Poglave 1 Osnove

1.1
1.1.1

Osnovni pojmovi o strujau fluida

Brzina

Slika 1.1: Kretae fludnog deli a kroz prostor. U vremenskom trenutku t vektor polo aja fluidnog deli a je x (x1, x2 , x3), a u vremenskom trenutku t + Dt fluidni deli se pomerio za Dx (Dx1 , Dx2 , Dx3 ). Brzina fluidnog deli a, 1

u (u1, u2, u3 ), je koliqnik pomeraa deli a i odgovaraju eg vremena: ui = Dxi Dt (1.1)

Poxto izvod nije u bilo kom pravcu dxl , ve se prati fluidni deli , sa Dx, brzina je materijalni izvod vektora polo aja.

1.1.2

Trajektorija

Slika 1.2: Trajektorije na hidrauliqkom modelu reqne krivine na Tisi, kod Adorjana. Trajektorija, ili putaa, je geometrijsko mesto taqaka kroz koje deli prolazi u svom kretau kroz prostor. Radi se o jednom deli u i o vremenu koje je potrebno da deli pro e kroz deo prostora koji se izuqava. 2

1.1.3

Materijalni izvod

Y je bilo koja veliqina koja je funkcija polo aja u prostoru i vremenu: (1.2) Y = Y ( x1 , x 2 , x 3 , t ) Izvod po vremenu od Y , kao izvod slo ene funkcije, je: dY Y Y dx1 Y dx2 Y dx3 = + + + dt t x1 dt x2 dt x3 dt Y Y dxi dY = + dt t xi dt

(1.3)

Jednaqina 1.3 je napisana primenom pravila da ako se u jednom monomu isti indeks udvostruqi to predstava trinom, prema [1]. Ako se priraxtaj Y ve e za fluidni deli , onda dxi i dt nisu nezavisni, jer je ihov odnos odre en brzinom ui . Priraxtaj po vremenu od Y , vezan za fluidni deli , je materijalni izvod od Y i mo e se napisati kao: Y DY Y = + ui . Dt t xi

(1.4)

Prvi qlan zbira Y /t je lokalna komponenta, a ui Y /xi konvektivna komponent materijalnog izvoda.

1.1.4

Ubrzae

Ubrzae je materijalni izvod brzine: uj Duj uj = + ui . Dt t xi Za pravac j = 2 komponenta ubrzaa je: Du2 u2 uj uj uj = + u1 + u2 + u3 . Dt t x1 x2 x3 3 (1.6) (1.5)

1.1.5

Koliqina kretaa

Koliqina kretaa je proizvod mase dV i brzine uj . Materijalni izvod koliqne kretaa jednak je: Duj D ( dV uj ) = dV . Dt Dt (1.7)

1.1.6

Strujnica

Strujnica je geometrijsko mesto taqaka, koje u svakoj taqki ima tangentu u pravcu brzine. Strujnica se odnosi na jedan vremenski trenutak.

Slika 1.3: Strujnica (za vreme t3) i trajektorija, koje prolaze kroz taqku A. Iz definicije brzine, jednaqina (1.1), sledi: ui = Dxi Dt Dx2 Dx3 Dx1 = = = Dt u1 u2 u3 (1.8)

xto je diferencijalna jednaqina strunice.

Slika 1.4: Strujnice na hidrauliqkom modelu evakuacionih objekata na akumulaciji Grlixte, kod Zajeqara.

1.1.7

Emisiona linija

Slika 1.5: Emisiona linija iz taqke A i trajektorije. Emisionu liniju saqiavaju svi deli i koji su proxli kroz istu taqku. Emisiona linija se odnosi na jedan trenutak vremena. Ako je strujae ustaeno trajektorija, strujnica i emisiona linija se preklapaju. Strujaa prikazana na slikama 1.3 i 1.5 su neustaena. 5

1.1.8

Proticaj

Slika 1.6: Proticaj kroz povrxinu A. Elementarni proticaj, dQ, jednak je skalarnom proizvodu vektora brzine, u, i orijentisane elementarne povrxine, dA, xto je dato sa: dQ = u dA, dQ = ni ui dA, gde je ni ort spone normale. Prema pravilu o udvajau indeksa sledi: n i ui = n 1 u1 + n 2 u2 + n 3 u3 . Ako se elementarni proticaj, dQ, definisan jednaqinom (1.9), integrixe po celoj povrxini kroz koju struju fluid, A, dobija se proticaj, Q, kao: Q=
A

(1.9)

ni ui dA.

(1.10)

Jednaqina (1.10) odre uje proteklu zapreminu fluida. Protok mase, Q , na osnovu jednaqine (1.10), je: (1.11)

Q =

n i u i dA

Na sliqan naqin mo e se definisati protok energije, zagaea, ili neke druge skalarne veliqine.

