)aj vortoj, de ki!j oni deiras en la vortfarado. 5e ?6>=% oni deiras de la ba)a vorto broso, ki! estas nomo de ilo, kaj formas el ,i la verbon brosi *per anstata.igo de > per <+. 5e 0>M?% tamen la ba)a vorto estas kombi *ki! kompreneble nomas agon+. El kombi oni povas fari la agan s!bstantivon kombo *per anstata.igo de < per >+, kaj la vorton por la kon'erna ilo, kombilo *per aldono de la s!fikso <L kaj >-fina7o+. "gaj radikoj estas ofte nomataj !erbaj a. !erbkarakteraj, ar e ili oni nat!re vidas la verbon kiel ba)an formon. Gial agaj radikoj normale aperas en vortaroj en verba formo a. en artikolo k!n verba kapvorto. Ecaj radikoj estas ofte nomataj adjekti!aj a. adjekti!karakteraj, ar e ili oni vidas la ;-fina7an formon kiel ba)an. Gial e'aj radikoj estas do normale pre)entataj kiel adjektivoj en vortaroj. ;nka. radikoj, ki!j plej ofte aperas k!n E-fina7o, estas tradi'ie nomataj adjektivkarakteraj. )adikoj nek ecaj3 nek agaj estas ofte nomataj substanti!aj a. substanti!karakteraj. <li estas normale pre)entataj kiel s!bstantivoj en vortaroj.

2+.1 67"ina%o
La fina7o > aldonas nenion al la propra signifo de radiko. =!bstantivo estas simple nomo de la kon'erna afero" amiko, tajloro W nomoj de diversaj $omoj krajono, broso W nomoj de diversaj iloj diro, faro W nomoj de diversaj agoj belo, bono W nomoj de diversaj e'oj

2+.2 A7"ina%o
La fina7o ; montras, ke oni priskribas per la kon'erna afero. ; W #rilata al la kon'erna afero, tia kiel la afero( k.s." amika W tia kiel amiko, rilata al amiko... e"ala W tia kiel evalo, rilata al evalo dira W rilata al la ago diro, farata per diro... bela W $avanta la e'on belo

166

Vort"arado 0iam la radiko de adjektivo $avas e'an signifon, la adjektivo normale montras e'on. Giaj adjektivoj ne m!lte varias la. la k!nteksto" bona mano W #man,o karakteri)ata de bone'o( rapida a!to W #a.to karakteri)ata de rapide'o( okazao stranga W #oka)a7o karakteri)ata de strange'o( ru#a domo W #domo ki! $avas r!,on kiel e'on *kiel koloron+( 0iam la radiko de adejektivo ne $avas e'an signifon, la adjektivo povas montri diversspe'ajn priskribojn. Benerale la signifo de tia adjektivo m!lte varias la. la k!nteksto" re#a konduto W #kond!to en maniero karakteri)a por re,o, kond!to k!n la e'oj de re,o( re#a persono W #persono ki! estas re,o, persono de re,a familio( k.s. re#a palaco W #pala'o ki! apartenas al re,o( 0iam la radiko de adjektivo $avas agan signifon, la adjektivo povas $avi plej diversajn signifojn. Bi povas signifi #rilata al la kon'erna ago( k.s. Gia adjektivo anka. povas esti simila al ;8G-parti'ipo a. <8G-parti'ipo k!n ;fina7o" nutra problemo W #problemo pri n!trado( Y 4utra montras temon. nutra manao W #man,a7o ki! povas n!tri, ki! $avas n!trajn e'ojn, n!tranta man,a7o( tima homo W #$omo ki! ofte timas, $omo karakteri)ata de timo, timema $omo( tima krio W #krio pro timo( 0elkaj tiaj adjektivoj $avas tamen spe'ialan e'an signifon" fiksi W #firme senmovigi( M fiksa W #firme senmova, ! pro fiksado, ! per si mem( falsi W #fari malveran kopion, igi nea.tentika( M falsa W #malvera, nea.tentika, falsita( ka i W #malvidebligi( M ka a W #nevidebla, ! per si mem, ! pro tio, ke i! ka-is ,in( kompliki W #,ene malsimpligi( M komplika W #,ene malsimpla, ! ar i! komplikis ,in, ! dekomen'e malsimpla( *a. #tia ke ,i komplikas, rilata al komplikado(+ korekti W #senerarigi( M korekta W #senerara, ! dekomen'e senerara, ! senerarigita( *a. #korektanta, rilata al korekto(+ <!j tiaj i adjektivoj similas al pasiva parti'ipo" komplika X komplikita. 5e la simplaj adjektivaj formoj la ago de la radiko a. ne estas tre interesa, a. t!te ne oka)is, n!r la e'o estas grava. <afoje la e'o ek)istas t!te per si mem. La respondaj parti'ipaj formoj iam montras, ke tia ago ja oka)is a. oka)as. 0elkaj opinias, ke i!j el ti!j i adjektivoj, pre'ipe korekta, estas evitindaj k!n e'a signifo. <!j e opinias, ke tia !)o estas eraro. La. ili komplika n!r 167

Vort"arado signif! #komplikanta( a. #rilata al kompliko(, kaj korekta la. ili n!r signif! #korektanta( a. #rilata al korekto(. =ed i!j el ti!j adjektivoj neniam estas kritikataj, kvankam ili estas t!te similaj. Gia i vortfarado estas tamen $ejma en Esperanto de la komen'o, kaj ek)emploj trovi,as ab!nde e m!ltegaj verkistoj de Jamen$of ,is $odia.. En iaj oka)oj la pl!rsignife'o de tia adjektivo ja pov!s ka.)i miskomprenon, kaj tiam oni kompreneble revortig! la fra)on, sed tio validas por i!j pl!rsignifaj vortoj. La radikoj de tiaj adjektivoj estas agaj, sed pro la e'a signifo de la adjektivaj formoj oni pov!s pensi, ke la radikoj estas e'aj. Giam oni riskas erare aldoni <G-s!fikson al la simplaj verbaj formoj !)ante ka igi anstata. ka i, komplikigi anstata. kompliki, korektigi anstata. korekti, k.t.p. Giaj <G-formoj $avas tamen aliajn, tre spe'ialajn signifojn" ka igi W #igi i!n ka-i ion(, "ekigi W #igi i!n veki i!n(, komplikigi W #igi i!n kompliki ion( k.t.p. >ni anka. ne pens!, ke la simplaj verbaj formoj $avas la signifon #esti tia(. 6orekti ne signifas #esti senerara(, sed #igi senerara(. 6ompliki ne signifas #esti ,ene malsimpla(, sed #igi ,ene malsimpla(.

2+.& E7"ina%o
La vortfara !)o de E-fina7o tre similas al la !)o de ;-fina7o. E W #rilate al la afero, tiel kiel la afero( k.s." tajlore W tiel kiel tajloro, rilate al tajloro krajone W tiel kiel krajono, simile al krajono, per krajono labore W rilate al laboro, per laboro blanke W tiel kiel la koloro blanko bone mani W #man,i karakteri)ate de bone'o( "eturi rapide W #vet!ri k!n alta rapide'o( strange granda W #granda en stranga maniero( ru#e farbita W #farbita per r!,o( re#e konduti W #kond!ti en maniero karakteri)a por re,o( re#e ria W #tiel ri a kiel re,o, ri a en re,a maniero( loi urbe W #lo,i en !rbo( okazi tage W #oka)i en tago( konduti time W #kond!ti k!n timo, karakteri)ate de timo, montrante timon, timante(

168

Vort"arado

2+.) Verbaj "ina%oj

< W #fari 'ertan agon *a. esti en 'erta stato+, ki! proksime rilatas al la signifo de la radiko(. *La fina7o < repre)entas i tie i!jn verbajn fina7ojn" <, ;=, <=, >=, H= kaj H.+ ;ga radiko k!n verba fina7o $avas iam sian propran signifon" 0H6 M kuri W fari la agon #k!ro( 0>8=G6H M konstrui W fari la agon #konstr!o( 3erbo farita el ne-aga radiko montras agon, ki! iel estas proksima al la radikosignifo. >fte estas t!te evidente, ki! estas ti! ago, sed iafoje oni povas $e)iti. 5e m!ltaj ne-agaj radikoj la tradi'io jam fiksis, ki!n agan signifon ili ri'evas k!n verba fina7o, sed i!j radikoj neniam estas !)ataj en verba formo, kaj oni ankora. ne de'idis, ki!n agan signifon ili $av!. =e radiko per si mem montras econ a. staton, la verba formo normale signifas #esti tia( a. #agi k!n tia e'o(" 6;P<A M rapidi W agi rapide ;0G<3 M akti"i W agi aktive, esti aktiva 8ormale i tia verbo ne signifas #i,i tia( a. #igi tia(. 5e e'aj kaj stataj radikoj oni !)as la s!fiksojn <B *92R.:L+ kaj <G *92R.:R+ por krei tiajn signifojn. =e la radiko montras ilon3 aparaton a. simile, la verbo normale signifas #!)i tian ilon en ,ia k!tima maniero(" ?6>= M brosi W !)i broson *en normala maniero+ ;IG M a!ti W iri per a.to =e la radiko montras substancon, la verbo normale signifas #provi)i per tia s!bstan'o(" ;03 M ak"i W provi)i per akvo, ver-i akvon *s!r ion+ >6 M ori W kovri per oro En i tiaj verboj oni iafoje !)as la s!fikson HM *92R.O:+, ofte senbe)one. =e la radiko montras personon3 ;omon, la radiko normale signifas #esti kiel tia persono(, #agi kiel tia $omo(" G;/L>6 M tajlori W labori kiel tajloro, k!dri kiel tajloro G;=G M gasti W esti gasto * e i!+, lo,i kiel gasto Cestaj radikoj kaj m!ltaj aferaj radikoj signifas en verba formo #agi kiel tia besto a. afero(" CH8A M hundi W agi kiel $!ndo, vivi kiel $!ndo =E6PE8G M serpenti W iri kiel serpento >8A M ondi W fari ondajn movojn M!ltaj di!ersaj radikoj ri'evas verban signifon, ki! ne estas klarigebla per alia reg!lo ol la t!te ,enerala, ke ili ri'evas verban signifon, ki! iel proksime rilatas al la signifo de la radiko" 169

Vort"arado
4<F M fi i W provi kapti fi-ojn, fi-kapti P>FG M po ti W transdoni *ek). leteron+ al la po-to >6<E8G M orienti W de'idi la po)i'ion *de io+ rilate al oriento

2+.* (reci#igaj anta/elementoj

>ni ofte k!nigas radikojn *kaj vortetojn+ kreante k!nmetitajn vortojn. La plej ofta spe'o de vortk!nmeta7o nomi,as i tie kombino. Gia vorto konsistas el d! partoj" Pefelemento, ki! donas la ,eneralan signifon de la vorto, kaj preciziga anta>elemento, ki! pre'i)igas la ,eneralan signifon. El la efelemento F<P oni povas fari ek). la jenajn kombinojn * iam k!n #ne.trala( >-fina7o+" "apor ipo W spe'o de -ipo, nome ti! spe'o, ki! f!nk'ias per vaporo balen ipo W spe'o de -ipo, nome -ipo spe'iale konstr!ita por asi balenojn aer ipo W spe'o de -ipo, ki! iras en aero anstata. akvo La ba)a signifo de ti!j i kombinoj estas iam #-ipo(. Per diversaj anta.elementoj oni distingas diversajn spe'ojn de -ipoj. La anta.elementoj estas tre diverse'aj. 3;P>6 montras manieron f!nk'iigi la -ipospe'on, ?;LE8 montras 'elon por la !)ado de la -ipospe'o, ;E6 montras lokon. Plej ofte anta.elementoj distingas diversajn spe'ojn. <afoje tamen temas ne pri spe'o, sed pri parto de la efelemento, ek)." anta!brako W #ti! parto de brako, ki! trovi,as plej anta. la korpo(S postbrako W #ti! parto de brako, ki! trovi,as post la anta.brako(S (rient$%!ropo W #la orienta parto de E.ropo(. 0ombino kond!tas kiel simpla radiko. Bi povas ak'epti i!n ajn fina7on" "apor ipo, "apor ipa, "apor ipe, "apor ipiS rondiro, rondira, rondire, rondiriS piediro, piedira, piedire, piediriS helruo, helrua, helrue, helrui. >ni povas el kombinoj fari novajn kombinojn" "apor ipasocio W #aso'io, ki! ok!pi,as pri vapor-ipoj(. 5efelemento estas la radiko ;=>@<. Pre'i)iga anta.elemento estas la kombino 3;P>6F<P. "apor ipasociano W #ano de vapor-ipaso'io(. 5efelemento estas la radiko ;8. ;nta.elemento estas la kombino 3;P>6F<P;=>@<. ar"apor ipo W #vapor-ipo !)ata por transporti -ar,ojn(. 5efelemento estas la kombino 3;P>6F<P. ;nta.elemento estas la radiko F;6B. 0ombino el pl!raj radikoj povas teorie esti pl!rsignifa. 8eni! gramatika reg!lo klarigas, ke ek). ar"apor ipo estas ar$"apor ipo kaj ne ar"apor$ ipo *#-ipo, ki! iel rilatas al -ar,vaporo(, sensen'a7o+. >ni devas simple mem kompreni, ki! el pl!raj teorie eblaj anali)oj kaj signifoj estas la ,!sta. 0onf!)oj n!r malofte oka)as en la praktiko. =kribe oni je be)ono povas !)i dividostrekojn por klare'o, kiel en ar$"apor ipo. Benerale kom170

Vort"arado binoj k!n pli ol tri a. kvar radikoj povas esti tro malfa'ilaj. ;nstata. <"apor$ ipasocimembrokun"enejo< oni prefere dir! ek). kun"enejo por membroj de "apor ipasocio.

2+.*.1 .nterligaj "ina%oj

Post pre'i)iga anta.elemento oni povas meti interligan >-fina7on por fa'iligi la elparolon a. komprenon de la kombino" pu o ipo, aero ipo, sangoruo k.t.p. >ni ne !)as ligfina7on en tiaj kombinoj, kie la anta.elemento plej nat!re fari,as adjektivo, se oni disigas la kombinon, ek)." dikfingro W #fingrospe'o, ki! k!time estas pli dika ol la aliaj fingroj(. ;pena. eblas la signifon klarigi en nat!ra maniero !)ante la vorton diko. Gial oni ne diras <dikofingro<, nek <dikafingro<, sed je be)ono dika fingro. =imile estas e agaj vortoj, kie la pre'i)iga anta.elemento montras e'on, ki! re)!ltas el la ago" rufarbi M farbi r!,a, farbi tiel ke io farias r!,aS plen topi M topi plena. ;nka. en tiaj kombinoj oni ne !)as ligfina7on. =ame en agaj kombinoj, kie la anta.elemento montras la manieron de la ago, oni k!time ne !)as ligfina7on, sed preferas je be)ono disigi la kombinon" la!tlegi M legi la.te. 4ormoj kiel nigra$blanka ne estas kombinoj, sed d! apartaj vortoj k!nskribitaj por spe'iala n!an'o *9:T.2+. =e la anta.elemento estas vorteto *tia vorto, ki! ne be)onas fina7on+, oni normale ne !)as ligan fina7on. /e be)ono oni tamen povas !)i ligan E-fina7on" postsigno M postesigno *fa'iligas la elparolon+, postulo M posteulo *fa'iligas la komprenon+. Gio tamen oka)as n!r tre malofte. ;liaj fina7oj ol E povas aperi post vorteta anta.elemento n!r kiam tio aldonas ne'esan signifon" unuaeco W #la e'o esti !n!a( *unueco W #la e'o esti kiel !n!(+, anta!eniri W #iri anta.en( *anta!iri W #iri anta. io(+. La ligon E8 *E N 8+ oni !)as iafoje anka. post radikaj anta.elementoj" supreniro, ieleniro *a. ieliro+, hejmen"ojao *a. hejm"ojao+. E kiel ligfina7o aperas iafoje, kiam la anta.elemento estas la radiko MHLG" multe$nombro. En kombinoj el aga radiko pl!s P>3, 3>L a. AE3, oni normale !)as < kiel ligfina7on" pagipo"a, "i"i"ola, pagide"a. Estas pli bone klarigi tiajn formojn kiel fra)etvortojn. >ni povas anka. !)i > en tiaj vortoj" pagopo"a, "i"o"ola, pagode"a. Giam ili estas kombinoj, sed > en tiaj vortoj estas malpli k!tima. >ni pov!s prin'ipe anka. !)i ilin t!te sen ligfina7o" pagpo"a, "i""ola, pagde"a, sed tiajn formojn oni apena. !)as en la praktiko. =e la efelemento estas s!fikso, a. se la anta.elemento estas prefikso, tiam oni ne !)as ligfina7on. En alia spe'o de k!nmeta7o, fra)etvortoj, oni !)as ligfina7ojn la. aliaj reg!loj.

171

Vort"arado

2+.*.2 Vortetoj en kombinoj

<!j vortetoj estas ofte !)ataj k!n fina7oj. ;nka. al tiaj fina7vortoj oni povas almeti pre'i)igan anta.elementon" mil M milo M jarmilo W milo da jaroj, tia milo ki! konsistas el jaroj *ek)istas anka. la samsignifa fra)etvorto miljaro+ jes M jeso M kapjeso W jeso per la kapo *per kapoklino+

2+.*.&

larigado de kombinoj

>fte oni povas klarigi la signifon de kombino per prepo)i'io" aer ipo W #-ipo por aero( lignotablo W #tablo el ligno( skribtablo W #tablo por skribo( piediro W #iro per piedoj( datlimo W #limo inter datoj( =ed ne i!j kombinoj estas tiel klarigeblaj. <!j be)onas pli komplikan klarigon" "apor ipo W #-ipo, ki! sin movas per vaporo( *#-ipo de%per... vaporo( ne donas sen'on+. dikfingro W #fingro de ti! spe'o, ki! estas k!time pli dika ol la aliaj fingroj( *#fingro de diko( estas sensen'a7o+. so"abesto W #tia besto, ki! estas karakteri)ata de sia sova,e'o( *#besto de sova,o( ne $avas sen'on+. limdato W #tia dato, ki! estas limo por io( *ek)emple la lasta dato por plen!mo de ia tasko+. En k!nmetita vorto povas ka-i,i m!ltaj neesprimitaj ideoj. 0ombino konsistas el efelemento, ki! donas la ba)an signifon, kaj anta.elemento, ki! montras ian karakteri)a7on, sed kombino ne estas plena difino de la signifo. La efektiva signifo de kombino dependas ne n!r de la signifo de ,iaj partoj, sed anka. de la lingva tradi'io. >fte oni $e)itas inter ek). lada skatolo kaj ladskatolo, so"aa besto kaj so"abesto, dikfingro kaj dika fingro. >fte oni povas sendistinge !)i amba. formojn, sed tamen estas esen'a diferen'o inter kombinoj kaj tiaj d!vorta7oj k!n adjektivo kaj s!bstantivo. 0iam oni faras kombinon, oni kreas vorton por spe'iala ideo, por 'erta spe'o. >ni nomas ian ideon, ki! ial estas rigardata kiel aparta, ki! ial be)onas propran vorton. 0iam oni !)as s!bstantivon k!n epiteto, oni normale n!r montras #oka)an( a. #$a)ardan( e'on. *ada skatolo estas skatolo de ia ajn spe'o. Gi! skatolo #$a)arde( iel rilatas al lado. 0iamaniere ,i rilatas al lado, povas montri n!r la k!nteksto. Eble ,i estas farita el lado, eble ,i en$avas ladon k.t.p. *adskatolo tamen estas 'erta skatolspe'o. La pre'i)a signifo de ladskatolo estas de'idita de

172

Vort"arado la lingva tradi'io" #$ermetike fermita skatolo el lado, en ki! oni konservas man,a7on a. trinka7on(. 8o"aa besto estas *!n!opa+ besto, ki! #$a)arde( estas sova,a. 5! tio estas ,ia normala stato, oni ne s'ias. 8o"abesto estas 'erta bestospe'o, ki!n karakteri)as sova,e'o. >ikfingro estas 'erta fingrospe'o tiel nomata, ar ,i normale estas pli dika ol la aliaj fingroj. >ika fingro estas ia ajn fingro *dikfingro, montrofingro, me)fingro, ringfingro a. etfingro+, ki! #$a)arde( estas dika. Hn!opa dikfingro povas esti ! dika, ! maldika, sed restas dikfingro. Pre'i)iga anta.elemento do montras, kia estas la spe'o, ne kia estas la individ!o. Epiteto montras normale, kia estas la individ!o, sed ,i povas anka. montri, kia estas la spe'o, la. la k!nteksto. Gial oni povas !)i anka. epitetojn por nomi spe'ojn. >ni povas diri dika fingro anstata. dikfingro. >ni povas diri "apora ipo anstata. "apor ipo. Eblas diri so"aa besto anstata. so"abesto. =ed ne eblas fari male, ar ne i! dika fingro estas dikfingro, ne i! "apora ipo estas "apor ipo, kaj ne i! so"aa besto estas so"abesto. Estas ofta miskompreno, ke oni ne pov!s fari kombinojn, en ki!j la anta.elemento estas e'a radiko. 4akte oni reg!le faradas tiajn vortojn, ek). altlern$ ejo, altforno, dikfingro, sek"inberoj, solinfano, so"abesto, sanktoleo, kaj m!ltajn aliajn. <li estas t!te korektaj. =ed oni ne povas simple k!n-ovi s!bstantivon k!n adjektiva epiteto, se oni ne 'elas ion pli spe'ialan. >ni ne dir! belfloro, se oni simple volas diri bela floro. M!ltaj pensas, ke oni ne povas fari kombinojn, kies efelemento montras agon, kaj kies anta.elemento montras objekton de ti! ago, ek)." leterskribi, "odoni, domkonstrui. Gio tamen ne estas prava. En tiaj kombinoj la anta.elemento ne estas ordinara objekto, sed montras karakteri)a7on de agospe'o. Giaj kombinoj signife diferen'as de la d!vorta7oj skribi letero9j: n, doni "oo9j: n k.t.p. En skribi leteron la objekto montras konkretan objekton de la skribado, d!m en leterskribi LEGE6 n!r karakteri)as la spe'on de skribado. <aj similaj verboj $avas signifon!an'on de provado" fi kapti W #provi kapti fi-ojn(. Giajn verbojn oni devas klarigi kiel fra)etvortojn.
$ $

2+.+ Vortigo de "ra#etoj

4ra)eto *ia gr!po de k!napartenantaj vortoj+ povas k!n-ovi,i en k!nmeta7on per aldono de ia posta elemento. Gio nomi,as vortigo de fra)eto. La re)!lto estas frazet!orto. El la origina fra)eto oni retenas n!r la plej gravajn elementojn. 4ina7oj kaj aliaj malpli gravaj elementoj normale forfalas. Por plifa'iligi la elparolon a. komprenon oni povas tamen konservi vortklasan fina7on de la origina fra)eto, sed /-fina7ojn kaj 8-fina7ojn oni ne konservas. sur tablo M Usur tabloV-; M surtabla

173

Vort"arado
inter 9la: nacioj M Uinter naciojV-; M internacia dum unu tago M Uunu tagoV-; M unutaga en la unua tago M Uunua tagoV-; M unuataga sur tiu flanko M Utiu flankoV-E M tiuflanke sur tiu i flanko M Ui flankoV-E M i$flanke en tiu maniero M Utiu manieroV-E M tiumaniere en tiu i maniero M Ui manieroV-E M i$maniere *i staris tutan &oron apud la fenestro+ M *i staris tut&ore Ut!ta$oreV

apud la fenestro+

povas pagi 0iam oni vortigas fra)eton pere de verba fina7o a. >-fina7o, la fina7o repre)entas ian ka-itan ideon. 0ion la fina7o repre)entas, oni devas lerni aparte por i! tia vorto" per laboro M Uper laboroV-*akiri+-< M perlabori W akiri per laboro. La verba fina7o repre)entas la ka-itan ideon #akiri(. Perlabori neniel devenas de la verbo labori, sed de la fra)eto per laboro. En labori la aga signifo estas simple L;?>6. En perlabori la ago estas #akiri( fi ojn kapti M Ufi ojn kaptiV-*provi+-< M fi kapti W provi kapti fi-ojn, fi-i tri anguloj M Utri angulojV-*fig!ro+-> M triangulo W fig!ro k!n tri ang!loj sub tegmento M Usub tegmentoV-* ambro%loko+-> M subtegmento W ambro a. loko s!b la tegmento *ne <subtegmentejo<, ar tio, kio aperas anta. la s!fikso E/ U92R.:0V, devas montri ion, kio trovi,as a. oka)as en la ejo+ per fortoj M Uper fortojV-*tr!do+-> M perforto W tr!dado de la propra volo per fortoj unu tago kaj unu nokto M Uunu tago 9kaj: unu noktoV-*periodo+-> M tagnokto W 2P-$ora periodo, di!rno la pli multaj M Upli multajV-*gr!po+-> M plimulto W gr!po, ki! estas pli m!ltnombra *ol alia+ mil jaroj M Umil jarojV-*periodo+-> M miljaro W periodo de mil jaroj. La kombino jarmilo kaj la fra)etvorto miljaro $avas pre'i)e la saman signifon. ;mba. estas ,!staj, sed ili estas konstr!itaj la. d! malsamaj prin'ipoj. 0ombinoj estas tamen ,enerale pli oftaj kaj pli ba)aj, kaj tial fine la kombino jarmilo fari,is pli pop!lara. >ni anka. !)as #vortigitajn( fra)etojn kiel anta.elementojn de kombinoj. Plej ofte la efelemento estas s!fikso" la sama ideo M Usama ideoV-;8-> M samideano W spe'o de ano, nome ano de la sama ideo altaj montoj M Ualtaj montojV-;6-> M altmontaro W aro de altaj montoj 174

po"as pagi M pagi po"as M Upagi po"asV-; M pagipo"a W tia, ke oni

Vort"arado
sub 9la: maro M Usub maroV-F<P-> M submar ipo W -ipo, ki! povas iri

s!b la mara s!pra7o en liton M Uen litonV-<G-< M enlitigi W #igi en liton(, meti en liton Pli ekstrema kaj pli malofta formo de k!nmetado estas vortigo de 'ita7oj. En tia vortfarado, ki! estas spe'o de fra)etvortigo, oni faras vorton el t!ta eldiro *efektiva a. imaga+. >ni tiam konservas iam la plenajn vortojn de la origina 'ita7o k!ne k!n i!j fina7oj" @5i"u!A M U"i"uV-*krii+-< M "i"ui W krii #viv![(, sal!ti i!n per la krio #viv![(. 6imark!, ke la H-fina7o restas. >rdinaraj vortoj ne povas $avi d! vortklasajn fina7ojn !n! post la alia. =ed "i"ui ne estas ordinara vorto. Bi estas vortigo de 'ita7o, kaj la H-fina7o estas nepre ne'esa por la signifo. @4e forgesu min!A M Une forgesu minV-*floro+-> M neforgesumino W la florspe'o mio)oto *la nomon ka.)is la bl!a koloro de la mio)otoj, ki! estas simbolo de ama fidele'o+