1.1.9

Sreda brzina

Slika 1.7: Raspored brzina po popreqnom preseku i sreda brzina v . Ako su strujnice me usobno paralelne i normalne na povrxinu, A, kao na slici 1.7, jednaqina (1.10) se svodi na: Q=
A

u dA

(1.12)

Uvodi se sreda brzina u popreqnom preseku, v , kao: u dA v=

A

Q A

(1.13)

1.1.10

Gustina, stixiv i nestixiv fluid

m . V

Proseqna gustina, pros, je: pros = (1.14)

Na sliqan naqin gustina u taqki, , je: = lim dm m = . V 0 V dV (1.15)

Ako je fluid nestixiv gustina ne zavisi od pritiska i va i: = const. (1.16) Dimenzija za gustinu je: [] = M L3 . Za vodu, pri temperaturi t = 4 C, gustina je = 1000 kg /m3 . Voda se smatra da je nestixiva, osim pri razmatrau hidrauliqkog udara. Vazduh se smatra da je nestixiv sve dok brzina kretaa vazduha nije ve a od 1/4 brzine kretaa zvuka u vazduhu. Da li e se fluid smatrati stixivim, ili ne, zavisi od problema koji se rexava.

1.1.11

Jednaqina nepromenivosti mase Jednaqina kontinuiteta

Stav o nepromenivosti mase je: ,,Masa se ne mo e ni unixtiti ni stvoriti. Na osnovu ovog stava masa fluidnog deli a je: dm = dV = const (1.17) Materijalni izvod fluidnog deli a daje: D ( dV ) = 0 Dt (1.18)

xto pretstava jednaqinu nepromeivosti mase deli a. Integrisaem jednaqine (1.18) po konaqnoj zapremini, V , dobija se: D ( dV ) = Dt dV + t n i u i dA = 0 (1.19)

jednaqina nepromenivosti mase u konaqnoj zapremini, V , ograniqenoj povrxinom A. Jednaqina (1.19) mo e se napisati i u obliku: dV = t n i u i dA (1.20)

odakle je jasno da do promene gustine fluida, , unutar kontrolne zapremine, V , mo e do i samo ako su ulaz i izlaz fluida, kroz kontrolnu zapreminu, A, razlikuju. Na slici 1.9, na delovima gde je ugao izme u brzine i normale povrxine ve od pravog ugla, proizvod ima znak ,,- i tu je ulaz fluida. Obrnuto, na delovima gde je ugao mai od pravog nalazi se izlaz i proizvod ima znak ,,+. Pri razmatreu nestixivog fluida za parcijalni izvod gustine, po vremenu, va i: =0 t 9 (1.21)

Slika 1.8: Proticae fluida kroz telo zapremine V . zbog qega zapreminski integral u jednaqini (1.20) mora biti 0, pa sledi: ni ui dA = 0, (1.22)

xto predstava jednaqinu odr aa mase za nestixiv fluid, za konaqnu zapreminu, V , ograniqenu povrxinom, A.

Slika 1.9: Proticae fluida a) na proxireu cevi i b) na raqvau cevi. Ako se jednaqina (1.22) primeni na strujae na proxireu, 10

dato na slici 1.9, pod ,,a, dobija se: v1 A1 + v2 A2 = 0 A1 v1 = A2 v2 ili za primer ,,b, sa iste slike: v1 A1 + v2 A2 + v3 A3 = 0 (1.24)

(1.23)

11

1.1.12

Dinamiqka jednaqina za konaqnu masu

Slika 1.10: Sile koje deluju na masu fluida izme u preseka ,,1 i ,,2. Pretpostava se da je: fluid nestixiv = const i strujae ustaeno v = 0. t Priraxtaj koliqine kretaa za vreme dt je: Q dt v1 + Q dt v2 = Q dt (v2 v1) (1.25)

gde je Q dt zapremina vode koja protekne kroz kontrolne preseke ,,1 i ,,2, a Q dt odgovaraju a masa. Ako se leva strana jednaqine (1.25) podeli sa dt dobija se priraxtaj koliqine kretaa u jedinici vremena: Q (v2 v1 ) . 12 (1.26)

Na osnovu zakona o odr au koliqine kretaa, da je priraxtaj koliqine kretaa u jedinici vremena jednak rezultanti deluju ih sila, sledi: Q (v2 v1) = G + K + P1 + P2 (1.27)

gde je te ina, G, zapreminska sila, a K +P1 +P2 su povrxinske sile. K je sila kojom qvrsta granica deluje na fluid, a Pi je sila pritiska na odgovaraju em kontrolnom preseku ,,i. Leva strana jednaqine (1.27) sa promeenim znakom je: I = Q (v2 v1) = I1 + I2 gde je I ,,fiktivna inercijalna sila. I1 = Q v1 I2 = Q (v2) I1 + I2 + G + K + P1 + P2 = 0 Zadaci koji se rexavaju su: 1. Poznati su: Q, P1 , P2 I1 i I2 , iz jednaqine (1.31) odre uje se sila kojom fluid deluje na qvrstu granicu K . 2. Poznati su: Q, I1 , I2, K i jedna sila pritiska, a odre uje se druga sila pritiska. Ako se po popreqnom preseku brzina strujaa mea uvodi se: u 2 dA v2 A U tom sluqaju inercijalna sila se definixe kao: I = Q v =
A

(1.28)

(1.29) (1.30) (1.31)

(1.32)

(1.33)

13

14