2+., A"iksoj
Malgranda gr!po de radikoj * irka. P0+ nomi,as afiksoj. <li estas radikoj, ki!jn oni !)as efe en k!nmetitaj vortoj. 0elkaj estas s!fiksoj *92R+ ^ postafiksoj. <li aperas post aliaj radikoj. ;liaj estas prefiksoj *92L+ ^ anta.afiksoj. <li aperas anta. aliaj radikoj. Pre'ipe la tradi'io de'idis, ki!j radikoj nomi,as afiksoj. >ni pov!s tamen diri, ke afikso estas radiko3 por kiu !alidas specialaj reguloj en la !ortfarado. <!j el la tradi'iaj afiksoj estas la. ti! difino ordinaraj radikoj. En la i-anta.aj klarigoj de ordinara vortfarado estis kelkaj ek)emploj k!n radikoj, ki!jn oni tradi'ie nomas afiksoj. Plej m!ltaj el la s!fiksoj f!nk'ias kiel efelemento de kombino. Gio, kio staras anta. la s!fikso, estas pre'i)iga anta.elemento. =ed por plej m!ltaj s!fiksoj ek)istas ia spe'iala reg!lo, ki! limigas la eblajn rilatojn inter la efelemento kaj la anta.elemento. Por ordinaraj radikoj ne ek)istas tiaj limigoj. La s!fiksoj ;5, 5/, EG, EG, <8, 8/ kaj HM tamen t!te ne kond!tas tiel. 3ortoj faritaj per ti!j s!fiksoj estas nek kombinoj nek fra)etvortoj. Gi!j s!fiksoj do estas veraj afiksoj. Plej m!ltaj el la prefiksoj f!nk'ias kiel pre'i)iga anta.elemento de kombino. Gio, kio staras post la prefikso estas efelemento, kies signifo iel pre'i)i,as per la prefikso. =ed ek)istas normale ia spe'iala reg!lo, ki! limigas la eblajn rilatojn inter la prefikso kaj la efelemento. La prefiksoj GE kaj M;L tamen ne kond!tas tiel. GE kaj M;L tiom -an,as la signifon de la posta elemento, ke oni ne povas klarigi tion kiel ordinaran kombinon *nek kiel fra)etvorton+. GE kaj M;L do estas veraj afiksoj. 5e afikso oni normale ne !)as interligan fina7on kiel en dormoambro. >ni ne diras ek). <ekokuri<, <eksosekretario<, < ipoestro<. Ligfina7on oni !)as e afikso n!r kiam tio estas pli-malpli nepra por la signifo a. kompreno, ek). unuaeco, anta!enigi, posteulo. 175

Vort"arado
=!fiksoj *92R+ Prefiksoj *92L+ ;fikse'aj elementoj *92T+

;parte klarigitaj estas la parti'ipaj s!fiksoj *92:+ ;8G, <8G, >8G, ;G, <G kaj >G.

176

Su"iksoj

2, Su"iksoj
2,.1 A8
;5 W #malbona kvalito, senta.ge'o, senvalore'o(. domo M domao W malbona, kad!ka, disfalanta domo e"alo M e"alao W malbona, senvalora evalo babili M babilai W st!lte, mali'e babili

2,.2 A!
;A W #da.ra ago(. uzo M uzado W da.ra, reg!la !)o "iziti M "izitadi W ofte, reg!le vi)iti konstruo W la ago konstr!i, konstr!maniero, io konstr!ita M konstruado W la ago *da.re+ konstr!i martelo *ilo+ M marteli W bati per martelo M martelado W la ago *da.re+ marteli reo *persono+ M rei W regi kiel re,o M reado W la ago *da.re+ re,i =e oni volas montri, ke temas pri ago, sed ne de)iras la da.ran signifon de ;A, oni devas !)i alian agan radikon sen da.ra signifo, a. esprimi sin t!te alie" martelado *da.ra+ M martelbato W !n! bato per marteloS brosado *da.ra+ M brostiro W !n! frota tiro per broso.

2,.& AE
;E W #*konkreta+ afero(. bela M belao W *konkreta+ afero aparte bela, konkreti,o de belo utila M utilao W *konkreta+ afero, ki! estas !tila dola M dolao W io karakteri)ata de dol a g!sto *bombono k.s.+ no"a M no"ao W afero 7!s aperinta, io 7!s oka)inta fari M farao W io farita desegni M desegnao W desegnita bildo kreski M kreskao W io, kio kreskas, planto ko"ri M ko"rao W io, per kio oni kovras 177

Su"iksoj
amuzi M amuzao W io, per kio oni povas sin am!)i ha"i M ha"ao W io $avata trinki M trinkao W io, kion oni trinkas konstruo W la ago konstr!i, konstr!maniero, io konstr!ita M konstruao W

io konstr!ita *ordinare domo+

ligno M lignao W io farita el ligno araneo M araneao W reto de araneo azeno M azenao W a)ene'a *W st!lta+ afero irka! M irka!ao W spa'o, regiono, irka. io post M postao W p!go, sidvangoj sen senco M sensencao W afero, al ki! mankas sen'o kokido M kokidao W man,a7o el kokido o"o M o"ao W man,a7o el ovo glacio M glaciao W dol a7o el gla'ie'a kremo

>ni povas iafoje aldoni parti'ipan s!fikson *92:+ por plia pre'i)e'o" dra at$ ao *greno, ki!n oni dra-as+, dra itao *greno, ki!n oni jam dra-is+, dra otao *greno, ki!n oni inten'as dra-i+, brulantao *io, kio estas br!lanta+, brulint$ ao *io, kio jam br!lis+. 8ormale tamen simpla ;E-vorto plene s!fi as.

2,.) A0
;8 W #membro de gr!po, lo,anto de loko, adepto de doktrino, persono ki! apartenas al loko( k.s. klubo M klubano W membro de kl!bo %!ropo M %!ropano W lo,anto de E.ropo "ilao M "ilaano W lo,anto de vila,o &slamo M &slamano W kredanto je <slamo respubliko M respublikano W s!btenanto de la ideo ke -tato est! resp!bliko, ano de partio ki! nomas sin resp!blika ipo M ipano W $omo, ki! servas s!r -ipo estraro M estrarano W membro de estraro sama lando M samlandano W lo,anto de la sama lando

2,.* A2
;6 W #t!to a. kolekto de m!ltaj samspe'aj aferoj(. homo M homaro W i!j $omoj en la mondo, la t!ta $oma gento 178

Su"iksoj
birdo M birdaro W i!j birdoj en la mondo a. en !n! regiono gazeto M gazetaro W i!j ga)etoj en !n! regiono "erko M "erkaro W i!j verkoj de !n! a.toro estro M estraro W elektita gr!po de estroj de !n! organi)o arbo M arbaro W loko k!n m!ltaj k!ne kreskantaj arboj haro M hararo W i!j $aroj s!r ies kapo afo M afaro W i!j -afoj de !n! posedanto a. en !n! loko meblo M meblaro W i!j mebloj de !n! ambro%apartamento%domo altaj montoj M altmontaro W masivo a. eno de altaj montoj "orto M "ortaro W libro k!n listo de vortoj kaj klarigoj pri ili horo M horaro W tabelo de $oroj, en ki!j oka)as io spe'iala tupeto M tupetaro W grimpilo el d! stangoj k!n m!ltaj -t!petoj *W

eskalo+ trajno+

"agono M "agonaro W vi'o de k!nigitaj vagonoj tirata de lokomotivo *W

2,.+ 8F
Per 5/ oni faras karesajn nomojn de viroj. ;nta. 5/ oni !)as mallongigitan formon de la nomo. 0!time oni konservas irka. : ,is Q literojn" .ohano M .ohanjo a. .ojo 5ilhelmo M 5ilheljo a. 5ilhejo a. 5iljo a. 5ijo papago M Papjo *karesa nomo de vira papago+ Patro M Pajo (nklo M (jo #rato M #rajo 5/, same kiel 8/, estas iom aparta s!fikso, ar ,i ne komen'i,as per vokalo, kaj ar oni povas mallongigi la radikon anta. ,i. <afoje oni eble pov!s !n!e aldoni la s!fikson HL, se tio $elp!s krei pli bonsonan formon" Petro M Petr$ ulo M Petrujo k.s. Gio tamen ne estas tradi'ia, nek eble t!te logika, sed kiam temas pri karesnomoj, nek tradi'io, nek logiko, nek strikta gramatiko, estas tre gravaj. 0aresnomojn oni fakte povas krei t!te la.pla e *ek). per pr!ntado el aliaj lingvoj+.

2,., EGL
E?L W #povas esti farata(. >ni povas !)i E?L n!r e transitivaj verboj" mani M manebla W tia, ke ,i povas esti man,ata 179

Su"iksoj
nombri M nombrebla W tia, ke ,i povas esti nombrata malha"i M malha"ebla W tia ke oni povas ,in mal$avi, nene'esa M

nemalha"ebla W tia ke oni ne povas ,in mal$avi, ne'esa

kompreni M kompreneble W tiel, ke i! ajn povas kompreni, memklare,

memevidente *ofte !)ata kiel mallongigo de memkompreneble+

esperi M espereble W tiel, ke oni povas esperi la aferon supozi M supozeble W tiel, ke oni povas s!po)i la aferon >ni iafoje !)as E?L *kaj anka. <8A kaj E8A+ post verbo, ki! normale estas netransitiva, sed ki! pov!s $avi objekton" iri M irebla W tia ke ,i povas esti irata, tia ke oni povas iri ,in *W iri s!r a. la. ,i+ loi M loebla W tia ke ,i povas esti lo,ata, tia ke oni povas lo,i ,in *W lo,i en ,i+ 8ormale oni diras iri sur=la! "ojo kaj loi en domo, sed anka. iri "ojon kaj loi domon estas korektaj, kvankam tre maloftaj.

2,.4 EH
E@ W #kvalito a. stato *de i! a. io+(. E@ iam montras ion abstraktan *kvaliton a. staton+. bono W la abstrakta ideo bono M boneco W bono kiel ies kvalito 5i estos kiel >io, "i scios bonon kaj malbonon+ &li admiris la bonecon de lia ago+ ruo W la koloro r!,o M rueco W la stato esti r!,a ,iaj blankaj "angoj estis kolorigitaj de fre a ru#o+ *a ru#eco de iaj "angoj malka is iajn sentojn+ longo W $ori)ontala dimensio * i! konkreta7o $avas ian longon+ M long$ eco W la e'o esti longa, $avi m!lte da longo 4i mezuris la longon de iaj kruroj, kaj tro"is, ke ili estas tre mal$ longaj+ *a longeco de iaj kruroj tre surprizis nin+ La kr!roj estis s!rpri)e longaj. rapido W me)!ro de distan'o irata en 'erta tempo * i! movi,anta afero $avas ian rapidon+ M rapideco W e'o de io, kio iras *tre+ rapide *a rapido de la a!to estis nur OH kilometroj en horo+ *a a"iadilo pasis kun fulma rapideco+ homo M homeco W nat!ra kvalito de $omo granda animo M grandanimeco W la e'o $avi grandan *W noblan+ animon 180

Su"iksoj
korekto M korekteco W la e'o esti korekta, senerara unu M unueco W la e'o esti kiel !n! unua M unuaeco W la e'o esti la !n!a estonta M estonteco W estonta tempo. 4ormoj kiel estonto normale

montras personon, kiel i!j parti'ipoj k!n >-fina7o *92:.O+, sed iafoje oni !)as estonto kiel mallongigon de estonteco. pasinta M pasinteco W pasinta tempo infano M infaneco W e'o esti infana, infana,o <afoje E@ estas !)ata mallogike pro infl!o de na'iaj lingvoj" <3eda!rinde mi ne ha"as la eblecon tion i fari+< 4akte t!te ne temas pri e'o, sed pri eblo *a. event!ale eblao+. Air! kiel Jamen$of" 3eda!rinde mi ne ha"as la eblon tion i fari+ *=e oni $e)itas inter eblo kaj ebleco, oni elekt! eblo, ar ,i estas res!ma formo kaj por ebleco, kaj por eblao, kaj tial eblo apena. iam povas esti mal,!sta elekto.+ E@ anka. povas esti !)ata k!n ;-fina7o a. E-fina7o *a. verba fina7o+. Giaj formoj $avas normale la signifon #simila, simile, samaspekta kiel, samamaniere kiel(" ligneca papero W papero parte aspektanta kiel ligno 4i ha"as amikecajn rilatojn kun ili+ W 4i rilatas k"aza! ni estus amikoj+ <afoje oni povas por klare'o !)i anstata.e k!nmeta7ojn k!n ajna, simila, maniera a. stila. <afoje formoj k!n +++eca signifas #rilata al tia e'o, pri la kon'erna e'o(" patreca testo W testo pri patre'o, testo por eltrovi, ! i! estas patro.

2,.9 EG
EG W #*plej+ alta grado, *plej+ granda spe'o(. domo M domego W *tre+ granda domo "arma M "armega W tre varma bone M bonege W tre bone krii M kriegi W *tre+ la.te krii ati M ategi W tre -ati dankon! M dankegon! W grandan dankon[ tre M treege W tre tre pordo M pordego W efa pordo de domo, !rbo, bieno, korto k.s. granda M grandega W nenormale granda piedo M piedego W granda, dika, malagrabla a. dan,era piedo de $omo a. besto mani M manegi W avide a. troe man,i, vori 181

Su"iksoj

2,.1; EF
E/ W #loko, spa'o, domo, ambro k.s. destinita por io(. Gio, kio staras anta. E/, iam estas tio, kio oka)as a. trovi,as en la loko. lerni M lernejo W loko destinita por lernado dormi M dormejo W ambro por dormado eliri M elirejo W loko *normale pordo+, tra ki! oni povas eliri redakti M redaktejo W loko, kie oni redaktas *ek). ga)eton+ akcepti M akceptejo W loko, kie oni estas ak'eptata *en $otelo, kongreso k.s.+ necesa M necesejo W loko por 'erta ne'esa agado, ki!n oni preferas ne rekte diri *nome !rinado kaj fekado+ prei M preejo W loko por pre,ado kaj aliaj religiaj agadoj. La vorto preejo estas tradi'ie !)ata pre'ipe por 0ristana pre,ejo, d!m oni preferas spe'ialajn vortojn por pre,ejoj de aliaj religioj" moskeo, sinagogo, templo k.a. =ed preejo ja povas esti !)ata por ia religio. Por 0ristana pre,ejo ek)istas anka. la spe'iala vorto kirko *tre malofte !)ata+. Plej simple oni tamen pre'i)igas per" 6ristana preejo, &slama preejo, Binduisma preejo k.t.p. e"alo M e"alejo W loko *domo+ por evaloj mallibero M malliberejo W loko de mallibero, por malliber!loj *W pri)ono+ libro M librejo W vendejo de libroj *kolekto a. kolektejo de libroj estas biblioteko+ rizo M rizejo W loko *kampoj+, kie oni k!ltivas ri)on herbo M herbejo W loko, kie kreskas pre'ipe $erboj *ne arboj k.t.p.+ tajloro M tajlorejo W loko, kie tajloro laboras ministro M ministrejo W loko *domo, ofi'ejo+ de ministro malsanulo M malsanulejo W loko, kie oni flegas kaj k!ra'as malsan!lojn *W $ospitalo+ 000 *la G!t-Gera Geksa7o, elparol! #to to to(+ M 000$ejo *#to-to-to-ejo(+ W GGG-servilo, GGG-a retpa,aro *loko, en ki! trovi,as GGG-a7oj+ =e temas pri fabriko a. simile, oni prefere !)! pli klarajn k!nmeta7ojn" tabakfarejo W #loko, kie oni prod!ktas 'igaredojn kaj aliajn tabaka7ojn(, talejo a. talfabriko W #fabriko de -talo(, gisejo a. gisfabriko W #fabriko de gisoj kaj gisa7oj(.

2,.11 EM
EM W #inklino al io(. 182

Su"iksoj EM-vorto plej ofte montras, ke io pro sia nat!ro ofte a. da.re tenden'as al la ago" timi M timema W inklina al timado, ofte timanta mani M manema W inklina al ofta a. m!lta man,ado kompreni M komprenema W tia, ke oni iam volas kompreni "eni M "enema W tia, ke oni volas ven,i, nepardonema pura M puri W esti p!ra M purema W tia, ke oni volas esti p!ra <afoje oni !)as EM por momenta a. oka)a de)iro, a. por pasanta be)ono" ,i sentis fortan man#emon+ *W +++ fortan malsaton++ 8ubite li fariis terure dormema+ *W +++ terure dorme laca++ >ni povas alternative !)i k!nmeta7ojn k!n "ola" mani"ola, "eno"ola. =ed normale EM s!fi as. En kelkaj vortoj EM montras kapablon" produkti M produktema W tia, ke oni povas m!lte prod!kti krei M kreema W tia, ke oni povas m!lte krei >ni anka. povas !)i k!nmeta7ojn k!n po"a a. kapabla" produktipo"a, kreo$ kapabla. 8ormale tamen EM estas s!fi e klara. En i!j vortoj EM signifas, ke oni pro sia nat!ro estas mina'ata de io, ke oni riskas ion, kion oni ne volas" erari M erarema W tia, ke oni ofte a. fa'ile faras erarojn morti M mortema W tia, ke oni povas, e devas, morti <afoje oni faras EM-vorton, ki! ne devenas de verbo" gasto M gastema W tia, ke oni -atas gastojn la sama sekso M samseksema W tia, ke oni preferas la propran sekson Gastema tial povas kompreni,i kiel #ema mem gasti(. =e ne temas pri tia signifo, povas esti preferinde !)i k!nmeta7ojn k!n ama" gastama W #tia, ke oni amas gastojn(, samseksama W #tia, ke oni amas la propran sekson(. ;liflanke, kiam ;M -ajnas tro forta a. sen'e maltrafa, eble tamen EM estas preferinda. EM-vortoj $avas plej ofte ;-fina7on, sed povas $avi ian ajn fina7on. 5e >-fina7o oni anta.e k!timis iam aldoni la s!fikson E@" manemeco, timem$ eco k.s. =ed E@ normale ne estas be)onata. =!fi as manemo, timemo k.t.p. ;nta. la s!fikso HL oni povas ofte forlasi EM, se la signifo restas klara" timemulo M timulo, drinkemulo M drinkulo.

2,.12 E0!
E8A W #devas esti farata(. >ni povas !)i E8A n!r e transitivaj verboj. pagi M pagenda W tia ke ,i devas esti pagata, tia ke oni pag! ,in

183

Su"iksoj
respondi M respondenda W tia ke ,i devas esti respondata, tia ke oni re-

spond! ,in

2,.1& E2
E6 W #tre malgranda parto de t!ta7o(. E6 estas !)ata, kiam io konsistas el m!ltaj samspe'aj partetoj. Gio, kio staras anta. E6, iam montras la t!ton, ki!n la partetoj konsistigas" sablo M sablero W grajno de sablo neo M neero W flok*et+ o el ne,o mono M monero W pe'o de metala mono *papera monpe'o nomi,as monbileto a. monpapero+ fajro M fajrero W tre malgranda *fl!ganta+ br!lanta parto *elektran fajreron oni nomas anka. sparko+ E6 montras !n! el m!ltaj similaj apena. distingeblaj konsistigaj partoj de t!to. =e temas pri diversspe'aj a. individ!e'aj partoj, oni ne !)! E6, sed P;6G" mondoparto *X kontinento+, landparto, korpoparto, parto de libro. =e temas pri parto, ki! estas derompita a. de-irita de t!to, oni !)! PE@" /i dis$ iris la leteron kaj disetis iajn pecetojn en iujn angulojn de la ambro+
$

2,.1) ES:2
E=G6 W #persono ki! gvidas kaj de'idas, mastro(. Gio, kio staras anta. E=G6, iam estas la loko, kie la estro de'idas, a. tio, pri kio la estro de'idas" ipo M ipestro W ti!, ki! de'idas s!r -ipo imperio M imperiestro W titolo de gvidanto de imperio grupo M grupestro W gvidanto de gr!po urbo M urbestro W persono elektita por gvidi kaj administri !rbon lernejo M lernejestro W direktisto de lernejo cent M centestro W ofi'iro s!per 'ento da soldatoj

2,.1* E:
EG W #*plej+ malalta grado, *plej+ malgranda spe'o(. domo M dometo W *tre+ malgranda domo "arma M "armeta W n!r iom varma babili M babileti W babili malm!lte 184

Su"iksoj
iom M iomete W n!r malm!lte trumpo M trumpeto W mallonga -tr!mpo, ki! kovras n!r la piedon kaj

la parton t!j s!per la piedo

ridi M rideti W ridi sensone k!n fermita b!-o patro M patreto W kara patro, pa jo mano M maneto W arme malgranda mano

<afoje oni !)as EG prefikse'e por montri spe'ialan signifon" buro M etburo W b!r,o, kies b!r,e'o estas eta *la. so'ia stat!so+ fingro M etfingro W spe'o de fingro, ki! estas k!time pli malgranda ol la aliaj fingroj s!r la mano

2,.1+ .!
<A W #naskito(. Gio, kio staras anta. <A, iam montras tion, de kio devenas la naskito. 8ormale <A estas !)ata e besta vorto. Giam <A montras nemat!ran beston, j!nan naskiton de la kon'erna bestospe'o" bo"o M bo"ido W nemat!ra bovo koko M kokido W nemat!ra koko rano M ranido W nemat!ra rano <afoje oni !)as <A por j!na planto" arbo M arbido W j!na arbo. 5e $oma vorto <A montras infanon, deven!lon, sen konsidero de a,o. >ni tiel !)as <A pre'ipe e titoloj kaj $istoriaj nomoj" reo M reido W infano de re,o 0imuro M 0imuridoj W prin'oj devenintaj de s!ltano Gim!ro la Lama &zraelo M &zraelido W deveninto de la $omo <)raelo *&sraelano W ano de la lando <sraelo+ <afoje <A estas !)ata fig!re e landa a. lingva vorto" lando M landido W $omo naskita en 'erta lando, indi,eno *atino M *atinida ling"o W lingvo, ki! devenas de Latino

2,.1, .G
<G W #efika, ka.)a a. -an,a ago(. Gio, kio staras anta. <G, iam montras la re)!lton de la ago. akra M akrigi W agi tiel, ke io fari,as akra /i akrigas mian tranilon+ longa M longigi W agi tiel, ke io fari,as longa 185

Su"iksoj
*a kun"eno de"us esti mallonga, sed la multaj demandoj longigos

in+ pli longa M plilongigi W agi tiel, ke io fari,as pli longa 4i de"is plilongigi nian "iziton en Bindujo+ >ni povas fari <G-verbon el aga radiko *ki! normale estas verbo+. Gia <Gverbo signifas, ke oni ka.)as, ke i! faras la kon'ernan agon. La objekto de tia <G-verbo estas tio, kio est!s s!bjekto de la simpla verbo. >ni povas deiri de netransitiva verbo" sidi M sidigi W agi tiel, ke i! komen'as sidi *i sidigis sian infanon sur seon+ >ni anka. povas deiri de transitiva verbo. La objekto de tia <G-verbo estas a. la s!bjekto de la simpla verbo, a. la objekto de la simpla verbo" kompreni M komprenigi W agi tiel, ke i! komprenas /i finfine sukcesis komprenigi lin, ke li de"as iri hejmen+ /i ne po"is komprenigi la ercon al li+ >ni anka. povas fari <G-verbon el radiko, ki! normale estas s!bstantivo. Gia <G-verbo povas signifi, ke oni agas tiel, ke la objekto fari,as tio, kion la radiko montras, sed ,i anka. povas signifi, ke oni faras la objekton tia kiel la radiko, a. ,i povas signifi, ke oni ka.)as, ke la objekto faras ian agon, ki! rilatas al la radiko" edzo M edzigi W agi tiel, ke i! fari,as ed)o *i edzigis sian filon al ria fra!lino+ pinto M pinta M pintigi W agi tiel, ke io fari,as pinta, ke io ek$avas pinton 8e "i "olas skribi, "i de"as unue pintigi "ian krajonon+ flamo M flami M flamigi W agi tiel, ke io flamas Petro flamigis la fajron per forta blo"ado+ >ni anka. povas fari <G-verbon el fra)eto k!n prepo)i'io" en 9la: domo M endomigi W movi en *la+ domon 6iam komencis plu"i, i rapide endomigis la infanojn+ sen "esto M sen"estigi W forpreni la veston de i! .anjo estis senvestigita kaj endormigita+ La malon de sen+++igi oni povas teorie esprimi per kun+++igi, sed tiajn vortojn oni normale ne !)as, ar m!ltaj simplaj verboj $avas per si mem tian signifon" maski W @kunmaskigiA, "esti W @kun"estigiA. En tiaj oka)oj oni povas kiel alternativon al sen+++igi !)i la prefikson M;L *92L.R+ sen <G" mal"esti W sen"estigi, malmaski W senmaskigi. 8enfortigi estas pli-malpli samsignifa kiel malfortigi. La malo de senfortigi estas teorie @kunfortigiA, sed tio estas senbe)one pe)a vorto. ;nstata.e oni diras simple fortigi. >ni anka. povas fari <G-verbon el vorteto a. el afikso"

186

Su"iksoj
for M forigi W formovi, forpreni, forvi-i, forskrapi Per forta lesi"o i sukcesis forigi la nigrajn makulojn+ al M aligi W aldoni, almeti &li balda! discipline aligos siajn fortojn al tiu komuna granda

armeo+ 0iam la radiko estas nek e'a, nek aga, oni povas ofte $e)iti, ! !)i simplan sens!fiksan verbon, a. verbon k!n la s!fikso <G. >fte la lingva tradi'io donis al simpla verbo <G-e'an signifon" konfuzo W malordego M konfuzi W krei malordegon, fari malordega. <afoje la tradi'io elektis !)i n!r formon k!n <G" grupo M grupigi W k!nigi en gr!po*j+ n, starigi en gr!po*j+ n. <afoje la tradi'io donis malsaman signifon al la simpla formo kaj la <G-formo, sed amba. signifoj estas <G-e'aj" koloro M kolori W doni al io sian koloron, esti tio kio donas koloron al ioS koloro M kolorigi W agi tiel, ke io fari,as kolora. >ni tamen ne povas post!li, ke i!j iam sekv! ti!jn i delikatajn distingojn. >ni devas almena. toleri, se i! iafoje intermiksas ek). kolori kaj kolorigi. <afoje la simpla formo $avas signifon, ki! ne estas <G-e'a" lumo M lumi W el7eti l!mradiojnS lumo M lumigi W fari tiel ke io l!m!, fari l!ma. <afoje amba. formoj $avas la saman signifon" ordo M ordi a. ordigi W krei ordon, meti en ordon, fari orda. 8!ntempe oni ,enerale preferas la formon ordigi. >fte oni aldonas s!perfl!an <G al verbo, ki! normale ne $av! ,in. Gio povas esti tolerata, pre'ipe se el tio re)!ltas plia klare'o, sed normale oni !)! la tradi'iajn formojn. 8e iam la formoj estas tamen t!te stabilaj. En i!j oka)oj la <G-s!fikso eble ne estas nepra, ar la simpla formo apena. $avas ian alian signifon. Giam oni eble estonte ek!)os la pli mallongan formon sen <G. >fte amba. formoj povas esti !)ataj paralele sen signifodiferen'o" loki=lokigi, arki"i=arki"igi, listi=listigi. <G k!time aperas k!n verba fina7o, sed povas anka. $avi >-fina7on, ;-fina7on a. E-fina7on. Giaj formoj montras la saman agan signifon kiel la verba formo" akrigo W #la ago akrigi(, akriga W #rilata al la ago akrigi, akriganta(, sidigo W #la ago sidigi(, sidige W #rilate al la ago sidigi, sidigante(, edzigo W #la ago ed)igi(, edziga W #rilata al la ago ed)igi(.
$ $

2,.14 .3
<B W #transiro al nova stato, al nova loko, al nova ago(. Gio, kio staras anta. <B, iam montras la re)!lton de la transiro. pala M palii W fari,i pala *i pali#is pro la oko+ longa M longii W fari,i longa *a tagoj longi#as, printempo al"enas+ pli longa M plilongii W fari,i pli longa *i asertas, ke post la "izito al la miraklisto lia kruro plilongi#is+ 187

Su"iksoj <B-verbo farita el netransitiva verbo montras transiron al la kon'erna ago. <B e tia verbo estas do preska. egala al la prefikso E0 *92L.P+. <afoje tiaj i <B-verboj montras la n!an'on, ke la ago oka)as per si mem, a. ke la ago oka)as senvole" sidi M sidii W komen'i sidi, eksidi *i sidi#is en la sofo+ esti M estii W komen'i esti, ekesti 2sti#is k"erelo inter ili+ morti M mortii W fari,i morta *senvole+ /ia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj anka! estis mortigita de neniuC unu tagon, promenante apud la reloj de fer"ojo, li falis sub la radojn de "eturanta "agonaro kaj morti#is+ /am simpla morti montras transiron *de vivo al morto+. 5i tie <B montras, ke la morto oka)is senvole, ak'idente. >ni anka. povas fari <B-verbon el transitiva verbo. En tia <B-verbo <B ne montras transiran signifon. <B tie n!r servas por fari la verbon netransitiva, por -an,i la fra)rolojn" malfermi M malfermii W i,i malfermita, esti malfermata *per si mem+ *a knabo malfermis la pordon+ *a pordo brue malfermi#is+ turni M turnii W i,i t!rnita, esti t!rnata *per si mem+ *a knabo turnis sian kapon+ *a tero turni#as irka! sia akso+ ruli M rulii W movi,i per r!lado, esti r!lata *per si mem+ 6iu rulas tonon, al tiu i re"enos+ &li rulis sian aron+ *a "inberoj elpremite ruli#adis sur la teron+ *a "eturilo ruli#is tre rapide+ <B-verbo farita el transitiva verbo ofte similas al pasiva verbo *92:.Q+. La diferen'o estas, ke <B-verbo montras, ke la ago oka)as pli-malpli per si mem, a. ke oni ne interesi,as pri event!ala ka.)anto de la ago" *i estis naskita en .anuaro+ 8ormala pasiva fra)o. >ni atentas pre'ipe la agon, ki! plen!mi,is k!n re)!lto *pro la <G-formo+. *i naski#is en .anuaro+ Li fari,is naskita. Pli da atento al la naskato, la infano, ol al la naskanto, la patrino. >ni anka. povas fari <B-verbon el radiko, ki! normale estas s!bstantivo. Gia <B-verbo povas signifi, ke la s!bjekto fari,as ,!ste tio, kion la radiko montras, a. ke ,i fari,as simila al la radiko, a. ke oka)as al ,i ia ago karakteri)ata de la radiko" edzino M edzinii W fari,i ies ed)ino ,i edzini#is kun sia kuzo+ pinto M pinta M pintii W fari,i pinta, ek$avi *akran+ pinton 188

Su"iksoj
/algra! liaj penoj la krajono ne pinti#is+ flamo M flami M flamii W komen'i flami *igno fendita facile flami#as+

>ni anka. povas fari <B-verbon el fra)eto k!n prepo)i'io. La pre'i)a signifo dependas de la prepo)i'io. =e ek). la prepo)i'io estas loka a. mova, <B signifas #movi,i, iri, transloki,i(" en domo M endomii W veni en domon 6iam la fulmotondro komenciis, ni tuj endomi#is+ sen "esto M sen"estii W fari,i n!da, forpreni sian veston 8enhonte mi senvesti#is anta! ili+ >ni povas anka. fari <B-verbon el vorteto a. el afikso" al M alii W aldoni,i, ani,i, anigi sin, anon'i sian partoprenon Al lia anta!a embaraso ali#is nun iom da konfuzo+ ;u "i jam ali#is al la kongreso sen M senii W fari,i sena je io, liberi,i de io /i ne plu eltenas ilin, ni de"as seni#i je ili+ <B k!time aperas k!n verba fina7o, sed povas anka. $avi >-fina7on, ;-fina7on a. E-fina7on. Giaj formoj montras la saman agan signifon kiel la verba formo" akrio W #la ago akri,i(, akria W #rilata al la ago akri,i, akri,anta(, sidio W #la ago sidi,i(, sidie W #rilate al la ago sidi,i, sidi,ante(, edzio W #la ago ed)i,i(, edzia W #rilata al la ago ed)i,i(, unuio W #la ago !n!i,i(. <afoje <B-vorto k!n >-fina7o anka. povas montri re)!lton de transira ago" "nui#o #ranca por %speranto *nomo de aso'io+. >io nomis la sekaon 0ero, kaj la kolekti#ojn de la ak"o *i nomis /aroj+

2,.19 .L
<L W #instr!mento, aparato, rimedo(. segi M segilo W instr!mento por segi fosi M fosilo W instr!mento por fosi kudri M kudrilo W pinta instr!menteto por k!dri tondi M tondilo W instr!mento por tondi *ki! konsistas el d! klingoj+ losi M losilo W instr!mento, ki!n oni t!rnas en ser!ro por -losi a. mal-losi mani M manilo W instr!mento por man,i *telero, k!lero, tran ilo, forko, man,bastoneto, glaso a. simile+ sonori M sonorilo W instr!mento, ki! sonoras *!)anto de sonorilo ne sonoras, sed sonorigas+ presi M presilo W ma-ino por presado de libroj, ga)etoj k.t.p. 189

Su"iksoj
komputi M komputilo W *elektronika+ aparato por prilabori informojn kaj

fari tre rapidajn kalk!lojn aboni M abonilo W papero, per ki! eblas aboni ion alii M aliilo W papero, per ki! eblas ali,i al io *ek). kongreso+ kuraci M kuracilo W io ajn, kio servas por k!ra'i *ek). medikamento+ La s!fikso <L $avas tre ,eneralan signifon. Por esprimi sin pli ek)akte oni povas fari k!nmeta7ojn k!n aliaj radikoj, ek)." presma ino, transportaparato, "enda!tomato. =ed ofte ta.gas simpla <L-formo. En i!j malm!ltaj <L-vortoj la aga elemento estas s!bkomprenata. Gio, kio staras anta. <L, ne mem montras agon, sed ek). re)!lton de ago" fajro M fajrilo W ilo por fari fajron *ne #ilo por fajri(+

2,.2; .0
<8 W #la naskopova sekso(. La s!fikson <8 oni povas !)i n!r e io, kio povas $avi sekson, nome $omo a. besto. <8 aldonas in-seksan signifon *kaj forprenas event!alan virseksan signifon+. >ni povas aldoni <8 al vorto, ki! estas sekse ne.tra. La vorto tiam ek$avas in-seksan signifon" homo M homino W ina $omo a!toro M a!torino W ina a.toro pasaero M pasaerino W ina pasa,ero besto M bestino W ina besto mortinto M mortintino W mortinta virino 5e ne.tra vorto oni povas montri viran sekson per la radiko 3<6 !)ata prefikse'e a. adjektive'e *92T.:.6+. >ni povas aldoni <8 al vorto, ki! $avas viran signifon. La vorto tiam ek$avas anstata.e in-seksan signifon" patro M patrino W $omino, ki! naskis infanon "iro M "irino W plenkreska $omino knabo M knabino W j!na $omino a"o M a"ino W patrino de patro a. patrino reo M reino W virino ki! regas same kiel re,o, ed)ino de re,o Ek)istas kelkaj vortoj, ki!j en si mem estas in-seksaj" damo, nimfo, matrono, putino *nek!nmetita[+ k.a. ;l tia vorto oni ne aldon! <8.

190

Su"iksoj

2,.21 .0!
<8A W #meritas a. valoras esti farata(. >ni povas !)i <8A n!r e transitivaj verboj" ami M aminda W tia ke ,i meritas esti amata "idi M "idinda W tiel bela a. bona, ke ,i valoras esti vidata miri M mirinda W tiel eksterordinara, ke oni mir! ,in *W pri ,i+ beda!ri M beda!rinde W tiel *malbone+, ke ,i meritas beda.ron

2,.22 .0G
<8G W #tenilo, en ki!n oni *parte+ metas ion(. Gio, kio staras anta. <8G, normale estas tio, kion oni parte enmetas en la ingon" gla"o M gla"ingo W t!be'a objekto, en ki!n oni metas la klingon de glavo cigaro M cigaringo W t!beto, en ki! oni tenas 'igaron por f!mi ,in ra!bo M ra!bingo W ringo, en ki!n oni -ra.bas -ra.bon o"o M o"ingo W va)eto, en ki!n oni metas ovon por ,in man,i

2,.2& .SM
<=M W #doktrino, movado, sistemo, agmaniero( k.s. <afoje <=M-vorto anka. montras !n!opan ek)emplon de ia spe'iala agmaniero. La signifo de <=M treege varias, kaj tre dependas de tio, post kio ,i staras. 8talino M 8talinismo W la politikaj ideoj de =talino 6ristano M 6ristanismo W la religio de la 0ristanoj, la religio de 0risto kolonio M koloniismo W ekspl!atado de kolonioj fare de forta -tato kapitalo M kapitalismo W ekonomia sistemo de privata kapitalposedo alkoholo M alkoholismo W malsana depende'o de alko$olo diletanto M diletantismo W amatore'a kaj f!-a agado patrioto M patriotismo W amo kaj dedi o al la propra patr!jo la Angla ling"o M Anglismo W aparta7o de la ;ngla lingvo

2,.2) .S:
<=G W #persono, ki! ofte ok!pi,as pri io *eble profesie+(. Gio, kio staras anta. <=G, iam estas tio, pri kio ok!pi,as la persono. 191

Su"iksoj Estas ofta miskompreno, ke <=G egalas al #profesi!lo(, sed ,ia vera signifo estas pli vasta" "erki M "erkisto W persono, ki! ofte verkas kuraci M kuracisto W persono, ki! profesie k!ra'as arto M artisto W persono, ki! praktikas arton biciklo M biciklisto W persono, ki! ofte bi'iklas teli M telisto W persono, ki! ofte -telas %speranto M %sperantisto W persono, ki! s'ias kaj !)as Esperanton /e be)ono eblas fari pli pre'i)ajn vortojn. ;nstata. la ,enerala fi isto oni povas paroli pri fi kaptisto, ki! fi-as *W fi-kaptas+, pri fi bredisto, ki! bredas fi-ojn, kaj pri fi "endisto, ki! vendas fi-ojn. Por <=G-vorto ofte ek)istas simila <=M-vorto. La rilatoj inter la d! formoj de tiaj vortparoj povas esti tre diversaj" alkoholisto W persono dependa de alko$olo, trafita de alko$olismoS alkoholismo W malsana depende'o de alko$oloS kapitalisto W persono, ki! posedas m!ltan kapitalonS kapitalismo W ekonomia sistemo de privata kapitalposedo. ;nka. ek)istas tre m!ltaj vortoj, ki!j fini,as per #ist( a. #ism(, kaj ki!j ja montras diversajn istojn kaj ismojn, sed ki!j tamen ne estas k!nmetitaj, ek)." turisto Y turismo, fa isto Y fa $ ismo, ekzistencialisto Y ekzistencialismo. >fte <=G signifas #s!btenanto de la responda ismo(. Giam <=G W <=M-;8" oportunisto W oport!nismano, i! ki! agas la. oport!nismoS komunisto W kom!nismano, s!btenanto de kom!nismo. =ed <=G ne iam egalas al <=M;8. Ek). kapitalisto ne egalas al kapitalismano.
,oto1 ;8 kaj <=G estas en iaj oka)oj tre proksimaj. Giam oni povas elekti la.pla e. >ni k!timas !)i ti!n, ki! kreas la plej interna'ian formon. >ni ek). normale parolas pri 6risto, 6ristano kaj 6ristan$ ismo. La formoj 6rististo kaj 6ristismo neniam aperas. <li est!s same logikaj, sed malpli interna'iaj. 0ompar! k!n 3udho, 3udhisto kaj 3udhismo, kie la prefero estas mala, anka. pro interna'ie'o. ;p!d 3udhisto oni tamen !)as anka. 3udhano, same logikan, sed pri 3udhanismo oni ne parolas. *<!j !)as anstata.e 3udao, 3udaisto kaj 3udaismo.+

>ni do nepre ne dir! <kirurgisto<, <astronomisto<, <ekologisto< k.t.p. =ed en m!ltaj oka)oj oni povas tamen per la s!fikso <=G krei paralelan vorton por tia persono, se ek)istas aparta vorto por tio, pri kio li ok!pi,as" kirurgio M kirurgiisto W kir!rgo diplomatio M diplomatiisto W diplomato gimnastiko M gimnastikisto W gimnasto

2,.2* 0F
Per 8/ oni faras karesajn nomojn de virinoj. ;nta. 8/ oni !)as mallongigitan formon de la nomo. 0!time oni konservas irka. : ,is Q literojn" /ario M /anjo a. /arinjo 6laro M 6lanjo 192

Su"iksoj
8ofio M 8onjo a. 8ofinjo Patrino M Panjo (nklino M (njo #ratino M #ranjo H)ante 8/ oni normale forigas event!alan <8-s!fikson. <afoje oni tamen pov!s reteni la vokalon de <8, se tio $elp!s krei pli bonsonan formon" kuz$ ino M 6uzinjo, knabino M 6nabinjo. Eble oni e povas !)i s!perfl!an <8s!fikson, se tio $elpas al bonsone'o" 6laro M 6larino M 6larinjo.

2,.2+ 6GL
>?L W #m!ltipliko(. >?L estas !)ebla n!r e nombrovortoj kaj similsignifaj vortoj. Gio, kio staras anta. >?L, iam montras, per kiom oni m!ltiplikas" du M duobla W m!ltiplikita per d! du M duoble W m!ltiplikite per d! du M duoblo W kvanto d!obla dek M dekobla W m!ltiplikita per dek dek M dekoble W m!ltiplikite per dek dek M dekoblo W kvanto dekobla cent dek du M cent$dek$du$obla W m!ltiplikita per ::2 cent dek du M cent$dek$du$oble W m!ltiplikite per ::2 cent dek du M cent$dek$du$oblo W kvanto ::2-obla >?L-vorto k!n ;-fina7o povas anka. signifi, ke io konsistas el tiom da partoj" duobla "esto W vesto, ki! konsistas el d! tavoloj da vesta7oj duobla fadeno W d! ap!dmetitaj fadenoj !)ataj kiel !n! ;nta. >?L oni iam k!nskribas la nombron. >ni povas por klare'o !)i dividostrekojn. La strekojn oni met! normale tie, kie estas spa'etoj en la origina nombro *9:R+" dek du M dekduoblo a. dek$duobloS dudek M dudek$ obloS du mil dudek M dumildudekoble a. prefere du$mil$dudekoble. La samaj skriboreg!loj validas por la s!fiksoj >8 kaj >P.

2,.2, 60
>8 W #divido(. >8 estas !)ebla n!r e nombrovortoj kaj similsignifaj vortoj. Gio, kio staras anta. >8, iam montras, per kiom oni dividas" du M duono W !n! el d! egale grandaj partoj de t!to, ` du M duona W granda kiel d!ono, estanta d!ono *de io+ 193

Su"iksoj
du M duone W grande kiel d!ono, estante d!ono *de io+ dek M dekono W !n! el dek egale grandaj partoj de t!to, :%:0 dek M dekona W granda kiel dekono, estanta dekono *de io+ dek M dekone W grande kiel dekono, estante dekono *de io+ Por >8-vortoj oni !)as la samajn skriboreg!lojn kiel por >?L. <afoje oni konf!)as >8 k!n la radiko P;6G. >ni ne povas diri ek). <landono< por landparto W #parto de lando(. >8 ne montras parton de tio, kio staras anta. ,i, sed parton de io alia. 0riono ne estas parto de tri, sed !n! el tri egale grandaj partoj de io alia.

2,.24 6(
>P W #gr!po k!n 'erta nombro da membroj(. >P estas !)ebla n!r e nombrovortoj kaj similsignifaj vortoj. Gio, kio staras anta. >P, iam montras, kiom da membroj estas en la gr!po" unu M unuopo W !n! sola afero a. persono unu M unuopa W sola, rigardata aparte unu M unuope W i! por si mem du M duopo W gr!po de d!, paro du M duopa W konsistanta el d! membroj du M duope W en gr!po k!n d! membroj, en gr!poj po d! dek M dekopo W gr!po de dek dek M dekopa W konsistanta el dek membroj dek M dekope W en gr!po k!n dek membroj, en gr!poj po dek Por >P-vortoj oni !)as la samajn skriboreg!lojn kiel por >?L. ;nta. >-fina7o la s!fikso >P estas forlasebla, ar simpla >-formo $avas e nombrovortoj interalie la signifon de opo" duo W d!opo a. la nombro d! trio W triopo a. la nombro tri deko W dekopo a. la nombro dek

2,.29 'F
H/ W #io, kio estas destinita en$avi ion 'ertan(. H/ $avas praktike tri malsamajn signifojn" #entenilo(, #kreska7o( kaj #lando(. Gio, kio staras anta. H/, iam montras tion, kio estas *a. oka)as+ en la afero. H/ povas montri spe'ialan entenilon, va)on, skatolon k.t.p., ki! servas por en$avi ion, a. en ki! oni faras ian agon" 194

Su"iksoj
salo M salujo W va)eto, en ki! oni tenas salon por !)o e man,otablo cigaro M cigarujo W skatoleto por 'igaroj abelo M abelujo W artefarita lo,ejo por abeloj *nat!ra lo,ejo de abeloj

povas esti abelejo, sed ti! vorto signifas anka. #loko, kie abelbredisto tenas abel!jojn(+ mono M monujo W saketo *a. alispe'a entenileto+ por porti monon bani M banujo W k!vo a. simile, en ki! oni banas sin mem a. i!n alian trinki M trinkujo W granda longforma !jo *trogo+, el ki! bestoj trinkas Por pre'i)e'o oni povas fari k!nmeta7ojn k!n aliaj radikoj, ek)." teskatolo, tekruo, tetaso, cigarskatolo, cigaredpaketo, konser"skatolo. 6imark!, ke tio, kio staras anta. H/, iam devige montras en$avon, d!m tio, kio staras anta. =0;G>L, 3;J k.t.p., povas montri jen en$avon, jen materialon, jen ion alian, ek)." ladskatolo W #skatolo el lado(, lignositelo W #sitelo el ligno(. =ed ladujo devas esti #!jo por lado(, kaj lignujo estas nepre #!jo por ligno(. 5e nomo de fr!kto, bero a. floro H/ povas montri kreska7on, normale arbon a. arb!ston, ki! donas tian fr!kton, beron a. floron" pomo M pomujo W pomarbo "inbero M "inberujo W vin*ber+ arb!sto rozo M rozujo W ro)planto >ni povas diri anka. pomarbo, "inberarbusto k.t.p. 5e nomo de popolano, H/ iam signifas #la lando de ti! popolo(" #ranco M #rancujo W la lando de la 4ran'oj ;ino M ;inujo W la lando de la 5inoj 8omalo M 8omalujo W la lando de la =omaloj <afoje oni faras landan a. regionan H/-vorton el alispe'a vorto" patro M patrujo W patrolando, $ejmlando, origina lando %speranto M %sperantujo W Esperantolando, la *imagata+ lando de la Esperantistoj, la Esperanta mondo *la kongresoj k.t.p.+ En landonomoj oni !)as kiel alternativojn al H/, anka. la radikon L;8A s!fikse'e, kaj la neofi'ialan s!fikson <. Plej m!ltaj landoj $avas tamen nek!nmetitan nomon, ek). 'sono, 3irmo, *iten tejno, &slando *ne farita per la radiko L;8A[+ k.a. En tiaj oka)oj oni !)as la s!fikson ;8 por fari nomon de landanoj" 'sonano, 3irmano k.t.p.
$

2,.&; 'L
HL W #persono k!n ia karakteri)o(. Gio, kio staras anta. HL, iam montras tion, kio karakteri)as la personon. juna M junulo W persono karakteri)ata de j!ne'o 195

Su"iksoj
dika M dikulo W persono aparte dika fremda M fremdulo W persono de fremda lando, regiono, !rbo k.t.p. sankta M sanktulo W persono aparte sankta blanka M blankulo W $omo el la tiel nomata blanka raso timi M timulo W persono, ki! ofte timas, timem!lo ibo M ibulo W persono k!n karakteri)a ,ibo miliono M milionulo W persono, ki! posedas miliono*j+ n da dol$

aroj%e.roj%enoj... sen kurao M senkuraulo W persono, al ki! mankas k!ra,o anta! M anta!ulo W persono, ki! ek)istis a. agis anta.e alia M aliulo W alia persono >ni anka. reg!le !)as HL en iaj nomoj de bestospe'oj, kvankam ne temas pri personoj" mamo M mamuloj W klaso de bestoj, ki!j mamn!tras siajn idojn branko M brankuloj W tiaj bestoj, ki!j spiras per brankoj >ka)e oni !)as HL fig!re por plej diversaj aferoj, anka. nevivaj, ki!jn oni volas pre)enti kva)a. personojn" nubojn skrapas M nubskrapulo W treege alta domo, ki! kva)a. skrapas la n!bojn tri mastoj M trimastulo W -ipo k!n tri mastoj 5e vortoj, ki!j per si mem montras ian personon, oni ne !)! senbe)one HL. Pre'ipe oni atent! pri parti'ipoj k!n >-fina7o. Gia parti'ipo iam montras personon, kaj aldono de HL normale est!s eraro. 8e dir! <parolantulo<, <kurintulo<, <konatulo<, sed simple parolanto, kurinto, konato. =e oni tamen ja aldonas HL al parti'ipo k!n >-fina7o a. al alia persona vorto, tiam oni kreas vorton k!n spe'iala signifo. 5irulo ne egalas al "iro, sed signifas #persono karakteri)ata de vire'o( W "ireculo. 6onatulo prin'ipe est! #persono karakteri)ata de konate'o( W famulo, d!m konato simple estas #persono konata de i!(.

2,.&1 'M
La s!fikso HM ne $avas difinitan signifon. Per ,i oni faras vortojn, ki!j $avas ian rilaton al tio, kio staras anta. HM. 5i!n HM-vorton oni devas aparte lerni. Ek)istas tamen kelkaj gr!poj de HM-vortoj k!n similaj signifoj. M!ltaj HM-verboj signifas #agi en 'erta maniero per tio, kio staras anta. HM(" folio M foliumi W t!rni la foliojn de libro a. ga)eto por rapide kaj pase iom legi palpebro M palpebrumi W rapide fermi kaj malfermi la palpebrojn 196

Su"iksoj
brako M brakumi W irka.braki

<!j HM-verboj signifas #provi)i en 'erta maniero per tio, kio staras anta. HM(" aero M aerumi W elmeti al aero, enlasi aeron por fre-igi sukero M sukerumi W kovri per s!kero Gr!po de HM-verboj montras manieron de ek)ek!tado, mortigado" kruco M krucumi W najli a. ligi al kr!'o por mortigi pendi M pendumi W pendigi per -n!ro irka. la kolo por mortigi <!j HM-vortoj estas nomo de vesta7parto a. simila afero. Gio, kio staras anta. HM montras korpoparton, e ki! la afero trovi,as" kolo M kolumo W vesta7parto, ki! irka.as la kolon nazo M nazumo W spe'o de ok!lvitroj, ki!j fiksi,as pin e s!r la na)o HM estas !)ata en matematiko por fari nomojn de nombrosistemoj. >ni metas HM post nombro, ki! montras, kiom da 'iferoj !)as la sistemo" du M duuma nombrosistemo W sistemo k!n d! 'iferoj, binara sistemo dek M dekuma nombrosistemo W sistemo k!n dek 'iferoj, de'imala sistemo 0elkaj aliaj HM-vortoj" mal"arma M mal"armumi W malsani,i je t!so, na)kataro k.t.p. *s!po)e pro malvarmo+ plena M plenumi W fari plene *taskon, devon k.s.+ gusti M gustumi W senti g!ston, provi g!ston loto M lotumi W disdoni la. de'ido per lotado komuna M komunumo W administra distrikto irka. !rbo, so'ieto a. organi)o k!nlabora, k!nlo,a k.t.p. dekstra M dekstruma W tia, ke ,i t!rni,as a. volvi,as dekstren *$orlo,direkten+ proksima M proksimume W ne ek)akte, irka. =e oni volas krei novan HM-vorton, oni est! tre singarda, ar aliaj ,in eble ne komprenos. HM-vorto, ki! ali,as al i! el la i-anta.aj gr!poj, pli fa'ile ak'epti,as, d!m HM-vorto, ki! ne similas al jam ek)istanta HM-vorto, estas pli malfa'ile enkond!kebla. >fte oni tamen faras oka)an HM-vorton, ki! kompreni,as pro la k!nteksto, kaj ki! poste malaperas.

197

(re"iksoj

24 (re"iksoj
24.1 G6
?> W #paren'e'o pro geed)i,o(. ?> aperas pre'ipe en la jenaj tri paren'ovortoj, kaj en la tri respondaj <8vortoj" patro M "ia bopatro W la patro de via ed)*in+ o filo M "ia bofilo W la ed)o de via filino frato M "ia bofrato W la frato de via ed)*in+ o, la ed)o de via fratino, la ed)o de fratino de via ed)*in+ o ;nka. la ?>-vortoj bokuzo, bone"o, boonklo, boa"o, bonepo, boparenco kaj bofamiliano *kaj la respondaj <8-formoj+ estas eblaj, sed malpli ofte !)ataj. ;nstata.e oni !)as normale la simplajn vortojn sen ?>. 0iam temas pri paren'e'o pere de du geedzecoj, oni logike pov!s !)i vortojn k!n d!obla ?>-prefikso" "ia bobofrato W #la ed)o de fratino de via ed)*in+ o(, "ia bobokuzo W #la ed)o de k!)*in+ o de via ed)*in+ o(, "ia bobone"o W #la ed)o de nev*in+ o de via ed)*in+ o(, "ia boboonklo W #la ed)o de onkl*in+ o de via ed)*in+ o(. En la praktiko oni tamen !)as n!r simplajn ?>-formojn anka. por tiaj signifoj. ?> povas aperi k!ne k!n la prefiksoj GE kaj P6;. La re'iproka ordo de ti!j prefiksoj ne gravas por la signifo, sed k!time GE aperas laste" bogepatroj, bogefratoj, pragea"oj, bopragekuzoj k.s.
$ $ $ $ $ $ $ $ $ $

24.2 8E$
5E4 W #la plej grava, la plej altranga(. 5E4 montras, ke la posta afero estas la plej grava inter i!j similaj aferoj" redaktoro M efredaktoro W la plej grava redaktoro *de ek). ga)eto+, ki! responde'as pri la ga)eta en$avo artikolo M efartikolo W la plej grava artikolo de ga)eto, normale artikolo, ki! montras opinion de la eldonisto a. efredaktoro urbo M efurbo W ti! !rbo, ki! estas ofi'iale difinita kiel la plej grava de la lando, kaj en ki! normale trovi,as la landaj registaro, parlamento k.t.p. strato M efstrato W la plej grava kaj plej granda strato de !rbo 5E4 montras la plej gravan aferon a. personon. La s!fikso E=G6 *92R.:P+ montras personon, ki! gvidas kaj de'idas. >fte ti! persono, ki! estas plej grava, $avas anka. de'idopovon, kaj tial oni iafoje povas esprimi la saman aferon ! per E=G6-vorto, ! per 5E4-vorto, ek)." efredaktoro *la plej 198

(re"iksoj grava redaktoro+ X redakciestro *estro de redak'io+. E=G6 iam montras personon, d!m 5E4 kiel prefikso ne montras mem personon" efurbo t!te ne egalas al urbestro. La memstara s!bstantivo efo tamen iam montras personon, kaj tial la vortoj efo kaj estro estas en la praktiko preska. samsignifaj.

24.& !.S
A<= W #for en malsamaj a. pl!raj direktoj, malk!nen(. A<= estas !)ata n!r anta. agaj vortoj, kaj iam montras manieron de la ago a. re)!lton de la ago. 5e mova vorto A<= montras, ke pl!raj aferoj movi,as for en malsamaj direktoj" iri M disiri W iri for en malsamaj direktoj kuri M diskuri W k!ri for en malsamaj direktoj sendado M dissendado W sendado for en pl!raj direktoj 5e vorto, ki! jam en si mem $avas ian disigan signifon, A<= plifortigas ti!n signifon" iri M dis iri W per -ir*ad+ o dividi en pe'ojn rompi M disrompi W per romp*ad+ o dividi en pe'ojn de M disde W #de( en formova a. malsimile'a signifo * i tie A<= es'epte aperas anta. ne-aga vorto+ 5e vorto k!n ia k!niga signifo A<= anstata.igas la k!nigan signifon per disiga. A<= tiam egalas al M;L" "ol"i M dis"ol"i W malvolvi faldi M disfaldi W malfaldi
$ $

24.) E
E0 W #komen'o de ago, s!bita ago(. E0 estas !)ata n!r e agaj vortoj, kaj iam montras manieron de la ago. Plej ofte E0 montras, ke ago komen'i,as. Bi montras la plej !n!an momenton de la ago, ofte k!n n!an'o de s!bite'o a. neatendite'o" kuri M ekkuri W komen'i k!ri sidi M eksidi W komen'i sidi plu"i M ekplu"i W komen'i pl!vi floro M flori M ekflori W komen'i flori de M ekde W komen'e de * i tie E0 es'epte aperas anta. ne-aga vorto+ ;nka. la s!fikso &7 *92R.:L+ povas en i!j oka)oj montri komen'on de ago" sidii, estii k.s. E0 montras pli s!bitan, pli rapidan komen'on ol <B. 199

(re"iksoj <afoje E0 montras s!bitan agon, ki! da.ras n!r momenteton. Giam temas ne n!r pri la komen'o, sed pri la t!ta ago" fulmi M ekfulmi W momente kaj s!bite f!lmi brili M ekbrili W s!bite kaj momente 7eti brilon rigardo M ekrigardo W rapida s!bita rigardo

24.* E S
E0= W #iam anta.e estinta, ne pl! ofi'anta, ne pl! tia(. E0= estas !)ata pre'ipe e profesioj kaj aliaj $omaj roloj, sed iafoje anka. e alispe'aj vortoj" reo M eksreo W persono, ki! anta.e estis re,o, abdikinta re,o edzo M eksedzo W persono, ki! anta.e estis ed)o 9ge: edzii M eks9ge: edzii W rompi, esigi *ge+ ed)e'on moda M eksmoda W ne pl! moda 5e besta vorto E0= $avas la spe'ialan signifon #kastrita(" bo"o M eksbo"o W kastrita bovo.
$ $ $

24.+ GE
GE W #amba. seksoj(. GE estas !)ata e viraj kaj sekse ne.traj vortoj por doni al ili amba.seksan signifon. GE plej ofte montras paron" patro M gepatroj W patro kaj patrino *de kom!naj infanoj+ edzo M geedzoj W ed)o kaj lia ed)ino fiano M gefianoj W fian ino kaj -ia fian o doktoro M gedoktoroj W doktoro kaj ties ed)*in+ o *gedoktoroj logike dev!s esti paro, en ki! amba. estas doktoroj Y tial oni n!ntempe apena. !)as vortojn kiel gedoktoroj pri paro+ GE anka. estas !)ata e paren'ovortoj por montri gr!pon de paren'oj el amba. seksoj" frato M gefratoj W fratino*j+ kaj frato*j+ filo M gefiloj W filo*j+ kaj filino*j+ GE estas anka. !)ata pli ,enerale por montri, ke amba. seksoj eestas en gr!po" knabo M geknaboj W kaj knabino*j+ kaj knabo*j+ lernanto M gelernantoj W kaj viraj kaj inaj lernantoj doktoro M gedoktoroj W kaj viraj kaj inaj doktoroj
$

200

(re"iksoj =e vorto per si mem estas ne.tra, oni ne be)onas aldoni GE, krom se oni volas aparte emfa)i, ke amba. seksoj eestas. 8ormale oni dir! simple lern$ antoj kaj doktoroj. Malofte GE aperas anta. io, kio mem ne povas $avi sekson. Gia GE-vorto montras, ke io kon'ernas amba. seksojn, ofte k!n -er'a n!an'o. Giaj vortoj estas nenormalaj, kaj oni ne !)! ilin tro m!lte" lernejo M gelernejo W lernejo por amba. seksoj.
8oto" GE-vorto k!n >-fina7o povas normale esti n!r pl!rala, ar devas esti pli ol !n! por ke amba. seksoj pov! eesti. =ed oni iafoje provas stre i la signifon de GE al la simila signifo #i! ajn el la d! seksoj(. Giam oni povas fari vortojn kiel gepatro W #patro a. patrino(, geedzo W #ed)ino a. ed)o(. Gia !)o tamen ne estas normala, kaj m!ltaj opinias ,in nelogika kaj nekorekta. Giaj vortoj estas tamen kompreneblaj kaj povas esti !tilaj. La estonte'o montros, ! ili ak'epti,os.

24., MAL
M;L W #la rekte kontra.a ideo(. M;L estas !)ebla n!r e vortoj, por ki!j ek)istas rekta kontra.o. bona M malbona granda M malgranda felia M malfelia laborema M mallaborema graso M grasa M malgrasa W $avanta malm!lte da graso pli M malpli tro M maltro fermi M malfermi ami M malami losi M mal losi alii M malalii kodo M kodi M malkodi W de ifri koditan tekston anta! M malanta! supre M malsupre simetrio M malsimetrio amiko M malamiko lumo M mallumo >ni povas iafoje $e)iti inter M;L kaj ne. 4e montras foreston, mankon de io, d!m M;L montras eeston de la kontra.a ideo. >fte amba. estas !)eblaj, sed k!n iom malsamaj signifoj. <afoje estas n!r n!an'a diferen'o. M;L estas iafoje !)ata kiel pli forta ne" la!di W diri, kiel bona io estas ne la!di W ne diri, kiel bona io estas 201

(re"iksoj
malla!di W diri, kiel malbona io estas ne malla!di W ne diri, kiel malbona io estas amiko W persono, al ki! oni sentas simpation a. amon neamiko W persono, al ki! oni ne sentas ion spe'ialan malamiko W persono, al ki! oni sentas malsimpation a. malamon

24.4 M.S
M<= W #erare'o, mal,!ste'o, malbone'o(. M<= iam montras manieron a. e'on de tio, kio staras poste. kalkuli M miskalkuli W kalk!li erare kompreni M miskompreni W kompreni erare skribi M misskribi W skribi erare korekti M miskorekti W provi korekti ka.)ante malkorekte'on uzi M misuzi W !)i en malbona a. mal,!sta maniero trakti M mistrakti W trakti malbone faro M misfaro W malbona faro formo M misformo W erara, malbona formo formi M misformi W doni mal,!stan, malbonan formon al io 8e konf!)! M<= k!n M;L. M<= ne -an,as la ba)an signifon de vorto, sed n!r aldonas la ideon de erare'o a. malbone'o. M;L komplete -an,as la signifon en la kontra.on" la!di W diri, kiel bona io estas misla!di W erare diri, ke io estas bona, d!m ,i fakte estas malbona malla!di W diri, kiel malbona io estas mismalla!di W erare diri, ke io estas malbona, d!m ,i fakte estas bona

24.9 (2A
P6; W #anta. tre longa tempo, primitiva(. P6; montras, ke tio, kio staras poste estas tempe malproksima" homo M prahomo W plej !n!a kaj primitiva spe'o de $omo arbaro M praarbaro W primitiva, net!-ita arbaro ek)istanta de nememorebla tempo tempo M pratempo W la komen'a tempo de la $omaro a. de la mondo anta!lasta M praanta!lasta W #anta.a al la anta.lasta(

202

(re"iksoj 5e la paren'ovortoj a"9in: o, nep9in: o, onkl9in: o, ne"9in: o kaj kuz9in: o P6; montras paren'e'on je !n! genera'io pli malproksiman *anta.e a. poste en la tempo+" a"o M "ia praa"o W la patro de via av*in+ o a"o M "ia prapraa"o W la patro de via praav*in+ o a"o M "ia praprapraa"o W la patro de via prapraav*in+ o nepo M "ia pranepo W la filo de via nep*in+ o nepo M "ia prapranepo W la nepo de via nep*in+ o onklo M "ia praonklo W la patro de via onkl*in+ o ne"o M "ia prane"o W la filo de via nev*in+ o kuzo M "ia prakuzo W la filo de la k!)*in+ o de via patr*in+ o 5e la paren'ovortoj patr9in: o kaj fil9in: o P6; montras malproksiman paren'e'on pl!rajn a. m!ltajn genera'iojn anta.e a. poste" patro M prapatro W malproksima vira paren'o de ki! i! devenas, efektiva a. imagata fondinto de popolo, tribo a. familio filo M prafilo W malproksima vira paren'o, ki! devenas de 'erta persono >fte oni !)as prapatroj kaj prafiloj *k!n /-fina7o+ ,enerale pri ies anta.!loj kaj poste!loj, ofte e sen seksa distingo. 5e paren'ovortoj P6; povas aperi k!ne k!n la prefiksoj ?> kaj GE.
$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $

24.1; 2E
6E W #veni a. meti denove en la saman lokon kiel anta.e, denove fari a. fari,i tia kiel anta.e, fari a. oka)i ankora. !n! fojon en sama a. alia maniero(. 6E estas !)ata n!r e agaj vortoj, kaj iam montras manieron de la ago" "eni M re"eni W veni denove al loko, kie oni estis anta.e doni M redoni W doni ion al ti!, ki! anta.e $avis tion brilo M rebrilo W brila speg!li,o bonigi M rebonigi W denove bonigi ion, kio malboni,is sanii M resanii W fari,i denove sana post malsanado diri M rediri W diri denove la saman aferon, diri responde tro"i M retro"i W trovi tion, kion oni perdis koni M rekoni W vidi ion kaj rimarki ke oni jam konas ,in, agnoski, konfesi la valoron de io turni M returni W t!rni denove en la anta.an *kontra.an+ direkton <!j 6E-vortoj ekestis pro infl!o de na'ilingvaj vortoj, kaj $avas nelogikan signifon. Ek). reprezenti ordinare ne signifas #pre)enti denove(, sed #agi anstata. i!, en ies nomo(. 1esumi ne estas #denove s!mi(, sed #kon'i)e esprimi la esen'on(. Gi!jn, kaj aliajn vortojn, oni n!n normale rigardas kiel 203

(re"iksoj nek!nmetitajn *faritajn el la radikoj 6EP6EJE8G kaj 6E=HM+. 1eturni kaj pre'ipe returna kaj returne estis anta.e !)ataj anka. pri reirado kaj redonado. 8!n oni !)as ti!jn vortojn n!r kiam temas pri efektiva t!rnado.

204

A"iksecaj elementoj

29 A"iksecaj elementoj
<!j lingvoelementoj, ki!jn oni ordinare ne nomas afiksoj, estas tamen !)ataj en la vortfarado en ia spe'iala maniero, la. iaj spe'ialaj reg!loj. Preska. iam temas ba)e pri k!nmetado la. la ordinaraj prin'ipoj de kombinoj *926.Q+ kaj fra)etvortoj *926.6+, sed k!n ia aldona spe'iala7o. Giajn elementojn oni povas nomi afikse'aj. ;liaj elementoj aperas tiel oftege en k!nmeta7oj, ke anka. ili -ajnas esti afiksoj, kvankam ili fakte plene sekvas la ordinarajn vortfarajn reg!lojn. ;nka. tiajn elementojn oni povas nomi afikse'aj.

29.1 A"iksecaj radikoj kaj kunmeta%oj

/en kelkaj ek)emploj de ordinaraj radikoj, ki!j ofte estas !)ataj afikse'e.

29.1.1 $.0
4<8 estas ofte !)ata prefikse'e por montri ,isfine'on de ago anstata. prefikse'a el" finkanti, finfari, finmani.

29.1.2 <AV1 (LE01 2.8

La radikoj C;3, PLE8 kaj 6<5 estas !)eblaj s!fikse'e por pre'i)igi la signifon de adjektivo" barba M barbha"a, trua M truha"a, manka M manko$ ha"a, ama M amoplena, brua M bruoplena, flora M florplena, fuma M fumoplena, ora M ororia, herba M herbria, senta M sentria.

29.1.& EL
Prefikse'a 0EL0 montras m!ltobligon per nedifinita nombro *pli ol !n!+" kelkdek W #kelkaj dekoj(, kelkcent W #kelkaj 'entoj(, kelkmil W #kelkaj miloj(. ;tent! pri la ak'ento" k%lkcent, k%lkmil. 0EL0 ne estas vorteto, sed radiko. Gial ne eblas disskribi tiajn vortojn. 8e skrib! <kelk dek<, <kelk mil<, sed kelkdek, kelkmil. 5iam eblas anstata.e diri kaj skribi" kelkaj dekoj, kelkaj miloj k.t.p. =!fikse'a 0EL0 montras aldonon de nedifinita nombro *pli ol !n!+" de$ kkelke W #dek kaj kelkaj(, tridekkelk$jara W #$avanta tridek kaj kelkajn jarojn(. <afoje oni vidas prefikse'an 0EL0 k!n la signifo #proksim!me(" kelkmil W #proksim!me mil(. Gio koli)ias k!n la i-anta.e montrita Jamen$ofa !)ado, kaj estas malrekomendinda. 0EL0 estas !)ata prefikse'e anka. e tabelvortoj je < por emfa)i la nedifinite'on" kelkiuj W #kelkaj, i!j(, kelkiom W #kelke, iom(. La iafoje !)ata

205

A"iksecaj elementoj formo <kelkiu< *sen /+ estas memkontra.dira. &u montras pre'i)e !n! individ!on, d!m 0EL0 montras pli ol !n!.

29.1.) 607vortoj
0!nmeta7oj k!n la s!fikso >8 *92R.2R+ estas ofte !)ataj prefikse'e" duon$ horo W #d!ona $oro, d!ono de $oro(, k"aronlitro W #kvarona litro, kvarono de litro(, milonmilimetro W #milona milimetro, milono de milimetro(, trionparto W #triona parto(. Eblas krei ordinarajn kombinojn anstata.e, ek)." hork"arono *W #kvarono de $oro(+" Pasis certe &orkvarono, anta! ol la flor$ eto po"is deno"e rekonsciii+ 4ormoj kiel hork"arono estas tamen ekstreme maloftaj. Prefikse'a AH>8 $avas iafoje la spe'ialan signifon" #proksim!me d!one, nekomplete, preska.(" duonnuda W #preska. n!da(, duonkuirita W #ne komplete k!irita(. 5e paren'ovortoj AH>8 $avas d! spe'ialajn signifojn. Bi tie montras paren'e'on kreitan per regeed)i,o, kaj paren'e'on tra n!r !n! el la gepatroj" duonpatro W nova ed)o de la patrinoS duonpatrino W nova ed)ino de la patroS duonfilo W filo de la ed)*in+ oS duonfrato W :. filo de d!onpatr*in+ o, 2. frato k!n ki! oni $avas n!r !n! el la gepatroj kom!na.
$ $

29.1.* V.H
3<@ estas !)ata prefikse'e por montri aferon a. personon, ki! anstata.as a. povas anstata.i ion a. i!n" "icprezidanto W #anstata.a pre)idanto(, "icdirektoro W #anstata.a direktoro(, "icrado W #re)erva rado(. >ni povas !)i la radikon 3<@ prefikse'e anka. por paren'e'o kreita per regeed)i,o" "icpatro, "icfilo, "icfrato. 5e tiaj AH>8-vortoj, ki!j povas $avi amba. signifojn de paren'a AH>8, oni prefere !)! 3<@ por regeed)i,a paren'e'o, kaj AH>8 n!r por efektive d!ona paren'e'o.

29.1.+ V.2
3<6 estas !)ata prefikse'e por montri viran sekson. 0ompar! k!n la s!fikso <8 *92R.20+. >ni tiel povas !)i 3<6 n!r e io, kio povas $avi sekson, kaj n!r e vortoj, ki!j ne estas viraj jam per si mem. 3<6 estas prefikse'e !)ata pre'ipe e bestaj vortoj" "ire"alo, "irkato, "irbo"o, "irhundido, "irbesto. ;nka. e $omaj vortoj oni povas !)i 3<6 prefikse'e" "irhomo, "irprezid$ anto, "irsekretario. =ed e $omaj vortoj oni normale preferas !)i 3<6 kiel adjektivon" "ira homo, "ira prezidanto, "ira sekretario. Gre ofte oni tamen forlasas 3<6, kvankam temas pri virbesto a. vir$omo. 6imark!, ke la memstara vorto "iro iam signifas #plenkreska vir$omo(, d!m prefikse'a 3<6 n!r montras viran sekson *ne $ome'on, nek plenkreske'on+. La vorto "ira jen montras n!r viran sekson, jen inkl!)ivas $ome'on kaj plenkreske'on, la. la k!nteksto. 206

A"iksecaj elementoj

29.2 A"iksecaj prepo#icioj

3ortoj k!n prefikse'a prepo)i'io *9:0.O+ plej ofte estas fra)etvortoj *926.6+. La prepo)i'io estas !)ata prefikse'e al ti! vorto, al ki! ,i rilatas en la plena fra)eto" sen fino M senfina W tia, ke ,i estas sen fino pri amo M priama W tia, ke ,i temas pri amo inter nacioj M internacia is la fino M isfine tra nokto M tranokti W pasigi nokton, gasti tra nokto per laboro M perlabori W akiri per laboro en teron M enterigi W meti en la teron en amon M enamii 9al iu: W ekesti amanta *i!n+. La amo direkti,as al la amato. Gial oni prefere dir! mi enamiis al "i, ne <mi enamiis en "i9n:<. La prefikse'a en ne rilatas al la amato. >ni povas anka. !)i enamii je iu. ekster la lando M eksterlando W la t!ta mondo krom la propra lando ekster la lando M eksterlandano W ano de alia lando Prefikse'a prepo)i'io anka. povas esti pre'i)iga anta.elemento en kombino *926.Q+. En tia vorto la prepo)i'io t!te ne estas rolmontrilo de la posta elemento, sed rilatas al io alia" paroli M alparoli W direkti sin al i! per parolado pagi M anta!pagi W pagi anta. la k!tima a. deviga tempo radikii M enradikii W fiksi,i en ion per siaj radikoj rompi M interrompi W rompi inter d! p!nktoj rimedo M kontra!rimedo W rimedo kontra. io sidi M kunsidi W sidi k!ne aeti M subaeti W kor!pti per ka-a mondona'o a. simile *fig!ra signifo+ jupo M subjupo W j!po portata s!b alia j!po signo M supersigno W aldona signo s!per litero 0iam oni !)as tian vorton en fra)o, la prefikse'a prepo)i'io ofte ripeti,as anta. tio, al kio ,i vere rilatas" *i eliris el la dormo ambro kaj eniris en la man,o ambron+ =ed ofte oni ne ripetas la prepo)i'ion anta. tio, al kio ,i rilatas, sed !)as anstata.e alian prepo)i'ion" 7i parolas nur pri tiaj instruoj, kiuj ne kontra)parolas al la s'ien'o+ Al anstata. ripeto de kontra!. Gio, al kio la prefikse'a prepo)i'io rilatas, ofte povas aperi kiel objekto de i tia verbo" *a belan =aran li jam kelkfoje irka)iris+ W ;irka! la bela 8ara li jam kelkfoje 9irka!: iris+ =ed tre ofte la objekto de i tia verbo estas io t!te alia sen rekta rilato al la prefikse'a prepo)i'io" Alportu al mi metron da nigra drapo+
$

207

A"iksecaj elementoj

29.2.1 -l
%l povas esti t!te normala prefikse'a prepo)i'io en kombinoj kaj fra)etvortoj, ek)." eliri *kombino+ W #iri el io(, elbati *kombino+ W #bati ion el io(, el 9la: lito M ellitii *fra)etvorto+ W #levi,i el *la+ lito(. =ed prefikse'a el estas en kombinoj anka. !)ata k!n la spe'iala signifo #komplete, ,isfine, ,isprete, ,is re)!lto, ,is difekto, ,is malapero(" trinki M eltrinki W trinki iom de io lerni M ellerni W lerni t!te plene uzi M eluzi W !)i ,is difekti,o <!j tiaj el-vortoj ri'evis spe'ialan *fig!ran+ signifon" teni M elteni W re)isti, ne 'edi, pa'ien'e toleri, elporti pensi M elpensi W krei per pensado =e estas risko pri konf!)o inter la propra signifo de el, kaj la spe'iala ,isfina signifo, oni !)! ion alian prefikse'e por esprimi la signifon #,isfine(. >ni tiel !)as ek). tra, for, =;G, kaj 4<8. >ni devas tamen iam atenti, ke la !)ata radiko a. vorteto ta.g! la.sen'e, ek)." trabori, trakuri, forka i, satmani, finkanti, finfari, finmani k.t.p. >ni anka. povas tian i signifon montri per pl!rvorta7o, kio estas ofte la plej bona solvo" legi isfine, kuri tra la tuta urbo, mani is sateco, kanti is la fino, kanti la tutan kanton k.t.p.

29.2.2 &ri
En fra)etvortoj *k!n ;-fina7o a. E-fina7o+ prefikse'a pri estas !)ata en ordinara maniero, ek)." pri amo M priama W #tia, ke ,i temas pri amo(, pri nutro M prinutra W #tia, ke ,i temas pri n!tr*ad+ o(. En kombinoj prefikse'a pri kreas transitivajn verbojn. ;. ,i faras netransitivan verbon transitiva, a. ,i faras el jam transitiva verbo novan transitivan verbon. 8ormale tia pri-verbo $avas originan pri-adjekton kiel objekton" *i pensis pri la afero+ M *i pripensis la aferon+ Pensi estas netransitiva verbo. Pripensi estas transitiva verbo, kies objekto estas tio, pri kio oni pensas. En iaj oka)oj i tia pri-verbo $avas objekton, ki! origine ne estis pri-adjekto, sed ek). de-adjekto a. al-adjekto. En tiaj verboj pri perdis sian propran signifon, kaj estas !)ata n!r por -an,i la fra)rolojn. Pri estas tiel !)ata pre'ipe en i!j tradi'iaj verboj" rabi M prirabi &li rabis monon de la homoj+ &li prirabis la homojn+ semi M prisemi /i semis tritikon sur la kampon+ /i prisemis la kampon 9per tritiko:+
$

208

A"iksecaj elementoj
seri M priseri &li ser is armilojn e li+ &li priser is lin 9por armiloj:+ lumi M prilumi W #7eti sian l!mon ien( *a luno lumis en la ambron+ *a luno prilumis la ambron+ 8!r io, kio mem estas l!ma, povas pril!mi. *umigi W #fari tiel ke io l!m!, provi)i per l!mo(. Prefikse'a pri en kelkaj oka)oj n!r servas por doni al verbo novan signifon, ki! iel rilatas al la origina signifo" jui M prijui W esprimi aproban a. malaproban opinion pri io uri M priuri W doni a. dedi i ofere al Aio En tia !)o pri similas al la s!fikso HM *92R.O:+.

29.& Aliaj a"iksecaj vortetoj

0rom prepo)i'ioj anka. m!ltaj aliaj vortetoj estas !)ataj prefikse'e en diversaj manieroj. 5i tie aperos n!r kelkaj gravaj ek)emploj de tia !)o.

29.&.1 *i
La loka vorteto i *9::.P.:+ estas tre ofte !)ata prefikse'e en fra)etvortoj k!n ;-fina7o a. E-fina7o. 8ormale oni !)as por klare'o dividostrekon post i" en tiu i jaro M i$jare post tio i M i$poste 6imark!, ke i estas memstara vorto en tiu i, i tiu, tie i, i tie k.t.p. 8e !)! dividostrekon tie.

29.&.2 .i
La interjek'io fi estas ofte !)ata prefikse'e k!n la signifo #mal-atinda, abomena(. Prefikse'a fi montras s!bjektivan indignon a. moralan kondamnon kontra. tio, kio staras poste" homo M fihomo W na.)a, malmorala, mal-atinda $omo erco M fi erco W sen$onta -er'o insekto M fiinsekto W mal-atinda a. para)ita insekto fama M fifama W fama pro mal-atindaj aferoj Prefikse'a fi kaj la s!fikso ;5 *92R.:+ estas similaj. #i estas pli s!bjektiva. Bi esprimas indignon kaj mal-aton. ;5 estas pli objektiva. Bi montras malta.ge'on kaj malbonan kvaliton. 209

A"iksecaj elementoj

29.&.& .$r
La loka kaj mova vorteto for estas ofte !)ata prefikse'e e agaj vortoj" foriri, foriro, forkuri, forkurado, forfali, foreti, for iri, forpermesi, fortimigi, for$ argumenti, forbui, fordormi, foresti, foresto. 5i!j tiaj vortoj estas t!te normalaj kombinoj. >fte oni anka. povas !)i de en i tiaj vortoj" for iri X de iri, forpreni X depreni, fortrani X detrani. =ed for donas pli fortan signifon.

29.&.) Mem
Prefikse'a mem $avas d! malsamajn signifojn" :. #sen $elpo de alia(" mem$ "ole, memlerninto, memdisciplino, memstara, memkompreneble. 2. #al si mem, pri si mem, sin mem(" memestimo, memamo, memdefendo, memmort$ igo, memportreto, memofero. =e la signifo estas #sin mem(, oni povas anka. !)i sin prefikse'e.

29.&.* Ne
Prefikse'a ne *9:Q+ montras foreston, mankon, de io *ek). de e'o+" neentila, nelonge, nefermita, nematura, nelerta, nekomprenebla, nelegeble, nekred$ ebla, nejudo W #$omo, ki! ne estas j!do(, ne$6openhagano W #persono, ki! ne lo,as en 0open$ago(.

29.&.+ Sin
La pronomo si *9T.R+ k!n 8-fina7o estas ofte !)ata prefikse'e anstata. mem en la signifo #sin mem(" sinfido, sindefendo, singarda, sindona. 8in kiel memstara vorto estas !)ebla n!r pri la tria persono. =ed prefikse'a sin estas !)ata anka. pri la !n!a kaj d!a personoj" 6ontra! s$ro 6+ mi estos singarda+ W /i gardos min kontra! s$ro 6+ 8in-vortoj estas fra)etvortoj, ki!j deiras de infinitiva fra)eto" sin defendi M Usin defendiV-*ago+-> M sindefendo W #la ago defendi sin mem( Gia sin-vorto povas $avi ian fina7on krom verba fina7o" sinfido, sinfida, sinfide. =e oni volas !)i verban fina7on, oni devas reiri al la origina fra)eto, kie sin estas aparta vorto. =e sin ne rilatas al la tria persono, oni devas tiam -an,i al min, nin a. "in la. la sen'o" ia sindefendo M ,i defendas sin+ ilia sindefendo M &li defendas sin+ mia sindefendo M /i defendas min+ nia sindefendo M 4i defendas nin+ "ia sindefendo M 5i defendas vin+ En tiaj i vortoj oni konservas la 8-fina7on de sin. 8ormale tamen 8-fina7oj *same kiel /-fina7oj+ forfalas ene de k!nmetitaj vortoj *926.6+.

210

.ndekso

211